1.

Algebarske strukture
1.1. Osnovni pojmovi
1.1.1. Relacije
Pod binarnom relacijom u skupu G podrazumevamo bilo koji podskup skupa G
2
. Preciznije relacija
u skupu G je:
R = {(a, b) | a G, b G} G
2
(1.1)
gde je G
2
= G G.
Slicno se denise i n-arna relacija:
R = {(a
1
, . . . a
n
) | a
i
G, i = 1 . . . n} G
n
(1.2)
gde je G
n
= G G G, n - puta je primenjen Dekartov proizvod.
1.1.2. Operacije
Pod binarnom operaciojm u skupu G podrazumevamo svako preslikavanje G
2
u skup G. Preciznije
binarna operacija f, denisana u skupu G je:
f : G G G (1.3)
sto znaci da svakom uredenom paru (a, b) G
2
odgovara odredeni element f (a, b) G. Ukoliko je
E G
2
tada svako preslikavanje f : E G nazivamo parcijalnom operacijom u skupu G.
Slicno se denise i n-arna operacija u skupu G. To je preslikavanje koje skup G
n
preslikava u skup
G, preciznije n-arna operacija f, denisana u skupu G je:
f : G G G (1.4)
sto znaci da svakoj uredenoj n-torci (a
1
, . . . , a
n
) G
n
odgovara odredeni element f (a
1
, . . . , a
n
) G.
Sve navedene operacije zovemo unutrasnjim ili internim operacijama skupa G. To znaci da se
uredenom paru ili uredenoj n-torci elemenata skupa G dodeljuje element istog skupa G. Ukoliko
postoji skup K takav da se moze denisati preslikavanje:
f : K G G (1.5)
tada takvo preslikavanje f nazivamo spoljasnom operacijom, a sam skup K nazivamo domenom
skalara, a njegove elemente skalarima. Jasno je da elementi skupa K ne moraju imati nekakvu
vezu sa elementima skupa G. Dobar primer za spoljasnu operaciju je sam skup realnih brojeva nad
skupom geometrijskih vektora.
1.2. Algebarska struktura
Svaki uredeni par (, ), gde je neki skup, = uredeni skup relacija i operacija, nazivamo
algebarska struktura.
Skup nazivamo nosacem ili baznim skupom, dok se naziva relacijsko-operacijskim delom alge-
barske strukture.

Cesto se algebarska struktura oznacava sa A = (, ). Ukoliko je, na primer,
= {} tada je odgovarajuca algebarska struktura A = (, ).
1
U opstem slucaju relacije i operacije nad svojim nosacem poseduju odredena svojstva koja nazivamo
aksiomama ili zakonima. Na primer, neka je data algebarska struktura A = (, , ) sa dve binarne
operacije i jednim istaknutim elementom e , tada mozemo proucavati, na primer, sledece zakone:
a (b c) = (a b) c asocijativni zakon
a b = b a komutativni zakon
a e = a, e e = a zakon jedinicnog elementa
a a = a zakon idempotencije
a a = e zakon involucije
a (b c) = (a b) (a c) levi distributivni zakon
(b c) a = (b a) (c a) desni distributivni zakon
a (a b) = a zakon apsorpcije
1.2.1. Grupoid
Neka je data algebarska struktura A = (, ), gde je binarna operacija. Tada ovu algebarsku
strukturu nazivamo i grupoidom i kazemo da je skup zatvoren u odnosu na operaciju . Primetimo
da se grupoid ne denise, jer sama denicija algebarske strukture podrazumeva da je ona grupoid.
Ipak je vazno istaci, jer se u zadacima to pojavljuje kao prva aksioma koju je neophodno dokazati:
Denicija 1.1. Strukturu A = (, ), gde je binarna operacija u , nazivamo grupoidom ako je:
a, b a b (1.6)
Ovu aksiomu nazivamo aksiomom pripadnosti ili zatvorenosti. Ako je A = (, ) grupoid tada je po
dogovoru:
a = a
1
, a a = a
2
, a a a = a
3
. . . a
n
a = a
n+1
odnosno ako je A = (, +) dati grupoid:
a = 1a, a + a = 2a, a + a + a = 3a . . . na + a = (n + 1) a
Primeri grupoida su mnogobrojni, na primer (N, +) je grupoid, kao i (Z, +). Kod grupoida se
razmatra i postojanje elementa sa posebnim osobinama:
neutralnog elementa, odnosno neutrala koji se moze denisati na sledeci nacin:
Denicija 1.2. Neka je dat grupoid A = (, ), gde je binarna operacija u . Ako je:
(a ) (e ) a e = a e a = a (1.7)
tada e nazivamo neutral ili neutralni element.
Pokazimo da je neutral jedinstven u datom skupu. Neka postoje dva razlicita neutrala e i f iz istog
skupa tada je:
f e = f e je neutral i vazi a e = a (1.8)
f e = e f je neutral i vazi f a = a (1.9)
2
Prethodne jednakosti imaju leve strane jednake, i kako vazi tranzitivnost jednakosti sledi da je:
f = f e = e f = e (1.10)
sto je kontradikcija sa pretpostavkom da su razliciti.
Grupoid (N, +) je primer grupoida koji nema neutral, jer 0 nije prirodan broj. Takode, kod grupoida
se izucava i inverz, odnosno suprotni element:
Denicija 1.3. Neka je dat grupoid A = (, ), gde je binarna operacija u , i e je neutral.
Element a je inverzibilan ako

a
1

a a
1
= e a
1
a = e (1.11)
gde je sa a
1
oznacen ineverz - suprotni element elementa a.
1.3. Polugrupa
Ako je A = (, ) grupoid sa binarnom operacijom koja je asocijativna nazivamo je polugrupom ili
semigrupom. Preciznije:
Denicija 1.4. Strukturu A = (, ), gde je binarna operacija u , nazivamo polugrupom ili
semigrupom, ako je:
a, b a b (1.12)
a, b, c a (b c) = (a b) c (1.13)
Polugrupa ne mora da sadrzi neutral, ali ako ga ima sledi da je inverz nekog elementa jedinstven u
nosiocu polugrupe. Ovo je vazna cinjenica, i vredi je dokazati. Neka postoje dva razlicita inverza
a
1
1
i a
1
2
istog elementa a, tada je:
a
1
1
= e a
1
1
e je neutral i vazi e x = x
=

a
1
2
a

a
1
1
jer je a
1
2
inverz za a
= a
1
2

a a
1
1

polugrupa je i vazi asocijativni zakon

= a
1
2
e jer je a
1
1
inverz za a
= a
1
2
e je neutral i vazi x e = x
sto je kontradikcija da su inverzi razliciti. Konacno sve je pripremljeno za deniciju grupe, koju
posebno izucavamo.
1.4. Grupa
Grupe su posebna vrsta polugrupa u kojima je moguce na odredeni nacin vrsiti delenje. Pojam
grupe je nastao u izucavanju - resavanju algebarskih jednacina P (0) = 0 preko radikala, i uveo ga
je francuski matematicar Evariste Galois(1811-1832). Vredno je istaci da je grupa permutacija, koju
je izucavao Galoa, predstavlja prvu pojavu apstraktnih algebarskih struktura, struktura koje nisu
brojevnog karaktera. Paznju matematicara, teorija grupa je odmah privukla, pokazavsi da se javlja
u svim oblastima matematike.
Aksiome grupe poticu od A. Cayley-a koji ih je uveo 1854. godine. Jedna od prihvacenih denicija
grupe je:
3
Denicija 1.5. Algebarska struktura A = (, ) je grupa ako je (, ) polugrupa, sa e jedinicnim
elementom, i u njoj za svaki a jednacine a x = e, y a = e imaju resenje po x, y .
Takode u literaturi se moze pronaci sledeca denicija: Polugrupa sa neutralom, u kojoj svaki element
ima inverz naziva se grupa. Pokazalo se da su ova denicije neupotrebljiva u resavanju problema
u teoriji grupa. S obzirom da se u dokazivanju da je odredena struktura grupa, moraju u sustini
dokazati aksiome koje smo pokazivali u prethodnim poglavljima, navedimo sledecu deniciju:
Denicija 1.6. Struktura A = (, ), gde je neki skup i njemu denisana binarna operacija ,
naziva se grupa ako i samo ako su ispunjene sledece aksiome:
a, b a b A
1
- aksioma pripadnosti - zatvorenosti
(a, b, c ) (a b) c = a (b c) A
2
- asocijativni zakon
(a ) (e ) a e = e a = a A
3
- postojanje neutrala
(a )

1
a
1

a a
1
= a
1
a = e A
4
- postojanje inverza
Ukoliko je A = (, ) grupa i zadovoljava aksiomu:
(a, b ) a b = b aA
5
- komutativni zakon
tada je nazivamo i komutativnom grupom ili Abelovom grupom.
4