AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

BAKI DVLT UNVERSTET

Sosial elmlr v psihologiya fakultsinin

flsf ixtisas zr qiyabi bsinin
( qrup
)IV kurs tlbsi

BERQSONUN HYAT FLSFS

mvzusunda
BURAXILI

Elmi rhbr:

f.e.n. Veyisova S.M.

Kafedra mdiri:

f.e.d. prof. Aslanova R.N.

B A K I - 2010

MNDRCAT

GR
FSL I. A.BERQSONUN METAFZKASI
1.1. METAFZKAYA GR
1.2. UR HYACANLAR AXINI KM
FSL II. YARADICI TKAML TLM
2.1. HYATI CIRPINTI YARADICI TKAMLN SASI KM
2. 2. NTELLEKT V NTUSYA
FSL III. A.BERQSONUN ETK TLM
3.1. CMYYT V XLAQ
3. 2. XLAQNAN DNN BALILII
NTC
STFAD OLUNMU DBYYATIN SYAHISI

GR

Anri Lui Berqson (1859-1941) XIX srin sonu v XX srin birini yars qrb
flsfsinin n tannm v grkmli filosoflarndan biridir. O, Parisd anadan
olmudu, onun valideynlrindn biri fransz, biri is yhudi idi. O, calqan tlb
olmudu v hr cr mkafatlara layiq grlmd. Masir elmin nnlri
qarsnda secd edirdi, riyaziyyat v fizika zr ixtisaslard, amma fakultsi onu
elmin arxasnda gizlnn metafizik problemlrl z-z qoydu. O, spontan olaraq
flsfy z tutdu. 1988-ci ild znn ilk sas srini yazd. Bu srin ad
Zaman v azad iraddir.1900-cu ild College de Fransann professoru oldu.
Onun bundan sonrak faliyyti bu kollecl bal oldu. 1907-ci ild o, z ah
srini Yaradc tkaml yaratmaqla dnyahrti qazand. A.Berqson flsf
doktoru, Fransa elmlr akademiyasnn zv,dbiyyat zr Nobel mkafat
laureat adna layiq grlmdr.
Fransz filosofu klassik metafizikann n-nlrini brpa etmidir. Qrb
flsfsinin humanitar-antropoloji cryann banilrindn biri hesab edilir.
ntuitivizmin, tkaml spiritualizmin, hyat flsfsinin nmayndsidir. Berqson
flsfsin neoplatonizmin, Xristian

mistitizminin, psixoanalitik cryanlarn

gcl tsiri olmudur.

Onun sas srlri Materiya v yadda (1896), Yaradc tkaml(1907),
Metafizikaya giri (1903), xlaq v dinin iki mnbyi(1932) v s.
Baxmayaraq ki, berqsonizm adl flsfi mktb geyd etmk mmkn deyil,
lakin berqson tlimi bir ox tannm filosof, psixoloq v dbiyyatunaslara gcl
tsir

gstrmidir.

Berqson

flsfsinin

praqmatizm,

ekzistensializm,

personalizm, A.Toynbinin tarixin flsfsin tsiri mahid olunmudur. Berqson irrasionalizm cryannn yaylmasnda byk rol oynamdr.
XXsrin vvlrind katolik modernizmin flsfi sasn Berqsonun yaradclq
tkaml tkil etmidir. Berqsonizmin sas mddealar v anlaylar : materiya
dnyasna qar aktiv v dyikn olan ur anlay; hyat hyacanlar axn,

srklilik anlay; intellektin yalnz instrumental-praktiki funksiyas geyd edilir;

intellekt funksiyas maddi v mkan dnyas il baldr, hyatn maddi aspektlri
v mkanda ifadsi il balidr; intuisiya is hyatn zahiri mcssimlri il deyil,
onlarn daxili varlgnn, bilavasit hiss olunmas il baldr.
Onun dnyagrnn formalamasnda bir nec mrhl geyd edilmidir.Elmi
faliyytin ilkin mrhlrind, yni XIX srin sonunda psixologiyann problemlri
onun sas diqqt mrkzind olmudur. O psixikann yrnilmsind obyektiv
metodlar tnqid edir, xsusil d mexaniki-materializm mvqeyindn onu thrif
ednlr qar xr. Berqsonun sas flsfi srlrindn biri Yaradc
tkamldr.

Bu yeni istiqamt nqteyi-nzrind tkaml Darvinin tklif

etdiklri kimi mbariznin v dalmann kortbii v tutqun mexanizmi deyildir.

Berqson tkamlnd srkliliyi, quvvlrin toplanmasn, hyatn v zkann
ixtiraclq qabiliyytini, mtlq olaraq yeni olann ardcllqla, dqiqlikl ilnib
hazrlanmasn hiss edirik.
1932-cu ild xlaq v dinin iki mnbyi adl srinin nrindn sonra
berqsonizm daha mhm hmiyt ksb etmy balayb. Bu srd tk varln v
idrakin problemlri deyil, hmcinin ictimai inkiaf, mnvi inkiaf
problemlri xsusi onm ksb edir. ctimai hyat, xlaq v din qarlql laqd thlil edilir. Berqson tkaml prosesinin izahnda dini-mistik mvqedn x
edir, hyat crpnt anlay is hyat faliyytinin sirrli v drk edilmz
olduunu qeyd edir.
Berqsonun ictimai hyatn problemlrin mraciti tsadf xarakter
damamdr. O, ilk nvbd XX srin birinci yarsnda dnyada ba vern sosial
proseslri anlamaa calrd, qrb dnyasn sarsdan inqilablar v dnya mhariblrini .

mumilikd Berqson pasifist nqteyi nzrdn x edirdi v

onu ilk nvbd slhn qorunub saxlanlmas maraqlandrrd. Bunun hllini

aqressiv qvvlri neytralladran beynlxalq qurumlarn yaradlmasnda grrd.
Slhn qorunub saxlanlmasnda milltlr Liqasna cox mid bslyirdi.
Berqson hesab edirdi ki, komfort v tmtaraqa olan hvs mhariblrin mnvi
sbbidir v buna qari asketizm ruhunun formalamasn nmli hesab

edirdi. Btn bunlar konflikti aradan qaldrmaa v briyytin acq cmiyytd

yaamasna kmklik ed bilr.

FSL I. A.BERQSONUN METAFZKASI

1.1. METAFZKAYA GR
XX srin balancnn flsfi inkiaf fizikann v psixologiyann mharibsi
kontekstind yazila bilr. Fikir onun obyekti il balaya bilr... Nhaytd, ardcl
olaraq al ki, maddi fenomenlr v riyazi qanunlar iarisindn onun mistik realln z xarasan. O zndn balaya, mntiqin zrurti il idar oluna bilr.
Btn eylri zka formalar v yaradc kimi drk etmk n masir elmin inkiaflnda riyaziyyatn v mexanikann stnly, fizikann v snayenin qarlql
tsiri artmaqda olan ehtiyaclarn mumi tzyiqi altnda frldaqlara materialist
impuls vermidir. Elmlrin n uurlusu flsfnin modellrin evrilmidi. Dekart
tkid edir ki, flsf zndn balamaldr v sonradan traf dnyaya xmaldr.
Lakin qrbi Avropann snayelmsi Dekartn ksin olaraq, tfkkr fikirdn
qoparb ayrd, onun maddi predmetlrin ynmn gtirdi.
Spenser sistemi mexaniki nqteyi-nzrin n yksk ifad formalar idi. O,
darvinizmin filosofu adlandrlmasna baxmayaraq, industrializmin inikas v
nmunsi idi; o, snayeni hrtlndirir, yksk dyr mindirir, onun nqteyinzri hyatn gcn duyan bioloqun nqteyi-nzrindn daha ox, materiyann
hrktini yrnilmsi iin zn hsr edn mexanikin v ya mhndisin baxlar idi. Onun flsfsinin srtl gerilmsi fiziki idrakin z aparc yerini getdikc
daha ox bioloji nqteyi-nzr vermsi il bal idi. Bu nqteyi-nzr dnyann
mahiyytini v sirrini predmetlrin talti il deyil, hyatn inkiaf il balamaq
meylindn irli glirdi. slind, bu gnlrd materiyann z hyati mzmun ksb
etmidi. Elektrik v maqnetizml bal tdqiqatlar, elektronun kfi fizikaya vitalistik bir ynm vermidi. Bellikl, psihologiyann fizikaya deduksiyas /bu v ya
digr drcd ingilis tfkkrnn hrti n bir sas idi / vzin biz vitalistik fizikaya demk olar ki, canlandrlm materiyaya yaxnlamaqdaydq. O,
openhauer idi ki, masir tfkkrd ilk df olaraq hyat anlaynn qvv anlayna nisbtn daha fundamental v daha tsirli hmiyyt dadn vurulayrd. O, Berqson idi ki, XX srin vvlind bu ideyan qbul etdi v z smimiliyinin

z blatinin gc il skeptik dnyan canl dnyaya evirdi (2, 431).

Bu bir qrib, tcbl, cayib bir ey idi ki, Berqson indi z daxilind materializm jdahasn ldrs d, gencliyind Spenserin ardcl idi. Amma ox bilik
skeptisizm gtirib xarr; ilk ardcllar sonradan dnk olduqlar kimi ilk gnahkarlar sonradan evrilib mqdds olurlar. O, Spenseri n qdr ox yrnirdis
onun alternativ arasnda materiya v hyat, bdn v ruh, determinizm v seim arasnda trddd bir o qdr d artrd. Hyatn cansz materiyadan
trmsi haqqndak konsepsiyaya o, artq inanmrd. Bu nzriyydn yz il kedikdn sonra v minlrl ursuz tcrbnin aparlmasndan sonra materialistlr
hyatn mnyi probleminin hllin yaxnlaa bilmmidilr. Tfkkrl bilik
bi-biri il laqlndirilslr d, bu laqnin z tbiti akar deyildir. gr ruh
materiyadrsa, gr hr hans bir qli akt sb sisteminin bir nticsidirs, urun
faydas nddir? Determinizm azad iraddn daha alabatandrm? gr indiki
an he bir hyati v yaradc seim malik deyils, materiyann v hrkrin vvlki vziyytindn total v mexaniki olaraq alnan bir mhsuldursa, onda indiki hr
bir an vvlki ann nticsi olmu olar. Bel olduu halda, vvlki ann z d ondan daha nc mvcud olann nticsi kimi x etmlidir. Bel olduqda, biz ilkin
dumanlqlar sonrak btn hadislrin ekspir pyeslrinin hr bir ynmnn
v onun hr bir qlb arsnn sbbi hesab etmliyik. Bellikl, Hamletin v Otellonun, Maqbetin v Lirin dumanl ritorikas v hr bir cmlsi fsanvi dumanln
strukturu v mzmunu il uzaq smalarda artq yazlmd. Sadlvhlr n n
qdr yax bir plandr. nanmayan nsil n is bu nzriyy n qdr problem
yaradr. Bu nec sirrdir, nec mczdir ki,hditiqdn v hdi-cdiddn daha
mifik grns d, facilr rmn tslli vermk iddiasndadr. Berqson
materiyaya qar qiyam qaldrrd. gr Berqson bel tezlikl hrt ykslmidis bu, onun nticsi idi ki, btn bhlnnlr mminlikl inandqlar zaman o,
bu inam bh altna almaa csart etmidi.
Berqson deyirdi ki,mn inanram ki, flsfd tkzib srf olunan vaxt,adtn,
itirilmi vaxtdr. Mtfkkirlr bir-birin qar ox hcmlar etmilr, indn bunlardan n qalr ? He n v ya, bhsiz ki, ox az ey. O zaman ki, biz hr hans bir

flsfni sbut edir v ya tkzib edirik, sadc olaraq, digr bir flsfni tklif
edirik. El tklif etdiyimiz flsf d birincid olduu qdr bizim midlrimizi
dorultmaya bilr. nsani tcrb genilndiyi v midlr dyiildiyi n, biz ifa
etdiyimiz yalanlarn irisind bir sra hqiqtlrin olduunu anlayrq v ola
bilsin ki, gncliyimizin bdi hqiqtlri irisind bir ox yalanlar mvcuddur.
Biz qiyam anlarn yaadmz zaman determinizm v mexanisizm meylli
oluruq, onlar n qdr d sinik v iblisandir; amma qapn qfildn, gzlnilmdn lm ksdirdiyi zaman biz digr bir midl yaayrq. Flsf - zmannin
funksiyasdr (2, 443).
Berqsonu oxuyarkn diqqti hr eydn nc onun slubu clb edir: bu, parlaq
slubdur, amma Nitesaya paradokslarla deyil, fransz prozas nnlrin aydnl il parlaqdr. Fransz dilind shv sylmk baqa dillr nisbtn daha tindir, nki franszlar tutqunlua dzml deyillr v hqiqt uydurmadan daha
aydndr. gr Berqson bzi hallarda tutqun fikirlr irli srrs, bu, onun obrazlarnn znginliyindn, analogiyalarndan v illstrasiyalarndan irli glir. O, metaforlara, demk olar ki, semit bir ehtirasla baldr. Biz unutmamalyiq ki, Yaradc Tkaml XX srin ilk flsfi edevridir.
Ola bilsin ki, Berqson intellektin tnqidini intuisiyann diktsi il deyil,
drraknin

daha

geni

zmin zrind qursayd, daha mdrik grnrdi.

ntrospektiv intuisiya el xarici duy qdr shv etmy dcardr; hr ey tcrbi

fakt vasitsil yoxlanlmal v bu yoxlanilma nticsind d ona dzli edilmlidir. Berqson gman edir ki, intellekt dyiilmni, reall v hyat deyil, yalnz
myyn vziyytlri drk ed bilir. Berqsondan daha nc
Ceyms yazrd ki, tfkkr keid ideyalarlarnn axndr. Berqsona gr, ideyalar sadc olaraq, tfkkrn yaddadan seib gtrdy nqtlrdir; qli cryan qavrayn srkliliyini v hyat ks etdirir.
Bu, intellektualizmin ifrat drcy atdrlmasnn dznlyn yoxlama
ar ox blatli v faydal idi. Amma fikrin yerini intuisiya il tutmaq tklifi
bir o qdr d mdrik tklif deyildi. Bu, gncin fantaziyalarna uaq nallar il
dzli vermy bnzyrdi. Glin, irli getmkl shvlrimizi dzldk, geriy

qaytmaqla yox. Dnya intellektdn ox zab kir demk dlinin csartini

tlb etmk demkdir. Tfkkr qar romantik etiraz Russo v atobriandan balam, Berqsona, Nitey v Ceyms qdr davam etmi v z iini grmdr.
gr bizdn intuisiya ikonas qarsnda am yandrmaq tlb olunmayacaqsa, biz
Zka lahsini taxtdan salmaa razyq. nsan instinkt vasitsil mvcuddur, amma
al, drrak vasitsil trqqi edir.
Berqsonda n yax chtlrdn biri onun materialist mexanisizm qar hcumdur. Bizim alimlr z laboratoriyalarndan bir az raz idilr v dnrdlr ki,
btn kosmosu snaq borularnda yandrsnlar. Materializm el bir qrammatikaya
bnzyir ki, yalnz isimlri tanyr, amma reallq el dild olduu kimi tkc isimdn, materiyadan deyil, hm d bir fel, sift, tamamlq olaraq mllrdn, hyatdan
v hrktdn ibartdir. Berqson materiya nn n olduu sualn zn hmi
verir. O, dnr ki, dnya v oun ruhu, bdn v ruh, materiya v hyat bir-birlrin dmndirlr. Amma materiya, bdn v dnya sadc olaraq, bir materialdrlar ki, al v irad trfindn formaladrlana qdr gzlmlidirlr. V kim
bilir ki, bu eylr d, hmcinin hyatn formalar v ruhun lamtlri deyil ? Ola
bilsin ki, Heraklit burada Tanrlarn mvcudluunu da syly bilrdi.
Berqson trfindn darvinizmin tnqid olunmas tbii olaraq onun vitalizmindn doulurdu. O, Lamark trfindn myynlmi franszlarn nnsini davam
etdirir, tkamln aktiv qvvlri kimi impulslar v arzular grrd. Onun canl
xarakteri Spenserin tkaml konsepsiyasn rdd edirdi. Hyat is pozitiv qvvdir.
O el bir ydir ki. z orqanlarn z arzularnn inadla yerin yetirilmsi prosesind yaradr. Biz Berqsonun bioloji thsilinin btvly, onun dbiyyatla yaxndan tanl qarsnda heyranq hissini yaamalyq. O, Spenserdn frqli olaraq,
z erudisiyasn mtdillikl tqdim edir, he zaman z lyaqti il ynmr.
Btvlkd, Darvini onun trfindn tnqidi z effektivliyini sbut etmidir. Tkaml nzriyysinin darvini cizgilri indi, mumiyytl, rdd edilmidir.
Berqsonun Darvin dvrn olan mnasibti bir ox hallarda Kantn Volter dvrn olan mnasibt ehyam vurur. Kant alrd ki, dnyvi, qismn d ateistik

intellektualizm dalasn df etsin. Bu dala Bekon v Dekartdan balamd,

Didronun v Hyumun skeptisizmind sona atmd. Kant intellektin transendental
problemlr sahsind son ssz malik olmasn tkzib edirdi. Amma Darvin
ursuz olaraq, Spenser urlu olaraq Volterin, ondan da daha ox Volterin ardcllarnn qdim inama qar ynln hcumlarn tzldilr. Mexaniki materializm
XX srin balancnda z vvlki qdrtini bir daha qazanmd. Berqson ona
qar hcum etmidi,- biliyin Kant tnqidi il, materiyann yalnz ruh, vasitsil
mlum olduunu irli srn idealist konsepsiya vasitsil yox. Berqson openhauerun ardnca gedrk, hyatn mczlrini v incliklrini daha yax izah edrk
hm obyektiv, hm d subyektiv dnyada qcqlandrc prinsip, aktiv entelexiyaya istinad etdi. Vitalizm he bir zaman bel qtiyytl sbut olunmam v bel
cazibli qiyaftd olmamd.
Berqson ox tez mhurlad, unki o, insan qlbind bdi yaayan midlri
mdafi edirdi. O zaman ki, insanlar flsfy hrmtl yanadqlar halda lmzliy v ilahiy inana bilcklrini akar etdilr, onlar sevindilr v minntdar oldular. Berqsonun mhazir ota dbdbli, xobxt xanimlarn salonuna evrildi.
Onlar Berqsonun natiqlik mhartind z rklrinin arzularn yrndilr. Sindikalistlr grdlr ki, Berqson trfindn intellektualizmin tnqidi onlarn z mqdds yazsn az fikir v ox mli bratlndirir. Amma Berqsonun bu
qfil hrti itirilmk thlksi qarsnda qald. Berqson Spenserin taleyini bl
bilrdi, o, Spenser mrnn son illrini sanki ona gr yaayrd ki, z hrtinin
dfn mrasimind itirak ed bilsin (2, 446).
Amma, hr halda Berqsonun masir flsfy verdiyi tfhlr ox dyrlidir.
Onun trfindn vurulanan iki cht is bizim intellektual ehtiyaclarmzn
dnilmsind daha byk hmiyyt malikdir: vziyytin sezilmdn dyiilmsi v
ruhun dyidirici faliyyti. Biz bel dnmy yaxn idik ki, dnya artq tamamlanm v biz qdr artq myynlmidir. Biz dnrdk ki, bizim tbbslrimiz znaldatmadr v bizim sylrimiz taleyin iblisan gldr. Berqsondan sonra is biz dnyan bizim slahiyytlrimizin mrhllri v material kimi

grmy baladr. Ona qdr biz nhng l bir mann vintlri v tklri idik,
amma indi is, gr istsk, yaradclq dramna z lavlrimizi ed blrik.

1.2. UR HYACANLAR AXINI KM

Berqson bel mhakim yrdrd ki, biz tbii olaraq materializm meylliyik.
nki biz mkan terminlri il dnmy vrdi etmiik; biz hammz hndsiyik. Amma zaman mkandan daha mhmdr, daha fundamentaldr. Zaman
hhatn, blk d btn realln mahiyytind zn yer alr. Bizim baa dmli
olduumuz ey ondan ibartdir ki, zaman bir yln, toplumdr, bir artm, inkiafdr,
srklilikdir. Srklilik kemiin davaml trqqsidir v bu trqqi glcyi
hzm edir, irli getdikc is iir. Bu o demkdir ki, kemi znn btvlynd
indiy qdr uzadlmdr v burada z aktualln v falln qoruyub saxlaya
bilir. Srklik o demkdir ki, kemi bu vaxta qdr duru gtir bilmi v he
nyini itirmmidir. Biz bhsiz ki, z kemiimizin yalnz kiik bir paras il
dnrk, amma bu bizim btn kemiimizldir... Biz bu qaydada xyala dalrq
arzu edirik v faliyyt gstririk. Zaman el bu sbbdn d yndr, glck
he bir zaman kemidki kimi ola bilmz, nki yeni ym hr bir addmda ykslir. Hr bir an yalnz yeni olan bir eydir... dyiiklik bizim gman etdiyimizdn
daha radikaldr. Hr eyin qabaqcadan xbr veril bilmsi yalnz mexaniki elmin
mqsdidir v eyni zamanda, qeyd olunmaldr ki, bu bir intellektual yalandr. n
azurlu varlqlar n mvcud olmaq dyiilmk, dyiilmk yetkinlmkis zn sonsuz olaraq yaratmaq demkdir. gr bu hr ey n dorudursa,bs
onda nec olsun? Blk d btn reallq zaman v srklilikdir, tkkl v
dyiilmdir? (2, 433).
Berqsona gr dnln zaman mkanlam zamandr ve gerk zamanla
bagllg yoxdur. Bergson fiziki ve gndlik anlamda dnln bel bir zaman

anlayndan gerk zaman olaraq adlandrd sryi (le Dure) birbirlrindn

frqli olaraq ayrr.Bu srklilik dorudan yaanr, baqa szl Bergson srnin (le
Dure) yaanm zamandan baka bir ey olmad inancndadr. Srklilik daxili
hyatn, yaantnn bir formasdr.Bergson srkliliyin anlalmas n bir
melodiyanin qavranmasn rnk olaraq gstrir.Melodiya ardcl gln msiqi
notlardan ibart olduguna baxmayaraq biz onlar bir btn iind dinlyirik. Yni
hr sonra gln ton nckindn frql olmasna baxmayaraq biz onlar ayr ayr
msiqi notlar olaraq deyil anlaml bir melodiya olaraq btnldiririk. Bu

.Bergsona gr kecmi ve glck zaman birbirlrindn ayrlamaz. V

kemi he bir zaman tamamn yox olub getmz. Sr ((le Dure) kemi, indiki,
ve glck zaman arasnda ayrlmaz bir birlik qurar. Srklilik bu anlamda kemi
zamann indiki v glck zamanda davam etmsi olaraqda anlalabilr. Srklilik
tanmlamaz olmasna baxmayaraq tamamn insana yabanc deyildir. Ona gr biz
bu srkliliyi sadec ve sadec intuitiv anlayabilir ve qavrayabilrik. ntuitiv
dnm bu anlamda sadc tk srklikliyi dnm olmayb eyn zamanda
insann znn i dnyasna dn anlamndada vacib mqamdr.Srklilik eyn
zamanda Bergson metafizikasnn tmlidir.
yaadmz gerk srklilik saysinddir.sas problem"zaman" anlaydr.
O,zaman anlayinn onun ana dk btn filosoflarn, bu msl il
aqlamalarn thlil etmidir.Berqsona gr ski flsfnin anlad zaman,mkan
kontekstind ttbiqi mmkndr. Bel bir gr zaman anlaynn daxili

problemini hll etmy yetmz.

Deyim srklilikdir, bu baxmdan aramsiz bir irlilmdir. rlilm is canl
varlq cn vacib msldir. Bergson "dyim" anlayn digr flsfi
anlaylardan ayrr. Ona gr dyim bir vziyytdn baqa bir vziyyt kemk
deyil, ilk nc bir yenilik ortaya qoymaq n yaradc qvvdir.
Srklilik yaradc anlamdr. Dyimnin baqa bir sbbid insan daxilind
olan crpntdr.Deyimnin canl varlqlarda bir hadis olduu aqdr. Btn
deyimlr, bir sr iinde gerklir. Sr iinde gerkln hadis yaradc bir
atlmdr. Sr bir axdr, aramsz bir irlilmdir.
urun bilavasit mlumatlar srind experimental psixologiyann
nmayndlrindn frql olaraq Berqson urun kmiyyt xarakteristikasn inkar
edir. O, hesab edir ki, kmiyyt xarakteristikasn gercyin yalnz oxar v tkrar
elementlrdn ibart olan sahsin aid etmk haqldr. Oxarlq is inkiaf n
vacib olan keyfiyyt dyiikliklrinin yoxluuna sbbdir.Eyni, bir-birin oxar
elementlri Berqson maddi varlqda tapr. Materiyann bu r anlam Spenserin
nqteyi nzri il st-st dr. Spenser gr dyiikliklr mkanda oxar maddlrin bir-biri il birlmsinin v ayrlmasnn nticsidir. Bu is maddi dnyaya
mexaniki v metafizik nqteyi nzrdir. Materiyann metafizik anlamn dzgn
hesab edir. Berqson Spenserin tkaml konsepsiyasn tnqid edir v qeyd edir ki,
oxar elementlrin mexaniki birlmsi v ayrlmas inkiaf hesab edil bilmz.Lakin onun fikrin gr maddi dnyada hqiqi inkiaf yoxdur. Mrkkb birlmlr
ml glir v mhv olur.
Mexaniki v metafizik nqteyi nzrdn baa dln maddi dnyaya Berqson
ur axn anlayn qar qoyur. urun znd o, iki sviyyni qeyd etmidir:
zd olan mn v daxili mn. zd olan mn xarici dnya il bilavasit
kontaktdadr, mkanda myyn edilir. Daxili mn is hqiqi psixi reallqdr,
urun bilavasit zdr. Daxili mn sonsuz axndr, dyikndir. ( 26, 50).
urun vziyyti mxtlifdir,onlar arasnda srhd yoxdur. Aramsz ur axnna
kmiyyt xarakteristikasn aid etmk mmkn deyil.

Bunun mmknszly hm d urun hr yeni vziyytinin vvlkindn

keyfiyytc cox frqli olduu il baldr. Berqson uru srkli adlandrr, realln keyfiyyt baxmndan dyiilmsidir, bu is yalnz ura aiddir. Srklilik
urun mxtlif ardcl vziyytlridir.
Srklilik zamandan frqlidir. Zaman yalnz mkan kmiyyt dyiikliyini xarakteriz edir, yalnz maddi dnyada istifadsi mmkndur. Srklilik is urun
faliyytini xarakteriz edir, onu psixoloji vaxt adlandrmaq olar. Maddi dnyada
determinizm v qanunauyunluq mvcddursa, Berqsonun mntiqin gr ur
z-zn ba vern aktivlikdir. Bu nqteyi nzri dinamik adlandrr. urun azad
olduunu sbt edir azadlq faktdr. Myyn psixoloji durumu anlamaq n
onun vvlki vziyytini anlamaq grkdir.
Berqson ilk nc psixikada mahid olunan keyfiyyt dyiikliliyini, yeni bir
eyin yaradcl faktn anlamaa calr. Yadda urun funksiyasdr (26, 53).
Hyat kemidn bu gn doru uzanan aramsz bir axdr. Kemiin geriy
dnmsi mmkn deyildir. Bu uzanan srklilikd, kemi z zn qoruyar,
saxlar. Burada srkliliyin bitmyn bir ax oldugu vacib mqamdr. Srklilik
sonu olmayan, yalnz z zn drk ed biln bir anlaydr. Baqa bir trfdn,
srklilik blnmyn , llmyn bir atlmdr, bir hqiqtdir. Srklilik cn
vardr deyil bilmz, yalnz olmaqdadr deyil bilr. Vardr demk, blli bir
anlamda bir yer qoymaqdr.Sr blli bir yerd deyildir,bitmyn dyiiklikdir.
nsan dnn bir varlqdr, v onun hyatnda anlay gcnn (zeka) nmli bir
yeri vardr.Lakin zka n hyat, n d srkliliyi bir btnlk iind qavrayabilir
A.Berqsonun Yaradc tkaml adl fundamental tdqiqatnda qeyd edirdi ki,
ax bizim mvcudluumuz bir-birini vz edn mqamlardan ibart deyildir: bel
olsayd, hmi ancaq indiki zaman olard, n kemi zamann indiki zamanda
davam, n tkaml, n d konkret davamllq olmazd. Davamllq (srklilik)
glcyi z iin alan v irli hrkt etdikc iib byyn kemiin arsksilmz
inkiafdr. Ancaq kemi arasksilmz kild byyb artrsa, demk o, sonsuza
qdr qorunub saxlanr. Bellikl Berqsonun fikrin gr, yadda xatirlrin
ynndan tkil edilmmidir v onlar mvafiq rflr dzmkl frqlnmir.

Burada n siyah, n d rf var; burada htta szn mxsusi mnasnda bir el

xsusi bacarq da yoxdur, nki bacarq deyiln mvhum fasillrl hrkt edir,
istdiyi v bacard zaman bu hrkti icra edir, stlik kemi kemiin stn
qat-qat, arasksilmdn ylr. slind kemi z-zlynd, avtomatik
saxlanlr. bhsiz, istniln zaman kemi btvlkd arxamzca srnr:
uaqlqdan nyi hiss etmiik, nyin haqqnda dnmk btn bunlar indiki
zamana doru dartnr, onunla birlmy can atr, hr ey urun qapsna dirnir,
onu sxdrb xarmaa chd gstrir. Zehin mexanizmi d el bu sasda faliyyt
gstrir, kemii mcmu halnda ursuz vziyyt sxdrmaq, ur halnda
yalnz konkret vziyyti iqlandran faktlar saxlamaq...Digr xatirlr yalnz
kontrabanda yolu il yarmaq qapdan iri szb ke bilir. uraltnn
gndrdiyi casuslar biz el xbrlri atdrrlar ki, zmz d bilmdn onlar
izlyirik. Ancaq qaranlq kild olsa bel, hiss edirik ki, kemi bizi trk etmir.
Berqsona gr, hyat bir mrkzdn yaylan v btn evrsi il dayanan v
yerind sayan titryilrl hrkt edn nhng bir dalaya bnzyir; mane yalnz
bir nqtd qalib gldiyindn tkan srbst keir. nsan formas bu azadlqla
seilir. XX sr flsfsi insan mhz bu dnc formasndan kf etdi, onun
zamana qar hssasln artrd.
Bizim zmzd yadda srkliliyin bir ifadcisidir.zamann qulluqcusudur.
bizim kecmiimizin cox hisssi onun vasitsil aktivlikl saxlanlr,zngin
alternativlr hr situasiya cn z mvcudluunu saxlayr.Hyat z miqyasnda
znginlikl inkiaf etdiyi kimi,onun irsiyyti v yadda secim sahsind genilnir
v nhaytd,mmkn cavablarn mxtlifliyi uru trdir,urun z is
cavablarn repetisiyas,mq etdirilmsidir.ur canl varlqlarn secim qdrtin
uyunluudur. O, mli hat edn imkanlar zonasn iqlandrr. O, edilmil
edil biln arasndak interval doldurur. Bu, faydasz bir lav deyil, bu, txyyln canl bir teatrdr ki, burada alternativ cavablar labd seimdn nc nmay
etdirilir v snaqdan xarlr, realliqda canl varlq mlin mrkzidir. O, dnyaya daxil olan ehtimallar tsvir edir, nec deyrlr, mmkn mlin myyn kmiyytidir. nsan passiv surtd uyunlaan man deyil, o, ynldici qvvnin foku-

sudur, yaradc tkamln mrkzidir (2, 434).

Berqson azad iradni urla laqd nzrdn keirir; biz azadlq deyrkn, sadc olaraq, onu nzrd tuturuq ki, n etdiyimiz bilirik.
Yaddan xsusi funksiyas btn kemi qavraylar yada salmaq, oyatmaqdr. Bu, indiki qavraya analojidir, qabaqcadan glni v onu izlyni biz atdrmaq, bellikl, n faydal ola biln qrar biz mslht bilmk, tvsiy etmk
ndr. Amma bu, mslnin he d hams deyildir. Sad intuisiyada srkliliyin
oxsayl anlarn tuta bilmk n o, biz imkan yaradr, bizi eylrin axnndan,
nec deyrlr, zrurtin ritmindn azad edir. Bu anlardan oxusu materiya
vasitsil birldiril bilir v biz verilir.
gr deterministlr haql olsaydlar, hr bir akt vvl mvcud olan qvvnin
avtomatik v mexaniki nticsi olsayd, motiv asanlqla ml evrilrdi. Amma
ksin olaraq seim ar zhmt, sy, qtiyyt tlb edir ki, xsiyytin gcn
mnvi qravitasiyaya v tnbllik vrdiin qar ynld bilsin. Seim yaradclq,
yaradclq is mkdir. nsann narahat cizgilri d el bu sbbdndir. Heyvanlarn seimsiz davran dyiikliksiz v tmkinlidir. Amma snin itinin sakit olmas
bu he d bir flsfi tmkin demk deyildir, bu instinktin bir myynliyidir. Heyvann hyat slubu seim tlb etmir v bacarmr, heyvanlarda he bir ixtira mvcud deyildir. He bir ixtira qurulmu davran trzini kkndn dyi bilmz. Biz
bir davran avtomatizmini yeni bir avtomatizml dyi bilrik. nsann glii il
is vziyyt dyiir. ur bu znciri qrr. Yalnz insan azaddr.
Zka beyin il eyni deyildir. ur beyindn asldr v onunla birlikd mhv
olur. Beyin obrazlar v reaksiya nmunlri sistemidir; ur obrazlarn arlmas v reaksiyalarn seimidir. Selin istiqamti ayn yatandan frqlidir, baxmayaraq ki, bu vhi axn qbul etmlidir. ur ona canllq vern bdndn frqlidir,
baxmayaraq ki, o, onun dyiikliklrin uyunlamaldr.
Bu niy beldir ki, biz zka v tfkkr haqqnda materiyann v beynin terminlri il dnrk? Bu ona grdir ki, bizim zkamzn, intellekt adlandird
mz hisssi materialist ynmldr; o, tkaml prosesind inkiaf etmidir,
maddi obyektlri, mkan obyektlrini anlamaq ndr. El buradan da onun v

onun qanunlar haqqnda tsvvr formalamdr. Bizim intellekt szn dar mnasnda bizim bdnimizin traf mhit qar mnasibtlrini tnzimlmk, xarc
predmetlrin arasndak mnasibtlri tsvir etmk, bir szl materiyan dnmk
ndr. Bu, brk cisim, inert predmetlrin msknidir. O, btn tkkl varlq
v vziyytlr seriyas kimi grr; o, eylrin birldirici toxumalarn, onlarn
hyatn quran srklilik axnn diqqt mrkzindn knarda saxlayr.
Kinofilm fikir verin. Bu bizim yorun gzlrimiz hrktd v faliyytd
olan canl kimi grnr. Burada elm v mexanisizm, bhsiz ki, hyatn srkliliyini tuta bilmmidir. ksin, burada olan odur ki, elm v intellekt z mhdudluqlarn z xarr. Kinofilm hrkt etmir, bu, hrktin kli deyildir, bu yalnz
srtli ardcllqla ekranda veriln ani fotlarn seriyasdr, amma btn bunlar illziyadan baqa bir ey olmasa da, tamaa bu davamllqdan zvq alr, nec ki,
uaqlqda z ba barmann drnaqlarn yeyrk zvq alrd.
Kamera da realln canl axnn statik mvqelr blr, bellikl, insan intellekti vziyytlrin seriyasn tutur. Biz materiyan grrk, enerji is nzrimizdn
yaynr. Biz materiyan bildiyimizi, tandmz dnrk, amma biz atomu nec
deyrlr, qlbind, ryind enerji tapdmz zaman asqnlq haln keiririk,
bizim kateqoriyalarmz riyib yox olur. bhsiz, hrktin btn tfrratlar
byk dqiqlik namin riyazi prosesdn knarladrla bilr. Riyaziyyatn XIX
srd btn trqqisi demk olar ki, nnvi mkan hndssin zaman v hrkt
anlaylarnn lav edilmsi saysind mmkn olmudur. XX srin balancnda
Maxn, Pirsonun v Anri Puankarenin timsalnda btn elm boyu elmin z tbiti
il bal bel bir bh glib keir ki, dqiq elm, sadc, tqribidir, o, materiyann
taltini hyatdan daha yax qavraya bilir (2, 436).
Amma bu, bizim z gnahmzdr. Fiziki anlaylar, mumiyytl, tfkkr
sahsin ttbiq etmkd, biz determinizmin, mexanisizmin v materializmin xlmaz vziyytind israrl olaraq dayanm oluruq. Dncnin sad biz an gstr
bilr ki, fizikann anlaylar zka dnyas n nec d yersizdir; biz mil haqqnda
yarm mil haqqnda olduu kimi hvsl dnrk, yer trafna sayahti dnd-

ymz zaman is qfildn iq sarq, fikr dalrq. Bizim ideyalarmz onlar

mkanda hrkt edn maddi hissciklr kimi tsvir edn hr bir sydn yaynr.
Hyat bu cisim anlaylarndan qurtulmaq istyir, nki hyat mkann ii olmaqdan daha ox zamann iidir. O, vziyyt deyil, dyiiklikdir; o, keyfiyyt olduu
qdr kmiyyt deyildir; o, materiyann v hrktin sadc olaraq, yenidn bldrlmsi deyil, axan v inadl bir yaradclqdr.
ur, Berqsonun fikrin gr, coxqatl hyacanlar axndr: aramsz, hr zaman
dyin yaradc reallqdr. urun hyacanlar axn kimi baa dlmsi Berqsondan vvl Kyerkeqor flsfsindd zn yer almdr. Berqsonla paralel analoji
ideya praqmatizmin banilrindn hesab ediln Ceymsin yaradclnda mvcud
olmudr. Bu axn, dyiikliyi subyektiv vaxt birldirir, yni srklilik, kecmi
v indiki zamann qarlql v aramsz bir-birin tsiri. urun mxtlif qatlar
vardr: drin refleksqdrki, yni ur altdan balayaraq zd olan intellektual ura qdr. Berqson uralt anlayndan istifad edir. uraltnn tdqiqini vacib hesab edir. Bu baxmdan Freydin idealarn davam edir. ntellektual ur
xsiyytin sosial hyat il baldr. urun drin qatlarnda hec bir qanunlar yoxdur, yalnz faktlar mvcuddur, n vacibi is - srklilik v azadlqdr.Yalnz zdki
sviyylrd sbbilik qanunlar quvvddir. Azadlq problemi Kant flsfsind
nmli hmiyyt ksb etmidir. gr Kant fsfsind azadln statusu praktiki
idrak postulatdrsa, Berqson tlimind bilavasit ur faktdr. Kantn fikrin gr
insan transendent varlq olaraq azaddr, Berqson flsfsind is insan uralt sviyyd azaddr. Berqson hesab edir ki, insan intellektual sviyyd azad deyil.
uru aramsz axn olaraq intellekt trfindn deyil yalnz intuisiya gc il
anlamaq olar.

FSL II. YARADICI TKAML TLM

2.1.HYATI CIRPINTI YARADICI TKAMLNN SASI KM
Berqson Yaradc tkaml srind ondan oncki tkaml tlimlrini tnqid
etmidir. Darvinizmi, neodarvinizmi, lamarkizmi, neoplatonizmi hmcinin Spenser
trfindn tkamln flsfi interpretasiyasn tdqiq etmidir. Btn
tkaml tlimlrini determinist v teleoloji tlimlr blrk onlarn mumui nqsann qeyd etmidir. Bu nqsan faktiki inkiaf nzr almamaqdadr. Deterministlrin fikrin gr tkaml ncki sbbl myyn edilir; nnvi teleologiyann nmayndlrin gr is myyn mqsd ynlmidir. Hr iki halda, Berqsonun fikrin gr, proses qabaqcadan myyn edilmi kimi grnr v hqiqi
yeniliyin yaranmasn inkar edir.
Keyfiyytc hr bir hadisBerqsona gr gzlnilmz ba verir v onun
yaranmas ehtimaln qabaqcadan nzr almaq mmkn deyil.
Bioloji tkaml, Berqson urun faliyyti izahi zaman irli srlm inkiaf srklilikdir, idealistik sxem nqteyi nzrindn yanamdr. ur, ilk nc

stn ur,hyatn tmlidir. Berqson, bu baximdan obyektiv idealist kimi cx

edir. Lakin yaradclnn ilkin mrhllrind frdi urun analizi il mhdudlaaraq subyektiv idealist mvqeyindn cx etmidir.
Berqson flsfsi ncki obyektiv idealizm formalarndan frqlidir. Burada
nnvi idealizm xas olmayan yeni msllr qaldrlmdr. Berqsonun tkaml
konsepsiyas mexanistik materializm xas olan metafizik dncy, hmcinin
idealizmin balangc formas olan platon flsfsin qar cx edir. Platon flsfsind, varln mahiyyti dyiilmzdir v mahid olunan dyiklklr varln yalnz zd olan trflrin aiddir. Substansiya dyiilmzdir fikrin qar
Berqson dyiiklik substansional v mhkmdir fikrini irli srmdr. Artq
varln keyfiyyt dyiikliklri kimi baa dln srklilik Berqson trfindn
tk urun frqli xsusiyyti deyil, btn varln xsusiyyti kimi qiymtlndirilir. Hr ey daxiln dyiir, konkret reallq tkrar olunmazdr.
Dyiikliyin universall olduunu geyd etmkl Berqson obyektiv dialektikann
problemini mzakir edir. XX srin vvlrind Berqsonun fikirlri flsf
tarixind vacib olan yeni fikir kimi qiymtlndirilmidir.
Baxmayarq ki, yaradc tkaml problemin Berqsondan nc d digr filosoflar trfindn toxunulmudur, lakin yalnz Berqson bu msly z flsfsind
daha geni yer ayrmdr. Yaradc tkamlnd Spenser tkamln qar cxr.
Srklilik dairsin canl orqanizmlri daxil edrkn, berqson maddi v mnvinin qarlql tsirini thlil edir. Metaforaya mracit edrk Berqson yazrd ki,
ur v stn ur bu bir fingdir, onun snk qalqlar materiya halnda yer
enir.lk v sas reallq stn urdur.
Tkaml prosesi mqsdynldr. Dnn insann yaranmas tkaml prosesinin n vacib mqamidr.
Mllifin fikrinc, tkaml orqanizmlrin irisin ddy mhit passiv,
maniki uyunlamas dyildir, tkaml mqsdynl v yaradc prossdir
Berqsonun yaradc tkaml flsfsi hyat flsfsinin digr nmayndlrindn frqli olaraq, tbitnasla saslanrd. O, hyat konsepsiyas sasnda
dnyann el bir mnzrsini yaratmaq istyirdi ki, onun vasitsil tbitin tka-

ml v insann inkiafnn yeni kild izahn versin, onlarn vhdtini saslandrsn. A.Berqsonun flsfi tliminin mrkzi anlay hyat rpntdr. Onun
nqteyi-nzrinc, hyat aramsz yaradc tkkldr. Varln talti mnyi
olan materiya mqavimt gstrs d, hyata tabe olur. Bunun saysind, tbit
dnyasnn tkaml yaradc takaml evrilir. Nticd, Berqsonun flsfsind
dnya vahid, aramsz v qarsialnmaz kild inkiaf edn, z-zn ml gln
v gzlnilmz kild olan bir varlq kimi tqdim olunur. Berqson bel hesab
edirdi ki, bu dnya aramsz kild tkkl tapr v daim yeni formalar yaradr.
Onun fikrinc, insan qli, zkas vasitsil materiya dnyasna kifayt qdr
uyunlab (3, 499).
Bu yeni istiqamt nqteyi-nzrindn tkaml daha biz Darvinin v Spenserin tklif etdiklri kimi mbariznin v dalmann krtbii v tutqun mexanizmi
kimi deyil, tamamil, baqa bir bax buca altnda tqdim olunur. Biz tkamld
srkliliyi, qvvlrin toplanmasn, hyatn v zkann ixtiralq qabiliyytini,
mtlq olaraq yeni olann ardclqla, dqiqlikl ilnib hazrlanmasn hiss
edirik.
Biologiya dnyasnn hr yerind Darvin qar qiyam qrnrd.Darvinizmin
btovlkd is mnas ondan ibartdir ki, yeni orqanlarn v funksiyalarn, yeni
orqanizmlrin v nvlrin mnyini lverili variantlarn tbii seimi il balayr.
Amma bu konsepsiya o vaxt yarm srlik bir tarix malik olsa da, tin hzm
olunan bir nzriyy idi. Msln, instinktlrin z balancn haradan gtrmsi
bu nzriyy baxmdan mlum deyildi. Onlar bel anlamaq daha lverili olard
ki, onlar ld edilmi vrdilrin irsn mnimsniln akkkumlyasiyalardr; gr
oxar qabiliyytlr v keyfiyytlr trl bilrs, hr bir instinkt ilkin olaraq
yarand anda indi olduundan daha gcl olmaldr; o, ml n tam yararl
olmaldr; baqa bir halda o, hyat urunda mbariz qabiliyytin malik olmazd.
gr o, znn ilkin tzahrnd zifidis zn qoruya bilm dyrin sahib ola
bilmzdi.
lkin instinktlrd olduu kimi hr bir variasiya da beldir: gz kimi mrkkb
orqanlar nzrdn keirdikd buraya qarya xan tinlik myusdicidir; ya gz

znn btn formas v qabiliyyti il bir dfy meydana glmidir, ya da z

varln tsadfi variasiyalarla balayr v zn tsadfi olaraq saxlayr. Hr bir
addmda mrkkb strukturlarn, variasiyann v seimin krtbii prosesi vasitsil
mexaniki yaran nzriyysi biz sanki bir nal tqdim edir. Bu nal z kiikliyi il gzldir.
Burada n byk tinlik oxar hadislrin meydana xmasdr. Bu halda mxtlif mnalar z xr. Msln cinslr yenidn yaratma slubu kimi bitkilrd,
heyvanlarda da mvcuddur; burada tkamln mxtlif yollar mvcddr, amma
hr iki halda eyni mrkkb tsadf ba verir. Yaxud mxtlif canllarn, msln, molyuskalarn v onurallarn grm orqanlarn nzrdn keirk; tkamln
bir-birindn asl olmayan iki istiqamtind eyni bir nizam nec qurula bilir, gr
o, tsaddfidirs? Bu misallar sonsuz sayda artrmaq olar. ox mczli bir haldr
ki, tbit eyni nticlr glib xr.
Amneziya, yni yaddan itirilmsi v afaziya, yni nitqin itirilmsi, itirilmi
yaddan v funksiyalarn yenidn meydana xmas v bu kimi digr faktlar biz
gman etmy sas verir ki, tkamld maddi hisslrin biar mexanizmindn
daha hmiyytli olan n is vardr. Hyat man olmaqdan daha ykskddir, bu,
el bir qdrtdir ki, arta bilr, zn brpa ed bilr, traf raiti z iradsin
uyun kild qura bilr. Bu mczlri myynldirn xarici bir plan yoxdur.
Biz hm mexanizmdn, hm d fatalizmdn knar durmalyq. Biz nc dnrdk ki,hr ey ona gr hrkt edir ki, hanssa bir kvazi-insani irad z kosmik
oynunda onlardan bir alt kimi istifad edir. Sonra dndk ki, kosmosun oz bir
mandr, nki biz zmz z mexaniki srimizin xarakteri v flsfsi il bel
bir dncy mhkum etmiik. eylrd onlarn layihsi vardr, amma bu, onlarn
irisinddir, knarda deyildir; entellexiya, btn hisslr btvn funksiyas v
niyyti vasitsil daxildn determinasiya olunurlar, daxildn myynlirlr.
Hyat odur ki, y gstrir, bu v ya digr istiqamtd tkanlar edir: dnyan
hmi v hmi yenidn doulmaa mcbur edir. O, taltin v tsadfi
ksliyidir. nkiafn bir istiqamti var ki, predmet bu istiqamt zn daxildn

mcbur edir. Buna qar materiyann inersiyas durur v bu inersiya da eylri

skunt v lm doru ynldir. Hyat hr bir mrhlsind znn faliyyt
vasitlrinin talti il mbariz aparmaldr. gr o, lm yenidn yaratma
vasitsil fth edirs, bdni talt v tnzzl mhkum edir. O, htta bir yerd
duru gtirmk n materiyan v onun qanunlarn inkar etmlidir. Bitkilr
oxamamaq v hrkt ed bilmk n o, hr anda sy v yorunluq vasitsil
qlb almaldr. nstinktin, vrdiin v yuxunun sakitedici avtomatizmin imkan
verildiyi anda is ur uyuyur (2, 440).
Hyat vvlc, demk olar ki, materiya qdr taltli olur. O, hrktsiz forma
alr, sanki hyati impulslar hrkti trd bilmyck drcd zifdir. V inkiafn byk bir istiqamtind bu hrktsiz stabilllik hyatn mqsdin evrilir;
yiln zanbaq v mhtm pald Tanr min-amanl qarsnda bir mehrabdr.
Amma hyat bitkinin bu xanniin mvcudluu il qane olmur.Onun meyli hmi
thlksizlikdn azadla dorudur. anaqdan v baqa mhafiz vasitlrindn
imtina edrk, o, qularn asudliyin, rahatlna, dincliyin v azadlna can atr.
Ar zireh brnm cngavr yngl v rahat geyimli piyada dyy cevrilmli idi v hyatn tkamlnd, insan cmiyytlrin v talelrin tkamlnd n
byk uurlar qazanman n mumi sulu riskdir. nsan z bdnind yeni
orqanlarn yaranmasnn dayanmasn akar etdiyi zaman, bunun vzind mxtlif altlri v silahlar yaradr v onlar ehtiyac olmad halda knara qoyur, bu.
lbtt ki, ar bir zirehi z zrind danmaqdan daha yaxdr, ar zireh onlarn
mhartlrinin azalmasna gtirib xarr. Hyatn vasitlri v altlri ona yardm
da ed bilr, mane d ola bilr.
Bu, orqanlara aid olduu kimi instinktlr d aiddir. Onlar ruhun altlridirlr
nsan bdnin hmi bitiik v daimi olan btn digr organlara bnzr olaraq
onlara ehtiyac yaradan mhitin aradan gtrldy halda onlar bdn un air
bir yk evrilirlr. nstinkt stereotip v irsi situasiyalara hazr, qti v ksr
hallarda uurlu cavablar verir; amma bu, orqanizmi dyiikliklr uyunladrmr.
O, insani masir hyatn mrkkbliklrini evik bir qaydada qarilamaq n
hazr etmir. Bu, thhlksizliyin ifadisidir, intellekt is macral, riskli azadln

orqandr.
Bu, nec d hmiyytli bir faktdr ki, biz, adtn, o zaman glrk ki, canl
varlq zn materiya kimi, mexanizm kimi aparr; o zaman ki, kloun mqsdsiz
olaraq tullanr, mayallaq air v orada olmayan stuna syknir v ya sevgilimiz
buz zrind srb yxld zaman biz nc glmkdn zmz saxlaya bilmirik, yalnz sonra mxtlif suallar veririk. Spinozann demk olar ki, ilahi il qarq
sald hndsi hyat real olaraq yumora v gz yalarna sas verir. Bu, hm glmli, hm d utandrcdr ki, adamlar man olmaldrlar v onlarn flsfsi onlar
tsvir etmlidir.
Hyat z tkamlnd istiqamtd inkiaf etmidir: birinci istiqamtd o,
qorxaqlq v thlksizlik raitind minilliklr rzind, demk olar ki, bitkilrin
cismani taltini yaamdr. Digr istiqamtd onun ruhu v syi qarqalarda v
arlarda olduu kimi instinktd dondurulmudur, amma onurallarda o, azad
olmaa csart etmi, ona hazr bir kild veriln instinktlri csartl bir knara
tullam v tfkkrn sonsuz risklrin doru inamla addmlamdr. Amma
instinkt bu gn qdr d reall drindn grmk v dnyann mahiyytini tuta
bilmk n n yax suldur. Amma al, drrak d daha qdrtl, daha csartl
ykslir v daha geni miqiyas olur; nhayt, intellekt vasitsil hyat z maraqlarn v midlrlrini izlyir.
Bu, yenilmz yaradc hyat biz Tanr adlandrrq, hr bir frd v hr bir nv
onun n tcrb, bir snaqdr; Tanr v Hyat eynidir. Amma bu Tanr hr ey
qadir deyil,- materiya onun faliyytin mhdudiyyt qoyur v onun taltini
ctinlikl, addm-addm df edir. O hr eyin bilicisi deyil, amma biliy v ura
v nura, ziyaya tdricn yaxnlar. Tanr bel bir qaydada anlald halda,
hazr he ny malik deyildir; o, ksilmz hyatdr, mldir, azadlqdr. Yaradclq, bel bir qaydada anlald halda hanssa bir mistika deyildir. O zaman ki, biz
azad bir kild faliyyt gstririk, biz bunu zmzd bilavasit olaraq hiss
edirik. mllrimizi urlu olaraq seirik v z hyatmz qururuq. Bizim
mbarizmiz, zablarmz, iddialarmz v mlubiyytlrimiz, olduumuzdan

yax v daha cl olmaq chdimiz daxilimizd olan Hyat Axnn ssidir,bu

hmin hyati tkandr ki, bizi inkiaf etmy mcbur edir, v bu srgrdan planeti
tknmz yaradclq meydanna evirmy thrik edir.
Kim bilir ki, hyat znn qdim dmni olan materiya zrind, nhayt
ki, z byk qlbsini ala bilckmi, htta ldn yan ke bilmyi yrnckmi ? Glin, htta bizim midlrimizin zlrin d aq gzl baxaq. gr zaman
lverili olsa btneylr hyata qabildir. Baxn grk, hyat v zka, sadc
olaraq, birc minillik rzind Avropann v Amerikann melri il n etmidir.
Sonra nzr saln ki, hyatn nailiyytlri qarsnda sdd kmk nec d srsri
chddir. Hyat btn manevrlri v mqavimti, ola bilsin ki, htta lmn zn
d df edir (2, 442).
Tarii tcrb sbut dib ki, cmiyytin tnoloji inkiaf hl frdlrin mnvi
ytkinliyi n ytrli dyil. gr cmiyytd maddi nmtlrin artmas mvafiq
mnvi tkamll mayit olunmazsa nticd bu htta qorulu hala vril bilr
2.2. NTELLEKT V NTUSYA
Biz hyatin axnn v mahiyytini tfkkr v intellekt vasitsil deyils, bs
n vasitsil, nec tuta bilrik, amma intellekt hamsdrm? Glin zahiri predmetlrin reflekslri il bal tfkkr bir an dayandraq v diqqti daxili realla
zmz - ynldk, bu, biz btn baqa eylrdn daha yax mlumdur: biz
nyi grrk? Materiyan deyil, ruhu; mkan deyil, zaman; pasivliyi deyil, mli;
mexanisizmi deyil, seimi. Biz bu halda hyat Zka durunluunda deyil, onun
ayr-ayr hisslrind deyil, onun zrif v qarsalnmaz axnnda grrk. Zooloq
l qurbaann ayaqlarn tdqiq etdiyi zaman v yaxud mikroskop altnda olan
tdqiqatlar zaman dnr ki, o, hyat yrnn bir bioloqdur! Bu, hr hans
mistik proses deyildir, insan ruhunun mmkn olduu drcd bilavasit tdqiqidir, birbaa qavraydr, sad v davaml olan bir baxdr, intuisiyadr. Spinoza
haql idi: reflektiv tfkkr he bir haqla biliyin yksk sviyysi hesab edil bilmz, amma bu, ayidn bhsiz ki, daha yax olsa da, eyin znn birbaa qav-

rayndan knarda nec d zifdir! Hqiqi empirizm odur ki, o z qarsnda orijinala mmkn qdr yaxn olma vzifsini goya bilsin, hyatn drinliklrindn
gln ss qulaq ksilsin, qlbin nbzini duyusun. Birbaa qavray vasitsil biz
hyat axnn dinlyirik, ruhun varln, itirakn duyuruq. ntellektual szlk
vasitsil is biz bel bir tsvvr glib xarq ki, fikir beyind molekullarn bir
rqsidir. He bh yoxdur ki, hyatn mahiyytini v hqiqtini intuisiya daha
yax seyr edir?
Lakin bu, he d o demk deyildir ki, tfkkr Russonun dndy kimi bir
xstlikdir v ya intellekt el bir satqn, mkrli, xain bir eydir ki, hr bir dbi vtanda ondan z dndrmlidir. ntellekt znn normal funksiyasn yerin yetirmkd davam edir, bu funksiya maddi v mkan dnyas il balidr, hyatn v
ruhun maddi aspektlri v ya mkanda ifadsi il baldr; intuisiya is, ondan
frqli olaraq, hyatn v ruhun zahiri mcssimlri il deyil, onlarn daxili varlqlar, bilavasit hiss olunmas il baldr. Mn he vaxt bel bir fikird
olmamamki, intellektin yerin n is baqa bir ey goyulmaldr v ya instinkt
ondan daha ykskd durmaldr. Mn, sadc olaraq, gstrmy almam ki,
biz riyaziyyat v fizika sltntini trk edrk hyata v ura daxil olduumuz
zaman myyn bir hyat hissin z tutmalyq.
Biz hiss xalis idrak onun canl impulsundan, instinktdn ayrmr - baxmayaraq
ki, instinkt tamamil baqa bir eydir. Biz almayacaq ki, intelekti intellekt vasitsil tkzib edk. Biz sadc, idrakn dilini o zamandan balayaraq qbul edirik
ki, idrak dil malikdir. gr bizim istifad etdiyimiz szlrin zlri simvolizm
vasitsil psixoloji xarakter damirlarsa v onlarn mnyindn doan lav maddi mna alarlarna malik deyillrs, biz idraka kmk ed bilmrik. Latn mnli
spirit sznn mnas nfs alma, mind sznn mnas is measure, yni l demkdir. ngilis dilindki thinking sz thing szn gedib xr; bununla bel, bunlar el vasitlrdir ki, ruh zn onlarn vasitsil ifad etmlidir. Biz deycklr
ki, biz z intellektimizin srhdlrindn knara xmrq. Bel ki, o, hl ki, urdur. Htta introspeksiya v intuisiya da materialist metaforlardr. V bu etiraz o
vaxt qanuni olard ki, bizim anlayl v mntiqi fikirmiz trafnda qeyri-myyn

dumanllq qalm olayd. Bizim tfkkrmzn sasn el bu qeyri-myyn

dumanllq tkil edir v mhz bizim intellekt adlandrdmz qabilliyt onu aydn
fikirlr evirir. Bu yen psixologiya intellektl mqayis olunmaz drcd geni
sahlri bizim n z xarr. ursuzluun n gizli drinliklrini tdqiq etmk,
urun zminind almaq: bu yeni balayan srin n ncl vzifsi olacaqdr.
Mn bh etmirm ki, burada mczvi kflr gzlnilir.
A.Berqsona gr al fizika-riyaziyyat elmlrind z ali formalarna atm,
alabatan v fhmi idrakdr. Al btv dnyan cismlr, cismlri elementlr
v i.a. paralayr, daha sonra is onlardan dnyann sni, vahid mnzrsini yaradr. O, aln idraki imkanlarn inkar etmir, lakin bel hesab edir ki, dnya v onun
hrktinin al trfindn qavranlmas, txminn, kinematoqrafiyada qavranld
kimdir ki, orada hyatn tbii axr ayr-ayr cansz kadrlardan ibart olan kino-lentinin hrkti vasitsil sni axarla vz edilir. Al nadir, tkrarsz olann itirilmsi hesabna oxar, tkrarlanmayan, mumi olanlar brqrar edir. O, eyni proseslrin glckd d ba ver bilcyini qabaqcadan grmk qabiliyyti ld edir.
Lakin al he d szn hqiqi mnasnda tkaml, yeni dyiikliyin aramszln drk etmk n yaradlmayb. Hyati rpnt al n prinsipc latmazdr.
Onun drki yalnz intuisiya sasnda mmkndr. Berqsona gr qli rbtin bir
nv intuisiya adlanr ki, onun vasitsil insan cismin daxilin nfuz edir. Mqsd
is onda yegan, demli, hm d ifad edil bilmyn olanla qovumaqdan ibartdir. ntuisiya cismlrin mahiyytin nfuz etmk imkan verir. Berqson intuisiyan
ruhun tmli, myyn mnada hyatn z kimi seciyylndirir. Ruhla eyniyyt
tkil edn bu durumu, o, ilkin intuisiya adlandirir.
Qnoseoloji nqteyi-nzrdn tkaml ilk prosesdir v hmin proses boyu ilkin
intuisiya instinkt v ala blnr. Birinci halda o, zn drk edn, ikinci halda
is gerkliyin mahiyytin nfuz etmk qabiliyytindn mhrum olandr. nsanda
intuisiya demk olar ki, tam kild ala qurban verilmidir. Lakin Berqson bel
hesab edir ki, briyytin ilkin intuisiyan itirmsi tam kild ba vermmidir.
Onun fikrinc intuisiya insan mnini, azadln, taleyini v kainatdak yerini iqlandrr. Berqson incsnt srlri yaradanlarda n parlaq kild tcssm olu-

nan estetik qabiliyyti d intuisiyann mvcudluu il izah etmk istyirdi.

O deyirdi ki, flsfnin vzifsi splnmkd olan intuisiyalara yiylnmkd
insana yardm olmaqdr. Hyat flsfsinin n gcl tsiri ontologiya v qnoseologiyada deyil, etikada zn gstrmidir ( 3, 500).
Berqsonun fikrin gr intellekt v inctinkt bir-birin ks mqsd v funksiyalar
olan hyatin mxtlif formalardr. ntuisiya instinkt sasnda inkiaf edir.ntuisiya
zn drk ed biln,z predmeti haqqnda dn biln instinkdir. ntellekt v instinkt biri birin qarlql tsir gstrir. Cmiyytd intellekt stnlk tkil edir,
lakin mkmml cmiyytd onlar bir biri il harmoniya tkil ed bilr. nsann
heyvanlardan frqi ilk nvbd intuisiya qabiliyyti v yaradclq bacarndadr.
nsan kainatda hyat crpntn qavrayan v inkiaf etdirn ,kainatn mvcdluunu v trqqini tmin ed biln yegan varlqdr.
Berqsona gr intuisiya geyri-mfhumi, bilavasit grm, anlama kimi baa dlndir, burada drk etm akt gerckliyi douran aktla uyun glir.

Flsf tarixind biliyin qayna v gryin qavranmas mvzusunda ortaya

atlan msllr,dyiik dnm qabiliyytin balanan cryanlarn yaranmasna
yol amdr. Biliyin duyularla yaranmas irli srlmdr. Biliyin duygularla
deil yalnz dnme bacar il ml gldiyini ortaya atan cryanlar da
idealizm ad altnda toplanmdr.
Bergsonun srklilik anlayndan daha nc riyaziyyatla bagl sualllarn
zmnd istifad edilmidir.
Bergsonun intuitivizmi dnln bir problemin zmn asan etmy calr.
Daha ncki alarda, "intuisiya" ilahi bir anlam, ilahi bir q olaraq baa
dlmdr. Avqustin, Akvinal Foma kimi xristiyan filosoflarna gr, intuisiya
gryin qavranmasndan nmliydi. slam tsvvffnd, xsusil YeniPlatonculuqdan qaynaklanan tlimlrd, geryin qavranmas intuisiya il
mmkn hesab edilirdi.
Gzalid d intuisiya Tanrnn insana bilik verdiyi bir anlaydr. ihabddin
Shrverdi y gr intuisiya gerklri qavramaq n bir duyudur. Buna nail

olmaq n, insann btn knlyl Tanrya, stn gry ynlmsi, btn

keici yilmlrdn, kdrlrdn syrlmas, iind Tanrdan baqa bir varlq
olmamas grkdir. Yeniplatonculuqdan tsirlnn triqtlrd intuisiya Tanrya
baglanmann, znd Tanry grmnin tk yoludur. Onlara gr intuisiya ,
qavray gcnn btn imkanlarn aar, n qsa zaman iind n vacib gryi
qavrayr.
ntuitivizm, flsfi bir qavram olaraq intuisiyan al, zehin qarsnda stn
hesab edn flsfi cryandr. Anri Bergson intuitivizmin nmayndsidir.
ntuitivizm gr biliyin, xsusil flsfi biliyin qayna v tmli intuisiyadr.
Flsfi anlamda intuisiya, alma, dorudan doruya kfedilm v birdn bir
qavranlma anlamnda istifad edilir. Buna gr, varlqlar biz olduqlar kimi
vern bilik, intuisiyadr. Bergsonda bu qavram daha da zl bir anlamda zehindn
daha mtkkil saylmtr. Bergson trfindn, intuisiya dyrlndirilir ve bu
qavram flsfnin mrkzin oturdulur.
Gerklik intuisiya il bir tam olaraq qavranr, ala dayanan bilik is sla tam
v yetrli deyil dncsi bu flsflrin ana tezisidir. Bellikl hm rasionalizm
hm d materializm qar x edilmidir. ntuisiya bir btn bir baxda
dorudan qavrama,sezib kfetmdir. ntuitivist filosoflara gr,rasional bilik
geryi anlamaq gn yetrsizdir. ntuisiyaya nm vern mtfkkirlr, rasional
biliyinin uyulama n nm dadn qbul edr.
Bu anlay orta srlrd byk slam filosofu Gzalinin flsfsind geni
ildilmidir ayrca 19-cu srd Hegel rasyonalizmin qar olaraq Bergsonun
flsfsind ortaya xmdr.
Gzaliy gre insan bilik ld etmk yolunda duygulardan da agldan da
yararlanabilr fqt bunlar insana grk varln mahiyytini ver bilmz.Gerk
v tam bilik,intuisiya yolu il ld edilir.Bu bilik insann knln mnvi bir alg
olarak enr.
Gzali y gr insanda iki gz vardr.Birincisi fiziki gz yada agldr.nsan
bununla maddi dnyaya ynlir ve bir cox bilik ld edir.Bu gz elm v flsfni
quran al gzdr (aldr) insan n yetrli deyildir.

kincisi is qlb gzdr.Qlb gz mnvi olduu n insan qlbin mnvi

intuisiyas il gerklri btn aklyla qavrar.Var olan hr ey intuisiya yoluyla
btn aqlyla aynadaki kimi grnr.nsann qlb gznn yararl olmas n
onun tmizlnmsi yni arzularnn basqsndan azad olunmas grkdir.
Anri Bergsona gr grklik hyatdr,srklilikdir.Bunu sadc intuisiya
qavrayabilr.Hr ey dyidiyi n glck kemiin eyn ola bilmz. Gerklikdki yaradc tkaml yalnzca intuisiya anlaya bilr.
Bergson bellikl materyalizm ve rasyonalizm qar xar. Bergsona gr
drk etmnin iki yolu vardr:intellektual-mkan qavramn tml gtrn.
Gerkliyin statik olduu dnlr.O varl paralara ayraraq(analiz) blm
blm incldiklri n varln zn nfuz etmir.
Varln zn nfuz edn intuisiya zaman,srkliliyi vacib hesab edir.ntuisiya
dil getirilmz ancaq yaanr.Bir nota baka bir nota iind yox olurkn biz
musiqinin axna zmz buraxrq. Belc srklilik,zaman, dinamik olaraq
statik olan mkann stn xmdr.
Zka sadc maddi almd kerlidir.Hrktli olan dayandraraq blmlr
ayrb incliyir. Hrktli olan geryi tanmaq n baqa bir drk etm nvn
ehtiya vardr.
Fransz idealisti Anri Bergson bergsonculuk adyla da anlr. Bergsona gr
geryi dorudan doruya qavradacak intuisiyadan baka hebir yol yoxdur.
Yaam axb getmkddir. Bu blmsz v daimi axa Bergson srklilik
demidir.
Bu srkliliyi anlamaq cn onunla birlikd yaamaq, onun iinde olmaq ve
onunla birlikd axmaq grkdir cnk bunu intellekt gerkldir bilmir. nk
o kinematografik olaraq alr.
Bir film, ard arda dzlm durgun ve blmsl resimlrdn ibartdir. Filmin
axn dayandraraq bu rsimleri tk tk incliyrlr ve bir cox bilik ld edirlr.
Ax he bir zaman qavraya bilmzlr. Demek ki intellekt, sadc durgun ve
blnbiln stnde bilik ld ed bilr. Zaman bln, paralayan, onu aylara ve
illr ayran intellekdir.

"Gerk sr, daima zaman ad verilmi olan eydir". Bunu qavrayabileck olansa
sadce intuisiyadr. Berqsona gr intuisiya il yaamn btn srlrn zrdik".
Yaam axn sadc o qavrayabilir.
Bergsonun intuitivizmind sahib olduu eyl bir olmaq n onun iin
tanlmay tlb edn intelektueal simpatiya intuisiya adlandrlr.
Zka cansz maddy, intuisiya yaama ynlmidir. ntuisiyanin bizi
gtrd yer yaamn tam iidir. Amma, saf zkaya ayrlan biliyin ksikliyi
durumunda, intuisiya biz, zkann verdiklrinin ksik olduu eylri qavradabilir .
Berqsona gr intellekt snmaq (19. srin pozitivizmi bel idi) md ve
csartini itirn yorgun beyinlrin iiydi. Bergson, agl yerin intuisiyan n
plna xard. Diqqtlri ruhulua krk metafizikan glndirmy ald ve
materializm qar xd. Bergson intuisiyan zkadan ve agldan ayr bir bilm
gc olaraq dorudan doruya ve btn halind yay ve zn bilebilcyimizi
irli srd. Zka yan blrk ve ayraraq inclyib qavrayabildiyi halda
intuisiya dorudan uurdan xaraq ilahi sevgiy bnzr bir ilham kimi yann
mahiytini bilirdi. Bu bilik, hadislr ve ruh zrind zg bir bax kimi
qalmayb, insann n drin trfn dyidirirdi. .

Hqiqt aglla deil,intuisiya

il qavranabilir. Agl fenomenlrl, yni geryin xarici grnleriyl ugraabilir;

grntlrin gerisindki reallq,ancaq intuisiya il qavranabilir.
Elm ve metafizikada byk icadlarn oxunun intuisiyadan yarandgn irli srd.
Bergsona gr elm ancaq dinamik bir tcrb olan hrkti simvolladra bilr,
izah ed bilmz. Fqt mekanda nqt dey bir ey yoxdur. nk muyyn sonlu
bir eydir. Mekan ise sonsuza qdr blnbilr. Bergson yazrd ki he kims bir
fikrin zmtini l bilmz . Bergson srlriyle ski v yeni dnyann
ufuqlrnd frtnalar yaratd Bergson, mrn materyalizml pozitivizm ve
komnizmle mbarizy srf etdi . Hreyi agln hkm altnda grnlr,
rasionalistlr cavap verdi. Ona etiraz bu idi ki,sn h bhsiz al yxtn, fkt
yen aln gc il bunu etdin! metodun , yen aln rhbrliyini gstrir. Yeni
aln yxlndak pay yeni ala istinad edilrk al yen taxtna oturtulmaq
istndi. O zaman Bergson, onlara bu tarix cavab verrk sylmidi ki, gr mn

al alla yxdmsa, demk ki aln son dayanacag intihardr .

Berqson flsfsin gr, mumilikd hyat znn bioloji sasnda
aloqik,irrasionaldr.ntellektin metodlar il onun anlanlmasi mmkn
deyil.Berqson tlimind intellektl praktiki baxmdan hmiyytli olan drk
etmk mmkn olur, lakin drin mahiyyti, anlamaq cn imkansz olduu qeyd
edilir. Fransz filosofu intellektual v intuitiv drk etmnin konfliktini gstrmy
calmdr ( 10, 220)

. Berqson inkiaf axindr ideyasn irli srmdr.

Hyat crpnt bu axnn sas sbbidir. Hr bir gzlnilmyn yenilk kecmiin

tsiri nticsdir. ntellekti tnqid etmk cn intuisiya tliminin inkiaf xssi
mqamdr. Drin hqiqtlri intellekt deyil, mhz intuisiya drk ed bilir.
ntellektin v intellektual metodlarn tnqidind Berqson empirik psixologiya v
biologiyaya saslanr. Drk etmnin ideal nv, flsfi drk etm - intuisiyadr,
ilk nvbd o, praktiki maraqla bagl deyildir, reallin adekvat drk edilmsi
yalnz bu zaman mmkndr. ntellekt is v ona saslanan elm tcrb il ,onun
maraq v mqsdlri il sx baldr. ntellektin btn sas funksiyalar tcrbdn
yaranmasdr: tsvvr, yadda, anlaylar. Tcrbdn elmin mqsd v
problemlri ml glir. Berqsonun qnoseoloji analizi, elmin v onun sasn tkil
edn intellektin tcrb il sx v prinsipial baxmdan bal olduunu sbt
etmkdn ibartdir.ntellekt daimi tcrb il bal olduu cn tcrbdn
knar olan anlamaq iqtidarnda deyil. ntellektual bilik intuitiv biliy ksdir ( 10,
222).
ntellekt saslanan elm bilavasit tcrbnin maraqlarn nzr alr. Elmi bilik,
intellektual bilik reall ks etmir.Elmin predmeti realln z deyil, bizim ona
qar olan praktiki mnasibtimizdir, ilk nvbd bizim faliyytimizdir. ntellekt
bizim hrktlrimizin tkil edilmsi v hazrlanmas bacardr.Biz biliyi hr
hans bir maragmz sbbindn ld edirik. Elmi bilik tcrby qulluq etdiyi
cn birtrflidir. Tcrb cn vacib olan grr, intellekt secim edir. Berqsonun
fikrin gr intellekt tcrby baldr. Berqsonun fikrinc intellekt yann
mahiyyti deyil. yalar arasnda olan mnasibti aydnladrr. Elmi idrakn
predmeti yalnz mnasibtlrdir. ntellektual bilik formal xarakter dayr. Bu

baxmdan mhdud ,relyativ, qeyri-adekvat bilikdir. Lakin myyn drcd

yann obyektiv tbitini ks etdirir.
Berqson flsfsinin sas tendensiyas elmin, intellektin prinsipial tnqidir.
Tcrb hrktlrimizin mqsdynl tkilini yrdir. ntellektin geyriadekvatl hr hans bir hrktin, inkiafn drki edilmsi zaman daha aydn olur.
ntellktual bilik nisbi v simvolikdir. Elm intellekt saslanr.n intellektual bilik
nisbi olduu cn,elm inzriyylrid nisbi xarakter dayr. Elmi bilik tcrb
maraqlarndan asldr. Biliyi bizim zmzn iqtidarnda olandan almaq
mmkndr. Bizim ixtiyarmzda is- bizim ruhumuzdur, ona gr d biz z
ruhumuzu, zmz drk ed bilrik, tbiti is drk etmk ctindir. ntellekt v
intuisiya biliyin iki ardicil mrhllri deyil aag v yksk, paralel inkiaf edn
bilik nvddur. Onlar biri birindn qarlql asldr v biri birini tamamlayrlar.
kisinind mnbyi tcrbdir. ur intellekt v intuisiyaya blnmdr ( 10,
243 ).
Praktiki hmiyytini nzr almadan gerckliyi yalnz intuisiya anlaya bilr.
ntuitiv bilik nisbi deyil, absolyut xarakter dayr. O, yann mahiyytini
aydnladrr, ona gr d flsf intuitiv flsf olmaldr. ntuitiv qavray
mhkm irad gc tlb edir. ntuitiv drk etm, Berqsonun fikrin gr
incsntd reallar. Adi v elmi bilik praktiki chtdn hmiyytlidir, demli
intuisiya il deyil intellktl ld ediln bilikdir.
Mxtlif dvrlrd ad insanlarn gr bilmdiklrini, incsnt adamlar daha
yax duyub, grb v onlara catdrmdr. Berqsona gr diqrlrindn frql
olaraq,rssamlarn praktiki hyatla ball daha zifdir. Onlar sadc zvq almaq
n yaradr.
Bzi tdqiqatclar hesab edir ki,Berqsonun intuisiya tliminin sas mqsdi absolyut hqiqt ideyasdr,aqnostisizm,relyativizm,praqmatizm cryanlarn tnqididir.
Berqson sasn intellekti tnqid edir, onun praqmatik funksiyasn xarakteriz
edir. Berqson flsfsinin daha cox praqmatizm gcl tsiri olmudur. Bertran
Rasselin fikrin gr, Berqson flsfsini xobxtlik - praktiki nticdir hesab edn
tlimlr aid etmk olar. Berqson n intuisiyann mqsdlri qeyri praktikidir

v metodlar qeyri intellektualdr.

Berqsonun fikrin gr intuitiv qavranlan gercklik, bizim yaadgmz gercklikdir. ntellektin gr bilmdiyini, intuitiv drk edirik. ntellekt yaxud intuisiya
gz il baxdmz reallq eyni reallqdr. Berqson hesab edir ki, mntiq saslanaraq intellekt reall drk etmy calr. Hmin realln intuisiya il drk edilmsi vacibdir. ntellektual biliyin v intuisiyann obyekti eynidir. ntellektin qsrlar mntiq sahsind daha akar grnr. Mntiq elminin predmeti - intellektdir, onun forma v anlaylardr. Bu anlaylar, sanki mkanda olan yalardr.
Birlikd simvol kimi cx edirlr v intellekt saysind drk edilirlr.
Mntiq reall adekvat ks etdirmir. znn forma v sxemlrin heyat, dyiikliyi, yaradcl, inkiaf daxil ed bilmir. Mntiq dnc formalarnn real subordinasiyasn myyn etmyi bacarmr. Eyni zamanda Berqson yann hqiqi
mahiyytinin drk edilmsini mmknsz hesab etmir.
ntellekt hyatda ba vern real proseslri geyri adekvat ks etdirir. nsan reall drk etmk n praktiki nqteyi nzrdn cx etmmlidir.O zaman isimlr arasnda mnasibti deyil, onlarn mahiyytini drk etmk mmkndr. Bu r
drk etm mntiqi anlaylar vasitsil deyil, intuitiv yolla ba ver bilir.
ntuisiya isimlrin bilavasit drki demkdir. ntuisiya hyat olduu kimi
drk edir. Berqsonun intuisiyas Feyerbaxn hisslrl sx bal olan intuisiyas,
XVII sr rasionalistlri Dekart v Leybnisin intellektual intuisiya deyildir. Berqsonun intuisiyas romantizmin nmayndlri, ellinq v openhauerin aloqik
intuisiyasdr.(10, 255).

Fsil III. A.BERQSONUN ETK TLM

3.1. CMYYT V XLAQ

Adtn aq cmiyytdn danarkn, onun iki rhini frqlndirirlr - Anri

Berqsonun (1859-1941) elitar v Karl Popperin (1902-1994) eqalitar
konsepsiyalarn. Birincisi - sasnda antaqonizmlrdn azad, beynlxalq insani
birlik, mumbri, antiutilitar xlaqa dayanan, xsiyyt azadl v
yaradclnn, hmrylik v humanizmin vst tapd ideal cmiyyt quruluunu
nzrd tutur. Bu konsepsiyann mhm mddalar A.Berqsonun "xlaq v dinin
iki mnbyi" srind verilib. Hmin sr onun son sridir v 1932-ci ild nr
edilib.
mumilikd gtrldkd, Anri Berqsonun iki sri - "Metafizikaya giri"
(1903) v "Yaradc tkaml" (1907) - onun yaradclnn zirvsi saylr. Bu
srlrd filosofun evolyusionist (tkaml) spiritualizmi tam orijinall il z
xr. Spiritializm (latnca "spiritualis" - ruhi olan demkdir) el bir flsfi baxdr
ki, burada ruh gerkliyin ilkin sas qismind gtrlr. Flsfi termin kimi
"spiritualizm" XIX srd V. Kuzen trfindn elm daxil edilib. Sonralar bir sra
mktb v istiqamtlr, sasn XIX-XX sr fransz v italyan flsfsind bu ad
altnda faliyyt gstrmilr.

Bu kitablarnda v onlardan vvl yazd "urun bilavasit mlumatlar"

(1889), "Materiya v yadda" (1896), "Gl. Komik olann hmiyyti haqqnda
oerklr" (1900) srlrind A.Berqson znn aq cmiyyt konsepsiyasna
doru olduqca mhsuldar i aparm v zmin hazrlamdr. lbtt ki, adlar
kiln hmin srlrin hmiyyti yalnz aq cmiyyt konsepsiyasna hazrlqla
mhdudlamr. Onlarn hr biri ayrlqda mstsna dyr malikdir v flsf elmi,
mumdnya mdniyyti n vzsiz thfdir. Qeyd etmk vacibdir ki, bu
srlrd A.Berqson,hminin, yeni zaman mkan konsepsiyasnn saslarna dair
d xeyli orijinal fikirlr sylmidir ki,hazrda xsusi maraq v aktuallq ksb edir.
"xlaq v dinin iki mnbyi"nd filosof insann xlaqi (mnvi) v dini faliyyti
zrind dayanr, ur nzriyysindn universum v dyrlr nzriyysin keir.
xlaqi normalarn iki mnbyi gstrilir: sosial tzyiq v sevgi counluu.
Birinci halda normalar tarixn myynlmi mxtlif qruplarn sosial tlblrini
ifad edirlr. ndivid zn sosiumda hceyrnin orqanizmd v yaxud qarqann
qarqa ailsind zlrini tapdqlar kimi tapr. Bel cmiyytin sasnda "zn
vrdilrl balamaq vrdii" durur v bu, xlaqi hdliyin sasn tkil edir.
Vrdilr sistemi az v ya ox drcd cmiyytin tlbatlarna cavab verir. Lakin
vrdii hdliklrin xlaq - qapal cmiyyt xlaqdr, nki individ tamn hisssi,
mexanizmin elementi kimi hrkt edir.
A.Berqsona gr, sosial pressinq, hr halda, yegan xlaq mnbyi deyil.
xlaq cmiyyt tipi il nisbtddir. Mtlq xlaq da mvcuddur - aq cmiyyt
xlaq. Bu, onun fikrinc, xristian xlaqdr, yunan mdriklrinin

xlaqdr.

Universal dyrlrl sciyylnn xlaq qhrmanlar Sokrat v sa peymbrdir.

Onlar qrup, bir icma dyrlril qane olmurlar, insanda btn briyyti grrlr.
Mhz btvlk tkil edn briyyt aq cmiyytdir. Qapal cmiyyt xlaq
statikdir. Aq cmiyyt is, ksin, maksimal drcd dinamikdir. Simasz
konformizm v qapal cmiyytin hr cr tabularna qar anadanglm
tkrarszl il rtlnn xsi balanca syknn xlaq dayanr.
Filosofun fikrinc, btn mvcud olmu cmiyytlr - qapal cmiyytlrdir.
Hqiqi aq cmiyyt yetimk n byk distansiya var - n byk milltl

briyyt arasndak, sonlu olanla sonsuzluq arasndak msaf qdr. Aq

xlaqn v demli, aq cmiyytin fundamenti - yaradc xsiyytdir v onun
mqsdi insanilikdir. Bu xsiyytin v onun xlaqnn mzmunu - btn insanlara
mhbbtdir. Balca xass is novatorluq ruhudur ki, tsbit olunmu qapal
cmiyyt normalarn yaxya doru dyidirir.
1932 cu ild Berqsonun xlaq v dinin iki mnbyi adl sri nr edilmidir v berqsonizm dnyvi flsfi sistem kimi qbul edilmidir. Bu flsfi sistem
tk varlq v idrak problemlrinin izahi il deyil, cmiyytin inkiaf problemlrin
ilk nvbd briyytin mnvi baxmdan inkiafna xsusi diqqt yetirir. Bu srin zlliyi ondadr ki, ictimai hyat, xlaq v din biri biri il sx laqd thlil
edilir.
Berqson iki nv frqli cmiyyt v xlaq tezisini irli srr: qapal v aciq.
Birinci nv real mvcddur, ikinci is onun idealdr. Berqsonun tsvirin gr qapal cmiyyt tarixd tbii baxmdan yaranan insan birliklridir tayfa, xalq, dvlt onun konkret formalardr. Qapallq ilk nvbd onda zn bruz verir ki,
bu birliklr mhdud insan sayn hat edir; ikinci trfdn, bu birliyin qanunlar
yalnz onun z zvlrin aiddir, onlar arasnda yaylr v mqsdi birliyin qorunub saxlanlmas v mhkmlnmsidir; cnc trfdn bu birlik analoji
birliklr
qar x edir, onlarla konflikt yaranr, bzn is mharib ba verir. ( 26, 70).
Berqson hesab edir ki, qapal cmiyytlrd daxili konfliktlr xarakterikdir. Sosial
ziddiyytlrin mnbyini myyn drcd xsi mlkiyytd grr. Lakin xsi
mlkiyyti insan varlnn mtlq rti kimi qiymtlndirir. Tbit insana yaradc
idrak vermidir v o, mstqil mxtlif altlr yaratmdr, bu is xsi mlkiyyti
qaclmaz edir.
Beynlxalq konfliktlri d Berqson mvcud mlkiyyt mnasibtlri il
uzladraraq drk etmy can atr. O, hesab edir ki, mhariblrin sas sbblrindn biri sat bazarlarnn yanacaq v xammal mnbylrinin itirilmsi v catmamazldr; hali artqlnna bu msl il balayr. Hrbi konfliktlrin vacib
sbblrindn biri d onun fikrinc btn insanlara xas olan komfort v tmtaraq

istyidir. Bunu da o, mlkiyyt institutu il laqlndirir. Mlkiyytin hr bir

formas, o cmldn ictimai mlkiyyt onun fikrinc mhariby sbb ola bilr.
Berqson hesab edirdi ki, mhariby sbb xsi v kollektiv mlkiyyt olduu
cn mharib tbii xarakter dayr.
Berqson ictimai hyatn problemlrin gec mracit etmidir, lakin bu mracit tsadfi deyildir. Mharib v inqilablarla silklnn dnyann sosial situasiyan anlamaq chdi il bal idi.
Berqsona gr, cmiyyt hyat crpntnn tzahrdr. nsan tbiti instinktlrl baldr, onlarn srasnda n sas mharib instinktidir. Mhariblrin bdi,
qaclmaz olduu kimi pessimist doktrina irli srlr. Lakin, umd etmk olar ki,
qapal cmiyytd hkm srn bioloji qanunlar yalnz qismn ictimai hyat myyn edir. Onun fikrin gr, insan tarixi tbitin imperativlrin qar bdi mbarizdir. Trqqi tbii iyrnc olann msbt sni il vz edilmsinddir.
Berqson qeyd edirdi ki, insan hisslrin ciliovlanmasnn qarsn almaldr. Myyn norma v qaydalara tabe olaraq yaamaldr.
Berqson mhariblrin tbii hall olduunu qeyd etmyin bahmayaraq onlara
haqq qazandrmird. Onun fikrinc tarix boyu insanlar bzi mnfi tbii hallara
qar mbariz aparr v onlar nils vz etmy calr. Btovlkd Berqsonu
slh problemi daha cox narahat edirdi. Slhun qorunub saxlanlmas cn beynlxalq qurumlarn yaradlmasn vacib mqam hesab edirdi. Bu qurumlarn aqressiv
hrktlrin neytralladrlmasnda nmli rol oynaya bilcyin inanrd. Slhn
qorunub saxlanlmasnda milltlr Liqasna cox mid bslyirdi. Berqson hesab
edirdi ki,mhariblrin mnvi sbbi olan komfort v tmtraq istyi il d mbariz aparmaq mmkndr, buna ks asketizmi vacib sayr. nsanlar nec ki komforta, tmtraqa can atr z yaaynn sadldirmy d can atmaldr.
Berqson dnrd ki, bunlar cmiyytd hm daxili, hm d xarc konfliktlrin aradan qaldra bilr v acq cmiyytin yaradlmasna sbb ola bilr. Onun
anlamnda aciq cmiyyt birlmi briyytdir. Konfliktlrdn azaq bir cmiyytd aciq xlaq hkm srr, onun tlblri ham trfindn mtlq kild yerin
yetirilmlidir, znk v zq blgs olmamaldr.

xlaq v dinin iki mnbyi srind Berqson tkamln dini-mistik izahi

mvqeyindn x edir. Hyat cirpnt anlay hyat faliyytinin sirrl olduunu qeyd edir. Cmiyyt hyat crpntnn tzhrdr. nsan iki formada hyat
srr: xarici hyat yni zn n deyil, baqalar n; yalnzdrindn
dnrk bizim hqiqi v azad mnliyimizin tzahr ola bilr. Birincini o,
qapal ruh adlandrr, ikincisini is - acq. Frd v cmiyyt eynilik
tkil ednd - ruh daird qapanr. O qapaldr ( 19, 236). Acq ruh is tmiz v
azaddr. O hqiqi srklilikdir, hyat crpntnn tam tcssmdr.
Cmiyyt tliminin seciyyvi xsusiyyti onun bioloqizmidir, mistikaya cevriln spiritualizml lav olunur. Berqsonun fikrin gr insanlar arasnda real mnasibt bioloji sbblrl myyn edilir. Cmiyyt v qarqa yuvas arasnda
Berqson prinsipial frqi inkar edir. Hr iki halda instinkt birg hyatn v onun tkilatnn sasdr. Lakin insan tk bioloji varlq deyil, o hm d kainatda yayilan
ilahi enerji v irad il mistik yaxnl olan mnvi varlqdr. lahi qvv il insan
nsiyyti srhdi bilmir. Ideal vziyytd, aciq cmiyyt btn briyyti birldirir.
Qapal cmiyytd sosial instinkt hkm srr v bu buradasosial qrupun
mhkmlnmsin ynln qapal xlaq hkm srr; bu xlaq mcburi xarakter
dayr. O, individin maraqlarn qapal cmiyytin maraqlarna tabe edir.
Qapal xlaq kimi statik dind qapal cmiyytin qorunub saxlanlmasna
kmklik edir.
Cmiyytin ierarxik quruluu ictimai hyatn vacib rti kimi qiymtlndirilir.
Acq xlaq qapal xlaqdan frqli olaraq, acq cmiyyt xas olan milli v dvlt
srhdlrini ar individin mqddsliyi,xsi azadlq,brabrlik prinsiplrini irli srr. Bu prinsiplr ayr-ayr dahilr trfindn irli srlr. Acq xlaq
dinamik dinl yaxndr. Bu din btn insanlara qar mistik mhbbti nsiht edir.
Cmiyytin inkiaf dahi insanlarn iradsi il myyn edilir.
Qapal cmiyytin sas xsusiyytlri: statik din; xlaqn mnbyi-instinktlr;
verdilr sistemi; sosial tlblr tabe olan mhkmlnmi davran stereotipi. x-

laqn sas funksiyalar: ictimai birliyin hmryliyini, intizam, bacnn absolyut

hakimiyytin tabeliyi tmin etmkdir.
Qapal cmiyytd hakim tkilat formalar: avtoritarizm, srt subordinasiya
v elementlrin koordinasiyasdr. Cmiyytin birldirn prinsip milltcilikdir.
xlaq v dinin mqsdi qapal cmiyytin qorunub saxlanlmasdr.
Acq cmiyytin sas xsusiyytlri: dinamik din; xlaqn mnbyi intuisiyadr; rasionalllqdan stn olan mistik duyu qabiliyytin malik olduu cn dahi
xsiyytlrin carna cavab vermyin vacibliyidir.
Aciq cmiyytd xlaqn funksiyas: insanla v tanrya sevgi; dinin mnbyimistik grntlrdir; demokratiya acq cmiyytin sas xssusiyytidir. xlaq v
dinin mqsdi: briyytin qorunub saxlanlmas v inkiafdr.
Etik msld Bergsona gr xlaqn iki nv vardr. Biri idnk (qapal) xlaq,
o biri is xaricdnk (aq) xlaqdr . Qapal xlaqn qayna toplumla
laqdardr . Aq xlaq is stn insanlarn xlaqdr Bu xlaqn qayna yaradc,
irliy aparan qvvdir. .

3. 2 .XLAQNAN DNN BALILII

Onun xlaq v dinin iki mnbyi adl srind ildiyi xlaq problemi dinl
birlikd thlil edilir.
Bergson xlaq problemini incldiyi zaman din geni yer vermi, onunla
bagl grlrini ayr olaraq acqlamdr.Ona gr dinin d xlaqn iki nv, iki
ayr qayna vardr. Statik v dinamik din .Statik din insann iind yaad
topluma baglayan dindir.

Berqsona gr, insann tbit grnmmi tsiri ondan xbr verir ki,
cismanilik btn hdlri kerk byyr, patoloji olaraq iir. Bu cismaniliy
mvafiq byk qlb, ruh, sevgi atmr. Mexanistik cismanilik mistikaya, yni z
miflri, fsanlri v mvhumatlar il sosial laqlri mhkmldn, onlarn
dalmasnn qarsn alan din ehtiyacldr. Din, hminin, bdiliy inam,
mhafiz olunmaq mmknly hissini yaradr, ba vernlr insann znn tsir

etmk gcn v imkanlarna mid alayr. Din, filosofun fikrinc, insan v

cmiyyti intellektin yaratd thdidlrdn mdafi edir. Masir cmiyyt daha
ox mistik genlr ehtiyacldr. Bu ehtiyac dnilmdikc, insan alnn hadislrin
gediini hyata qar evirmsi ehtimal daha da artr. Biz durmadan onun ahidi
oluruq ki, dnn varlq eqoizm yuvarlanr v sosial laqlri qrr. O, z
sonsuzluunu, glcyin mchulluunu v btn insani tbbslrin faniliyini
drk edir. Onun ilkin yegan x yolu dinamik dind - mistikadadr. Baqa szl
desk, sl elitar intellekt nail olmaqdadr.
Berqson xlaqnan dinin sx bali olduunu sbut etmy calr, din olmadan
he bir cmiyytin mvcdluu mmkn deyil. Dinin iki nvn qeyd edir: tbii
v dinamik. nsan tarixinin ilkin dvrlrind tbii din yaranr, cmiyyt inkiaf
etdikc dinamik din ml glir.
Berqsonun tbii v yaxud statik din tliminin sasnda hyat v zka arasnda
konflkit tezisidir. Cmiyytd proqress zkann inkiaf olmadan mmkn deyil,
eyni zamanda Berqson hesab edirki, zka hm frdin hyat cn, hm d zv
olduu sosial qrup n myyn thlk yaradr. Dnm qabiliyytin malik
olan hr bir adam zn xsiyyt hesab edir, bu is Berqsonun fikrinc onlarn ilk
nvbd z maraqlarn gdmk istyini daha gcl edir, nyinki baqalarnn.
Eqoizm qar din x edir sosial borclar mqdds hesab edilir. ndividual
zkasnn inkiaf, Berqsona gr baqa bir thlkd yaradr: insan heyvandan
frqli olaraq lm mhkum olduunu anlayr. Rasional dnm qabiliyytin
gr, insan baa dr ki onun btn mllri mvffqiyytl bitmir. Ilahi
qvvy inam qorxunu df etmy kmklik edir, myyn optimizm ml
qtirdir.
btidai cmiyytlrd insan urunun miflr yaratmaq bacar nticsind statik din yaranmdr. Dinamik dinin yaradcs is dahi mistiklrdir. Dinamik din
btn briyyt mracit edir, milli mhdudyyt bilmir, acq xlaq v cmiyyt
uyundur. Onun fikrinc, btn dnyvi dinlr, dinamikdir. Dini qurumlar yaran-

dqda bu dinamizm mhdudlar v dinin statik xsusiyytlri ml qlir. Ona

gr d szn sl mnasnda dinamik din yaradlmaldr v bu din znd btn
dnyvi dinlrin vacib mqamlarn birldirmlidir. Berqson dini sintez proqramn irli srr.
Dinamik din acq cmiyyt v xlaqa uyundur, hm d onlarn yaranmas
n sas rtidir. Sosial ziddiyytlrin aradan qaldrlmas, dini yenilnm il
mmkndr. Berqsona gr bu dini zmind xsiyytin kultu mhm hmiyyt
ksb edir. Berqson mistik dahiy inanr.
Berqson z flsfi faliyytini dinin nzri baxmdan saslandrlmas kimi
qiymtlndirir. Berqson tomist Tonkedk yazd mktubda geyd edirki (20fevral
1912), mnim urun vasitsiz gsstricilri haqqnda srind azadlq fakt iqlandrlr; Materiya v yadda srind is md varam ruhun real olduu bilavasit hiss edilir; Yaradc tkamld is yaradl faktdr; mumilikd is
materiya v hyat yaradan azad Tanr ideyas aydnlar. Onun yaradc
qvvsi tkaml prosesind v insanlarn bir xsiyyt kimi yaranmasnda zn
gstrir ( 26, 74). Yaradclq tkamlnd Allah yaradc qvvdir. Berqson
hesab edir ki, ruh bdidr. 30-ci illrin vvllrind Berqson znn flsfi sisteminin tamam kimi demk olar ki, myyn bir teologiya yaradr. Bu teologiya mistik intuisiya tlimi il sx laqddir.
Yaradiclq tliminin nticlrini faktlarn dzgn kondensasiyas kimi qiymtlndrn Berqson geyd edirdi ki, bu tlimd hyat crpntnn mnbyi ndir
sualna tam kild cavab yoxdur. xlaqn v dinin iki mnbyi srind
Berqsonun fikrinc elm syknn intuisiya yalnz mistik intuisiyada davam edilir
Mistisizm hyat prinsipinin drk edilmsind nmli formulada zn gstrir:
Allah sevqi obyektidir ( 26, 74). Bu formula il mistiklr filosofa hyatn
hardan hara getdiyini gstrmdir.
Berqsonun fikrin gr, btn maddi kainat, canl v cansz varlqlar ilahi
sevgidn yaranb. lahinn sas mqsdi allaha sitay etmyi bacaran insann yaradlmasdr, maddi hyat is insann yaamas n myyn raitin olmas sbbindn yaradlmdr. Hyat cirpnt v yaradan Tanr eyni anlamda baa d-

lr. Berqsonizm dini flsfi tlimdir. Mistik ekstaz o, vacib hesab edir, onu ilahi
nurlandrma, aydnlatma kimi baa dr. Berqson flsfsi irrasional flsfdir.
ntuitivizm gr flsf din tabedir. Ortodoksal xristianlqdan frqli olaraq
Berqson konsepsiyasnn xarakterik xsusiyyti panteizmdir. Berqson flsfsi dini
flsfdir.
Avropada insanln hissiyat ve imann xilaskar olaraq ortaya xan nl
filosof, xlaq ve dinin iki mnbyi adl srind bel yazrd ki, qapal bir
cmiyyt, zkann pozucu aksiyasna qar ancaq bir din saysind mqavimt
gstr bilr ve yaaya bilr. Onun dlili, daxili tcrb delilidir. Yni hissiyat,
intuisiya, mistik yolla Allaha balanma qnati dayr. Eyn srindn bir baqa
fikir. Bir eyin varolabilcyini tsvvr etmkl, onun varolduundan min olmaq
arasnda frq vardr. Birinciyi ld etmk cn aln, Allaha iman qarsndaki
baarszl ortadadr.Allahn varl ve mahiyyti il bal problemi, mistik yol
zbilr.
Qapal cmiyytd dinin mnbyi: mif yaratmaq qabiliyytidir.
Dinin funksiyalar: insan lm qorxusundan v intellektin drk etm bacarnn
qeni olduu fikrindn dandrmaqdr. Dini tlimlrin ksriyyti "qapal
cmiyyt" modlin can atdqlarndan byk yaradclarn hyatn tsdiqin
ynlmi fikirlrini inkar etmy alrlar. Hyati qvvy inananlar, hm ayrayr slr, hm d alqlar arasnda manlrin aradan qalmasna alanlar is
ilk nvbd, dini balarnn fall il silirlr.

NTC
XX srd irrasionalizm qrb mnvi hyatna byk tsir gstrmidir. rrasionalizmin sas nmayndlrindn biri fransz alimi Anri Berqson hesab edilir. rrasionalizm gr flsfnin sas mqsdi idrakn nqteyi nzrin stn glmkdir. Berqsonun fikrinc hyat kainatn mahiyytidir, hyat irrasional xarakter
dayr, onun drki d irrasional yolla mmkndr.
Berqson flsfsind, mumilikd hyat flsfsind hyat hyacandr.
Aramsz dyin emosiyalar, hisslr, istklrd tzahr olunan hyacanlar axn
yegan hqiqi reallqdr v flsfnin predmetini tkil edir.
z flsfsinin vacib anlaylarn mnvi hyatn psixoloji analizin saslanaraq formaladrr. Berqson urun iki qabiliyytini qeyd edir: intuisiya v intellekt.
Berqson gman edir ki, intellekt dyiilmni, reall v hyat deyil, yalnz
myyn vziyytlri drk ed bilir. ntuisiya cn sas rt hr hans bir
maraqdan knar durmaqdr. O, intuisiyanniki nnvn qeyd etmidir: flsfi
hyatn mumi axarn drk edn v bdii, individual.
Berqson materiyan ruhun aa sviyysi, onun yaradc quvvsinin ziflnmsinin nticsi kimi qiymtlndirir. Hyat aktiv mnvi hyat balancnn mate-

riyaya yeridilmsinin nticsidir. Hyat crpnt, yaradc qvv - ilahi qvv

il baldr.
Berqson flsfsind tdqiq edilmi zaman konsepsiyas xsusi yer tutur. Bu
konsepsiya Kant flsffinin tsiri nticsind formalamdr. Berqson, Kant
flsfsind geyd ediln subyekt trfindn duyulan subyektiv zaman tdqiq edir.
Lakin gr Kant flsfsind zaman urun aprior formasdrsa, Berqsonda is
zaman daxili tcrb il drk ediln bilavasit ur faktdr ( 21, 509).
Zaman Berqsonun fikrin gr srklilikdir. Srklilik insann yaddanda hkk
olan kemiin insann hazrki hyatna tsiridir. Zaman mkandan daha
mhmdr. Zaman hyatn, blk d btn realln mahiyytind zn yer alr
Bizim baa dmli olduumuz ey ondan ibartdir ki, zaman bir yln, bir artim,
srklilikdir. Srklilik kemiin davaml trqqsidir v bu trqqi glcyi hzm
edir, irli getdikc is iir. Bu o demkdir ki, kemi znn btvlynd
indiy qdr uzadlmdr v burada z aktualln v falln qoruyub saxlaya
bilir. Srklik o demkdir ki, kemi bu vaxta qdr duru gtir bilmi v he
nyini itirmmidir. Biz bhsiz ki, z kemiimizin yalnz kiik bir paras il
dnrk, amma bu bizim btn kemiimizldir... Biz bu qaydada xyala dalrq
arzu edirik v faliyyt gstririk. Zaman el bu sbbdn d yndr, glck he
bir zaman kemidki kimi ola bilmz, nki yeni ym hr bir addmda ykslir. Hr bir an yalnz yeni olan bir eydir... dyiiklik bizim gman etdiyimizdn
daha radikaldr. Hr eyin qabaqcadan xbr veril bilmsi yalnz mexaniki elmin
mqsdidir v eyni zamanda, qeyd olunmaldr ki, bu bir intellektual yalandr. n
azurlu varlqlar n mvcud olmaq dyiilmk, dyiilmk yetkinlmkis zn sonsuz olaraq yaratmaq demkdir. gr bu hr ey n dorudursa,
blk d btn reallq zaman v srklilikdir, tkkl v dyiilmdir Berqsona
gr mtlq bir real hqiqt var - srrklilik.Hyat slind aramsz srklilikdir.
Yaradc tkamlnd Berqson hesab edir ki, srklilik btn kainatn ontoloji xarakteristikasdr. Yaradc tkaml tlimind, kainat canl, inkiaf edn
orqanizmidir.
Berqsonun yaradc tkaml flsfsi hyat flsfsinin digr nmayndlrin-

dn frqli olaraq, tbitnasla saslanrd.O, hyat konsepsiyas sasnda

dnyann el bir mnzrsini yaratmaq istyirdi ki, onun vasitsil tbitin tkaml v insann inkiafnn yeni kild izahn versin, onlarn vhdtini saslandrsn. A.Berqsonun flsfi tliminin mrkzi anlay hyat rpntdr. Onun
nqteyi-nzrinc, hyat aramsz yaradc tkkldr. Varln talti mnyi
olan materiya mqavimt gstrs d, hyata tabe olur. Bunun saysind, tbit
dnyasnn tkaml yaradc takaml evrilir. Nticd, Berqsonun flsfsind
dnya vahid, aramsz v qarsialnmaz kild inkiaf edn, z-zn ml gln
v gzlnilmz kild olan bir varlq kimi tqdim olunur. Berqson bel hesab
edirdi ki, bu dnya aramsz kild tkkl tapr v daim yeni formalar yaradr.
Onun fikrinc, insan qli, zkas vasitsil materiya dnyasna kifayt qdr
uyunlab .
Bu yeni istiqamt nqteyi-nzrindn tkaml daha biz Darvinin v Spenserin tklif etdiklri kimi mbariznin v dalmann krtbii v tutqun mexanizmi
kimi deyil, tamamil, baqa bir bax buca altnda tqdim olunur. Biz tkamld
srkliliyi, qvvlrin toplanmasn, hyatn v zkann ixtiralq qabiliyytini,
mtlq olaraq yeni olann ardclqla, dqiqlikl ilnib hazrlanmasn hiss
Hyat crpnt ilahi qvv il myyn edilir. Tkaml prosesi hyat
crpnt v cansz materiyann bdi mbarizsidir.
Berqson hyat crpntnn sas istiqamtini gzdn kecirir: hissiyat,
intellekt v instinkt. ntellekt v instinkt bir-birin zidd funksiya v mqsdlri
olan hyatn mxtlif formalardr. Lakin onlar bir-biri il sx laqddir, qarlql
bir-birin tsir gstrir. Cmiyytd intellekt stnlk tkil edir.Bizim intellekt
szn dar mnasnda bizim bdnimizin traf mhit qar mnasibtlrini
tnzimlmk, xarc predmetlrin arasndak mnasibtlri tsvir etmk, bir szl
materiyan dnmk ndr. Bu, brk cisim, inert predmetlrin msknidir. O,
btn tkkl varlq v vziyytlr seriyas kimi grr; o, eylrin birldirici
toxumalarn, onlarn hyatn quran srklilik axnn diqqt mrkzindn knarda
saxlayr. ntellekt znn normal funksiyasn yerin yetirmkd davam edir, bu
funksiya maddi v mkan dnyas il balidr, hyatn v ruhun maddi

aspektlri v ya mkanda ifadsi il baldr;ntellektin hyat drk etmk imkan

yoxdur,nki bunu etdikd onu nsrlr ayrr,pozur v dyidirir.O is
(hyat)parcalanmayan btmlkdr; intuisiya is, ondan frqli olaraq, hyatn v
ruhun zahiri mcssimlri il deyil, onlarn daxili varlqlar, bilavasit hiss
olunmas il baldr. Berqson gman edir ki ,intellekt dyiilmni,reallg v
hyat deyil,yalnlz myyn vziyytlri drk ed bilr.Berqson flsfsinin n
tml anlay intuisiyadr.Srkliliyin varlgn insan ancaq v ancaq intuisiya il
qavraya bilr.Srkliliyin intuitiv drk edilmsi intellektual simpatiya il
gercklirMn he vaxt bel bir fikird olmamamki, intellektin yerin n is
baqa bir ey goyulmaldr v ya instinkt ondan daha ykskd durmaldr. Mn,
sadc olaraq, gstrmy almam ki, biz riyaziyyat v fizika sltntini trk
edrk hyata v ura daxil olduumuz zaman myyn bir hyat hissin z
tutmalyq.
Berqsonun flsfi grlrinin vacib aspektlrindn birid pozitiv metafizikadr.
Pozitivistlr kimi Berqson konkret tcrby saslanan pozitiv metafizikann
yaradlmasnda cox maraql idi. Yeni metafizika flsfnin sas xsusiyytlrini
v problematikasn qoruyub saxlamaldr. Tcrb Berqson trfindn hyacan
kimi baa dlr. Ona gr d onun flsfsind psixologiya rol oynayr Berqsonu htta nmli psixologiyann metafiziki adlandrmdlar.
Berqson irrasionalizmi onun cmiyyt v xlaq tlimind inkiaf etdirilmidir.
Bu tlimin seciyyvi xsusiyyti olan boilogizmdir, bioloqizm il vz olunan
spiritualizm l lav edilir. Berqsonun fikrinc, insanlar arasnda real mnasibt
bioloji sbblrl myyn edilir. Lakin bioloji amillrdn svayi, mnvi amillr
mhm hmiyyt ksb edir.
Insann ikili tbitinin sasnda iki nv sosial mnasibt yaranr, iki nv cmiyyt
xlaq v din. Qapal cmiyyt,acq cmiyyt,qapal xlaq,acq xlaq,statik din v
dinamik din.Qapal cmiyytd qapal xlaq v statik din hkm srr.Burada
yaxnlar,hmshrlilr,vtndalar sevilir.Bu xlaq mcburi xarakter dayr v

insan - frd olaraq qapal cmiyytin maraqlarna tabe edir. Bu cr cmiyyt n

mharib seciyyvi xarakter dayr; insan daxilind kk salan mharib instinkti,
hr bir frdin xsusiyytidir.
Aq xlaqn v demli, aq cmiyytin fundamenti - yaradc xsiyytdir v
onun mqsdi insanilikdir. Bu xsiyytin v onun xlaqnn mzmunu - btn
insanlara qar mhbbtdir.Acq cmiyytd acq ruhlu insanlar,insan eqi vardr
Balca xass is novatorluq ruhudur ki, tsbit olun- mu qapal cmiyyt
normalarn yaxya doru dyidirir. A.Berqson znn aq cmiyyt
konsepsiyasn olduqca mhsuldar i aparmdr. Onun anlamnda aciq cmiyyt
birlmi briyytdir. Konfliktlrdn azad bir cmiyytd acq xlaq
hkm srr, onun tlblri ham trfindn mtlq kild yerin yetirilmlidir.
Acq cmiyyt xas olan acq xlaqn sas prinsiplri - individin mqddsliyi,
xsi azadlq,brabrlikdir.Aciq xlaqn sasin insanlara qar mistik mhbbti
vacib hesab edn dinamik din tkil edir. Hr byk mtfkkir kimi Berqson
fsfsini tamamlamaq cn xlaq v din mvzusunda n dndyn ortaya
qoymaq ehtiyacn duymu v gerckldirmidir.

STFAD OLUNMU DBYYATIN SYAHISI

1. liyev E. Mktbli flsfsi. Bak, Adlolu nriyyat. 2008.- 264 sh.
2. Drant U. Flsfi hekaytlri. Bak, Zkiolu nriyyat. 2006.- 578 sh.
3. Zeynalov M. Flsf tarixi (Qrb flsfsi). Bak, Azrbaycan nriyyat.
2000.- 544 sh.
4. smayilov F. Masir qrb flsfsi. Bak, Azrnr. 1991.- 310 sh.
5. Nicat . Mdriklik mbdi. Bak, Nrqiz nriyyat. 2005.-1108 sh.
6. Flsf ensiklopedik lti. Bak, Azrbaycan ensiklopediyas nriyyat
poliqrafiya birliyi. 1997.-518 sh.
7. okberk M. Felsefi tarh: Remzi kitableri. 2000.- 102 s.
8. Tevfik R. Berqson haqqnda: Henri Berqson ve felsefesi. 2002.- 126 s.
9. Yldz D. Henri Berqsonun felsefesi. Kosmik bir Fg qibi qelien dnya gr.
stanbul., 2006.- 339 s.
10. Ac .. - . .: ,1984.- 318 .
11. . . .: , 2006.-160 .
12. . . .: , 1994.- 384 .

13. . . .: , 1992.- 127 .

14. . . .: , 2001.-383 .
15. . // . . .:
2001, .203-218.
16. . // , 1990, 1, .163-167.
17. .. . .: , 2003.- 672 .
18. .. - . // , 1979, 10, .130-137.
19. . . .. , .. , .. . .: , 1977.-424.
20. .. .. .:1962-48c.
21. . . .: -.,2005.-685 .
22. .. . .: , 2001.784 .
23. .., .. .XIX- .XX.
.: 1988.- 520 .
24. .. .. . .: ,
2004.- 432 .
25. : -- ( ,
XIX XX .). .: - , 1999.-448 .
26. .. . .: .
1970.-320 .
27. .. . .: , 1976.-255
28. ..
. // , 7, , 1991, 1,
.3-11.
29. .. .. .: , 1960.-56.
30. . .: , 1995.-271 .
31. . . .: - I

, 2004.-367.