biblioteka myli wspczesnej

Anne MOIR
David JESSEL

pe mzgu
o prawdziwej rnicy midzy mczyzn a kobiet
Przeoya
Nina Kancewicz-Hoffman
Pastwowy Instytut Wydawniczy
Tytu oryginau
BRAIN SEX. THE REAL DIFFERENCE BETWEEN
MEN AND WOMEN
Okadk projektowa MACIEJ URBANIEC
Copyright Anne Moir & David Jessel, 1989 The moral right of the author has been asserted
Copyright for the Polish edition by Pastwowy Instytut Wydawniczy 1993
ISBN 83-06-02321-8

PODZIKOWANIA
Nasza ksika oparta jest na badaniach prowadzonych przez wielu naukowcw z caego wiata. Bez ich
zapau w deniu do poznania prawdy nie mogaby w ogle powsta. To przede wszystkim im winnimy
nasz wdziczno. Szczeglnie pragniemy podzikowa tym uczonym, ktrzy cierpliwie odpowiadali na
nasze pytania lub przysyali nam wyniki swoich ostatnich bada. S to: dr Camilla Benbow, dr Anke Ehrhart,
dr Helen Fisher, dr Robert Goy, dr Roger Grski, prof. Lauren Julius Harris, dr Melissa Hines, prof. Doreen
Kimura, dr Jane Lancaster, dr Jerry Levy, dr Seymour Levine, dr Catherine Mateer, dr Bruce McEwen, dr
Dianne McGuiness, dr Jeanette McGlone, dr Heino Meyer-Bahlburg, prof. Julian Stanley, dr June Reinisch,
dr Richard Restak, dr Alice Rossi, prof. Walter Stumpf, prof. Lionel Tiger, prof. David Taylor, dr Sandra
Witleson i dr Glen Wilson. Nieyjca ju dr Corinne Hutt, pionierka w badaniach odmiennoci midzy
pciami, najbardziej si niegdy przyczynia do zainteresowania mnie (A. M.) t kwesti.
Dla tych wszystkich, ktrzy sami chcieliby si dalej zaj t problematyk, ksika zawiera na kocu szczegow bibliografi. Obejmuje ona list pozycji podstawowych oraz opracowania cytowane w przypisach.
Opisane w ksice przykady to nie tyle indywidualne przypadki, ile uoglnienia wynikajce z bardzo
licznych bada szczegowych.
Umieszczony na kocu rozdziau trzeciego test na pe mzgu oparty jest na naukowej analizie rnic
midzy kobietami a mczyznami. Testowi poddano statystycznie znaczc liczb osb i jego wiarygodno
zostaa potwierdzona. Za wypenienie pierwszej wersji testu i dostarczenie nam trafnych komentarzy, ktre
doprowadziy do powstania poprawionej wersji ostatecznej, wdziczni jestemy onierzom z jednostki Blue
Boar w Aldbourne, pracownikom Canadian Broadcasting Corporation oraz wsppracownikom Jenni Turner
z Financial Planning Service.
Pragniemy rwnie podzikowa Bernardowi Cornwellowi i Serinie Dilmot za ich celne i pomocne uwagi
dotyczce ostatecznej wersji maszynopisu. Zasadniczy wkad do tej ksiki wniosa osoba, ktra pragnie
jednak pozosta anonimowa.
Szczeglna wdziczno naley si Susan Watt, redaktorowi naczelnemu wydawnictwa Michael Joseph,
ktra od samego pocztku entuzjastycznie wspieraa nasze przedsiwzicie. Nader wnikliwie czytaa ona
kad kolejn wersj maszynopisu i przysyaa nam cae stosy trafnych uwag, ktre ogromnie przyczyniy
si do udoskonalenia naszej pracy.
Ostatecznie jednak ta ksika to nasze dzieo i caa odpowiedzialno za wszystkie zawarte w niej bdy spoczywa wycznie na nas.
Anne Moir i David Jessel

PRZEDMOWA
Okoo dwudziestu lat temu Ann Moir, pracujca wwczas nad swoj rozpraw doktorsk, przysuchiwaa
si wykadowi doktor - teraz ju Lady - Mary Warnock, najwyszego autorytetu w intelektualnych sferach
Oksfordu. Tez wykadu byo stwierdzenie, e nie ma ju dzisiaj adnego powodu, by kobiety nie osigay
najwyszej doskonaoci w matematyce, ktra do tej pory - niewane, z jakich przyczyn - stanowia teren
wycznie mski.
Pod koniec wykadu Ann Moir wstaa i powiedziaa, e wszystko, na co natrafia we wasnej pracy,
prowadzi do wniosku, e kobiety s genetycznie skazane na to, by by gorszymi matematykami - nawet
najlepsze kobiety bd zawsze gorsze od najlepszych mczyzn.
Jej wypowied przyjta zostaa przez kobiece audytorium z pogard, kpinami i nie skrywan wrogoci.
Ann Moir obudzia si w rodku nocy z rewoltujcym podejrzeniem, e jej pe ustpuje mczyznom nie
tylko w matematyce, ale w dziaalnoci umysowej w ogle.
Wkrtce udoskonalia t tez w sposb nastpujcy: jeeli mamy dowody na rnice uzdolnie midzy mczyznami a kobietami, to negowanie ich jest intelektualn nieuczciwoci. Oczywicie, przede wszystkim
trzeba byo wystarczajco udokumentowa wstpn przesank - e mona naukowo i klinicznie udowodni
wystpowanie rnic midzy mzgami mczyzn i kobiet.
I tak rozpoczo si, czciowo jako hobby, czciowo z ciekawoci, zbieranie danych naukowych z caego
wiata.
Dziesi lat temu Ann Moir bya producentem w dziale aktualnoci telewizji BBC. David Jessel by tam
reporterem. Pewnego nudnawego popoudnia, rozwaajc rozmaite pomysy, Ann Moir wspomniaa, e
ciekawie byoby zrobi program o rnicach midzy mczyznami a kobietami.
David Jessel przyzna, e pierwszy raz syszy, i - pominwszy anatomi i funkcje prokreacyjne jakiekolwiek rnice istniej. Przyzna te, e jeli tylko takie rnice naprawd zostay odkryte, taka
nowo z pewnoci warta byaby uwagi.
Dane na ten temat pojawiaj si co jaki czas w rnych miejscach - wyjania Ann Moir. Niektrzy naukowcy wydaj si niemal przestraszeni swymi odkryciami. Bagatelizuj ich wag, obawiajc si tego, co one
oznaczaj. Przede wszystkim dlatego, e z bada tych zdaje si wynika, i umysy kobiet i mczyzn s
rne. A to nigdy nie zostanie wszak zaakceptowane. Niektrzy nowatorscy autorzy cz ju ze sob
poszczeglne wtki, przybywaj jednak wci nowe dane, a caociowy obraz wyania si stopniowo...
Jessel by zaintrygowany, ale jego typowo dziennikarskie mylenie na krtki dystans sprawio, e zapomnia
wkrtce o tej rozmowie.
Niemal dziesi lat pniej, w podobnie nudnawe popoudnie, rozgldajc si za pomysem na program
telewizyjny przypomnia scbie o Ann Moir. Przesza ona tymczasem do pracy w telewizji transatlantyckiej.
Eksploatujc bezlitonie telefon BBC ze wiadomoci, e to nie on bdzie paci rachunek, David Jessel
tropi Ann Moir z Londynu... do Toronto... i znw do Londynu, gdzie bjla teraz redaktorem
odpowiedzialnym za sprawy europejskie w Canadian Broadcasting Corporation. Okazao si, e mieszka
wraz z mem 150 metrw od londyskiego mieszkania Jessela.
Spotkali si na lunchu. Ann Moir nadal interesowaa si badaniami nad mzgiem. W ostatnim czasie
nastpi gwatowny rozwj tej dziedziny. Wyniki s uderzajce i maj rozstrzygajcy charakter. Naukowcy
mog teraz dowie w sposb nie budzcy adnych wtpliwoci, e miedzy mzgiem mskim a eskim
wystpuj rnice.
Wie o tym zaledwie paru naukowcw i paru specjalistw pisujcych na te tematy, ale informacje s dostpne
dla kadego, kto tylko zechce i potrafi je zebra. Strych Ann Moir przepeniony jest kserokopiami prac,
czasami niepojcie wrcz uczonych, napisanych przez wybitnych ludzi.
Czy umiaaby wytumaczy to wszystko laikowi? - zapyta David Jessel, ktrego zainteresowanie biologi i
wiedza z tej dziedziny wyparoway w dniu, kiedy kazano mu zrobi sekcj zakonserwowanego karalucha.
Ann Moir odpowiedziaa, e chyba tak. Jako osob z wyksztaceniem przyrodniczym niepokoio j jednak
to, co z tych odkry wynika dla wyjanienia naszych - kobiecych i mskich - zachowa.
Zawarli umow. Ann Moir bdzie Davidowi Jesselowi wyjaniaa wyniki bada naukowych. Nastpnie
razem bd dyskutowa, w jaki sposb badania te mog tumaczy rozmaite aspekty zachowa ludzkich. A
potem Ann Moir powrci do publikacji naukowych, eby sprawdzi, czy ich pomysy s uzasadnione.
Przez rok, co miesic, Ahne Moir przekazywaa Davidowi Jesselowi stert teczek wypenionych artykuami
naukowymi oraz wasn opini, ktre z nich uwaa za najwaniejsze, najbardziej znaczce odkrycia. Jessel
przekazywa jej potem 30 stron, na ktrych wyjania, co to wszystko w jego rozumieniu znaczy.
Oboje byli zaintrygowani tym, czego si w trakcie tej pracy dowiadywali. Byy tam wszystkie skadniki

dobrego programu telewizyjnego. A tymczasem okazao si, e napisali ksik.

Mczyni rni si od kobiet. Obie pcie s sobie rwne jedynie ze wzgldu na wspln przynaleno do
tego samego gatunku - Homo sapiens. Utrzymujc, e ich skonnoci, uzdolnienia czy zachowania s takie
same, budujemy spoeczestwo oparte na biologicznym i naukowym kamstwie.
Pcie s od siebie odmienne, poniewa mzgi kobiet i mczyzn rni si od siebie. Mzg, narzd
najwaniejszy tak dla ludzkich emocji, jak i dziaa, jest u nich skonstruowany odmiennie. Przetwarza on
informacje w rny sposb, co daje w efekcie odmienne postrzeenia, preferencje i zachowania.
W cigu ostatnich dziesiciu lat nastpia eksplozja bada naukowych nad tym, co rni obie pcie. Lekarze,
przyrodnicy, psychologowie i socjologowie pracujc niezalenie od siebie dokonali wielu odkry, ktre
zebrane razem tworz zadziwiajco spjny obraz. A jest to obraz uderzajcej wrcz asymetrii pciowej.
Uzyskalimy w kocu odpowied na gorzki lament - dlaczego kobieta nie moe by nieco bardziej podobna
do mczyzny? Nadszed czas, by zburzy spoeczny mit, e kobieta i mczyzna mog si wymienia
rolami, bo s pod kadym wzgldem tacy sami. Nie we wszystkim s tacy sami.
Do niedawna rnice w zachowaniu miedzy pciami wyjaniane byy uwarunkowaniami spoecznymi oczekiwaniami rodzicw, ktrych postawy odzwierciedlay z kolei oczekiwania spoeczestwa. Maym
chopcom wci mwi si, e nie powinni paka i e droga na szczyt hierarchii spoecznej zaley od ich
mskiej siy przebicia i agresywnoci. Ignorowano biologiczny punkt widzenia, wedle ktrego jestemy tacy,
jacy jestemy, ze wzgldu na sposb, w jaki jestemy zbudowani. Dzisiaj zbyt wiele jest ju dowodw na
rnice biologiczne midzy kobiet a mczyzn, aby argumentacja socjologiczna moga by rozstrzygajca.
Argumentacja biologiczna dostarcza teraz gruntownych i naukowo uzasadnionych podstaw pozwalajcych
nam zrozumie, dlaczego jestemy tym, kim jestemy.
Skoro wyjanienie soqologiczne jest niewystarczajce, tym bardziej przekonywajca wydaje si
argumentacja biochemiczna - e to hormony determinuj nasz swoisty, stereotypowy sposb zachowania. Jak
jednak zobaczymy, same hormony nie dostarczaj odpowiedzi. Rnica powstaje z wzajemnego
oddziaywania hormonw i mzgu mczyzny lub kobiety, ju z gry specyficznie uksztatowanego, by
mg z nimi wchodzi w reakcj.
To, co przeczytacie w tej ksice o rnicach midzy kobietami a mczyznami, moe jednych i drugich roz zoci lub da im powody do samozadowolenia. Obie reakqe s niewaciwe. Jeeli kobiety maj jaki
powd do wciekoci, to nie dlatego, e nauka zlekcewaya ich z trudem wygran walk o
rwnouprawnienie. Swj gniew powinny skierowa przede wszystkim przeciwko tym, ktrzy starali si
zafaszowa, a nawet zanegowa sam istot kobiecoci. Wiele kobiet w cigu ostatnich trzydziestu lub
czterdziestu lat wychowywano w przekonaniu, e s, albo powinny by, rwnie dobre jak kady
mczyzna. A prbujc to osign, dotkliwie i niepotrzebnie cierpiay, przeyway frustracje i
rozczarowania. Wpojono im przekonanie, e gdy tylko zrzuc pta mskich uprzedze i zniewolenia uznawanych za przyczyn ich statusu obywateli drugiej kategorii - bramy Ziemi Obiecanej rwnoci stan
przed nimi otworem. Kobiety w kocu stan si wolne i bd si mogy wspina na najwysze szczyty
kariery zawodowej.
Jednake, mimo wikszej emancypacji, w kategoriach wyksztacenia, szans yciowych i postaw spoecznych
kobiety nie s dzi w sytuacji znaczco lepszej ni trzydzieci lat temu. Pani Thatcher jest nadal wyjtkiem
potwierdzajcym regu. Wicej byo kobiet w rzdzie brytyjskim w latach trzydziestych naszego wieku, ni
jest ich obecnie. Liczba czonki parlamentu nie wzrosa znaczco w cigu ostatnich trzydziestu lat.
Dostrzegajc, e pci eskiej nie udao si zbliy do zaoonego ideau proporcjonalnego udziau we
wadzy, wiele kobiet ma wraenie, e to one zawiody. Tymczasem po prostu nie udao im si cakowicie
upodobni do mczyzn.
Mczyni, z drugiej strony, nie maj adnego powodu, by witowa w poczuciu zadowolenia z siebie,
cho bez wtpienia niektrzy znajd w tym potwierdzenie swoich mskich uprzedze. To prawda, na
przykad, e wikszo kobiet nie umie czyta mapy tak dobrze jak mczyzna. Ale kobiety umiej lepiej
odczyta charakter ludzki. A ludzie s waniejsi ni mapy. (W tym momencie mski umys poszuka
wyjtkw od tego twierdzenia.)
Niektrzy naukowcy s szczerze przestraszeni tym, co odkryli. Pewne ich odkrycia zostay jeli nie wrcz
zatajone, to w kadym razie po cichu odoone na pk ze wzgldu na potencjalne skutki spoeczne. Ale
zazwyczaj lepiej za podstaw dziaania przyj prawd, ni z najlepsz wol utrzymywa, e prawda nie ma
prawa by prawd.
Lepiej take wzajem si uzupeniajce odmiennoci kobiet i mczyzn uzna i wykorzysta. Lepiej, by
kobiety wnosiy do spoeczestwa swoje specyficznie kobiece talenty, ni traciy energi w deniu do
pseudomskoci. Bardziej rozwinita wyobrania kobiety moe rozwiza trudne problemy - tak zawodowe,
jak i domowe - szybko i tylko z pozoru intuicyjnie.

Za uznaniem rnic midzy kobietami a mczyznami najmocniej przemawia jednak przekonanie, e

zapewne uczyni nas to szczliwszymi. Przyznajc, na przykad, e seks ma odmienne rda, motywacj i
znaczenie w kontekcie budowy i funkcjonowania mzgu kobiety i mczyzny, e maestwo jest dla
biologii mczyzny czym gboko nienaturalnym - moemy sta si lepszymi, roz-waniejszymi mami i
onami. Rozumiejc, e role matki i ojca nie s identyczne - moemy sta si lepszymi rodzicami.
Najwiksz rnic w zachowaniach midzy mczyznami a kobietami jest naturalna, wrodzona
agresywno mczyzn, co w duym stopniu wyjania ich historyczn dominacj w obrbie naszego
gatunku. Mczyni nie nauczyli si agresji jako jednej z taktyk w wojnie pci. Naszych synw nie uczymy
agresywnoci; tak naprawd
- bezskutecznie prbujemy ich tego oduczy. Nawet najbardziej niechtni uznaniu rnic midzypciowych
naukowcy zgadzaj si, e jest to cecha mska i e nie mona jej wytumaczy uwarunkowaniem
spoecznym.
Pisarz H. H. Monro - Saki - napisa pouczajce opowiadanie o liberalnej rodzinie, w ktrej rodzice starali
si stumi naturaln msk agresj swojego syna odmawiajc mu kompletu oowianych onierzykw.
Zamiast tego podarowali mu komplet oowianych urzdnikw i nauczycieli. Wszystko szo, w ich
przekonaniu, dobrze
- a do momentu, kiedy zakradli si do jego pokoju i zobaczyli, e wanie przygotowa waln bitw midzy
regimentami swoich zabawkowych nauczycieli i biurokratw. Na szczcie dla dziecka rodzice zdali sobie w
kocu spraw, e prba uczynienia z niego kogo, kim nie jest i by nie moe, nigdy nie bdzie skuteczna.
Jestemy aroganckim gatunkiem. Uwaamy, e nasza wyszo nad innymi zwierztami wyraajca si w
zdolnoci do rozumowania i rozrniania obiektw czyni nas bliszymi anioom ni szympansom. By moe
to powoduje, i mylc o sobie jako o panach wasnego losu ignorujemy myl, e podlegamy przecie
biologicznym imperatywom wasnego ciaa. Zapominamy, e w ostatecznym rozrachunku - tak samo jak u
innych zwierzt - to, jacy jestemy i jak si zachowujemy, jest w znacznej czci podyktowane
komunikatami, ktre ksztatuj i informuj nasz mzg.
Kobiety i mczyni mog y szczliwiej, lepiej si rozumie, bardziej kocha i urzdzi wiat z lepszym
skutkiem, gdy zaakceptuj sw odmienno. Bdziemy wwczas mogli budowa nasze ycie na
bliniaczych, ale odmiennych filarach osobowoci obu pci. Nadszed ju czas, by odrzuci faszyw tez, e
kobiety i mczyni stworzeni zostali identyczni. Tak nie jest. I ani najwikszy idealizm, ani najbujniejsza
fantazja nie zmieni tego faktu. Mog co najwyej stworzy napicie w stosunkach midzy pciami.
Zrozumienie, e mczyni s silni w dziedzinach, w ktrych kobiety s sabe, a kobiety silne w tym, w
czym sabi s mczyni, moe i w sali obrad, i w sypialni zapocztkowa mdrzejsze i szczliwsze
stosunki midzy kobiet a mczyzn.
Stary dowcip mwi, e ksika Wszystko, co mczyni wiedz o kobietach jest bardzo cienka, a jej strony s
Cakowicie puste.
Przyszed czas, by je zapeni.

1. RNICE
Sto lat temu obserwacja, e mczyni rni si od kobiet wieloma moliwociami, uzdolnieniami i
umiejtnociami, byaby beznadziejnym truizmem, banaln oczywistoci.
Taka uwaga wypowiedziana dzisiaj wywoaaby zupenie inne reakcje. W ustach mczyzny oznaczaaby
niedostateczn ogad towarzysk, naiwno w dziedzinie socjopolityki pci, niedopuszczalne braki w
potocznej wiedzy albo niezrczn prb prowokacji. Kobieta ryzykujca tak opini spotkaaby si z
pogard jako zdrajczyni swojej pci, sprzeniewierzajca si z trudem wywalczonym zwycistwom
ostatnich kilkudziesiciu lat, kiedy to kobiety dyy do osignicia rwnoci pozycji, szans i uznania w
spoeczestwie.
W rzeczywistoci jednak wszyscy niemal naukowcy i badacze specjalizujcy si w tym przedmiocie doszli
do wniosku, e mzgi kobiet i mczyzn s rne. Rzadko zdarza si wiksza przepa midzy tym, co sdzi
inteligentna, owiecona opinia publiczna - e kobiety i mczyni maj takie same mzgi - a tym, co wie
nauka: e tak nie jest.
Nadajc swemu artykuowi naukowemu tytu: Czy rzeczywicie mzgi kobiet i mczyzn s rne?,
kanadyjska badaczka przyznaa jednoczenie, e odpowied na to pytanie jest oczywista:
Niewtpliwie tak. Byoby zadziwiajce, gdyby mzgi kobiet i mczyzn nie byy rne, biorc pod uwag
ogromne rnice morfologiczne [strukturalne] i uderzajce czsto odmiennoci w zachowaniu kobiet i

mczyzn.1
Wikszo z nas wyczuwa intuicyjnie, e pcie s odmienne. Ale stao si to powszechn, wystpn
tajemnic, ktr zachowujemy dla siebie. Przestalimy ufa naszemu zdrowemu rozsdkowi.
W rzeczywistoci w czasie naszego pobytu na tej planecie bylimy zawsze gatunkiem seksistowskim,
wyranie podkrelajcym odmiennoci zwizane z pci. Nasza biologia wyznaczya samcom i samicom
Homo sapiens odmienne funkcje. Nasza ewolucja wzmocnia i udoskonalia te rnice. Nasza cywilizacja je
odzwierciedla. Nasza religia i edukacja potguj je.
Dzi jednak obawiamy si swojej historii i odrzucamy j. Obawiamy si jej, bo boimy si wyj na
wspwinnych wielowiekowych, krzywdzcych uprzedze wobec pci. Odrzucamy j, poniewa chcemy
wierzy, e ludzko, uwalniajc si od ciaru animalnej przeszoci i neandertalskich pocztkw,
wyzwolia si od dyktatu biologii.
W cigu ostatnich trzydziestu lat niewielka, ale wpywowa grupa ludzi powodowanych dobrymi intencjami
prbowaa nas przekona do przyjcia tej nowej, buntowniczej opinii. Odkryli oni, e religie i edukacja to
spisek samcw sucy utrzymaniu podporzdkowanej pozycji kobiet. Odkrycie jest prawdopodobnie
suszne. Wykryli take, e nasze tak zwane cywilizacje zbudowane s na mskiej agresji i dominacji. To
take zapewne prawda. Jak dotd wszystko jest w porzdku.
Problem pojawia si wtedy, kiedy szuka zaczynamy wyjanienia, dlaczego tak si stao. Jeeli kobiety i
mczyni s i zawsze byli identyczni w takim stopniu, jaki wynika z posugiwania si identycznymi
mzgami, to w jaki sposb pe mska zdoaa tak skutecznie we wszystkich prawie kulturach i
spoeczestwach na wiecie zapewni sobie dominacj nad kobietami? Czy to tylko przewaga mczyzn pod
wzgldem muskulatury i wagi ciaa spowodowaa, e wiat kobiet by przez par tysicy lat terytorium
okupowanym? Czy te fakt, e jeszcze par wiekw temu kobiety przez wiksz cz ycia byy w ciy? A
moe bardziej prawdopodobne jest - jak sugeruj fakty - e u rde tego, jakim jestemy spoe-czestem i
jakimi ludmi, le rnice midzy mzgami kobiety i mczyzny? S takie dane biologiczne, ktrych przy
najlepszej i najbardziej seksualnie wyzwolonej woli nie moemy pomija. Czy nie byoby lepiej, zamiast z
bezsiln wciekoci odrzuca rnice midzy pciami, uzna je, zrozumie, wykorzystywa, a nawet
cieszy si nimi?
Przez ostatnie sto lat naukowcy starali si wyjani te rnice - cho trzeba powiedzie, e na pierwszym
etapie bada nad pciowo zdeterminowanymi odmiennociami mzgw posugiwano si metodami rwnie
prymitywnymi jak przyjte w tych badaniach zaoenia. Proste pomiary mzgu dowodziy podobno, e
kobietom brak niezbdnego wyposaenia umysowego, ktre pozwalaoby domaga si uznania ich rwnoci
intelektualnej. Niemcy szczeglnie pasjonowali si tymi badaniami naukowymi opartymi na centymetrze
krawieckim. Bayerthal (1911) uzna, e minimalnym wymogiem wobec profesora chirurgii powinien by
obwd gowy rzdu 52-53 centymetrw: Poniej 52 cm nie mona oczekiwa adnej znaczcej dziaalnoci
intelektualnej, natomiast poniej 50,5 cm nie mona oczekiwa normalnego poziomu inteligencji. W
zwizku z tym stwierdzi on take: Nie mamy co pyta o obwd gowy genialnych kobiet - one nie
istniej.2 Francuski naukowiec Gustave Le Bon, zauwaajc, e wiele paryanek ma mzgi blisze swoim
rozmiarem mzgom goryli ni mczyzn, wycign std wniosek, i niszo kobiet jest tak oczywista, e
nikt ani na chwil nie moe w ni zwtpi. I proroczo ostrzeg przed dniem, kiedy kobiety, niewaciwie
rozumiejc polednio przeznaczonych im przez natur zaj, opuszcz dom i wezm udzia w naszych
zmaganiach; ten dzie zapocztkuje rewolucj spoeczn i wszystko, co podtrzymuje wite wizy rodzinne,
ulegnie zagadzie3
Ta rewolucja spoeczna towarzyszy nam ju od jakiego czasu; dokonaa si take rewolucja w nauce o odmiennociach mzgw. Wiele, moe nawet wikszo, tajemnic funkcjonowania mzgu musi zosta jeszcze
rozwikanych, ale rnice midzy mzgami samcw i samic - a take proces powstawania tych rnic - stay
si ju jasne. Niejedno jest jeszcze do poznania, niejeden by moe szczeg czy zastrzeenie do dodania, ale
obecna wiedza o naturze i przyczynach tych rnic nie zostawia miejsca na spekulacje, uprzedzenia czy
racjonalnie uzasadnione wtpliwoci.
Ale wanie teraz, kiedy nauka moe nam ju powiedzie, co to za rnice i skd si bior, da si od nas
odrzucenia zaoenia, e rnice istniej, jakby sama ta myl bya wystpna.
Przez ostatnie kilkadziesit lat bylimy wiadkami dwu przeciwstawnych procesw: rozwoju bada
naukowych nad rnicami miedzy pciami i politycznej negacji istnienia takich rnic. Te dwa prdy
1

Zob. D. Kimura [przypisy odsyaj do bibliografii na kocu ksiki - tum.].

Zob. D. F. Swaab, M. A. Hofman.
3
Zob. S. J. Gould.
2

intelektualne s, co zrozumiae, w konflikcie. Nauka wie, e grzebic si w sprawach rnic midzy pciami
ponosi ryzyko: jednemu przynajmniej badaczowi z tej dziedziny odmwiono rodkw na badania
argumentujc, e takich prac prowadzi nie naley 4. Inny powiedzia nam, e zaprzesta pracy, poniewa
presja polityczna - presja na prawd staa si nie do wytrzymania. 5 Z drugiej strony - nawet wrd badaczy
odmiennoci pci zdarzaj si tacy, ktrzy zdaj si celowo lekceway te odkrycia naukowe, kt rych
implikacje mog im si wydawa zbyt niewygodne.
Pierwsze systematyczne testy badajce rnice midzy pciami przeprowadzone zostay w roku 1882 przez
Francisa Gattona z South Kensington Museum w Londynie. Twierdzi on, e zidentyfikowa znaczce
rnice pciowe dajce mczyznom pierwszestwo pod wzgldem siy chwytu, wraliwoci na ostre,
wiszczce dwiki i zdolnoci do pracy w warunkach stresu. Wykry te, e kobiety s bardziej wraliwe na
bl.6
Dziesi lat pniej w Stanach Zjednoczonych badania wykazay, e kobiety sysz lepiej ni mczyni,
maj bardziej konwencjonalne sownictwo i wol kolor niebieski od czerwonego. Mczyni przedkadali
czerwony nad niebieski, mieli swobodniejsze sownictwo. Preferowali take mylenie bardziej abstrakcyjne i
oglne, podczas gdy kobiety wolay problemy praktyczne i konkretne zadania.7
Ksika Havellocka Ellisa Mczyzna i kobieta, opublikowana w roku 1894, natychmiast wzbudzia
zainteresowanie i miaa osiem wyda. Wrd odnotowanych przez niego rnic znajdujemy przewag kobiet
nad mczyznami pod wzgldem pamici, sprytu, umiejtnoci udawania, zdolnoci do wspczucia,
cierpliwoci i schludnoci. Prace kobiet naukowcw uzna on za dokadniejsze ni prace mczyzn, ale
moe nieco brakuje im szerokoci spojrzenia i samodzielnoci, cho w ograniczonym zakresie godne s
podziwu. Kobiecy geniusz wydawa si potrzebowa wsparcia mczyzny. Ellis podaje przykad pani
Curie, ktra zostaa on - ju wtedy wybitnego - naukowca, a take podkrela, e wszystkie najlepsze
wiersze pani Browning powstay po tym, gdy miaa ona szczcie spotka pana Browninga. Ellis stwier dzi,
e kobiety nie lubi intelektualnego w swej istocie procesu analizy: Czuj instynktownie, e analiza
mogaby zniszczy sfer emocji, ktra najczciej powoduje ich czynami i ktra najbardziej do nich
przemawia.8
Obserwacje te pozostayby jedynie ciekawostkami nauki, gdyby nie rozwj z pocztkiem lat
szedziesitych nowych bada nad mzgiem. Paradoksalnie - odkrycie neurologicznych rnic midzy
pciami zbiego si w czasie z okresem, kiedy w polityce najgoniej negowano samo ich istnienie.
Paradoksalnie take - zainteresowanie tymi rnicami wyroso z naukowego denia do ich zatarcia.
Problem powsta w zwizku z testami IQ. Badacze zauwayli stae rnice na korzy jednej pci w
niektrych spord badanych zdolnoci. Ze strony spoecznoci naukowej nie spotkao si to z chralnym
okrzykiem Eureka. Wprost przeciwnie, traktowano to jako co w rodzaju przeszkody zamcajcej czyste
wody cisych pomiarw inteligencji. W latach pidziesitych dr D. Wechsler, amerykaski uczony, autor
najczciej dzi uywanych testw IQ, stwierdzi, e ponad trzydzieci testw dyskryminuje jedn lub
drug pe. Uycie tego wanie sowa sugeruje, e to same testy byy w jakim stopniu winne odmiennym
wynikom osiganym przez obie pcie.
Wechsler oraz inni badacze starali si rozwiza problem przez eliminowanie wszystkich tych testw, ktre
prowadziy do wnioskw o znaczcych rnicach midzy pciami. Kiedy okazao si, e nadal trudno jest
uzyska neutralne pciowo rezultaty, z rozmysem wprowadzono pozycje o odchyleniu mskim lub
kobiecym, aby uzyska w przyblieniu rwn punktacj. 9 Dziwny to sposb prowadzenia bada
naukowych. Jeeli wyniki bada nie odpowiadaj nam - w taki sposb ustalamy dane, aby otrzyma wnioski
atwiejsze do zaakceptowania. Odpowiednikiem takiego postpowania w sporcie byoby wyrwnanie szans
olimpijczykw w skoku o tyczce przez obcienie ich rozmaitymi oowianymi ciarkami lub przydzielenie
im tyczek o rnej dugoci, tak aby gr wzia podana prawda: e wszyscy skoczkowie o tyczce,
niezalenie od talentu i zwinnoci, stworzeni zostali rwni.
Jednake rnice miedzy pciami nadal si pojawiay, jak uparte chwasty na troskliwie pielgnowanym traw niku. Na podstawie serii czstkowych testw Wechsler doszed nawet do wniosku, e daoby si wykaza
wymiern wyszo kobiet nad mczyznami pod wzgldem inteligencji oglnej. Z drugiej strony - spord
105 testw oceniajcych umiejtno rozwizywania zagadek z labiryntem, ktrymi objto moliwie
4

Zob. L. J. Harris, informacja uzyskana w rozmowie.

Zob. D. Boverman, informacja uzyskana w rozmowie.
6
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld (patrz: Bibliografia oglna).
7
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld.
8
Zob. H. Ellis, 339 (patrz: Bibliografia oglna).
9
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; D. McGuinness, 18, s. 72; J. Nicolson; B. Lloyd, J. Archer (patrz: Bibliografia
oglna).
5

najbardziej rnorodne populacje na caym wiecie, od najprymitywniejszych do tych o najwyszym stopniu

rozwoju cywilizacyjnego, 99 wykazao w tej dziedzinie bezsporn wyszo mczyzn. By moe
najbezpieczniejsz i najmniej kontrowersyjn syntez tych wynikw byoby stwierdzenie, e dziewczynki s
zbyt inteligentne, by zajmowa si czym tak gupim jak testy z labiryntem.
Zajty szukaniem technik IQ neutralnych ze wzgldu na pe, Wechsler traktowa dowody odmiennoci pci
jedynie jako utrudnienie. Podobnie jak Kolumb mg uwaa odkrycie Ameryki za rzecz mao wan, bo
przecie szuka Indii Zachodnich, Wechsler zauway jedynie nawiasowo:
Nasze badania potwierdziy to, o czym czsto zapewniali poeci i powieciopisarze, a w co od
dawna wierzyli zwykli ludzie, mianowicie, e mczyni nie tylko zachowuj si, ale i myl
inaczej ni kobiety.10
To, co brytyjska pionierka bada nad odmiennoci pci nazwaa zmow milczenia otaczajc temat rnic
midzy pciami u ludzi11, zostao wkrtce utopione w potoku socjologicznych wyjanie. Dzieci,
dowodzono, rodz si neutralne psychoseksualnie. Dopiero potem rodzice, nauczyciele, pracodawcy,
politycy i wszystkie ze duchy spoeczestwa przystpuj do pracy nad dziewicz niewinnoci umysu.
Najgoniejszej grupie bronicej teorii neutralnoci przewodzi dr John Money z Johns Hopkins University w
Stanach Zjednoczonych:
W momencie narodzin psychoseksualno jest niezrnicowana. [...] zrnicowanie na msk i
kobiec nastpuje pod wpywem rnorodnych dowiadcze dorastania.12
A wiec rnice midzy kobietami a mczyznami musz by wynikiem warunkowania spoecznego. Wini
naley spoeczestwo, jak zreszt zazwyczaj w opinii socjologw.
Jeeli nawet mechanizmy powstawania rnic midzy pciami s nadal kwesti sporn, to istnienie tych
rnic uznano wrd naukowcw za bezsporne. Nie wolno ani na chwil zapomina, e ta ksika dotyczy
przecitnej kobiety i przecitnego mczyzny. Podobnie moemy powiedzie, e mczyni s wysi od
kobiet. Prosz spojrze na jakikolwiek zatoczony pokj i bdzie to niewtpliwe. Oczywicie, niektre
kobiety oka si wysze ni mczyni, a moe si zdarzy, e najwysza kobieta bdzie wysza od
najwyszego mczyzny. Ale statystycznie mczyni s przecitnie o 7% wysi, a najwysza osoba nie
tylko w pokoju, ale na wiecie, to z ca pewnoci mczyzna.
Statystyczna zmienno rnic midzy kobiet a mczyzn, jakimi bdziemy si zajmowa, rnic w
umiejtnociach, uzdolnieniach i moliwociach, jest duo wiksza ni zrnicowanie pod wzgldem
wzrostu. Zawsze bd wyjtki od przecitnej - osoby z pciowo niewaciwymi uzdolnieniami - ale wyjtki
nie uniewaniaj oglnej, statystycznej zasady. Te rnice maj praktyczne spoeczne znaczenie. Rnice
rednich wynikw obu pci mierzone za pomoc rozmaitych testw uzdolnie mog osiga nawet 25%.
Stwierdzono, e ju rnica 5% ma znaczcy wpyw na to, w jakich zawodach i zajciach kobiety lub
mczyni bd z reguy przodowa.
Najwiksze rnice wykryto w tym, co naukowcy nazywaj wyobrani przestrzenn.13 Jest to zdolno do
wizualizowania w wyobrani przedmiotw, ich ksztatu, pooenia, rozmieszczenia i proporcji - wszystkie te
umiejtnoci stanowi podstaw praktycznej zdolnoci do pracy z przedmiotami trjwymiarowymi lub
rysunkami. Badacz, ktry dokona przegldu literatury przedmiotu, stwierdzi: Wyszo mczyzn pod
wzgldem wyobrani przestrzennej nie ulega adnej wtpliwoci. 14 Wniosek ten potwierdzaj dosownie
setki opracowa naukowych.
Typowy test mierzy umiejtno zoenia trjwymiarowego urzdzenia mechanicznego przez kobiety i przez
mczyzn. Tylko jedna czwarta kobiet umie wykona to zadanie lepiej ni przecitny mczyzna. Na
szczycie tej skali zdolnoci technicznych znajduje si dwa razy tyle mczyzn co kobiet. 15
Poczynajc od wieku szkolnego, chopcy zazwyczaj przecigaj dziewczta w dziedzinach matematyki
10

Zob. D. Wechsler.
Zob. C. Hutt (1975).
12
Zob. J. Money.
13
Zob. S. J. C. Gaulin i in.; J. E. Garai, A. Scheinfeld; L. J. Harris (1978) (patrz: Bibliografia oglna); M. G. McGee.
14
Zob. L. J. Harris.
15
Zob. L. J. Harris.
11

wprowadzajcych takie pojcia abstrakcyjne jak przestrze teoria i zalenoci. Na najwyszym

poziomie matematycznej doskonaoci - zgodnie z najwikszymi kiedykolwiek przeprowadzonymi
badaniami tego typu - najlepsi chopcy cakowicie zamiewaj najlepsze dziewczta. Dr Julian Stanley i dr
Camilla Benbow, dwoje amerykaskich psychologw, pracowali z wybitnie uzdolnionymi uczniami obu
pci. Stwierdzili oni nie tylko, e najlepsza dziewczynka nigdy nie przewyszya najlepszego chopca odkryli take zaskakujce proporcje pci wrd wybitnie uzdolnionych matematycznie: na kad wyjtkowo
uzdolnion dziewczynk przypadao ponad trzynastu rwnie uzdolnionych chopcw.
Naukowcy wiedz, e kiedy ryzykuj sformuowanie jakiejkolwiek teorii na temat zachowania czowieka,
wkraczaj na spoecznie niebezpieczny teren. Ale badacze rnic miedzy pciami staj si coraz bardziej
niecierpliwi wobec ukadnych stara, by znale dla nich spoeczne wyjanienie. Camilla Benbow tak mwi
o swoich badaniach wykazujcych przewag chopcw wrd uzdolnionych matematycznie dzieci: Po
pitnastu latach bezowocnych poszukiwa wyjanienia rodowiskowego daam za wygran. I podzielia si
z nami swoim przekonaniem, e ta rnica uzdolnie ma podstawy biologiczNe.16
Chopcy maj take lepsz koordynacj rka-oko, konieczn w grach w pik. Jednoczenie te wanie
zdolnoci oznaczaj, e mog oni z wiksz atwoci przedstawi sobie, przeksztaci i obrci przedmiot w
wyobrani. Chopcom atwiej jest zbudowa z klockw budynek na podstawie dwuwymiarowych projektw,
a take poprawnie oceni, jak zmieni si nachylenie powierzchni wody w naczyniu, kiedy przechyla je
bdziemy w rne strony.17
By moe to wanie ta przewaga mczyzn w dostrzeganiu regularnoci i abstrakcyjnych relacji - co nazwa
mona raczej oglnym myleniem strategicznym ni szczegowym taktycznym - wyjania zdominowanie
szachw przez mczyzn, nawet w [dawnym] ZSRR, gdzie jest to sport narodowy uprawiany przez obie
pcie. Alternatywne wyjanienie atwiejsze jest to przyjcia dla tych, ktrzy odrzucaj biologiczne podstawy
odmiennoci midzy pciami. Brzmi ono, e kobiety s pod tak silnym wpywem mskiej wyszoci w grze
w szachy, e podwiadomie przypisuj sobie mniejsze moliwoci - ale to wyglda ju na rozmylne
odrzucanie wiadectw naukowych w celu podtrzymania uprzedze.
Wiksze zdolnoci przestrzenne mczyzn mog z pewnoci pomc w wyjanieniu wspomnianej wczeniej
przewagi mczyzn w czytaniu mapy. W tym przypadku znw uprzedzenia kierowcw mczyzn potwierdza
eksperyment. Chopcom i dziewcztom dawano plan miasta i proszono o okrelenie - bez obracania planu czy bd skrca w prawo, czy w lewo na wskazanych skrzyowaniach podczas przejazdu przez to miasto w
wyobrani. Chopcy mieli lepsze wyniki. Wicej kobiet ni mczyzn, szukajc drogi na mapie, obraca j
tak, aby jej pooenie odpowiadao kierunkowi ich podry.18
Podczas gdy mzg mczyzny daje mu przewag w radzeniu sobie z przedmiotami i twierdzeniami
teoretycznymi, mzg kobiety jest tak zorganizowany, e lepiej reaguje na wszystkie bodce zmysowe.
Kobiety wypadaj lepiej we wszystkich testach sprawnoci werbalnej. S te przystosowane do
otrzymywania szerszego zakresu informacji zmysowych, do atwiejszego czenia tych informacji ze sob i
dostrzegania relacji midzy nimi, do kadzenia nacisku na relacje midzy ludmi i na procesy komunikacji.
Wpywy kulturowe mog potgowa te mocne strony kobiet, ale ich przewaga w tych dziedzinach jest
wrodzona.
Rnice widoczne s ju w pierwszych godzinach po urodzeniu. Stwierdzono, e nowo narodzone
dziewczynki wykazuj o wiele wiksze zainteresowanie ludmi i ich twarzami ni chopcy. Chopcy wydaj
si rwnie zadowoleni z wiszcego przed nimi przedmiotu. 19
Dziewczynki wczeniej ni chopcy wypowiadaj pierwsze sowa i potrafi mwi krtkimi zdaniami, z
reguy te odznaczaj si wiksz atwoci wysawiania w okresie przedszkolnym. Wczeniej zaczynaj
czyta i lepiej sobie radz z takimi elementami jzyka jak gramatyka, interpunkcja i ortografia. 20 Na
zajciach wyrwnawczych z czytania przewaga chopcw nad dziewczynkami wynosi 4:1. Pniej kobiety z
wiksz atwoci ucz si jzykw obcych, bieglej take posuguj si swoim jzykiem ojczystym, lepiej
panujc zarwno nad jego gramatyk, jak i nad ortografia. Mwi rwnie z wiksz pynnoci - jkanie i
inne wady wymowy wystpuj niemal wycznie u chopcw.21
Dziewczynki i kobiety sysz lepiej ni mczyni. Kobiety wykazuj wiksz od mczyzn wraliwo na
dwik. Kapicy kran wycignie kobiet z ka, zanim mczyzna zdoa si obudzi. Sze razy wicej
16

Zob. C. P. Benbow, R. M. Benbow; C. P. Benbow, J. C. Stanley, 1980 i 1983.

Zob. A. Burg; J. E. Garai, A Scheinfeld.
18
Zob. L. J. Harris, 1978 i 1981; M. O. McGee; E. Maccoby, N. Jacklyn, 81-98 (patrz: Bibliografia oglna).
19
Zob. D. McGuinness, 1976 (patrz: Bibliografia oglna), 1. M. Reinisch.
20
Zob. J. E. Garai, A. SchemfeU; L. J. Harris, 1978 i 1981: D. McGuinness; E. Maccoby, N. Jaekiyn, 75-85 (patrz'
Bibliografia oglna).
21
Zob. J. Durden-Smith, D. Sinione (palrz: Bibliografia og!na); D McGuinness, 1985, 21 i 115-119.
17

dziewczt ni chopcw umie piewa czysto. Dziewczynki te lepiej dostrzegaj mae zmiany natenia
gosu, co moe stanowi czciowe wyjanienie niezwykej wraliwoci kobiet na ten ton, o ktrego
uywanie tak czsto oskaraj swoich partnerw.22
Kobiety i mczyni nawet widz wiat inaczej. Kobiety lepiej od mczyzn widz w nocy. 23 S bardziej
wraliwe na czerwony kraniec spektrum barw wiata i odrniaj wicej odcieni czerwonego ni
mczyni24 Maj lepsz pami wzrokow.25
Mczyni widz lepiej ni kobiety w jasnym wietle. 26 Ciekawe s wyniki ukazujce, e mczyni maj
skonno do - dosownie - klapek na oczach: ich pole widzenia jest stosunkowo wskie (agodna forma
koncentrycznego zawenia pola widzenia) przy wikszej koncentracji na gbi widzenia. Mczyni maj
lepsze wyczucie perspektywy ni kobiety. Kobiety natomiast cakiem dosownie odbieraj wikszy obraz.
Maj szersze widzenie obwodowe, bo wystpuje u nich wicej wiatoczuych prcikw i czopkw w
siatkwce z tyu gaki ocznej, co powoduje, e otrzymuj obraz z szerszego pola widzenia. 27
Rnice te rozcigaj si take na inne zmysy. Kobiety szybciej i dotkliwiej reaguj na bl, cho ich oglna
odporno na dugotrwae cierpienia jest wiksza ni mczyzn.28 W przebadanej grupie modych ludzi
kobiety wykazay nieporwnywalnie wiksz wraliwo na nacisk na skr na caym ciele. 29 Tak w
dziecistwie, jak i w okresie dojrzaoci kobiety odznaczaj si tak przewag pod wzgldem wraliwoci
dotykowej nad mczyznami, e w niektrych testach wyniki obu pci w ogle na siebie nie zachodz najmniej wraliwa kobieta okazuje si wraliwsza ni najbardziej wraliwy mczyzna. 30
Wyniki bada wskazuj wyranie, e mczyni i kobiety maj odmienne zmysy smaku - kobiety s
bardziej wraliwe na smaki gorzkie, jak chinina, a sodycze wol bardziej skondensowane i w wikszych
ilociach. Mczyni osigaj lepsze wyniki w rozrnianiu smakw sonych. W caoci jednak wyniki
bada wiadcz, e kobiety silniej i bardziej subtelnie odczuwaj smaki. 31 A wic to kobiety czciej
powinny by mistrzami kuchni? Czy te wielu mczyzn szefw kuchni ma wiksz ni przeci tna dawk
kobiecej wraliwoci zmysowej?
Nie tylko podniebienia, ale i nosy kobiet s wraliwsze ni mczyzn. Dobrym tego przykadem jest reakcja
kobiet na egzaltolid - syntetyczn, pimopodobn wo waciw mczyznom, ale dla nich samych niemal
niezauwaaln. Kobiety uwaaj ten zapach za pocigajcy. Co ciekawe, ta specjalna wraliwo wzrasta
przed sam owulacj. W krytycznym momencie cyklu miesiczkowego biologia kobiety czyni j bardziej
wyczulon na mczyzn.32
T przewag kobiet pod wzgldem wraliwoci wielu zmysw mona zmierzy w badaniach klinicznych - i
to wanie ona tumaczy niemal nadnaturaln intuicj kobiet. S one po prostu lepiej wyposaone do
spostrzegania zjawisk, na ktre mczyni w porwnaniu z nimi s lepi i gusi. 33 W tych niezwykych
zdolnociach percepcyjnych nie ma ani odrobiny czarnej magii - s one pozazmysowe tylko w porwnaniu z
przytpionymi zmysami mskimi. Kobiety lepiej wychwytuj sygnay spoeczne, odbieraj istotne
subtelnoci znacze na podstawie tonu gosu albo intensywnoci wyrazu. Mczyni s czasem rozgoryczeni
reakcj kobiety na to, co powiedzieli.
Nie zdaj sobie sprawy, e kobieta syszy prawdopodobnie o wiele wicej, ni mczyzna w swoim
przekonaniu mwi. Kobiety lepiej zazwyczaj umiej oceni charakter. Starsze kobiety maj lepsz pami
do nazwisk i twarzy, a take wiksze wyczulenie na preferencje innych ludzi. 34
Stwierdzono take rnice pod wzgldem pamici midzy kobietami i mczyznami. Kobiety mog
zmagazynowa, przynajmniej na krtki czas, wicej informacji nieistotnych i przypadkowych ni
mczyni. Mczyznom udaje si to tylko wtedy, gdy informacja tworzy jak spjn form albo ma dla
nich pewne konkretne znaczenie.35
A wic mczyni s bardziej skoncentrowani na sobie - co w tym nowego? Nowo polega na tym, e
22

Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld: D. McGuinness, 1985, 1976 i 1979.

Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979.
24
Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979.
25
J. M. Bardwick (patrz: Bibliografia oglna), 102; A. H. W. Buffery, J. A. Gray; D. McGuinness, 1976 i 1979, 162.
26
Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979.
27
Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979.
28
Zob. C. Hutt, 92; J. M. Reinisch; R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 81.
29
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld.
30
Zob. D. McGuinness, 1976 i 1979.
31
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld.
32
Zob. J. M. Reinisch; C. Hutt, 91.
33
Zob. J. P. Bardwick, 102; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 303-308.
34
Zob. D. McGuinness, 1976; A. D. Yarmey.
35
Zob C. Hutt, 97.
23

potoczna wiedza o obu pciach, zawsze dotychczas naraona na lekcewace, wynikajce z ulegania modzie
lub polityce opinie, zyskaa teraz podstaw w faktach naukowych.
Wiele osb nie akceptuje zaproponowanych przez nas w dalszej czci tej ksiki gruntownych
biologicznych wyjanie rozlicznych rnic miedzy pciami. S one natomiast skonne przyzna najoglniej,
e ma to prawdopodobnie co wsplnego z hormonami.
Jest to czciowo suszne. Jak zobaczymy, hormony determinuj odmienn msk i esk organizacj
mzgu w czasie jego rozwoju w onie matki. Nasza osobowo seksualna jest identyczna tylko przez kilka
tygodni po zapodnieniu. Potem, wci w onie matki, sama struktura i ukad mzgu zaczynaj przybiera
specyficznie mski lub eski ksztat. Przez cae dziecice, modziecze i dorose ycie sposb, w jaki zosta
uksztatowany mzg, w subtelnym wspdziaaniu z wpywem hormonw, bdzie mia zasadnicze znaczenie
dla postaw, zachowa, intelektualnego i emocjonalnego funkcjonowania jednostki. Wikszo
neurofizjologw i badaczy tajemnic mzgu jest dzi gotowa, jak amerykaski neurolog dr Richard Restak,
stwierdzi z ca stanowczoci:
Dalsze zaprzeczanie istnieniu rnic midzy mzgiem kobiety i mczyzny wydaje si
oderwane od rzeczywistoci. Tak jak istniej fizyczne rnice midzy kobiet i mczyzn [...],
tak istniej te znaczce rnice w funkcjonowaniu mzgu. 36
Budowa mzgu wpywa na to, jak mylimy, uczymy si, widzimy, odbieramy zapachy, odczuwamy, porozumiewamy si, kochamy, uprawiamy mio, walczymy, odnosimy sukcesy lub poraki. Zrozumienie, jak
zbudowany jest nasz wasny mzg, a take mzgi innych ludzi, nie jest spraw bez znaczenia.
Niemowlta to riie czyste kartki, na ktrych gryzmoli-my instrukcj zgodnych z pci zachowa. Przychodz
na wiat ju ze swoim mskim lub kobiecym umysem, ktry wyksztaciy w onie matki, nie zagroone
przez liczne rzesze niecierpliwie ich oczekujcych inynierw spoecznych.
Ostatnie lata umoliwiy nam wyznaczenie nowych ram dla zrozumienia odmiennoci pciowych dziki dwu
niezalenym, ale zbienym osigniciom nauki. Pierwsze z nich to gigantyczny postp, jakiego dokonano w
rozumieniu mechanizmw pracy mzgu; drugi to nowe odkrycia ukazujce, w jaki sposb, biologicznie i
behawioralnie, jestemy tym, kim jestemy - kobietami lub mczyznami.

2. NARODZINY RNICY
Dopiero w sze lub siedem tygodni po zapodnieniu mzg nie narodzonego jeszcze podu zaczyna si
ksztatowa wedle mskiego lub kobiecego wzorca. Procesy zachodzce w ciemnociach matczynego ona w
tym decydujcym okresie zdeterminuj struktur i organizacj mzgu, a to z kolei zdecyduje o charakterze
umysowoci. To jedna z najbardziej fascynujcych opowieci o yciu i o akcie jego stworzenia - opowie
mao znana, ale teraz w kocu powoli wyaniajca si w caoci.
Cz tej historii znalimy ju od jakiego czasu. Wiadomo, e geny, zawierajce zakodowany projekt
naszych cech indywidualnych, decyduj o tym, kto z nas jest kobiet, a kto mczyzn. Kobiety rni si od
mczyzn kad mikroskopijn komrk swego ciaa. Bo te kada z nich ma inny zestaw chromosomw w
zalenoci od tego, jakiej jestemy pci.
Tosamo kadego z nas zawarta jest, w formie projektu, w czterdziestu szeciu chromosomach w poowie
pochodzcych od matki, a w poowie od ojca. Czterdzieci cztery z nich cz si po dwa, tworzc pary
chromosomw determinujce okrelone cechy cielesne przyszego czowieka, takie jak kolor oczu czy
dugo i ksztat nosa. Ale ostatnia para jest inna.
Matka wnosi do komrki jajowej chromosom X (X odpowiada w przyblieniu ksztatowi chromosomu).
Jeeli w procesie zapodnienia komrki jajowej ojciec take wnosi chromosom X, zazwyczaj rezultatem
bd narodziny dziecka pci eskiej. Jeeli plemnik ojca zawiera chromosom Y, powinno si urodzi
dziecko pci mskiej. Ale geny same nie decyduj o pci dziecka. Zaley ona od tego, czy w spraw wda si czy te pozostanie nieobecny - drugi determinujcy j czynnik: hormony. Niezalenie od genetycznej natury
zarodka, pd uksztatuje si jako mski tylko wwczas, gdy obecne bd hormony mskie, a ksztat eski
36

Zob. R. Restak, 204.

przyjmie jedynie w przypadku, gdy hormony mskie bd nieobecne. Dowiody tego badania nad osobami z
dziedzicznymi nieprawidowosciami rozwojowymi. Jedynie przygldajc si powstawaniu bdw w
rozwoju naukowcy mogli odtworzy obraz tego, co dzieje si w rozwoju normalnym. Badania te wykazay,
e hormony mskie s decydujcym czynnikiem w determinowaniu pci dziecka. Jeeli pd pci eskiej,
genetycznie XX, poddany jest wpywowi hormonw mskich, dziecko po urodzeniu wyglda jak normalny
noworodek pci mskiej. Jeeli pd pci mskiej, genetycznie XY, pozbawiony jest hormonw mskich,
narodzone dziecko wyglda jak normalny noworodek pci eskiej.

Podczas pierwszych tygodni w onie matki malutki pd nie jest w sposb widoczny miniaturow
dziewczynk lub miniaturowym chopcem. Ma on cae podstawowe wyposaenie - to znaczy zawizki
jajowodw, nasienio-wodw i tak dalej - umoliwiajce rozwj w kad z dwu form pciowych. Ale z
upywem tygodni geny zaczynaj przesya komunikat. Jeeli wszystko dzieje si normalnie, to wedug
projektu XY pd rozwija si w chopca, a chromosomy spowoduj rozwj gonad w jdra.
Wanie w tym momencie, mniej wicej sze tygodni po zapodnieniu, tosamo pciowa zostaje
ostatecznie okrelona - wtedy to pd mski wyksztaca specjalne komrki produkujce hormony mskie,
czyli androgeny, z ktrych najwaniejszy to testosteron. Hormony polecaj ciau, aby nie zajmowao si
wyksztacaniem eskich narzdw pciowych, a jednoczenie stymuluj rozwj istniejcych w formie
zacztkowej narzdw mskich.
W tym samym mniej wicej czasie, jeeli pd jest pci eskiej, genetycznie XX, jego narzdy pciowe
rozwijaj si jako eskie, gonady nie wytwarzaj znaczcych iloci hormonu mskiego i w rezultacie
rozwija si niemowl pci eskiej.
Tak jak szeciotygodniowy pd nie dawa si rozpozna jako mski lub eski, tak i tosamo pciowa jego
mzgu zaczyna si ksztatowa dopiero po pewnym czasie. Jeeli pd jest genetycznie eski, podstawowy
schemat mzgu nie ulega adnym zasadniczym zmianom. Mwic najoglniej, naturalny model mzgu jest,
jak si wydaje, eski. U normalnych dziewczynek mzg rozwinie si w sposb naturalny wedug schematu

kobiecego.
Inaczej dzieje si chopcami. Tak jak wyksztacenie si mskoci zaleao od wystpowania hormonu
mskiego, tak te potrzebne jest dziaanie o radykalnym charakterze, aby naturalnie esk struktur mzgu
zmieni w schemat mski.
Proces ten, w sensie dosownym zmieniajcy umys rozwijajcego si osobnika, jest rezultatem- tego samego
zjawiska, ktre determinuje inne zmiany fizyczne - dziaania hormonw.

Wydawao si zawsze troch zagadkowe, e powstanie seksualnego wyposaenia nie narodzonego dziecka
jest dla natury spraw a tak istotn. W kocu jego mechanizm reprodukcyjny nie bdzie spenia swojej roli
jeszcze przez wiele lat. Wyjanienie zawiera si w stwierdzeniu, e wyksztacenie narzdw pciowych nie
jest celem samym w sobie. Uformowane narzdy pciowe maj zadanie do wykonania. Produkuj one
hormony mskie, ktrych znaczenie jest przeomowe. Albowiem one z kolei maj do wykonania prac - nad
nie uksztatowanym mzgiem.
W momencie krytycznym, kiedy mzg zaczyna si formowa, pd pci mskiej poddany zostaje dziaaniu
ogromnej dawki hormonu mskiego. Poziom tego hormonu jest w tym okresie czterokrotnie wyszy ni
poziom, ktry osignie on przez cay okres niemowlcy i dziecicy. Gwatowny przybr hormonu mskiego

wystpuje w obu przeomowych momentach rozwoju osobnika pci mskiej: w okresie dojrzewania, kiedy
jego seksualno uaktywnia si, oraz sze tygodni po zapodnieniu, w momencie kiedy zaczyna si
formowa jego mzg.
Ale - tak samo jak w przypadku innych czci ciaa - nastpi mog zaburzenia rozwoju. Pd mski moe
mie dostateczn ilo hormonw mskich do zapocztkowania rozwoju mskich narzdw pciowych. Te
narzdy jednake mog nie by w stanie wytworzy dodatkowo takiej iloci hormonw mskich, ktra
spowodowaaby uformowanie si mzgu wedug wzorca mskiego. Mzg takiego dziecka pozostaje
kobiecy, a wic urodzi si ono z kobiecym mzgiem w mskim ciele. W taki sam sposb pd eski moe
zosta poddany dziaaniu przypadkowej dawki hormonu mskiego (pniej zobaczymy, jak jest to moliwe)
- i w efekcie przyj na wiat z mskim mzgiem w kobiecym ciele.
Dziesi lat temu bya to tylko hipoteza badawcza. W tej chwili koncepcja ta jest - w mniejszym lub wikszym stopniu - zaakceptowana waciwie przez wszystkich neurofizjologw i specjalistw bada nad
mzgiem. Ale wikszo laikw - to znaczy wikszo ludzi - nie zdaje sobie sprawy z tego podstawowego
faktu naszej biologii. Jeeli mao kto z nas wie, e mzgi kobiet i mczyzn zbudowane s odmiennie, to nic
dziwnego, e mamy trudno w uznaniu czy choby zrozumieniu rnic midzy nami.
Jak wic naukowcy-detektywi odkryli t prawd, e mzg uzyskuje swoj pciow - msk lub esk form w onie matki? Wskazwki pochodziy z dwch rde: z bada nad dziemi, ktre z tych czy innych
przyczyn otrzymay w okresie podowym nienormaln dawk hormonw, i z eksperymentw na zwierztach.
Szczur ma wiele grzechw, ale odkupuje je jedn zalet - pod rnymi wzgldami jest idealnym materiaem
do eksperymentw. Szczur ma, podobnie jak my, geny, hormony i centralny system nerwowy, ale ma take w
zanadrzu specjaln sztuczk: jego mzg nie rozwija si, tak jak nasz, w onie matki. Mzg szczura osiga
swj ostateczny ksztat dopiero po narodzeniu. Dlatego atwiej jest nam zobaczy, co si w nim dzieje, i
odkry, dlaczego. Moemy obserwowa rozwj mzgu i wpywa na jego przebieg.
Samiec szczura przychodzi na wiat z mzgiem mniej wicej tak samo nie uformowanym jak mzg siedmiotygodniowego podu ludzkiego. Jeli naukowcy go wykastruj, staje si pod wszelkimi wzgldami (z
wyjtkiem prokreacji) szczurem-samic. W kadym razie z pewnoci myli, e ni jest. Kiedy taki
bezpciowy szczur dorasta, jest duo mniej agresywny ni jego zwyczajni towarzysze-samce. Jest w
oglnoci istot duo bardziej spoeczn, przynajmniej wedug szczurzych standardw. Czyci i lie inne
szczury jak dobra matka.
Im pniej szczur zosta wykastrowany, tym mniej wyranie kobiece jest jego zachowanie - poniewa im
duej mzg poddany by wpywowi mskich hormonw, tym bardziej jego budowa bdzie odpowiadaa
mskiemu wzorcowi. Kiedy minie pewien krytyczny moment w rozwoju mzgu, adne dodatkowe dawki
hormonu mskiego nie spowoduj, e szczur odzyska sw msk tosamo. Pozbawiony narzdw
pciowych w krytycznym dla rozwoju mzgu momencie, nie wyprodukowa hormonw mskich, ktre
mogy byy spowodowa przyjcie przez mzg struktury mskiej.
Jeeli wstrzykniemy takiemu szczurowi hormony eskie w wieku dorosym, jego zachowania seksualne
staj si takie jak u samicy: w obecnoci samcw wygina on grzbiet w typowy dla samicy gryzoni, ulegy
sposb. Jest to szczur-samiec, ale z mzgiem samicy.
Eksperyment ten dziaa take w drug stron. Jeeli nowo narodzonej samicy szczura - ktrej mzg nie jest
jeszcze uksztatowany wedug okrelonego pciowo schematu - podamy hormony mskie, jej komrki
mzgowe wystawione zostan na dziaanie tego hormonu. Samica ta wyronie na szczura, ktry pod
wpywem zastrzyku hormonw mskich zachowywa si bdzie jak samiec. Bdzie bardziej agresywna i
bdzie prbowaa wspina si na szczury-samice. Jeeli natomiast takiemu szczurowi wstrzyknie si
hormony eskie, nic si nie stanie.
Powoli wyania si obraz decydujcego znaczenia wzajemnego wpywu hormonw i nie uksztatowanego
jeszcze mzgu. Rozwijajcemu si mzgowi mskiemu niezbdne s mskie hormony, by mg on
uformowa si wedug specyficznie mskiego wzorca - to znaczy uksztatowa taki ukad pocze
nerwowych, ktry powodowa bdzie mskie zachowania. Ukad pocze nerwowych w mzgu pozostaje
eski tylko wtedy, jeli w okresie rozwoju mzgu nie pojawiaj si hormony mskie. Normalnie rozwinity
mzg eski jest wic odporny na pniejsze dawki hormonw mskich, a poddanie wpywowi hormonw
eskich normalnego mzgu mskiego nie powoduje zmiany zachowa. Skoro raz mzg uformowa si ju
w struktur msk lub kobiec, interwencja hormonw przeciwnej pci nie ma ju na niego wpywu.
Po odkryciu zwizkw midzy hormonami a zachowaniami naleao sprawdzi, czy uda si znale fizyczne

rnice w strukturze mzgu.

Miejscem, gdzie z oczywistych powodw szuka bdziemy rnic midzy mzgami obu pci, jest ta ich
cz, ktra kontroluje zachowania seksualne: podwzgrze. Wykrycie rnic wymagao bada
mikroskopowych - ale znaleziono je. Ukad komrek i struktura podwzgrza s u samic i samcw szczurw
wyranie odmienne.37
Naukowcy dojrzeli odmiennoci w strukturze sieci komrek nerwowych w mzgu samcw i samic. Wykryli
rnice w dugoci niektrych pocze komrek nerwowych, odmienny schemat odgazie, odmienne
trasy, ktrymi substancje chemiczne (hormony) docieraj do rozmaitych miejsc przeznaczenia w mzgu. U
samca szczura, na przykad, wizki komrek nerwowych wystpuj w duo wikszym zagszczeniu, a
niektre jdra komrek nerwowych w mzgu s nawet omiokrotnie wiksze ni u samicy.
Zaciekawieni tym naukowcy chcieli sprawdzi, czy uda im si przeksztaci podwzgrze - najwaniejszy
obszar mzgu gryzoni. Wiedzieli ju, e manipulacja hormonami w krytycznym okresie rozwoju zmienia
zachowania mskie na eskie, a eskie na mskie. Teraz odkryli, e posugujc si w taki sam sposb
hormonami, mog zmieni sam struktur mzgu. Jeeli pozbawi rozwijajcego si samca szczura
hormonw mskich, jego podwzgrze rozwinie si wedug schematu eskiego. Jeeli samica szczura
otrzyma dodatkowe hormony mskie, jej podwzgrze rozwinie si zgodnie z wzorcem mskim. 38
Dalsze badania ujawniy inne rnice midzy pciami w budowie mzgu. Kora mzgowa otacza jak upina
obie pkule mzgowe. W niej wanie znajduj si gwne orodki kontrolne kierujce stosunkowo
skomplikowanymi zachowaniami. Okazao si, e upina ta jest u samcw wymiernie grubsza ni u samic,
ale tylko po prawej stronie. Natomiast po lewej stronie jest ona grubsza u samic. Take w tym przypadku podajc w krytycznym momencie hormony - mona ten ukad odwrci. 39
Hormony mskie zmieniaj sposb uoenia sieci pocze w mzgu. Jeeli hormony te wystpuj - schemat
jej jest mski, a gdy ich brak - jest eski. Odkryto wic i eksperymentalnie wykazano istnienie
bezporedniego zwizku - albo przynajmniej zalenoci - midzy zachowaniem, hormonami i struktur
mzgu.
Wyrazisty przykad tego procesu znajdujemy u innych reprezentantw krlestwa zwierzt. U pewnych
gatunkw ptakw piewajcych samce piewaj, natomiast samice nie. Mona wykaza, e zdolno do
piewu zaley od wystpowania lub braku hormonu mskiego. Samice ziby i kanarka mona skoni do
piewu, wstrzykujc im hormon mski, testosteron. Take w tym przypadku pod mikroskopem widoczne s
rnice w ukadzie komrek mzgowych. W mzgach samic brak niektrych neuronw - tych wanie
pocze midzy komrkami, ktre decyduj o zdolnoci do piewu. Jednake poddany dziaaniu hormonu
mskiego mzg samiczki ziby uzyskuje potrzebne neurony, a z nimi dar piewu. 40
Wedug psychologa kanadyjskiego Sandry Witleson, ktrej zawdziczamy najnowsze odkrycia w zakresie
bada nad rnicami midzy pciami, mzg jest narzdem pciowym. 41
Istnieje precyzyjniejszy dowd siy hormonw w okrelaniu pci mzgu i zachowania zwierzt.
Dowiadczenia pokazay, jak mona wpywa na okrelone zachowania zwierzcia, manipulujc hormonami
na rozmaitych etapach rozwoju mzgu jeszcze w okresie podowym.
Dobrze nadaj si do tych dowiadcze mapy rezusy, poniewa ich system nerwowy podobny jest do
ludzkiego. Samice rezusw maj dwudziestoomiodniowy cykl menstruacyjny, jak kobiety.
Nie trzeba by badaczem map, by rozpozna samce w stadzie rezusw. S one brutalniejsze i silniejsze,
czciej ni samice inicjuj zabaw i demonstruj wyranie samcze zachowania seksualne; wspinaj si na
inne mapy w tym samym wieku (zarwno na samce, jak i na sami ce), wspinaj si take na swoje matki
czciej, ni robi to samice rezusw.
Naukowcy mog obecnie zasadniczo zmieni i na nowo zdeterminowa zachowanie map wstrzykujc
ciarnym matkom hormon mski w okresie, kiedy - podobnie jak u ludzi - ustala si struktura mzgu ich
potomstwa.42
Ich eskie potomstwo bdzie si w rezultacie zachowywa w gwatowny, mski sposb. Co ciekawe,
aplikujc zastrzyki w rnych fazach ciy naukowcy mog spowodowa okrelone mskie zachowania:
37

Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 102-115; B. S. McEwen, 1981 i 1987; G. Raisman, P. M.
Field, 1971 i 1973.
38
Zob. G. Drner; R. W. Goy, B. S. McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 102-115; R. A. Grski; B. S. McEwen; G.
Raisman, P. M. Field.
39
Zob. M. Hines; S. J. C. Gaulin i in.
40
Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 102-115.
41
Zob. S. Witleson.
42
Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 44-54; C. H. Phonenix.

mog spowodowa, e samice bd si wspina na inne mapy ze swojej grupy wiekowej, ale nie na swoje
matki; mog te wyprodukowa samice agresywniejsze w zabawie, ale nie wspinajce si na swoich
rwienikw. Innymi sowy, wdrukowywanie mskich zachowa nie dokonuje si gwatownie i jed norazowo. Dzieje si to stopniowo, a hormon powoduje rne zachowania zmieniajc ukad pocze w
poszczeglnych obszarach mzgu, kawaek po kawaku, funkcja po funkcji.
Mzg zwierzcia bombardowany w trakcie rozwoju dodatkowymi hormonami zmienia swoj struktur, a
zmiana struktury oznacza zmian zachowania.
Co z tego dla nas wynika?
Mzgi samcw i samic ssakw, od gryzoni do naczelnych, w ktrych wykryto hormonalnie
kontrolowane rnice poziomu rozmaitych neurohormonw, pocze nerwowych, a take masy
komrek i ich jder w mzgu, stanowi silny argument za tym, e podobny dymorfizm pciowy
struktury i funkcji istnieje take w mzgach ludzkich. 43
Naukowa ostrono powoduje, e wikszo badaczy powstrzymuje si przed wyciganiem wnioskw na
temat ludzi na podstawie wiedzy o innych zwierztach. W kocu jednak wiele naszych zachowa jest take
udziaem pozostaych stworze i wiele jest takich odmiennoci midzy zajciami chopcw i dziewczt,
ktre znajduj analogie u innych gatunkw. Nie tylko mode samce szczura bawi si bardziej agresywnie,
nie tylko mode samice map lubi spdza czas na zajmowaniu si modymi. I odwrotnie, nie tylko
mczyni lepiej czytaj map ni kobiety: samce szczura lepiej daj sobie rad ze znalezieniem wyjcia z
labiryntu ni samice.44
We wczesnym okresie naukowego zainteresowania pci powszechnie przyjmowano, e biologia ma
stosunkowo niewielki wpyw na nasze zachowania i postawy. Zakadano, e - jeeli chodzi o nasz
umysowo - rodzimy si neutralni pciowo, e nasze umysy s czyst kart, na ktrej rodzice, nauczyciele,
oczekiwania spoeczestwa wobec nas wypisz determinujce nas przesanie. Oczywicie, w przypadku
wikszoci z nas umys, ciao i spoeczne oczekiwania wobec naszego zachowania s tak cile ze sob
powizane, e trudno je od siebie oddzieli. Ale dzisiaj znamy ju setki przykadw, ukazujcych, e same
uwarunkowania spoeczne nie s w stanie zdeterminowa modelu umysowoci waciwego naszej pci.
Wiele z tych przypadkw dotyczy takich zakce w naturze, ktrych rezultatem jest uwizienie kobiecego
mzgu w mskim ciele lub mskiego mzgu w ciele kobiety.

Przypadek Jane
Jane jest szczliw matk, matk trojga dzieci. Kiedy si urodzia, lekarze byli zaniepokojeni. Jako
niemowl miaa niedorozwinite, nie do koca uformowane narzdy pciowe - nie cakiem mskie, nie
cakiem eskie. Sprawa bya na tyle niejasna, e przeprowadzono test genetyczny. Jane miaa chromosomy
XX, a wic bya pci eskiej. Przeprowadzono niewielki zabieg chirurgiczny i wychowywano Jane jak
typow dziewczynk. Ale Jane nie bya typowa. Bya w widoczny sposb brutalniejsza i gwatowniejsza w
zabawie. Bya osob bardzo aktywn fizycznie, chtnie spdzaa czas na wolnym powietrzu. Staraa si take
za wszelk cen mie za towarzyszy zabawy chopcw. Nie bawia si lalkami, przedkadajc nad nie
ciaiwki, samochodziki i klocki swego brata. W szkole miaa pocztkowo trudnoci w czytaniu i pisaniu.
Miaa take kopoty, poniewa rozpoczynaa bjki.
Jako nastolatka nie zgodzia si by druhn na lubie swojej kuzynki. Pniej nie przejawiaa adnego
zainteresowania maymi dziemi. Jedyna spord swoich koleanek odmawiaa, kiedy proszono j o zajcie
si dzieckiem. W ogle nie interesowaa si kobiecymi strojami.
Kiedy wysza za m, miaa pozbawiony romantyzmu, praktyczny pogld na maestwo. Ma okrela jako
swojego najlepszego przyjaciela. Po urodzeniu dzieci w rwnym stopniu powicaa si rodzinie co
karierze zawodowej. Jej hobby to biegi na orientacj, sport terenowy, w ktrym sukces zaley od siy, wytrzymaoci i od dobrego wyczucia kierunku.
Jej modsza siostra jest do niej w ogle niepodobna, chocia obie zostay wychowane w identycznych wa43
44

Zob. R. A. Grski, 1984.

Zob. R. W. Goy, B. S. McEwen, 31-32; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 79-80.

runkach.45
C wic sprawio, e Jane jest taka wanie? Analizujc kopoty Jane z okresu niemowlcego, lekarze
wykryli pewn nieprawidowo dziaania gruczou nadnercza. Ten tak zwany zesp nadnerczowo-pciowy
powodowa w okresie rozwoju podowego wydzielanie substancji blisko spokrewnionej z hormonem
mskim. Schorzenie to czsto powoduje wyksztacenie si niedorozwinitych zewntrznych mskich
narzdw pciowych z rwnoczesnym uformowaniem normalnego wewntrznego eskiego aparatu
rozrodczego. Zbdnych mskich czci pozby si mona chirurgicznie, ale procesw, ktre zaszy w
mzgu, odwrci si nie da. Rozwijajcy si mzg Jane zosta w onie matki poddany wpywowi mskich
substancji chemicznych. W rezultacie mzg jej otrzyma instrukcj rozwoju wedug mskiego schematu.
Jane miaa mski mzg w kobiecym ciele. Nie przeszkodzio jej to by kobiet i mie dzieci. Ale przeszkodzio w tym, by moga zachowywa si cakowicie jak kobieta, a take w znacznym stopniu odczuwa jak
kobieta.
Czasami takie niedomaganie nadnerczy powoduje wydzielanie tak duej iloci hormonu podobnego do hormonu mskiego, e genetycznie eskie (XX) niemowl rodzi si z narzdami pciowymi chopca.
Oczywicie, dzieci takie wychowywane s jako chopcy. Dopiero w okresie dojrzewania, kiedy chopiec nie
przeobraa si w mczyzn, zasiga si rady lekarza i testy laboratoryj ne wykazuj, e on jest
genetycznie pci eskiej.
Rodzice zazwyczaj opowiadaj si za leczeniem polegajcym na podaniu dodatkowych dawek hormonu
mskiego - i chopiec staje si mczyzn. Moe si oeni, ale dzieci mie nie bdzie; bdc genetycznie
kobiet nie produkuje oczywicie spermy, a wic nie moe by ojcem.
W swoim przekonaniu, niezalenie od tego, co narzuca mu kod genetyczny, zawsze by mczyzn.
Nienormalnie wysoki poziom hormonu mskiego, ktry zmieni przysz dziewczynk w dziecko dajce si
zidentyfikowa pciowo jako chopiec, wpyn nie tylko na wytworzenie genitaliw; nada take mzgowi
podu mski ksztat.
Mzgi tych dzieci zostay uksztatowane w onie matki jako mskie wskutek poddania ich dziaaniu
nadmiernej dawki zmieniajcych umysowo hormonw mskich.
wiadectwa wskazuj, e ksztatowanie mzgu zgodnie z pci nastpuje stopniowo: im wiksza ilo
hormonu mskiego oddziaa na pd, w tym wikszym stopniu czowiek dorosy bdzie zachowywa si jak
mczyzna. Im mniejsza ilo hormonu mskiego, tym bardziej kobiece zachowanie dorosego
Dalsze tego dowody stanowi przypadki kobiet, ktrym brak jednego z dwch eskich chromosomw
pciowych. Ich charakterystyka genetyczna to XO, a schorzenie znane jest pod nazw zespou Turnera.
Kobiety te zachowuj si przesadnie po kobiecemu. Jajniki normalnego podu pci eskiej produkuj
malekie iloci hormonu mskiego. Pd z zespoem Turnera nie ma jajnikw, a wic nie dostarcza mzgowi
nawet minimalnej iloci tego hormonu. Mzg uzyskuje cakowicie kobiec form.
Przypadek Caroline
Caroline cierpi na zesp Turnera. Jak wikszo dzieci z tym schorzeniem, jako dziecko zachowywaa si
przesadnie po kobiecemu. Bawia si wycznie lalkami, niczym wicej. Jako nastolatka uwielbiaa
naladowa swoj matk i zajmowa si gospodarstwem domowym. Zawsze pierwsza zgaszaa si na
ochotnika do opieki nad dziemi. W miar dorastania jej zainteresowanie strojami, makijaem i wasnym
wygldem nabrao charakteru obsesji. Bya niezwykle romantyczna, marzya o maestwie i o posiadaniu
dzieci - co, niestety, byo w jej przypadku niemoliwe. Pod wzgldem intelektualnym w jzykowych testach
IQ osigaa wyniki przecitne dla swojej pci, natomiast w matematyce i testach na wyobrani przestrzenn
osigaa wyniki duo gorsze ni inne dziewczynki. Miaa bardzo sabe wyczucie kierunku. Zapamitanie
drogi do szkoy i z powrotem zajo jej wiele czasu. 46
Zakcenia hormonalne spowodoway u Caroline nadmiernie kobiece uksztatowanie umysu, co z kolei
nasilio kobieco jej zachowania, a take okrelio sabe i mocne strony jej umysu.
Dalszych dowodw ogromnego wpywu hormonw na nasze zachowanie dostarczaj badania nad skutkami
przyjmowania hormonw syntetycznych. Stosowano je - tak mskie, jak i eskie - rutynowo w latach pidziesitych i szedziesitych w leczeniu nieprawidowych ci. Wyniki tych bada stanowi najbliszy
45

Przypadek Jane jest oparty na: A. A. Ehrhardt; A. A. Ehrhardt, S. Baker; A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg; C.
Hutt; A. G. Kaplan; J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders.
46
Przypadek Caroline jest oparty na: C. Hutt; Reske-Neilsen; J. M. Reinisch; i. Rovet, C. Netley.

odpowiednik opisanych wczeniej eksperymentw na zwierztach. 47

U niektrych chorych na cukrzyc kobiet dochodzio do wielokrotnych poronie. Lekarze wiedzieli, e
spowodowane jest to niskim poziomem naturalnego eskiego hormonu, co jest skutkiem ubocznym
cukrzycy. Podawali im wic w czasie ciy syntetyczny hormon eski dietylostilbestrol. Leczenie
skutecznie przeciwdziaao poronieniom, ale czas pokaza, e spowodowao ono inne komplikacje.
Dodatkowe hormony zmieniy mzg, a co za tym idzie - zachowanie, dzieci pci mskiej urodzonych przez
te kobiety.

Przypadek Jima
Jim naley do grupy szesnastolatkw poddanych badaniom z tego wzgldu, e ich matki bray dodatkowe
dawki hormonw eskich w czasie ciy.
Jak wikszo dzieci z tej grupy, Jim jest niemiay, pozbawiony pewnoci siebie i ma stosunkowo mae
poczucie wasnej wartoci. We wasnej ocenie pod wzgldem popularnoci, wpywu na innych, osigni
sportowych i sprawnoci fizycznej lokuje si w swojej klasie wrd najsabszych 25%. Nie mia jeszcze ad nych dowiadcze heteroseksualnych (cho mia ju ho-moseksualne). W zdarzajcych mu si czasem
fantazjach masturbacyjnych wystpuj nagie, pozbawione twarzy dziewczta, z ktrymi nigdy nie wchodzi
w kontakt fizyczny.
W trakcie badania matka Jima spontanicznie przeprowadzia porwnanie midzy nim a swoim starszym
synem Larrym. Bdc w ciy z Larrym nie poddawaa si leczeniu hormonalnemu. Zauwaya, e jej
modszy syn jest wyjtkowo niewysportowany, uwaany jest przez innych chopcw za maminsynka,
zaatakowany nigdy si nie broni, nigdy te nie wykazywa - jak jego starszy brat - zainteresowania dla
urzdze elektronicznych i zestaww laboratoryjnych. Dzieci zostay wychowane w tej samej rodzinie, w
sytuacjach kulturowo identycznych. 48
Stan Jima spowodowany zosta dodatkowymi dawkami hormonu eskiego, ktre doprowadziy do
feminizacji jego mzgu w trakcie rozwoju. Naukowcy s obecnie przekonani, e umiej ten proces wyjani.
Hormony eskie powstrzymuj dziaanie hormonu mskiego albo nawet mu przeciwdziaaj. Jim mia
dostatecznie duo hormonu mskiego, aby wyksztaci mskie narzdy pciowe, ale dodatkowe iloci
hormonu eskiego zapobiegy uformowaniu si mzgu wedug mskiego wzorca.
Kobietom w ciy cierpicym na toksemi podawano natomiast hormon mski. Leczenie agodzio
cierpienia spowodowane t chorob, ale teraz wiadomo ju, e oddziaao ono na urodzone przez te kobiety
dzieci - tym razem pci eskiej. W konsekwencji zachowanie tych dziewczynek podobne byo do
zachowania Jane, u ktrej dysfunkcja jej wasnych nerek spowodowaa wytwarzanie zwikszonej iloci
hormonu mskiego. Podobnie jak Jane, wykazyway one niewielkie zainteresowanie typowo kobiecymi
zajciami.
Dr June Reinisch, psycholog, obecnie dyrektor Instytutu Kinseya w Ohio, opisuje, jak wpywaj na nas hormony. Twierdzi ona, e wszyscy zostalimy okreleni przez nasz prenatalny rozwj chemiczny. Dr
Reinisch wyjania, jak rodzaj hormonu, jego dawka i synchronizacja w czasie decyduje o naturze dziewczt
urwisw oraz chopcw wykazujcych niezwyke zainteresowanie strojami, lalkami i dziemi, dziewczt
osigajcych1 w matematyce wyniki lepsze ni przecitna dla ich pci czy chopcw, ktrzy s moe mniej
agresywni, mniej pewni siebie, mniej wysportowani, ale chtniej ni ich rwienicy wsppracuj w grupie i
podporzdkowuj jej woli swj indywidualizm. 49
Wszystko to ma niepokojce implikacje: jeeli hormony rzeczywicie maj tak ogromne znaczenie, musimy
postawi sobie pytanie, co uczynilimy mzgom naszych nie narodzonych dzieci, co czynimy obecnie i co
moemy uczyni w przyszoci? Stoimy dzi przed niebezpieczestwem prenatalnej kontroli umysu, przed
moliwoci inynierii spoecznej posugujcej si hormonami, ktre zmieni mog to, jak si zachowujemy,
jak mylimy, jacy jestemy.
Jeeli rzeczywicie jestemy niezadowoleni z tego, e mczyni i kobiety s rni, jeeli naprawd chcemy
spoeczestwa, w ktrym znikn role tradycyjnie zwizane z pci, to niewtpliwie istnieje rozwizanie
47

Zob. J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; B. H. Shapiro i in.; T. M. Siler-Kohodr; S. A. Saunders, J. M.

Reinisch; I. D. Yalom i in.
48
Przypadek Jima jest oparty na: J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; S. A. Saunders, J. M. Reinisch; I. D.
Yalom i in.
49
Zob. J. M. Reinisch; J. M. Reinisch, S. A. Saunders; S. A. Saunders, J. M. Reinisch.

atwiejsze i skuteczniejsze ni uczenie chopcw haftu, a dziewczynek lusarstwa. Mona to zrobi za

pomoc strzykawki.
Ale ma to take implikacje bardziej bezporednie. Akceptacja pogldu, e odmiennoci midzy pciami w
tak wielkiej mierze s produktem naszej biologii, to tyle co podoenie bomby pod sytuacj radosnego
spoecznego konsensu. Konsensu zakadajcego, e jestemy tacy, jakimi chce nas widzie spoeczestwo, i
e moemy si zmieni, zmieniajc oczekiwania spoeczne wobec naszych, do tej pory
zestereotypizowanych, rl. Zwolenniczki ruchu wyzwolenia kobiet - a take pomijana czsto grupa m czyzn palcych si do podjcia przewidzianej dla nich przez feministki roli - wierzyy, e moemy w
znacznej mierze przej kontrol nad wasnym losem i kierowa nim jak chcemy, niezalenie od naszej pci.
Wolna wola istnie moe tak u kobiet, jak i u mczyzn - ale czy wola wystarczy, by uwolni nas od tego,
jak jestemy skonstruowani? Moemy zawsze zmieni kierunek swego ycia, ale nie moemy zmieni naszej
biologii.
Nic ju nie potwierdza podejrze, e to raczej wychowanie i kultura, a nie biologia, determinuj tosamo
pciow umysu. Gwodziem do trumny tej teorii spoecznej s badania nad chopcami, ktrzy w wyniku
niedoboru chemicznego rodz si z narzdami pciowymi wygldajcymi jak eskie i s wychowywani jak
dziewczynki.

Przypadek Juana, nie Juanita

Juan naley do grupy przypadkw, z ktrych wikszo odkryto na Nowej Gwinei i w Republice
Dominikaskiej.
W momencie narodzin jego moszna wygldaa jak eskie wargi sromowe, jego niemowlcy czonek by
wsunity do rodka i przypomina echtaczk, a jdra byy niewidoczne, ukryte w podbrzuszu. Uznano, e
urodzia si dziewczynka i dziecko zostao wychowane zgodnie z wyranie okrelon - w prymitywnej
spoecznoci wiejskiej - dla tej pci rol.
W okresie dojrzewania rodzice Juanity przeyli szok - przeya go te ich crka. Gos jej zmnia, jdra
nagle wysuny si z jamy brzusznej i opuciy, a czonek gwatownie urs.
Stao si jasne, e Juanita nie jest dziewczynk. 50
Co ciekawe, mimo e wychowany jak dziewczynka (a zgodnie ze starymi teoriami behawioralnymi
tosamo pciowa ustala si trwale w wieku lat czterech), Juanita/Juan i niemal wszystkie dzieci, ktre
przeksztaciy si z dziewczynek w chopcw, wyznay, e ju w wieku lat dwunastu zaczy niepokoi si
swoj tosamoci pciow. Z pocztkiem dojrzewania podejrzenie przeszo w pewno: po prostu nie
czuli jak dziewczynki. Zmienili stroje i zakochali si w dziewcztach.
Otoczenie nie udzielao im wskazwek, co to znaczy czu jak chopiec, a surowe tabu spoeczne wizio
ich w przypisanej im tosamoci pciowej - ale gboko w rodku wiedzieli, e nie s dziewcztami. I mieli
racj.
Teraz ju wiemy, e jest wiele rnych hormonw mskich odpowiedzialnych za determinacj
poszczeglnych mskich cech podu. U dzieci tych okrelony hormon powodujcy opuszczenie si mskich
narzdw pciowych wystpuje w tak maych ilociach, e penis i jdra pozostaj wewntrz do okresu
dojrzewania. Wtedy hormon ten osiga koncentracj dostateczn, by spowodowa uzewntrznienie si
narzdw pciowych. Ale hormony mskie, decydujce o pciowym uksztatowaniu mzgu w okresie
podowym, byy cay czas obecne, i to w steniu dostatecznym, aby uformowa mzg zgodnie z mskim
wzorcem. Mzgi tych dzieci byy wic typu mskiego. Kiedy w okresie dojrzewania nastpi gwatowny
przybr hormonw, ktre nastpnie weszy w kontakt z reagujcym po msku umysem, okazao si, e
mzgi tych dzieci zawsze wiedziay, e nale do istot mskich. Byy tylko uwizione w puapce ciaa,
ktre spoeczestwo uznawao za kobiece. Biologia pokonaa warunkowanie spoeczne.
Jak wic wida, mski albo eski charakter mzgu nie zaley od genw. Przekonalimy si bowiem, e
osobnik genetycznie mski moe mie umys kobiecy i vice versa. Pciowa charakterystyka mzgu zaley
natomiast od hormonw wytwarzanych przez nasze rozwijajce si ciao lub otaczajcych nas w onie matki.
Najwiksze znaczenie ma to, w jakim stopniu nasz embrionalny mzg poddany zostaje dziaaniu hormonu
mskiego. Im mniejsza ilo tego hormonu, tym bardziej zachowany zostanie naturalny, kobiecy charakter
umysu. Mwic cile, zaley to od stenia hormonw, ich synchronizacji w czasie i od tego, czy s to
waciwe hormony. Forma dla mzgu odlana zostaje in utero; tam decyduje si ksztat umysu, a nasze ciaa
- i oczekiwania spoeczestwa - s zaledwie uzupenieniem tego podstawowego faktu biologicznego.
50

Przypadek Juana, ne Juanita, jest oparty na: I. Berg i in.; J. Imperato-McGinley i in.

Naukowcy doszli do wniosku, e u czowieka i innych zwierzt przeomowe stadium rozwoju mzgu
wspwystpuje z przeomowymi fazami wzrostu komrek nerwowych, na ktre wpyw ma hormon mski.
Jeden z nich tak podsumowa ten proces: Wpyw hormonu w tym krytycznym stadium jest wany dla
zrnicowania pciowego, poniewa komrki mzgu uzyskuj struktur [...] bardzo odporn na zmiany po
urodzeniu. To wanie wpyw dziaania hormonw na organizacj pocze nerwowych skoni
neurofizjologw do mwienia o mskim i kobiecym mzgu w chwili narodzin. 51
Jeli przyczyn naszych zachowa, skonnoci umysu i pogldw naley szuka przede wszystkim w hormonach, to czy mog one decydowa take o naszych skonnociach seksualnych? Odpowied brzmi - tak, ale
przyczyny s tak fascynujce, e temat ten zasuguje na osobny rozdzia. Na razie wystarczy zauway, e
tak jak niektre leki brane w czasie ciy mog zakci kierunek rozwoju mzgu u podu, tak zakcenia
chemiczne w okresie podowym mog zmieni skonnoci seksualne czowieka dojrzaego. Wiemy, jak
spowodowa homoseksualizm u szczurw i map. Niektrzy naukowcy twierdz, e wiemy, jak zapobiega
homoseksualizmowi u ludzi - przed urodzeniem.
Ukad pocze w mzgu ma jednak wpyw na co wicej ni nasze skonnoci seksualne. Decyduje o od miennoci naszych postaw, preferencji, reakcji, uczu dla siebie samych i dla innych... o setkach rnic
dostrzeganych na przestrzeni wiekw przez poetw, pisarzy, a take przez zwyke kobiety i zwykych
mczyzn pogronych w bogiej niewiadomoci ich naukowych podstaw.
Wyjania nawet, jak i dlaczego odmiennie mylimy.
Aby to zrozumie, musimy gbiej zbada rnice w mechanizmach funkcjonowania mzgw mskich i kobiecych.

3. PE W MZGU
Tym, jacy jestemy, jak si zachowujemy, jak mylimy i czujemy, nie kieruje serce, lecz mzg. Natomiast na
mzg, jego struktur i funkcjonowanie, wpyw maj hormony. Skoro zarwno struktura mzgu, jak i
hormony s u mczyzn i kobiet rne, to nie powinno nas zaskakiwa, e mczyni i kobiety zachowuj
si odmiennie. Zrozumienie dokadnych relacji midzy struktur mzgu, hormonami i zachowaniami
pozwoli nam zbliy si do rozwizania niektrych z najbardziej fascynujcych zagadek ludzkoci. Stoimy
dzisiaj u progu tego odkrycia.
Pierwszy krok stanowio ustalenie, e wpyw hormonw na mzg jest dwustopniowy. Podczas rozwoju mzgu w onie matki hormony kontroluj powstawanie schematu sieci neuronw. Pniej, w okresie
dojrzewania, hormony ponownie odwiedz mzg, aby uruchomi sie, ktr wczeniej stworzyy. Ich
dziaanie przypomina proces fotografowania: w onie matki produkowany jest negatyw, ktry zostaje
wywoany dopiero w momencie powrotu tych chemicznych nonikw informacji w okresie dojrzewania.
Rnice w zachowaniach ludzi uzalenione s od interakcji midzy hormonami a mzgiem.
W nastpnej fazie bada naleao wykry, czy rnice w zachowaniach kobiet i mczyzn odpowiadaj
rnicom w strukturach ich mzgw. Pozwolioby to ustali niepodwaalne zwizki midzy hormonami,
mzgiem i zachowaniem.
Nie byo to zadanie atwe. Nawet nasza obecna wiedza na temat mzgu - najbardziej wyrafinowanego z
naszych narzdw - jest pod wieloma wzgldami zaledwie elementarna. Funkcje mzgu zlokalizowane s w
okrytej czaszk, ptorakilogramowej bryle tkanek o przygnbiajcym wygldzie ogromnego marynowanego
orzecha woskiego. Mzgi kobiet s nieco mniejsze ni mzgi mczyzn, ale wydaje si, e nie ma to
adnego znaczenia. Wysze procesy mylowe mzgu - te wanie, ktre odrniaj nas od innych zwierzt ulokowane s w korze mzgowej, szarej upinie parocentymetrowej gruboci, okrywajcej obie poowy
mzgu.
W rnych epokach przyrwnywano mzg do rnych rzeczy. W wieku dziewitnastym porwnywano go z
jednym z nowomodnych wwczas mechanicznych krosien, dzi natomiast nieuniknione jest mylenie o
mzgu w kategoriach komputera. Kady nowy model mzgu przynosi now hipotez, ktra nastpnie zostaje
odrzucona. Ale powoli, twierdzenie za twierdzeniem, polemika za polemik, wyania si zaakceptowany,
sprawdzony przez czas zesp wnioskw, ktry moe nam posuy za podstaw zrozumienia zasad
funkcjonowania mzgu.
51

Zob. A. S. Rossi.

Zanim przyjrzymy si odmiennoci midzy mzgiem mskim i kobiecym, powinnimy zapozna si z

ogln struktur mzgu czowieka, aby potem przyjrze si rnicom midzy cile okrelonymi jego
obszarami u obu pci.
Pierwsze wskazwki co do tego, jak pracuje mzg, pochodz z bada nad zachowaniami ludzi, u ktrych
zosta on uszkodzony. Stwierdzono, e poszczeglne obszary mzgu kontroluj okrelone funkcje.
Obecnie wiadomo ju, e lewa strona mzgu odpowiada przede wszystkim za sprawnoci werbalne i za
szczegowe, uporzdkowane przetwarzanie informacji. A wic mwienie, pisanie i czytanie s w znacznym
stopniu pod kontrol lewej pkuli mzgowej. Uszkodzenia lewej pkuli powoduj wszelkiego rodzaju
problemy jzykowe. Lewa strona kontroluje take logiczne, uporzdkowane procesy mylowe.
Prawa pkula to centrum informacji wizualnych i relacji przestrzennych. Osoba z uszkodzon praw
pkul czsto traci poczucie kierunku, czasem nawet tak dalece, e gubi si we wasnym domu. Strona
prawa jest take odpowiedzialna za odbir oglnego obrazu, to znaczy podstawowych ksztatw i wzorw.
Kontroluje ona abstrakcyjne procesy mylowe i niektre z naszych reakcji emocjonalnych.
Prawa pkula mzgu kontroluje lew stron ciaa, a lewa pkula - praw. Uszkodzenie lewej strony mzgu
moe spowodowa parali prawej strony ciaa. W dodatku to, co widzimy lewym okiem, przetwarzane jest w
prawej pkuli mzgowej, a obraz z prawego oka - w lewej.
ODKRYCIE RNICY MIDZY MZGAMI
Wczesna wiedza o tym, ktre obszary mzgu kontroluj jakie funkcje, pochodzia najczciej z dowiadcze
pola bitwy. Jedna z ujemnych stron tej metodologii, z naukowego punktu widzenia, wynika z faktu, e wojna
to niemal wycznie mskie zajcie, tak wic danych o kobietach byo niewiele. Jak w wielu innych
przypadkach, przyjto wygodne zaoenie, e co jest prawd w odniesieniu do mzgu mskiego, stosuje si
take do mzgu kobiecego. Odrbne badania nad mzgiem kobiecym przeprowadzono stosunkowo
niedawno. Ale w tej chwili jest ju jasne, e istniej zasadnicze rnice midzy mzgami obu pci.
Pierwsze wskazwki, e tak jest, pojawiy si blisko trzydzieci lat temu. W orodku badawczym Bethesda w
stanie Maryland psycholog Herbert Landsell odkry, e uszkodzenie tych samych obszarw mzgu powoduje
u kobiet i mczyzn odmienne skutki. Podda on badaniom grup epileptykw, ktrym usunito wczeniej
cz mzgu - fragment prawej pkuli odpowiedzialny za ksztat rzeczy i przynalen im przestrze.
Mczyni z uszkodzeniami prawej pkuli le sobie radzili z testami dotyczcymi orientacji przestrzennej.
Natomiast u kobiet o podobnych uszkodzeniach mzgu te same umiejtnoci ograniczone zostay w nikym
stopniu.
Mczyni, w przeciwiestwie do kobiet, stracili wszelk zdolno do wykonywania zada przestrzennych
w testach IQ.
Landsell zaj si nastpnie lew pkul, w ktrej zlokalizowane s zdolnoci jzykowe. Take w tym
przypadku mczyni z uszkodzeniami lewej strony mzgu postradali wiele ze swoich jzykowych
umiejtnoci. Natomiast kobiety z uszkodzeniem tego samego obszaru mzgu zachoway je niemal w
caoci. Okazao si, e prawdopodobiestwo wystpowania trudnoci jzykowych jest trzykrotnie wiksze u
mczyzn ni u kobiet - mimo e wszyscy doznali uszkodzenia dokadnie tego samego obszaru w mzgu.52
Doprowadzio to Landsella do wniosku, teraz ju powszechnie akceptowanego, e u kobiet zdolnoci
jzykowe i przestrzenne kontrolowane s przez orodki w obu czciach mzgu, natomiast u mczyzn
kada z funkcji ma jedn okrelon lokalizacj - w prawej pkuli umiejtnoci przestrzenne, a w lewej
jzykowe. Wiele pniejszych bada potwierdzio te pierwsze odkrycia. 53
U kobiet podzia funkcji midzy lew i praw pkul mzgow jest mniej wyranie okrelony. Zarwno
lewa, jak i prawa pkula kobiecego mzgu bierze udzia w czynnociach werbalnych i wizualnych.
Mzgi mczyzn s bardziej wyspecjalizowane.

52

Zob. J. Durden-Smith (patrz: Bibliografia oglna), 54; J. McGlone.

Zob. S. Butler; P. Flor-Henry; R. A. Harshman i in.; M. Hines; J. Inglis, J. S. Lawson; D. Kimura, R. Harshman; D.
Kimura; J. McGlone; D. M. Tucker; S. Witleson.
53

Lewa pkula mzgu mczyzny jest niemal wycznie przeznaczona do kontroli funkcji werbalnych,
natomiast prawa - funkcji wizualnych. Mczyni, pracujc na przykad nad problemem abstrakcyjnym,
uywaj raczej prawej pkuli mzgowej, podczas gdy kobiety uywaj obydwu. Mierzono
eksperymentalnie aktywno elektryczn w mzgach dziewczt i chopcw zajtych rozwaaniem w
wyobrani, jakie trjwymiarowe formy mona wykona z paskiego arkusza papieru. U chopcw stale bya
pobudzana prawa pkula. U dziewczt aktywno elektryczna wystpowaa w obu pkulach mzgu.
Chopcy dawali sobie take lepiej rad, jeli zadanie pokazano wycznie ich lewemu oku - ktre przekazuje
je wprost do odpowiednio wyspecjalizowanej prawej pkuli. U dziewczt wydawao si nie mie znaczenia,
ktre oko - a wic i ktra pkula - zajmowao si zadaniem. 54 Mczyni z uszkodzeniem prawej pkuli, u
ktrych badano zdolno do formuowania ocen artystycznych - a wic wymagajcych umiejtnoci
wizualno-przestrzennych - mieli powane trudnoci z wykonaniem zadania. Kobiety z identycznym
uszkodzeniem daway sobie z tym rad lepiej. 55

54

Zob. D. M. Tucker.
Zob. L. J. Harris, 1978; J. McGlone, 1980.

55 4

Nastpny element amigwki stanowia obserwacja, e im bardziej mzg zbliony jest do wzorca kobiecego,
tym bardziej rozproszone s jego funkcje. Dowody na to przyniosy badania nad kobietami z zespoem
Turnera (mowa tu o opisanych poprzednio dziewczynkach odznaczajcych si przesadnie kobiecym
zachowaniem). Badania wykazay, e struktura mzgw tych kobiet jest skrajnie kobieca. Funkcje wizualne i
werbalne s u nich jeszcze bardziej rozproszone po obu pkulach ni u zdrowych kobiet. 56
Stwierdzono take, e mczyni, o ktrych wiadomo, e w onie matki otrzymali mniejsz ni przecitnie
ilo hormonu mskiego, odznaczaj si kobiecym schematem rozmieszczenia funkcji w mzgu. 57
Nowe badania wykazay bardziej zoony charakter rnic w budowie mzgu u obu pci. Odkryto, e take
56
57

Zob. H. W. Gordon; M. Hines

Zob. S. J. C. Gaulin; M. Hines; J. M. Reinisch.

lewa pkula mzgowa jest odmiennie zorganizowana u kobiet i u mczyzn. Profesor Doreen Kimura 58,
psycholog z Kanady, odkrya (a potwierdzili to pniej inni naukowcy 59), e funkcje mzgu odnoszce si do
mechanizmw jzykowych, takich jak gramatyka, ortografia czy fonetyka, zorganizowane s u kobiet i
mczyzn odmiennie. U mczyzn funkcje te umieszczone s z przodu i z tyu lewej pkuli mzgowej. U
kobiet s one bardziej skupione i koncentruj si z przodu lewej pkuli.
Stwierdzono te, e takie rnice w ukadzie midzy przecitnym mzgiem mskim a przecitnym mzgiem
kobiecym maj bezporedni wpyw na odmiennoci w sposobach mylenia kobiet i mczyzn.
Charakter zwizku midzy rnicami w strukturach mzgu a rnicami, jakie wykrywa si w zachowaniach i
uzdolnieniach obu pci, stanowi przedmiot gorcych dyskusji wrd naukowcw. Rozmowy z
najwybitniejszymi specjalistami pozwoliy nam nastpujco sformuowa ich obecn hipotez robocz.
Sprawno w okrelonej dziedzinie wydaje si zalee od tego, w jakim stopniu odpowiedni obszar mzgu
jest wyranie przeznaczony do penienia okrelonej funkcji. Innymi sowy - czy funkcja ta jest w mzgu
skupiona, czy rozproszona. I kobiety, i mczyni osigaj lepsze wyniki w umiejtnociach, ktre
kontrolowane s przez specyficzny obszar mzgu - ale w mzgach kadej z pci odmienne obszary
przeznaczone s dla poszczeglnych dziedzin aktywnoci. Oznacza to, e schemat organizacji mzgu
waciwy kadej pci ma dla niej zarwno zalety, jak i wady. Schemat mski, w ktrym wicej funkcji
mzgu kontrolowanych jest przez specyficzny tylko dla danej funkcji obszar mzgu, powoduje, e
mczyni nie daj si tak atwo rozprasza zbytecznym informacjom.
Jednake mzg ludzki - mski czy kobiecy - nie poradzi sobie ze zbyt wielkim napywem informacji.
Skutecznie wykorzysta moemy tylko ograniczon cz pojemnoci mzgu. Badania przeprowadzone nad
pianistami koncertowymi wykazay, e mog oni gra precyzyjnie dwie rne melodie, po jednej kad rk.
Gdy prbowali rwnoczenie nuci, zmniejszaa si precyzja ich prawej rki. Dzieje si tak, poniewa
zarwno nucenie, jak i ruchy prawej rki kontrolowane s przez lew pkul. Jeli jednoczenie wykonuje
si zbyt wiele czynnoci kontrolowanych przez t pkul, jej pojemno zostaje przekroczona, a w efekcie
czynnoci te wykonywane s mniej sprawnie. To samo odnosi si do innych czynnoci, a oznacza to, e
rnice w strukturze mzgu u kobiet i mczyzn prowadz do rnic w sprawnoci wykonywania przez nich
okrelonych czynnoci.
Znana kanadyjska badaczka pci mzgu, Sandra Witleson, sdzi, e te wanie rnice mog powodowa, i
mczyznom atwiej wykonywa dwie rne czynnoci jednoczenie. W jej opinii mczyzna z wiksz ni
kobieta atwoci moe, na przykad, jednoczenie mwi i odczytywa map, kada z tych czynnoci
kontrolowana jest bowiem przez inn pkul mzgow. U kobiety te same czynnoci kontrolowane s przez
obszary w obu pkulach. Mog one z sob kolidowa i kobieta nie bdzie w stanie jednoczenie rwnie
dobrze mwi i odczytywa map. 60
Wedug wielu badaczy rnice w organizacji mzgu pozwalaj take wyjani przewag mczyzn pod
wzgldem orientacji przestrzennej. Orientacja przestrzenna u kobiety kontrolowana jest przez obie pkule.
Kontrolujce j obszary pokrywaj si czciowo z obszarami kontrolujcymi inne czynnoci. Kobieta
prbuje wykona dwie czynnoci naraz posugujc si tym samym obszarem mzgu, co prowadzi do
osabienia jej funkcji przestrzennych. U mczyzny orientacja przestrzenna kontrolowana jest przez bardziej
wyodrbniony obszar mzgu, a wic moliwo kolizji z innymi czynnociami jest znacznie mniejsza.61
Inna rnica polega na tym, e do rozwizywania abstrakcyjnych zada matematycznych kobiety czsto uywaj metod werbalnych. Nie jest to tak skuteczne, jak w przypadku mczyzny uywajcego prawej,
odpowiedzialnej za funkcje wizualne pkuli mzgowej. Takie zadania rozwizuje si o wiele szybciej i
prociej za pomoc prawej pkuli ni za pomoc odpowiedzialnej za funkcje werbalne pkuli lewej. 62
Take przewag kobiet w testach jzykowych mona wyjani rnicami w budowie mzgu. Wszystkie
umiejtnoci jzykowe zwizane z gramatyk, ortografi i pisaniem mieszcz si u kobiety w wyranie
wyodrbnionym obszarze lewej pkuli. U mczyzny s one rozoone w przedniej i tylnej czci mzgu, a
wic musi on woy wicej wysiku w zdobycie tych umiejtnoci. 63
58

Zob. D. Kimura, R. A. Harshman; D. Kimura, 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie.

Zob. C. A. Mateer oraz informacje uzyskane v. rozmowie.
60
Zob. S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie.
61
Zob. L. J. Harris, 1978 i 1981; M. Hines oraz informacje uzyskane w rozmowie; N. Nyborg; R. Restak (patrz:
Bibliografia oglna), 192-204 oraz informacje uzyskane w rozmowie; S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje
uzyskane w rozmowie.
62
Zob. S. Butler; Durden-Smith, 53; L. J. Harris, 1978 i 1981; M. Hines; J. Levy oraz informacje uzyskane w
rozmowie, J. McGlone.
63
Zob. D. Kimura, R A. Harshman; D. KJmura, 1985 oraz informacje uzyskane w rozmowie.
59

Do tej pory rozwaalimy przede wszystkim umiejtnoci jzykowe i przestrzenne. Ale mzg to co wicej
ni tylko maszyna liczca. Determinuje on nasze uczucia, nasz zdolno do reagowania na nie i do ich
wyraania. Sandra Witleson badaa, jak ludzie reaguj na informacje emocjonalne przekazywane do prawej
pkuli, a jak na te przekazywane do lewej. Opara to badanie na znanym fakcie, e wyobraenia wizualne
ograniczone do prawostronnego pola widzenia przekazywane s do lewej pkuli, natomiast obrazy
pojawiajce si jedynie w lewostronnym polu widzenia - do prawej.
Wyobraenia wzrokowe, ktrymi si posuya, byy naadowane emocjonalnie. Stwierdzia, e kobiety rozpoznaway emocjonaln tre niezalenie od tego, do ktrej pkuli mzgowej obraz by przekazywany.
Mczyni rozpoznawali treci emocjonalne tylko wwczas, gdy obraz przekazywany by do pkuli
prawej.64
U kobiet reakcje emocjonalne obecne s w obu pkulach mzgowych. U mczyzn funkcje emocjonalne
skoncentrowane s w pkuli prawej.
Dopiero w wietle ostatnich odkry dotyczcych rnic miedzy mzgami obu pci staje si jasne, jak wane
s rnice w rozmieszczeniu w mzgu obszarw kontrolujcych emocje.
Rnice te dotycz ciaa modzelowatego, wizki wkien czcych lew i praw poow mzgu. Te wanie
wkna nerwowe zapewniaj wymian informacji midzy obiema pkulami mzgowymi. Ciao
modzelowate jest odmienne u kobiet i u mczyzn. 65

W lepych prbach przeprowadzonych na czternastu mzgach otrzymanych w wyniku sekcji zwok

naukowcy stwierdzili, e pewien istotny obszar ciaa modzelowatego jest u kobiet grubszy i bardziej
bulwiasty ni u mczyzn. Jako cao to podstawowe centrum wymiany informacji jest, w proporcji do
cakowitej wagi mzgu, wiksze u kobiet ni u mczyzn. A jego odmienno u obu pci daje si precyzyjnie
zaobserwowa.
Kobiety maj wiksz liczb pocze tworzcych ciao modzelowate, cznik midzy obiema pkulami.
Oznacza to, e midzy praw i lew stron kobiecego mzgu nastpuje wymiana wikszej iloci informacji.
Ostatnie badania wykazay natomiast, e im wicej ludzie maj pocze midzy lew i praw pkul, tym
64
65

Zob. S. Witleson, 1978.

Zob. C. de Lacoste-Utamsing i in.; informacje uzyskane w rozmowie z D. Kimur i M. Hines.

pynniej i lepiej mwi.66 Odkrycie to stanowi dodatkowe wyjanienie werbalnej sprawnoci kobiet. Ale czy
ciao modzelowate nie wyjania jeszcze jednej tajemnicy, czy nie dostarcza ono cokolwiek prozaicznego
rozwizania zagadki kobiecej intuicji? Czyby waciwa kobiecie zdolno do czenia i wizania z sob
wikszej iloci informacji, ni jest to w stanie zrobi mczyzna, wynikaa nie z jej si czarnoksiskich, lecz
jedynie z lepszego systemu czy? Poniewa kobiety na og lepiej rozpoznaj emoc jonalne odcienie gosu,
gestykulacji i mimiki twarzy, krtko mwic - ca gam informacji zmysowych, mog one jednoczenie
wicej wywnioskowa na ich podstawie, bo zarazem maj wiksz ni mczyni umiejtno czenia i
kojarzenia ze sob informacji werbalnych i wizualnych.

Niektrzy naukowcy sugeruj, e rnice w reakcjach emocjonalnych kobiet i mczyzn mona

wytumaczy rnicami w strukturze i organizacji ich mzgw.67
Mczyzna trzyma emocje tam, gdzie ich miejsce - a miejsce to znajduje si w prawej pkuli - podczas gdy
zdolno wyraania ich w mowie znajduje si po drugiej stronie. Poniewa obie pkule poczone s
mniejsz liczb wkien nerwowych ni u kobiety, przepyw informacji midzy nimi jest bardziej
ograniczony. A wic mczynie trudniej wyrazi uczucia, bo informacje przepywaj u niego do werbalnej,
lewej pkuli z wikszym oporem.
Kobiecie moe by trudniej oddzieli emocje od rozumowania ze wzgldu na sposb, w jaki zorganizowany
jest jej mzg. Funkcje emocjonalne umieszczone s u kobiety w obu pkulach, a w dodatku wikszy jest
przepyw informacji miedzy pkulami. Strona emocjonalna mzgu jest lepiej poczona ze stron werbaln.
Kobieta moe wyrazi swoje uczucia sowami, poniewa to, co czuje, jest efektywniej przekazywane do
werbalnej strony mzgu.
Rnice w strukturze mzgu i wynikajce z nich rnice w moliwociach powoduj, e kobiety i mczyni
wykorzystuj przy rozwizywaniu problemw swoje najsilniejsze atuty. Sandra Witleson nazywa to
preferowan strategi poznawcz.68 Najoglniej mwic oznacza to odwoywanie si do mocnych stron
swojego umysu. Sandra Witleson przypuszcza, e fakt, i mniej jest kobiet architektw (a take
66

Informacje uzyskane w rozmowie z M. Hines.

Zob. S. Butler; D. McGuinness, 45-46; R. Restak, 192-204; S. Witleson, 1978 i 1985 oraz informacje uzyskane w
rozmowie.
68
Zob. S. Witleson, 1978.
67

matematykw czy w ogle naukowcw), wynika moe z tego, e majc zmys przestrzenny sabszy, kobiety
stosuj inn strategi poznawcz - uywaj drugiej, silniejszej poowy swego mzgu. Moe to take
stanowi wyjanienie zagadki, dlaczego wrd kobiet muzykw tylekro wicej jest wirtuozw ni kompozytorw - wykorzystuj one mocne strony kobiecego mzgu, takie jak zdolno do kontroli precyzyjnych
ruchw rk i gosu. Komponowanie muzyki wymaga zdolnoci do postrzegania schematw i czy si ze
zdolnoci do abstrakcyjnego matematycznego mylenia, ktra jest funkcj prawej pkuli mzgowej.
Oczywiste jest, e nasza kultura i nasza historia maj na nas wpyw. Ale niewtpliwie ma go take nasza
biologia.
Obraz, ktry si powoli wyania, to obraz dwu mzgw - innego u samca, a innego u samicy naszego gatunku - odmiennie zorganizowanych i majcych odmienne ukady pocze nerwowych. Wiedza na ten temat
powiksza si z dnia na dzie, wraz z pojawianiem si nowych artykuw i monografii w czasopismach
naukowych. S to informacje zbyt istotne, aby pozwoli im zaton w oceanie zwanym wiedz naukow,
poniewa dotycz one nas samych. Ukazuj, jak odmienni jestemy z powodu rnic midzy naszymi
mzgami.
A rnice te zaczynaj si ujawnia od najwczeniejszych lat.

TEST NA PE MZGU
Wprowadzenie
Mona sprawdzi, w jakiej mierze mski lub kobiecy jest twj umys.
To, w jakim stopniu zachowanie kobiet i mczyzn jest kobiece lub mskie, zaley od modelu, wedug
ktrego uformowany jest ich mzg.
Mona by kobiet i mie pewne mskie cechy umysu, a zaley to po prostu od obecnoci lub nieobecnoci
hormonw mskich w okrelonych stadiach ciy.
1. Syszysz niewyrane miauczenie. Jak atwo moesz zlokalizowa kota bez rozgldania si wokoo?
a) Jeli si zastanowisz, moesz go wskaza.
b) Moesz go wskaza bez zastanowienia.
c) Nie jeste pewien/pewna, czy mgby/mogaby go wskaza.
2. Jak atwo moesz zapamita piosenk, ktr przed chwil usyszae/usyszaa?
a) Jest to bardzo atwe; moesz zapiewa jej kawaek czysto.
b) Moesz j zapiewa czysto pod warunkiem, e jest prosta i rytmiczna.
c) Sprawia ci to trudno.
3. Dzwoni do ciebie osoba, ktr spotkae/spotkaa kilka razy. Czy atwo ci rozpozna jej gos w cigu
kilku sekund, zanim si przedstawi?
a) Jest to dla ciebie atwe.
b) Rozpoznaby/Rozpoznaaby gos przynajmniej w poowie przypadkw.
c) Sprawia ei to trudno.
4. Jeste w towarzystwie zaprzyjanionych z tob maestw. Dwie osoby spord obecnych maj potajemny
romans. Czy wykryby/wykryaby ich zwizek?
a) Niemal zawsze.
b) W poowie przypadkw.
c) Rzadko.
5. Jeste na duym, czysto towarzyskim spotkaniu. Zostajesz przedstawiony/przedstawiona piciu nie znanym ci osobom. Czy atwo bdzie ci przypomnie sobie ich twarze na wspomnienie ich nazwisk nastpnego
dnia?
a) Bdziesz pamita wikszo z nich.
b) Bdziesz pamita tylko niektre.
c) Rzadko zapamitasz ktrekolwiek z nich.

6. Czy atwe byy dla ciebie ortografia i pisanie wy-pracowa we wczesnych latach szkolnych?
a) Obie rzeczy byy do atwe.
b) Jedna z nich bya atwa.
c) adna nie bya atwa.
7. Spostrzegasz miejsce na parkingu, ale musisz wjecha na nie tyem, a miejsce jest do wskie:
a) Szukasz innego miejsca.
b) Wjedasz tyem... ale uwanie.
c) Nie mylc wiele, wjedasz tyem.
8. Po trzech dniach spdzonych w nie znanej ci miejscowoci kto ci pyta, gdzie jest pnoc:
a) Jest mao prawdopodobne,, eby umia/umiaa j wskaza.
b) Nie jeste pewien/pewna, ale majc chwil czasu zorientujesz si.
c) Wskazujesz pnoc.
9. Jeste w poczekalni u dentysty z paroma osobami tej samej co ty pci. Jak blisko ktrej z nich moesz
usi nie czujc si niezrcznie?
a) Mniej ni 15 cm.
b) 15 do 60 cm.
c) Ponad 60 cm.
10. Odwiedzasz nowego ssiada/ssiadk i prowadzicie rozmow. W tle sycha kapanie z kranu. Poza tym
w pokoju jest cicho.
a) Zwrciby/Zwrciaby uwag na ten dwik natychmiast i prbowa/prbowaa go ignorowa.
b) Gdyby zwrci/zwrcia na niego uwag, prawdopodobnie by o tym wspomnia/wspomniaa.
c) W ogle by ci ten dwik nie przeszkadza.
Punktacja
Mczyni a) 10 punktw Kobiety: a) 15 punktw
b) 5 punktw b) 5 punktw
c) -5 punktw c) -5 punktw
Brak odpowiedzi liczy si za 5 punktw.
Wikszo mczyzn osiga od 0 do 60 punktw.
Wikszo kobiet osiga od 50 do 100 punktw.
Wyniki pokrywajce si, to znaczy midzy 50 a 60 punktami, oznaczaj zgodno w myleniu obu pci.
Wyniki mczyzny poniej 0 i kobiety powyej 100 punktw wskazuj na mzgi uformowane skrajnie odmiennie od mzgw pci przeciwnej... ale rnice te s atrakcyjne.
Wyniki mczyzny powyej 60 punktw mog wskazywa na kobiece skonnoci jego umysu. Wyniki
kobiety poniej 50 punktw mog wskazywa na mskie skonnoci jej umysu.
Jednake wszystkie te porwnania odnosz si do wartoci przecitnych. Mczyzna moe uzyska wynik
powyej 60 punktw, a mimo to mie mzg mski. Kobieta moe uzyska poniej 50 punktw, a mimo to
mie mzg kobiecy. Istniej rnice gbsze ni te, ktre ujawniaj si w tak prostym tecie. I te wanie
rnice musimy zbada.

4. ODMIENNOCI DZIECISTWA
Kada z pci ma waciw sobie umysowo ju w momencie narodzin. Wrodzone rnice w strukturze
mzgu oznaczaj, e od niemowlctwa przez cae dziecistwo drogi mczyzny i kobiety rozchodz si
coraz bardziej. Biologia - wzmacniana przez postawy spoeczne, ktre skdind mog mie biologiczne
podoe - sprawia, e los kobiet i mczyzn jest odmienny; wyposaa ich w odmienne denia, ambicje i
zachowania.
Jak ju widzielimy, niemowl przychodzi na wiat z mzgiem o okrelonych dla jego pci skonnociach.

Cho mzg ten ma przed sob dugi okres wzrostu, jego zasadniczy schemat budowy zosta ju
zaplanowany, podstawowa sie pocze ustalona.
On lub ona przychodz na wiat z waciwymi sobie, genetycznymi i hormonalnie
zaporedniczonymi [...] skonnociami behawioralnymi i z wrodzonymi wzorami zachowa
[...].69
Wrodzone predyspozyqe ulegaj wzmocnieniu w miar jak mzg reaguje na otaczajcy go wiat. Kiedy
dorastamy, interakcja midzy odbieranymi przez nas wraeniami a mylcym miniem mzgu wpywa na
struktur mzgu, tak samo jak wiczenia wpywaj na ksztat kadego minia.
Szczury wyksztacaj wikszy i bardziej zoony system nerwowy, gdy trzyma si je w klatkach
wyposaonych w rnorodne zabawki: koowrotki i labirynty. W mzgach szczurw, ktre przebyway w
bardziej spartaskich warunkach albo pozbawione byy bodcw zmysowych, nie stwierdzono takiego
stopnia zoonoci pocze nerwowych.70
I odwrotnie - nie wiczone, funkcje mzgu staj si sabe i zanikaj, jak nie uywane minie. Brak
pobudzenia zmysowego w krytycznym momencie rozwoju mzgu prowadzi do trwaych szkd. Chowane w
ciemnoci kocita po upywie okrelonego czasu nie naucz si ju nigdy widzie. 71
Take u ludzi struktura mzgu po urodzeniu nadal si rozwija. Wszystkie podstawowe komrki istniej od
pocztku, ale w cigu pierwszych trzech lat ycia tworz si nowe ich poczenia, powstaj nowe sieci
komrek. Rosnce dziecko potrzebuje odpowiedniej stymulacji, aby wspomc rozwijajce si funkcje
mzgu, takie jak mowa i jzyk.72 Ilustruje to smutny przypadek ze Stanw Zjednoczonych.

Przypadek Genie
Historia tej dwunastoletniej dziewczynki z Kalifornii ukazuje, e cho funkcje mzgu s wrodzone,
wymagaj one stymulacji i wicze - innymi sowy, e zachodzi relacja midzy biologi i rodowiskiem, a
adne z nich z osobna nie determinuje zachowania.
Genie spdzia cae swoje dziecistwo zamknita w sypialni w Los Angeles. W tym czasie nie syszaa w
ogle ludzkiej mowy. Mimo wielu lat wicze prowadzonych po uwolnieniu jej z izolacji, nigdy nie nauczya si poprawnie mwi. W krytycznym momencie rozwoju mzgu wrodzony mechanizm mowy nie rozwin si normalnie z braku koniecznego pobudzenia. 73
Nasze mzgi rozwijaj si w sposb aktywny w reakcji na to, czego dowiadczaj. Nie s one pustymi
szafkami katalogowymi oczekujcymi, e dowiadczenia wypeni je same.
C to wszystko ma wsplnego z wrodzonymi rnicami w strukturze mzgu dziewczt i chopcw?
Fakt, e rnice midzy pciami ujawniaj si w bardzo wczesnym wieku - w przypadku niektrych dozna
zmysowych w cigu zaledwie kilku godzin po urodzeniu - oznacza, e musi istnie w mzgu wrodzona
odmienno, ukryta rnica, ktra powoduje, e dziewczynki i chopcy widz, odczuwaj rne rzeczy w
odmienny sposb i odmiennie na nie reaguj. W pewnym sensie wiat oznacza dla kadej pci co innego.
Zjawisko to mona zaobserwowa w tak wczesnym okresie i bywa ono tak oczywiste, e stanowi dodatkowy
argument przeciwko twierdzeniu o warunkowaniu tych immanentnych skonnoci raczej przez
spoeczestwo ni przez pe.

NIEMOWLTA
Annie i Andrew
Kiedy Gillian dowiedziaa si, e bdzie miaa blinita, bya zdecydowana oprze si stereotypizacji dzieci
69

Zob M Diamond.
Zob. J. M. Juraska; R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 104-106.
71
Zob. R. Restak, 98.
72
Zob. R. Restak, 86-101; A. Smith, 35-55.
73
Przypadek Genie, D. McGuinness (patrz take. Bibliografia ogl na), 86-87.
70

zgodnie z pci. Bdzie je wychowywa dokadnie tak samo, bez tych wszystkich gupstw na temat
rowego i niebieskiego, sodkich sukieneczek i poatanych spodni.
W cigu pierwszych minut ycia dzieci decyzja ta zostaa wystawiona na prb. Urodziy si w odstpie
trzech minut jedno od drugiego. Ale ju jako niemowlta mogy rwnie dobrze pochodzi z rnych planet.
Andrew nie dawa si w aden sposb upi. Annie zasypiaa atwo, ale budzi j najmniejszy haas. Nad
kadym eczkiem powiesilimy ruchom zabawk, bo wiedzielimy, jak wane jest stymulowanie dzieci.
Andrew uwielbia swoj i lea wpatrujc si w ni godzinami, nawet kiedy zmieniaam mu pieluszk. Annie
natomiast bya znacznie bardziej komunikatywna, gaworzya, ilekro weszam do jej pokoju [...].
Ju kilka godzin po urodzeniu dziewczynki s bardziej wraliwe na dotyk. 74 Testy badajce wraliwo
dotykow rk i palcw u obu pci ujawniaj rnice tak uderzajce, e czasem wyniki mczyzn i kobiet
nawet nie zachodz na siebie, poniewa najwraliwszy chopiec jest mniej wraliwy od najmniej wraliwej
dziewczynki. Jeli chodzi o dwik, to dziewczynki s znacznie mniej tolerancyjne - jeden z naukowcw
uwaa, e mog one sysze dwiki jako dwa razy goniejsze, ni odbieraj to chopcy. Niemowltadziewczynki staj si podenerwowane i niespokojne z powodu haasu, blu i niewygody znacznie atwiej ni
chopcy.75
Niemowlta-dziewczynki duo atwiej pocieszy uspokajajcymi sowami czy piewaniem. Dziewczynki
zdaj si rozpoznawa emocjonaln tre naszych sw, nawet zanim zaczn je rozumie. 76
Od pierwszych dni dziewczynki okazuj wiksze zainteresowanie porozumiewaniem si z innymi ludmi.
Jedno z bada przeprowadzono z dziemi majcymi zaledwie dwa do czterech dni. Wykazao ono, e
dziewczynki spdzaj prawie dwa razy wicej czasu ni chopcy na utrzymywaniu kontaktu wzrokowego z
milczcym dorosym, przygldaj si take duej ni chopcy, kiedy dorosy mwi. U chopcw okres
napicia uwagi by taki sam, niezalenie od tego, czy dorosy mwi, czy te nie, co wskazuje na
pierwszestwo tego, co widz, przed tym, co dysz. 77 Dziewczynki od koyski lubi gaworzy do czowieka.
Wikszo chopcw jest rwnie rozmowna, ale s nie mniej szczliwi, gdy paplaj do lecych obok zaba wek albo przygldaj si abstrakcyjnemu geometrycznemu wzorowi.78 Chopcy s ywsi i pi mniej ni
dziewczynki - aktywny, mski mzg w dziaaniu.79
Owo zainteresowanie dziewczynek ludmi przejawia si take w inny sposb. W wieku czterech miesicy
dziewczynki s w stanie odrni fotografie znanych im osb od fotografii nieznajomych; chopcy
zazwyczaj tego nie umiej. 80 Jednotygodniowa dziewczynka moe wyrni pacz dziecka na tle oglnego
haasu o podobnej sile. Chopcy w wieku niemowlcym tego nie potrafi. 81
Te dajce si wyodrbni i zmierzy rnice w zachowaniu zostay wdrukowane na dugo przedtem, nim
mogy zadziaa wpywy zewntrzne. Odbijaj one znan nam ju podstawow rnic midzy mzgami
nowo narodzonych dzieci: przewag chopcw pod wzgldem orientacji przestrzennej, wiksz sprawno
dziewczt w mowie.
Ale nawet ci, ktrzy skonni s zaakceptowa naukowe dowody na istnienie rnic midzy mzgami
mczyzn i kobiet, mog utrzymywa, e wpyw uczenia si, wychowania i rodowiska spoecznego jest
silniejszy ni odmiennoci w ich budowie. Wska oni na fakt, e matki maj zwyczaj bawi si gwatowniej
z synami ni z crkami, e z dziewczynkami spdzaj wicej czasu na czuym gruchaniu i mwieniu. Trudno
si dziwi - dochodz do wniosku - e chopcy i dziewczynki od pocztku, ju w wieku niemowlcym,
zachowuj si w rny sposb.
Spjrzmy jednak na to z innej strony. Czy jest moliwe, e matka nie tyle ksztatuje dziecko zgodnie ze
stereotypow rol pciow, co raczej odpowiada na wrodzone potrzeby niemowlcia? Wie, e najlepsz
reakcj dziewczynki uzyska pieszczotami, a reakcj chopca energiczniejszym zachowaniem, i chce po
prostu zaspokoi ich potrzeby. Akceptuje ona te skonnoci behawioralne dziecicego mzgu, ktre
predysponuj dziewczynk do silniejszej reakcji na agodne dwiki i bliskie, mie twarze. Dziecko
egzekwuje swoj Niemowlc Wadz - w gruncie rzeczy to ono manipuluje matk, aby za spokoi swoje
wrodzone potrzeby.
Ile matek zaobserwowao u niektrych swoich dzieci znaczn doz determinacji od pierwszych dni ycia?
74

Zob. D. McGuinness; J. M. Reinisch.

Zob. D. McGuinness (patrz take: Bibliografia oglna), 76-83.
76
Zob. C. Hutt; D. McGuinness, 1976.
77
Zob. D. McGuinness, 90.
78
Zob. C. Hutt; D. McGuinness; J. M. Reinisch; R. Restak, 199.
79
Zob. A. F. Korner; C. Hutt; D. McGuinness.
80
Zob. D. McGuinness; R. Restak, 199.
81
Zob. A. F. Korner, J. Kagan, D. McGuinness.
75

Nikt nie uczy noworodka determinacji. I nikt nie uczy typowej dziewczynki w wieku niemowlcym
charakterystycznej dla niej wzgldnej powcigliwoci.
MIDZY NIEMOWLAKIEM A PRZEDSZKOLAKIEM
Andrew bardzo nas niepokoi. Jeeli si go cay czas nie obserwowao, wazi i wyazi z szafek, bawi si
kurkami od kuchenki. [...] Nie by take bardzo rozmowny, chocia Annie paplaa cay czas. Sdzilimy, e
moe by opniony albo co w tym rodzaju [...].
Skonnoci umysu utrzymuj si i pogbiaj, gdy dziecko ronie; widzi ono wiat przez ten akurat filtr
mzgu, ktrego uycie wydaje mu si atwiejsze i bardziej naturalne. W eksperymentach ujawnia si, na
przykad, skonno dziewczt do koncentrowania si na ludziach. Grup dzieci poddano do szczeglnemu
testowi wzroku. Patrzyy one przez dziwne urzdzenie przypominajce lornetk, w ktrym kademu oku
ukazywa si w tym samym czasie inny obraz. Jedno oko widziao przedmiot, drugie osob. Dzieciom
pokazano dokadnie te same obrazy, ale zapytane, co widziay, daway inne odpowiedzi. Z przekazw dzieci
wynikao, e chopcy widzieli znacznie wicej przedmiotw ni osb, a dziewczynki znacznie wicej osb
ni przedmiotw.82
Dziewczynki wczeniej ucz si mwi, poniewa ich mzg jest do tego celu lepiej zorganizowany. Funkcja
mowy jest umieszczona z przodu lewej pkuli, podczas gdy u mczyzn mieci si ona zarwno z przodu,
jak i z tyu - jest to ukad mniej efektywny. Majc w mzgu bardziej wyspecjalizowane orodki mowy,
dziewczynki wypowiadaj pierwsze sowa we wczeniejszym wieku ni chopcy i maj bogatsze
sownictwo. W badaniach dzieci od dwch do czterech lat okazao si, e dziewczynki czciej potrafi
poradzi sobie z subtelnociami gramatyki. atwiej im okreli rnic midzy I did this a Ive done this, czy
te uy strony biernej zamiast czynnej: Im being teased by Jimmy zamiast Jimmys teasing me.83
Kiedy dziewczynka osignie trzy lata, 99% jej mowy jest zrozumiae dla otoczenia; chopcom zabiera to
przecitnie o rok wicej. (Einstein mia pi lat, kiedy zacz mwi.) Dziewczynki buduj zdania dusze i
bardziej skomplikowane, robi mniej bdw gramatycznych i osigaj lepsze wyniki w testach, w ktrych
trzeba wymyli jak najwicej sw zawierajcych okrelon liter alfabetu. 84
Po upywie miesicy, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie chodzi, chopcy wykazuj wiksze
zainteresowanie odkrywaniem zakamarkw swego niewielkiego wiata. Wiksza masa miniowa pozwala
im wdrowa dalej i odkrywa wicej ni ich siostrom. Rzadziej te wdruj z powrotem do matki szuka
tam uspokojenia. Naukowcy wymylili test, w ktrym przez rodek dziecicego pokoju biegnie bariera
oddzielajca dziecko od matki. Dziewczynki czciej staway na rodku przeszkody i pakay. Chopcy
podejmowali mae wyprawy do kraca przeszkody, aby zobaczy, czy nie ma drogi naokoo. 85
Dzieci odkrywaj wiat w taki sposb, do jakiego predysponuje je ich mzg. Odwouj si przy tym do mocnych stron swojego umysu, przez co wzmacniaj je jeszcze bardziej; przypominaj w tym ciekawskie
szczury, ktre eksplorujc otoczenie podnosz sprawno swoich mzgw. Wikszo dzieci przystosowuje
si umysowo do stereotypw pciowych, nie przystosowuje si natomiast do stereotypw ustanawianych
przez liberalne spoeczestwo. W gruncie rzeczy dzieci suchaj samych siebie, wsuchuj si w swj wiat
wewntrzny, uznaj za wane to, co ich mzg jako wane im przedstawia. I w miar posugiwania si
przyswojonymi umiejtnociami, wskutek wielokrotnych odwoa do naturalnych i preferowanych
sposobw patrzenia na wiat, cechy waciwe danej pci ulegaj wzmocnieniu.
Chopiec bardziej spontanicznie angauje si w zadania doskonalce umiejtnoci przestrzenne,
dziewczynka czciej si wcza w dowiadczenia wzmacniajce zdolnoci interpersonalne.86
Chopcy chc bada teren, przestrze i przedmioty, poniewa uksztatowanie mzgu ukierunkowuje ich na te
wanie aspekty rodowiska. Dziewczynki lubi mwi i sucha, poniewa ich mzgi s zaprojektowane do
lepszego wykonywania tych wanie czynnoci.

PRZEDSZKOLE
82

Zob. C. Hutt, D. McGuinness; R. Restak, 199; J. M. Reinisch.

Zob. A. W. H. Buflery, J. A. Gray;L. J. Harris (patrz: Bibliografia oglna); J. M. Reinisch
84
Zob. L. J. Harris, 1978.
85
Zob. S. Goldberg, M. Lewis; C. Hutt.
86
Zob. L. J. Harris, 1979.
83

W pewnym okresie sdziam, e nie byoby bezpiecznie wysa Andrew do przedszkola. Nie byoby to take
w porzdku wobec wychowawcw i innych dzieci. By taki destruktywny. Czasem bolao mnie bardzo, e
wydawa si nie mie dla mnie - swojej matki - ani chwili czasu. Gotowa jestem przysic, e byy takie
chwile, kiedy z radoci wymieniby mnie na jeszcze jedn ciarwk do zabawy.
W okresie wczesnego dziecistwa sposb zabawy jest u obu pci odmienny. Wedug jednej z angielskich
prac, chopcy znikaj na placu zabaw, gdy tylko powiedz matce do widzenia w drzwiach przedszkola (co
zajmuje dziewczynkom przecitnie 92,5 sekundy, a chopcom 36 sekund). 87 Tam bawi si energiczniej i
zajmuj znacznie wiksz przestrze do zabawy ni dziewczynki. 88 W sali przedszkolnej chopcy znacznie
chtniej buduj konstrukcje z klockw, bawi si wszelkimi rodzajami pojazdw - w gruncie rzeczy
wszystkim, co dziaa, obojtne, czy jest to klamka do drzwi, czy kontakt elektryczny. Dziewczynki chtniej
wybieraj zabawy na siedzco, a jeli ju co buduj, to raczej konstrukcje dugie i niskie, podczas gdy
chopcy decyduj si zazwyczaj na wywrotne wiee. 89
Dziewczynki powitaj nowo przybye do grupy dziecko - niezalenie od jego pci - najprawdopodobniej
przyjanie i z ciekawoci; chopcy z obojtnoci. Jeeli nowy przyczy si do zabaw grupy chopcw,
wywoa to ich irytacj; w grupie dziewczt bdzie on zapewne mile widziany.90
W wieku lat czterech chopcy i dziewczynki na og bawi si ju oddzielnie, ustanowiwszy wasn form
dziecicej segregacji pciowej.91 Chopcy zazwyczaj nie przejmuj si tym, czy lubi kadego z osobna
czonka bandy - przyjmuje si go, jeli jest z niego w zabawie poytek. Dziewczynki wykluczaj swoje
koleanki, bo one s niemie. Dziewczynki przyjmuj do swojej grupy modsze dzieci; chopcy prbuj
przyczy si do grup dzieci starszych. Dziewczynki znaj i pamitaj imiona towarzyszy zabawy, chopcy
czsto ich nie znaj lub nie pamitaj.92
Chopcy wymylaj opowiadania pene walki, napicia i czarnych charakterw. Opowieci dziewczynek
koncentruj si na domu, przyjani, emocjach. Chopiec opowie histori o rabusiu, dziewczynki natomiast
opowiedz t sam histori z punktu widzenia ofiary.93
Zabawy chopcw s brutalne i gwatowne, cechuj je: kontakt cielesny, nieprzerwana aktywno, konflikty,
potrzeba wikszej przestrzeni, duszy czas zaangaowania, przy czym miar sukcesu zabawy jest aktywny
kontakt z pozostaymi uczestnikami, rezultat jest jasno okrelony i wyranie wiadomo, kto wygra, a kto
przegra. Typowe zabawy dziewczynek opieraj si na kolejnoci uczestnictwa, cile zdefiniowanych
etapach gry i wspzawodnictwie porednim. Gra w klasy to idealna zabawa dla dziewczynek, chopcom
natomiast odpowiada berek.94
Oczywicie, kady z nas pamita z placu zabaw chopcw i dziewczynki, ktrzy nie podporzdkowywali si
temu wzorowi zachowa. Wanie dlatego ich pamitamy, e byli tak odmienni od innych dziewczynek i
chopcw. Jest niemal pewne, e te odstpstwa od wzorw zachowa pciowych miay rda hormonalne.

Przypadek Mandy
Mandy bya liczn szecioletni dziewczynk, ktra w gruncie rzeczy bya zawsze niedostosowana. Szybko
znudzia si skomplikowanymi rytuaami skakania na skakance i prbowaa przyczy si do chopcw grajcych w amerykaski futbol. Niechtnie, ale zgodzili si w kocu, aby liczya punkty, bo bya dobra w ra chunkach. Ale Mandy chciaa dla siebie roli bardziej aktywnej. 95
Podobnie jak Jane, ktrej przypadek omawialimy w rozdziale drugim, Mandy cierpiaa na zesp
nadnerczowo-pciowy, chorob spowodowan zakceniem w funkqonowaniu nadnerczy, ktre w efekcie
prowadzi do nadmiernego wydzielania substancji chemicznie bardzo podobnej do hormonu mskiego.
Wpyw tego hormonu w okrelonym momencie rozwoju mzgu uformowa mzg Mandy zgodnie z
87

Zob. C. Hutt.
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld (patrz: Bibliografia oglna); L. J. Harris; C. Hutt.
89
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; L. J Harris; C. Hutt; D. McGuinness.
90
Zob. C Hutt (patrz. Bibliografia oglna), 96; D. McGuinness, 1976.
91
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; J. M. Reinisch; S. Stein, 20, 100.
92
Zob. J. Kagan; B. Sutton-Smith.
93
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld; B. Sutton-Smith.
94
Zob. M. Diamond; L. J. Harris; C. Hutt; J. Kagan; B. Sutton-Smith.
95
Przypadek Mandy jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jane (patrz rozdz. drugi).
88

modelem mzgu chopca.

Dziewczynki na og znacznie czciej wybieraj zabawy polegajce na opiekowaniu si lalkami; chopcy
mog przeksztaci swoje laiki w wyimaginowane bombowce nurkujce w ludzkiej postaci albo w
supermanw czy innych niezwykych bohaterw. Zaobserwowano, e w zetkniciu z now zabawk chopcy
znajduj dla niej wicej zastosowa - przy czym kluczowym sowem jest tu stosowa. Chopcy s
zainteresowani funkcj przedmiotw i ich dziaaniem. To dlatego rozkadaj je na czci z irytujc
regularnoci.
Zainteresowanie dla nowej zabawki, ale nie dla nowego uczestnika grupy - mona przytoczy setki
obserwacji na poparcie wniosku jednego z pierwszych badaczy rnic midzy pciami, e chopcy s przede
wszystkim zainteresowani przedmiotami i czynnociami, podczas gdy dziewczynki interesuj si ludmi. W
jednym z bada przeprowadzonych z dziemi w obku wielu chopcw rozbierao zabawki na czci; nie
robia tego adna z dziewczynek. Umiejtno ta to co wicej ni zwyka destruktywno - chopcy dwa
razy szybciej i z dwukrotnie mniejsz liczb bdw ukadali puzzle i skadali rozmaite przedmioty
trjwymiarowe.96
Nawet w izraelskich kibucach, gdzie podejmowano specjalne wysiki, aby zniwelowa rnice midzy
pciami, i gdzie wiadomie ksztatowane ycie spoeczne opiera si na zasadzie identycznoci pci,
stwierdzono, e we wszystkich grupach wiekowych dziewczynki wsppracoway ze sob, dzieliy si ze
sob i okazyway sobie czuo, natomiast chopcy czciej uczestniczyli w konfliktach, zabierajc na
przykad zabawki innym dzieciom. We wszystkich grupach wiekowych (prcz jednej) uczestniczyli oni w
dziaaniach agresywnych, takich jak nieposuszestwo, przemoc i obraza sowna. 97 Dla chopca wiat to co,
co naley zakwestionowa, sprawdza i odkrywa.
Dyscyplina szkolna jest dla chopcw czym gboko nienaturalnym...

SZKOA
Bardzo dugo trwao, zanim Andrew nauczy si czyta. By moe powinnimy byli wczeniej zauway, e
ma z tym kopoty. W kadym razie teraz na szczcie ju wiemy, na czym polegaj jego trudnoci w nauce.
Ale chciaabym, eby radzi sobie sam, eby by uwaniejszy i lepiej si koncentrowa. Jaki, do cholery, sens
miaa rewolucja seksualna, skoro nasze dzieci s seksualnymi kontrrewolucjonistami [...].
Dziewczynki szybciej ucz si czyta ni chopcy, co - zgodnie z przyjt wiedz potoczn - powinno podwaa tez o wikszych moliwociach wizualnych chopcw. Przez lata uwaano, e czytanie polega przede
wszystkim na rozpoznawaniu symboli wizualnych. Ale w kocu nielicznym samotnym pionierom bada z
zakresu edukacji udao si ustali, e podstaw nauki czytania stanowi nie widzenie, lecz syszenie. 98
W tej dziedzinie, tak samo jak w nauce mwienia, struktura kobiecego mzgu daje dziewczynkom przewag.
Orodek odpowiedzialny za syszenie i nauk czytania ulokowany jest w lewej pkuli mzgowej, ktra u
kobiet jest lepiej rozwinita biologicznie i do ktrej odwouj si one w swojej preferowanej strategii
poznawczej. Tote silniej rozwinit zdolnoci umysow kobiet jest syszenie, a nie widzenie.
Badania nad odmiennoci pci dowodz, e kobiety wykazuj wiksz zdolno do rozwijania tych
umiejtnoci suchowych i motorycznych, ktre maj znaczenie w nauce czytania. 99
Badania suchu ujawniaj jednak intrygujcy wyjtek od tej generalnej zasady wyszoci kobiet pod
wzgldem zdolnoci syszenia. Ot chopcy lepiej rozpoznaj dwiki zwierzce - by moe jest to
umiejtno ewolucyjnie wyksztacona przez tysiclecia polowa. Chopcy s tak samo gadatliwi jak
dziewczynki, ale - podobnie jak w przypadku tego, co sysz - wol naladowa dwiki zwierzt lub
samochodw.100 Dziewczynki natomiast wybieraj komunikacj werbaln, spoeczn, midzyludzk.
Spjrzmy na plac zabaw - chopcy, z rozpostartymi ramionami, to samoloty, ich silniki wyj w momencie
wychodzenia z wyimaginowanych ehmur; dziewczynki zebray si w kcie, by moe komentuj, jak gupio
wygldaj chopcy.
96

Zob. D. McGuinness, 1979.

Zob. L. Tiger, J. Shepher.
98
Zob. D. McGuinness, 55-106.
99
Zob. D. McGuinnws, 75.
100
Zob. M. G. McGee; D. McGuinness, 84-90.
97

Powodem tego, e - jak podaje jedno z opracowa101 - czworo z kadej pitki dzieci z trudnociami w czytaniu, takimi jak dysleksja, to chopcy, wcale nie jest ich relatywna niedojrzao. Nie s te opnieni w
rozwoju, cho przyjcie zaoenia, e przyczyn opnienia w nauce czytania u chopca musi by jego
gupota lub lenistwo, wyrzdzio w przeszoci wiele szkd. Rzecz polega na tym, e podczas gdy
dziewczynki uywaj odpowiedniego narzdzia do tej pracy - zdolnoci suchowych - to chopcy s do tego
zadania gorzej wyposaeni, jako e lepiej widz, ni sysz. A jak mwi amerykaski psycholog Dianne
McGuinness, nie jest to najlepsza droga do nauczenia si czytania:
Jasne jest, e przetwarzanie wizualne ma niewiele wsplnego z czytaniem; w gruncie rzeczy posugiwanie
si w znacznym zakresie rodkami wizualnymi czsto przeciwdziaa postpom w nauce czytania. 102
Chopcy osigaj lepsze wyniki w testach, w ktrych otrzymuj polecenie obrysowania kkiem lub podkrelenia wszystkich liter alfabetu o okrelonym ksztacie 103 - na przykad, wyapania wszystkich znakw o
ksztacie S w danym akapicie - poniewa jest to zadanie wizualne, a mzg chopcw jest do tego
odpowiednio uksztatowany. Dziewczynki natomiast osign lepsze wyniki w takim tecie, w ktrym
odczytana zostanie lista sw, a grupa dzieci zostanie poproszona o rozpoznanie sw zawierajcych S,
poniewa jest to zadanie suchowe, co bardziej odpowiada strukturze mzgu dziewczynki. Trudno znale
dla tego zjawiska wyjanienie socjologiczne.
Tak dugo, jak nauczanie opiera si przede wszystkim na zasadzie Ja mwi - ty suchasz, odwouje si
ono do techniki uczenia si bardziej odpowiadajcej mzgowi kobiecemu (do okrelonego wieku). Mae
dziewczynki lepiej si take czuj w takiej sytuacji edukacyjnej, w ktrej otrzymuj informacje z drugiej
rki, poprzez kontakt z nauczycielami. Zadaj one pytania - naley to przecie do ich umiejtnoci
jzykowych - i przyjmuj odpowiedzi. Mali chopcy natomiast, jak te ciekawskie szczury w labiryncie, chc
wykorzysta swoj przewag w widzeniu i kojarzeniu. Mniej s zainteresowani swoimi stosunkami z
nauczycielem - podobnie jak byli mniej zainteresowani ludmi w pierwszym dniu po urodzeniu - a ich umys
jest tak skonstruowany, e ciekawi ich odkrywanie i samodzielne dowiadywanie si czego nowego.
Niemowlca skonno dziewczynek do gaworzenia przeksztaca si w wieku dziecicym w lepsze wyniki w
testach inteligenqi badajcych zdolnoci werbalne. 104 Dziewczynka odkrywa zalety pynce z wikszych
uzdolnie w posugiwaniu si jzykiem, znajduje w tym przyjemno i rozwija te uzdolnienia jeszcze
bardziej. W tym czasie chopca nadal pochania bardziej mechaniczny wiat rzeczy - ich ksztaty, przestrze,
w ktrej si znajduj, i sposb dziaania.
Chopiec nadrabia z czasem mniejsze zdolnoci werbalne waciw wszystkim ssakom wyran msk
wyszoci pod wzgldem zdolnoci przestrzennych - nadajc ksztat przedmiotom czy wybierajc waciw
drog. W przedziale wieku od lat szeciu do dziewitnastu mczyni lepiej trafiaj wizk wiata w
ruchomy cel.105 Badania nad dziewicio- i dziesiciolatkami wykazay, e chopcy z wiksz biegoci
odtwarzaj wzr krokami na pododze. 106 W amerykaskim tecie na skadanie chopcy znacznie wyprzedzili
dziewczynki w montowaniu takich przedmiotw jak wiece zaponowe czy korki do butelek. Ju we
wczesnym dziecistwie chopca kady rodzic dostrzega jego zainteresowanie mechanizmami.
Tymczasem wyjdmy znw na plac zabaw, aby popatrze, jak nasze dzieci, teraz ju niemal dziesicioletnie,
staj si sobie coraz dalsze, w miar jak stosuj w praktyce, wicz i wzmacniaj te pciowo zrnicowane
uzdolnienia, ktrymi zostay obdarzone na sze miesicy przed narodzeniem.
Dziewczynki gromadz si z boku, rozmawiaj z przyjacikami, wymieniaj sekrety, suchaj. Jeli si
kc - a kc si rzadziej ni chopcy - spory rozwizywane s za pomoc argumentacji sownej, a nie
popychania i poszturchiwania. Zapewne jedna z nich lubi si troch rzdzi - jej odpowiednik wrd
chopcw rzdzi pici. Ale wikszo czasu zajmuj dziewczynkom zabawy polegajce na wsppracy i
wspdziaaniu, pozbawione rywalizacji. W domu dziewczynki czsto zajmuj si pisaniem szczegowych
pamitnikw dotyczcych ich samych i ich przyjaciek. Wzrastaj w swojskim dla nich wiecie komunikacji i zwizkw z ludmi.
Chopcy s w bezustannym ruchu, a ich hormonalnie zdeterminowana skonno do agresji wyraa si w
zabawach opartych na dziaaniu, wspzawodnictwie, dominacji i przywdztwie. Zapuszczajcy si dalej w
teren, bardziej niezaleny i zainteresowany przestrzeni, ktr zamieszkuje, oraz rozmieszczonymi w niej
101

Zob. D. McGuinness, 1979; R. Restak, 199; S. Witleson, 1976.

Zob. D. McGuinness, 70.
103
Zob. M. Coltheart i in.
104
Zob. L. J. Harris, 1978; D. McGuinness, 89.
105
Zob. A. H. W. Buffery, J. A. Gray; J. E. Garai, A. Scheinfeld; D. McGuinness.
106
Zob. L. J. Harris, 1978.
102

przedmiotami, chopiec jako dziecko chcia dotyka, skada, rozkada. A gdy tylko odkry dla siebie - za
porednictwem swojej wyspecjalizowanej prawej pkuli mzgowej - wiat rzeczy, rce stay si dla niego
przedueniem oczu. T dominacj prawej pkuli daje si eksperymentalnie rozpozna ju w wieku szeciu
lat - chopcu znacznie atwiej rozrnia ksztaty lew rk (kontrolowan przez praw pkul) ni praw.107
Buduje on szaasy, twierdze i stacje kosmiczne. A co robi po powrocie do domu? Jeli prowadzi pamitnik,
to tylko bardzo lakoniczny, zawierajcy informacje o stracie scyzoryka albo o wyniku meczu.
Prawdopodobnie zajmuje si grami komputerowymi. Po dniu frustracji spowodowanej ortografi i pisaniem,
trudno mu doczeka si chwili, kiedy bdzie mg wykorzysta swoje umysowe uzdolnienia i rozwali
statek kosmiczny Marsjan.
Jego wiat to wiat dziaania, eksploracji, wiat przedmiotw. W szkole ka mu siedzie spokojnie, sucha,
nie wierci si i skupi si na myleniu, natomiast jego ciao i mzg przed tym wszystkim wanie si
wzbraniaj. Wskazywalimy ju na to, jak koncepcje edukacyjne faworyzuj skonnoci umysu kobiecego bierna akceptacja informacji przekazywanych werbalnie, oceniana na podstawie pyta i odpowiedzi,
odpowiada umysowoci kobiety. Nawet szkolne czynnoci manualne, takie jak pisanie, przychodz z
wiksz atwoci dziewczynkom z ich subtelnymi zdolnociami motorycznymi ni chopcom z ich
zamaszystymi ruchami. Wedug Dianne McGuinness edukacja szkolna jest niemale zmow przeciwko
uzdolnieniom i skonnociom chopca w wieku szkolnym:
We wczesnych latach szkolnych dzieci zajmuj si przede wszystkim czytaniem i pisaniem, a s to
umiejtnoci faworyzujce w znacznym stopniu dziewczynki. Rezultat jest taki, e chopcy zapeniaj
komplety wyrwnawcze w czytaniu, nie umiej pisa ortograficznie i s uznawani za dyslektykw albo
dzieci z trudnociami w nauce czterokrotnie czciej ni dziewczynki. Gdyby te dyskryminujce kategorie
istniay wczeniej, zaliczono by do nich Faradaya, Edisona i Einsteina.108
Ponad 95% dzieci diagnozowanych jako nadaktywne to chopcy. 109 Stan ten wrd dziewczynek niemal nie
wystpuje. Biorc pod uwag to, co teraz wiemy o mzgu mczyzny i nastawieniu edukacji na uzdolnienia
kobiece, nie powinnimy by zaskoczeni statystyk frustracji. Dr Dianne McGuinness utrzymuje, e zbyt
dugo stanowio to tajemnic zawodow pedagogw:
Ukrywanie wiedzy na temat naturalnych zdolnoci do uczenia si waciwych dla kadej z pci spowodowao
wicej szkody ni poytku. [...] Stao si przyczyn cierpie wielu chopcw, ktrzy z zasady w porwnaniu
z dziewczynkami ucz si czyta wolniej. Jeszcze wicej szkody przynosi podawanie chopcom lekarstw na
chorob, nie opart na adnej uzasadnionej diagnozie 110
Chopcy w kocu doganiaj dziewczynki pod wzgldem podstawowych umiejtnoci werbalnych, cho
nigdy nie bd tak wymowni. Umiejtnoci werbalne zajmuj teraz jednak swoje miejsce obok w peni
rozwinitych umiejtnoci wizualnych i przestrzennych. Wprzgnwszy ju do codziennej pracy jzyk i
matematyk, chopiec moe skutecznie odwoa si do swych wikszych zdolnoci pojmowania
abstrakcyjnych poj i relacji midzy nimi.
Co w tym czasie stao si z dziewczynk? Nie zachcano jej do rozwijania umiejtnoci wizualnoprzestrzennych i nie miaa ona adnego powodu odwoywa si do nich. Jak przekonamy si w nastpnym
rozdziale, kiedy matematyka staje si czym wicej ni tylko sprawnoci rachunkow, a zaczyna si wiza
z rozpoznawaniem abstrakcyjnych schematw teoretycznych, dziewczynka musi ulec wrodzonej przewadze
siedzcych obok niej chopcw. Pod wzgldem umiejtnoci jzykowych waciwie ju j dogonili.
Natomiast moe si zdarzy, e jej zdolnoci do abstrakcyjnego mylenia zanikn - jak zdolno widzenia u
kocit trzymanych w ciemnoci..
Tak wic system edukacyjny, ktry przez stosowane w okresie pocztkowym metody nauczania
dyskryminuje chopcw, w okresie pniejszym zwraca si przeciw dziewczynkom. Wszystko to wystarczy,
by doprowadzi inynierw ycia spoecznego do rozpaczy - cho wielu z nich zapewne woli odrzuci
wszystkie dowody i wice si z nimi konsekwencje. Ale w jakim stopniu moemy te schematy zachowa
zmieni i jak daleko wolno nam si w tym posun? Teoretycznie - moglibymy je zmieni cakowicie,
manipulujc hormonami podu: nie ma takiego maego chopczyka, ktrego nie moglibymy zmusi, by
107

Zob. S. Witleson, 1976.

Zob. D. McGuinness, 1979.
109
Zob. R. Restak, 205.
110
Zob. D. McGuinness, 32.
108

zachowywa si jak maa dziewczynka, i vice versa, jeli tylko uyjemy strzykawki z odpowiedni zawartoci. Wystarczy zastosowa nazistowskie zasady do technologii biochemicznej koca dwudziestego wieku.
Reforma metod nauczania moe czciowo zrekompensowa te rnice midzy pciami. Moe nawet
spowodowa, e bdziemy mieli wicej kobiet architektw czy mczyzn pracownikw socjalnych. Ale
wizaoby si to z uznaniem rnic, ktrych istnienie pedagodzy przyznawali niechtnie, oraz z pewn doz
pozytywnej dyskryminacji, a to niesie ze sob dodatkowe problemy filozoficzne i polityczne.
Nie zmienimy istoty chopakowatoci chopcw i dziewczcoci dziewczt. Kada z pci wiczy swoisty dla
niej misie uruchamiajcy jej zdolnoci umysowe. Dziewczta i chopcy wkrocz w wiat, ktry nie jest
zaprojektowany zgodnie z politycznie uzasadnion teori spoeczn, ale wynika z historii i dowiadcze
pokole ludzi, ktrzy byli mczyznami i kobietami przed nimi. Jeeli nasz wiat jest seksistowski, to stao
si tak dlatego, e kobiety i mczyni, ktrzy go tworzyli przed nami, zachowywali si w sposb, ktry
nazwalibymy seksistowskim. Przebudowanie go wedug zasad nieseksistowskich wymaga aktywnego
wysiku, poniewa jest to dziaanie niezgodne z natur. Moe to by nakaz polityczny i spoeczny, ale takie
nakazy nie decyduj o budowie mzgw. Zdecydowa o niej mog jedynie hormony.
Jestemy dopiero u bram szkoy, a dzieci ju s maymi kobietami i maymi mczyznami - ju, cho
najistotniejsze mechanizmy organizmu dopiero zostan uruchomione. Bo dojrzewanie, a wraz z nim
wydzielanie i rozchodzenie si hormonw, stanowi na razie odleg perspektyw. Do tej pory przygldalimy
si projektowaniu i rozwojowi dwu odrbnych silnikw; teraz zobaczymy, co si dzieje po dostarczeniu
paliwa i wczeniu zaponu. Bo cho rnice midzy chopcami a dziewczynkami w wieku szkolnym s
ogromne, znaczce i nieodwracalne, to najwiksza zmiana dopiero nadchodzi.

5. DOJRZEWANIE MZGU
Poniewa hormony odmiennie ksztatuj mzgi chopcw i dziewczynek, ju w dziecistwie tworzy si
midzy nimi pewien dystans. W okresie dojrzewania przeksztaca si on w przepa.
W momencie gdy rozpoczyna si proces dojrzewania pciowego, organizm ludzki ma ju za sob stadium
projektu. Teraz hormony podejmuj swoj drug rol, dostarczajc paliwa, mocy i informacji mzgowi, a co
za tym idzie - naszym ludzkim zachowaniom. Zmiany s tak ogromne, e powicimy im dwa rozdziay:
jeden temu, jak zachowania mskie i kobiece coraz bardziej si od siebie rni, drugi temu, w jaki sposb
hormony wpywaj na odpowiednie umiejtnoci i uzdolnienia kobiet oraz mczyzn.
Reakcje ludzkie wobec oddziaywania hormonw na mzg s bardziej skomplikowane ni reakcje szczurw,
myszy czy map. Dzieje si tak, poniewa inteligencja czowieka osigna stadium, w ktrym zyskalimy
wiksz kontrol nad emocjami, a zatem w mniejszym stopniu jestemy niewolnikami naszej biologii. Ale
nikt z nas nie moe cakowicie odrzuci swego dziedzictwa biologicznego.
Mimo widocznych ju w okresie dziecistwa rnic midzy pciami (o ktrych bya wczeniej mowa), a do
okresu dojrzewania pciowego w ciaach chopcw i dziewczynek kr te same hormony w tych samych
ilociach. Kiedy jednak poziom hormonw we krwi wzrasta, zmiany nabieraj przeomowego charakteru. U
dziewczynek poziom hormonu eskiego zaczyna si podnosi w wieku okoo omiu lat. Ciao zaokrgla
si, piersi nabrzmiewaj i okoo trzynastego roku ycia pojawia si menstruacja.
U chopcw hormony zaczynaj dziaa mniej wicej dwa lata pniej ni u dziewczynek, ale chopcy take
przeywaj szok psychiczny zwizany z przemian fizyczn - gos obnia si od piskliwego dyszkantu do
niepewnego tenoru, linia wosw na czole przesuwa si do tyu, jdra opuszczaj si, a narzdy pciowe
rozpoczynaj niezalene ycie, reagujc zarwno na uwiadomione, jak i nie uwiadomione impulsy.
Nikt nie zaprzecza, e temu biologicznemu procesowi przeksztacania si w kobiety i w mczyzn
towarzyszy wstrzs psychiczny. Jednake teraz wiemy rwnie, e oprcz wpywu tych fizycznych przemian
na nasz psychik, sama biochemia take zmienia nasze zachowania, percepcje, emocje i uzdolnienia.
Hormony to chemikalia umysu. Oddziaywajc na mzg, polecaj mu przeobrazi ciao.
Najwaniejszym hormonem u chopcw jest testosteron - ta sama substancja, ktra odpowiedzialna bya za
organizowanie ich rozwijajcych si mzgw wedug mskiego wzorca jeszcze w onie matki. Testosteron,
jako steryd anaboliczny, pomaga rozbudowa ciao powikszajc jego zdolno do gromadzenia wapnia,
fosforu i innych pierwiastkw niezbdnych do wzrostu i regeneracji mini i koci. Dopomaga on
nastolatkowi pci mskiej uzyska 40% biaka i 15% tuszczu w ciele. U chopcw dojrzao pciowa zjawia

si raptownie. Poziom testosteronu wznosi si dwadziecia razy wyej ni u dziewczt. Jak mona tego
oczekiwa od anaboliku, powoduje to nagy skok wzrostu. Chopcy wytwarzaj take znacznie wicej
czerwonych ciaek krwi ni dziewczta, a poniewa czerwone krwinki roznosz po caym ciele tlen niezbdny do wytwarzania energii, zapewnia to chopcom przewag fizjologiczn pozwalajc na prowadzenie
ycia aktywniejszego i obfitujcego w napicia.
Gwne hormony eskie to estrogen i progesteron. Rozkadaj one biaka i tuszcze zaczerpnite z pokarmu
i kontroluj dystrybucj tuszczw w organizmie. Dziewczyna ma odmienne od chopca proporcje biaek i
tuszczw w ciele - 23% biaek i 25% tuszczw.
Niektrzy sportowcy przyjmuj hormon mski stymulujcy wzrost mini, eby uzyska lepsze wyniki,
natomiast hodowcy wiedz, e pakowanie hormonw eskich w bydo powoduje przyrost masy tuszczu i
prowadzi do podniesienia zyskw.
Ale nikt z nas nie jest bydem hodowlanym, a tylko niewielu to sportowcy. Formujce nasz umys hormony
wpywaj na nasze zachowania oddziaywajc na mzg. Jak ujto to w jednym z artykuw:
Trzeba uzna, e hormony, ktre powoduj wzrost ciaa, rozwj piersi i menstruacj, wywieraj jednoczenie
wpyw na mzg, a wic rwnie na emocjonalne i intelektualne reakcje dziewczyny.111
Mzg, o czym przypomina ten sam artyku, zosta ju wczeniej uformowany pod wpywem hormonw,
ktre jeszcze w onie matki pozostawiy trway lad na ukadzie pocze nerwowych. Oznacza to, e
mzg zosta tak uksztatowany, by w okresie dojrzewania pciowego reagowa na okrelone hormony mskie albo eskie. W efekcie hormony eskie maj znacznie wikszy wpyw na mzg kobiecy, ktry
przez sam swoj budow jest na ich wpyw znacznie wraliwszy, podczas gdy mzg mski jest
predysponowany, take ze wzgldu na swoj budow, do reagowania na hormon mski.
Tradycyjnie uwaano, e hormony nie przedostaj si do mzgu. By moe naukowcy chcieli si w ten
sposb odci od paramedycznej tradycji Grekw, zgodnie z ktr humory, bliej nie okrelone elementy
duchowe, czyniy z nas flegmatykw, sangwinikw, cholerykw albo melancholikw. Teraz wiemy ju, e
hormony - tak jak mityczne humory - przenikaj do systemu nerwowego i oddziaywaj na nasze
zachowania.
Przepyw hormonw regulowany jest przez podwzgrze, t cz mzgu, ktrej odmienno u kobiet i m czyzn naukowcy najwczeniej dostrzegli. W zalenoci od tego, czy jeste kobiet, czy mczyzn,
podwzgrze odpowiednio steruje twoimi hormonami. Krtko mwic, podwzgrze nakazuje przysadce
mzgowej, aby wydaa zlecenie otwarcia lub zamknicia zaworu uwalniajcego hormony pciowe. U
mczyzn zadaniem ukadu kontrolnego zoonego z podwzgrza i przysadki jest utrzymanie w miar
staego poziomu hormonw. Dziaa on jak termostat. Gdy krew przegrzewa si od nadmiaru testosteronu,
wysyana jest informacja, eby j ochodzi, a wic zmniejszy dopyw hormonu. Naukowcy nazywaj
taki proces ujemnym sprzeniem zwrotnym, a jego rezultatem jest stosunkowo niezmienny poziom
hormonu.
U kobiet przebiega to zupenie inaczej. Ukad kontrolny podwzgrze-przysadka dziaa u nich na zasadzie
zwanej dodatnim sprzeniem zwrotnym i czasami wydaje si, e zachowuje si jak szaleniec
odpowiedzialny za zapor przeciwpowodziow - kiedy poziom wody podnosi si, ukad kontrolny zamiast
zamkn luzy, otwiera je jeszcze szerzej. Prowadzi to do znacznych fluktuacji poziomu hormonw u kobiet,
a czasami take do duych waha w ich zachowaniu. Podczas gdy podwzgrze mczyzny dy do
utrzymania caego ukadu na mniej wicej staym poziomie (chocia, jak zobaczymy pniej, ciaa mczyzn
take poddane s pewnym rytmom), podwzgrze kobiety dy do wytworzenia systemu faz czy te cykli.
Powtarzaj si one regularnie w odstpie mniej wicej dwudziestu omiu dni.
Hormony mskie i eskie mona stosowa terapeutycznie, w celu zmiany zachowa. Dziaaj dokadnie tak
samo jak te wystpujce naturalnie w organizmie ludzkim. U niektrych kobiet te drastyczne fluktuacje
poziomu hormonw s tak powane, e uniemoliwiaj im normalne funkcjonowanie.
Take ten fakt - e hormony maj wpyw na zachowanie kobiety - zaakceptowano niechtnie. Pocztkowo,
kiedy medycyna bya wyczn domen mczyzn, nie rozumieli oni w gruncie rzeczy, co si dzieje w ciele
kobiety, cho uznawali, e kobiety to do emocjonalne stworzenia. Pniej, wraz z rozwojem feminizmu,
starano si istnienie tej rnicy miedzy pciami zanegowa, uwaajc, e akceptacja biologicznie
zdeterminowanej emocjonalnoci kobiet nie dopomoe sprawie rwnoci pci.
Jednake w ciele kobiety zachodz podczas cyklu menstruacyjnego tak wane zmiany zwizane ze
steniem substancji, o ktrych wiadomo, e oddziaywaj na umysowo, i byoby absurdem nie opisa
ich i nie bra ich pod uwag.
111

Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg.

W pierwszej fazie cyklu obecny jest jedynie estrogen, ktry ma za zadanie pomaga we wzrocie jajeczka,
wytworzonego w pcherzyku jajnika. Estrogen osiga najwypoziom w momencie owulacji, czyli
uwolnienia komrki jajowej, a potem jego poziom zaczyna opada. W miejscu, gdzie pierwotnie wzrastao
jajeczko, rozpoczyna si wwczas wytwarzanie drugiego podstawowego hor monu - progesteronu. Zadaniem
progesteronu jest przede wszystkim stworzenie warunkw do rozwoju zdrowej i udanej ciy. Nastpnie
poziom obu hormonw - estrogenu i progesteronu - stopniowo ronie, a rwnoczenie osign nastpne
maksimum, a potem gwatownie opada krtko przed rozpoczciem menstruacji. Jeeli jed nak jajeczko
zostao zapodnione, poziom obu hormonw pozostaje wysoki.

Powszechnie si dzisiaj przyznaje, e z fazami cyklu menstruacyjnego skorelowane s regularne zmiany

osobowoci, prowadzce u niektrych kobiet do prawdziwej hutawki nastrojw, od wysoce
optymistycznych do wysoce pesymistycznych, zupenie niezalenie od okolicznoci yciowych. 112 Soce
wieci, praca przynosi satysfakcj, dom jest pikny, dzieci idealne, m czuy i kochajcy - a kobieta pada
ofiar biologicznie zdeterminowanej depresji.
Estrogen pomaga komrkom mzgowym osign wiksz aktywno. Tote w pierwszej fazie cyklu
menstruacyjnego, kiedy poziom estrogenu wzrasta, mzg jest bardziej oywiony, zdolny do przyjmowania i
analizowania wikszej dozy informacji. Zwikszona jest wraliwo zmysowa - na dwik, dotyk, smak czy
zapach. Okres ten wie si z dobrym samopoczuciem i oywieniem, wysokim poczuciem wasnej wartoci,
entuzjazmem, atwoci odczuwania przyjemnoci i pobudzeniem seksualnym. Ewolucja wyposaya
kobiety w chemiczny rozkad jazdy, ktry sprawia, e odczuwaj one przyjemno i zadowolenie w okresie
optymalnym dla udanego zapodnienia.113
Progesteron ma natomiast efekty przytumiajce. Dowiadczenia wykazuj, e powoduje on znaczc
112

Zob. J. Bard wiek (patrz: Bibliografia oglna), 301; H. Kopera; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia
oglna), 122-152; F. T. Meleges, D. A. Hamburg; P. K. Messant; M. Notman; A. S. Rossi, P. E. Rossi.
113
Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg; P. K. Messant; A. S. Rossi, P. E. Rossi.

redukcj przepywu krwi w mzgu oraz zuycia tlenu i glukozy, porwnywaln z anestezj wywoan przez
barbiturany. Mzg staje si bardziej ospay ni w okresie oywienia i zwikszonej receptywnoci,
spowodowanych przez estrogen. Libido spada, a niepokj w poczeniu ze zmczeniem prowadz do
depresji. Wydaje si jednak, e progesteron ma rwnie pewne skutki agodzce, gdy przyczynia si do
stabilizacji emocjonalnej. Taki stan typowy jest dla drugiej poowy cyklu, kiedy to poziom progesteronu
osiga swoje maksimum. 114
Cztery-pi dni przed menstruacj poziom estrogenu i progesteronu gwatownie opada. Skutki zniknicia
tych hormonw mog by dramatyczne. W tym przedmen-struacyjnym okresie, w zwizku z nagym,
znacznym zmniejszeniem iloci agodzcego nastroje progesteronu oraz wspierajcego dobre samopoczucie
estrogenu, zachowanie moe si waha od wrogoci i agresji (tumionej dotychczas przez kojcy wpyw
progesteronu) do gbokiej depresji, czasem nabierajcej wrcz cech psychozy.

Przypadek Susannah
Susannah i jej rodzina przyzwyczaili si do zmian jej nastrojw w rytmie miesicznym. Napicie stopniowo
narasta w tygodniu poprzedzajcym menstruacj. Susannah staje si zmczona i czuje si jak w letargu.
Czasem cierpi na tpy bl gowy. Jest podenerwowana, nieco przygnbiona, niezdarna w ruchach, czasami
paczliwa.
Poniewa i Susannah, i jej rodzina rozpoznaj te symptomy, Susannah jest wiadoma tego, e jej zachowanie
nie jest cakowicie racjonalne, a jej m i dzieci uznaj, e nie jest sob.
W kategoriach ewolucyjnych jest to problem stosunkowo nowy.115 Kobieta prehistoryczna, o krtszym
okresie reprodukcyjnym, spdzajca wicej czasu na karmieniu potomstwa, moga oczekiwa co najwyej
dziesiciu okresw menstruacyjnych w caym yciu. Kobiet wspczesn oczekuje od trzystu do czterystu
okresw menstruacyjnych - czterysta miesicy, w ktrych jej emocje, percepcje i doznania zalene s od
przypyww i odpyww jej wewntrznego chemicznego morza.
Objawy cikiego napicia przedmiesiczkowego, inaczej NPM, po raz pierwszy opisane zostay przez
Hipokratesa w Chorobach kobiet, ale w peni je udokumentowano i uznano dopiero w latach
szedziesitych XX wieku. We francuskim kodeksie karnym dolegliwo ta zakwalifikowana jest jako
okresowa choroba psychiczna. W Wielkiej Brytanii obrona dwukrotnie z powodzeniem powoaa si na
NPM osigajc zmian kwalifikacji przestpstwa z morderstwa na zabjstwo.

NORMALNE EFEKTY HORMONALNE MENSTRUACJI

ZMIANY NASTROJU

nieznaczna depresja
pobudliwo
paczliwo
ospao

ZMIANY STANU FIZYCZNEGO

zmczenie
ble gowy i garda
zawroty gowy ble mini

Trzeba przyzna, e dla wikszoci kobiet, podobnie jak dla Susannah, objawy zwizane z cyklem
menstruacyjnym to niewiele wicej ni comiesiczny kopot, ale dla 25% kobiet skutki s znacznie
powaniejsze, a dla jednej na dziesi mog by naprawd tragiczne. W jednej z prac wykazano, e blisko
50% nagych przyj kobiet do szpitali (w tym take psychiatrycznych) zdarza si w okresie
przedmenstruacyjnym i podczas menstruacji. 116
Poowa winiarek odpowiada za przestpstwa popenione w tych wanie okresach. Pewna barmanka,
skazana dwadziecia sze razy, przygniatajc wikszo swoich przestpstw popenia w okresie
odpowiadajcym premenstrualnej fazie jej cyklu. Stwierdzono take, e wikszo winiarek
zachowujcych si w wizieniu brutalnie i wymagajcych w zwizku z tym przeniesienia do cel o naj114

Zob H. Kopera.
Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg.
116
Zob. M. H. Stone.
115

wyszym stopniu bezpieczestwa znajdowaa si w momencie incydentu w fazie premenstrualnej. 117

Przypadki samobjstw, przemocy, a u kobiet pilotw - katastrof samolotowych s w tym okresie znacznie
czstsze. Jak stwierdza podstawowa praca powicona tej dolegliwoci:
Zmiany psychiczne wystpujce w tej fazie cyklu menstruacyjnego mog mie powane konsekwencje dla
podatnej na nie kobiety - a take dla caego spoeczestwa. Nie naley ich wic traktowa jako nieistotnego
utrapienia.118
OSTRE EFEKTY HORMONALNE MENSTRUACJI
ZMIANY NASTROJU

irracjonalne i niekontrolowane
wybuchy gniewu nienawi do najbliszych
gwatowne reakcje na banalne
prowokacje
niezwyke zachowania spoeczne - kradzie, napa na ludzi

Przypadek Moiry
Moira bya urocz, inteligentn i atrakcyjn dziewczyn. Jako dziecko bya agodna i kochajca.
Kiedy miaa pitnacie lat, jej charakter zmieni si cakowicie. Staa si nieznonie, a przy tym irracjonalnie
opryskliwa i kapryna, bya pozbawiona energii i spdzaa w ku dwa tygodnie kadego miesica.
Narastaa w niej zo i niech do rodzicw. W cigu dwch najgorszych tygodni miesica wielokrotnie
prbowaa ich zabi, podpalajc dom.
Zaniepokojeni koniecznoci interwencji policyjnej, rodzice zabrali j do dr Kathariny Dalton, gwnego
brytyjskiego specjalisty w zakresie NPM.
Moirze przepisano progesteron, hormon eski wystpujcy normalnie w drugiej poowie cyklu
menstruacyjnego.
Wszystkie objawy zniky. Ale utrzymywane s pod kontrol jedynie przez regularne zastrzyki
progesteronu.119
Nie ma co si dalej rozwodzi nad istnieniem biochemi-cznie zdeterminowanych rnic w zachowaniu
midzy kobietami a mczyznami. Co jednak zaskakujce, to fakt, e co prawda rnice te zostay
zaakceptowane w odniesieniu do cyklu menstruacyjnego, ale tylko niewielu ludzi zainteresowao si t
kwesti gbiej - czy istniej te inne biologicznie zdeterminowane i dajce si biologicznie uzasadni
rnice midzy kobietami a mczyznami?
Najbardziej oczywist rnic midzy chopcami a dziewczynkami jest mska agresywno. Jej przyczyny
maj w przewaajcej czci charakter biologiczny, a nie spoeczny. Podczas gdy dziewczynki musz si
jako upora ze zmiennoci zachowania wywoan przypywami i odpywami hormonw eskich, chopcy
take - we waciwy sobie sposb - zaczynaj dowiadcza zmian nastroju zalenych bezporednio od ich
ukadu wydzielania wewntrznego.
Od myszy do czowieka, z niewieloma wyjtkami, samiec gatunku jest bardziej agresywny. 120
Agresywno ludzka stanowi w zasadzie problem mczyzn, nie kobiet. To mczyni prowadz wojny,
wdaj si w zaciek rywalizacj, walcz ze sob w pojedynk i kontynuuj wendett przez lata, a nawet
stulecia...121
Naukowcy wiedz ju dzisiaj, dlaczego. I tym razem poszli ladami informacji, ktrych dostarczyy
dowiadczenia na zwierztach i odbiegajce od normy przypadki u ludzi.
Badania rozpoczto od wywoywania zachowa aspoecznych u myszy122 - co w rzeczywistoci jest znacznie
trudniejsze, ni mogoby si to wydawa laikowi. Jeden z chwytw polega na tym, eby mysz trzyma przez
jaki czas w samotnoci, a nastpnie wprowadzi do jej klatki obc mysz. Dorose samce myszy okazuj
obcemu niech - atakuj go. Ale zachowanie to moe by kontrolowane. Gdy samiec zostanie
wykastrowany, bdzie znacznie agodniejszy. Jeli nastpnie wykastrowanemu zwierzciu zastrzyknie si
117

Zob. K. Dalton; P. K. Messant; K. E. Moyer, 1974 i Violence, 1987, 78-79.

Zob. F. T. Meleges, D. A. Hamburg.
119
Przypadek Moiry jest oparty na informacjach uzyskanych w rozmowie z Katharin Dalton.
120
Zob. K. E. Moyer, 1987, 1.
121
Zob. A. H. Buss.
122
Zob. K. E. Moyer, 1987, 2; 1974.
118

hormon mski, powraca ono do swoich dawnych agresywnych zachowa. 123

Ten efekt nie zaley wycznie od hormonw - by wyzwoli agresj, hormony musz mie moliwo od dziaywania na mzg ustrukturowany jak u samca. Jeeli, na przykad, samce myszy zostan wykastrowane,
zanim jeszcze hormony zakocz prac nad ksztatowaniem mzgu wedug schematu mskiego, nawet
najwiksza liczba dodatkowych zastrzykw hormonu mskiego nie wywoa sztucznie agresji. 124 Mzg nie
by poddany dziaaniu hormonw mskich w stadium rozwojowym, a w efekcie nie zosta uformowany w
taki sposb, aby reagowa na bodce hormonalne, ktre powoduj zachowania agresywne.
I cakiem podobnie, gdy samicom myszy podaje si hormon mski - pod warunkiem, e podaje si go dostatecznie wczenie, w okresie, kiedy mzg dopiero si rozwija - staj si one tak nieprzyjazne i agresywne
jak samce.
Jak wida, nietrudno manipulowa mzgami gryzoni, poniewa odmienne samicze i samcze schematy
mzgu utrwalaj si u nich dopiero w pewien czas po narodzinach. Ale u map rezusw, tak jak u ludzi,
mzg uformowany zostaje w ksztat mski lub eski ju przed przyjciem zwierzcia na wiat. Na
agresywno nie narodzonych samic rezusw mona jednak oddziaywa wstrzykujc hormon mski ich
matkom w okresie, kiedy ich potomstwo dopiero rozwija si w onie - a wic kiedy ich mzg przybiera
struktur msk lub esk. Zmiana zachowania takich samic rezusw dokonuje si w dwch rnych
fazach. Najpierw dawki hormonu mskiego podane w okresie podowym nadaj mzgowi charakter mski, a
nastpnie ponowne dawki hormonu mskiego, podane ju po narodzinach mapy, wyzwalaj w jej mzgu
dziaania agresywne.
Ujawnianie si zachowa mskich u kobiet pod wszelkimi innymi wzgldami w peni zachowujcych sw
tosamo pciow - to kwestia, nad ktr wiele dyskutowano. Mamy dzi do dyspozycji ustalenia kliniczne,
ktre wskazuj na moliwe wyjanienie tego problemu. Wikszo tego typu przypadkw dotyczy kobiet,
ktre wystawione byy na dziaanie przekraczajcej norm dawki hormonu mskiego w onie matki w
okresie krytycznym dla rozwoju mzgu.
Boadicea125 na pewno nie bya uosobieniem delikatnej kobiecoci. Wedug staroytnych rzymskich
przekazw, odcinaa ona piersi wizionym przez siebie kobietom, wpychaa im je do ust, zaszywaa wargi i
czekaa, a umr. Czy to moliwe, e w onie matki otrzymaa dodatkowe iloci hormonw mskich? Joann
dArc czy Florence Nightingale take trudno okreli mianem osb cakowicie biernych.

Przypadek Eriki
Matka Eriki dwukrotnie poprzednio poronia, przepisano jej wic kuracj syntetycznymi progestynami,
dziaajcymi w sposb zbliony do hormonw mskich. Kiedy Erika si urodzia, pod wzgldem
anatomicznym bya nieco mska, ale w nieznacznym stopniu. Co najbardziej odrnia j od jej sistr, ktre
urodziy si po niej, to gwatowny charakter jej zabaw. Lubi zabawy zawierajce elementy bijatyki czy
pogoni, a take dziaania zwizane ze wspinaniem si i - amaniem zakazw. Ubiera si w chopice ubrania
i woli towarzystwo chopcw. Tylko raz wyja swoj lalk z szafki z zabawkami, a to po to, eby j woy
do wanny i zobaczy, czy bdzie pywa. Nauczyciele skar si, e rozrabia. Czsto wywouje bjki i
znana jest z tego, e ma czste i gwatowne napady zoci. Jest bardziej od swoich sistr pewna siebie i
ambitna, w wikszym stopniu liczy na wasne siy i lubi rzdzi innymi. 126
Opis nastpnego przypadku ilustruje dziaanie tego samego mechanizmu, tyle e w przeciwn stron. Tym
razem to dziaanie hormonu eskiego w krytycznym okresie rozwoju mzgu pozostawio po sobie trway,
cho agodny lad.

Przypadek Colina

Colin jest spokojnym chopcem. Jest pilny, niemiay i unika gier zespoowych. Nie ma w nim nic specjalnie
123

Zob. K. E. Moyer, 1987, 2; 1974.

K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 94-110; J. M. Reinisch, S. J. Saun-lers; R. T. Rubin.
125
Krlowa staroytnego plemienia celtyckiego ze wschodniej Anglii; w 62 roku n.e. dowodzia nieudanym
powstaniem przeciwko Rzymianom (przyp. tum.).
126
Przypadek Enki jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Caroline (patrz rozdz. drugi).
124

zniewieciaego, jest silny i mocno zbudowany. Koledzy nie dokuczaj mu - przewanie go ignoruj. Nie in teresuj go sporty zwizane z bezporednim kontaktem fizycznym. Gdy na boisku zapanuje wolna
amerykanka, Colin po prostu odchodzi.
Jego matka tumaczy mu, e powinien si broni. Wedug niej, w cigu szesnastu lat swojego ycia tylko
raz uczestniczy w bjce.
Jak si okazuje, matka Colina braa podczas ciy syntetyczny hormon eski - leczenie powszechnie przepisywane diabetyczkom w cigu ostatnich dwudziestu lat. 127
Dodatkowe dawki hormonu eskiego powoduj neutralizacj dziaania hormonu mskiego. U Colina
zdarzyo si to najprawdopodobniej w momencie, gdy jeszcze w onie matki zapadao rozstrzygnicie co do
struktury pciowej jego mzgu.
June Reinisch, dyrektor Instytutu Kinseya w Stanach Zjednoczonych, jeszcze jedna z pionierek bada nad
rnicami midzy pciami, badaa schemat zachowa dzieci poddanych dziaaniu dodatkowych dawek
hormonw mskich lub eskich.128 U chopcw, ktrzy jako pd w onie matki otrzymali dodatkow porcj
hormonw mskich, stwierdzono dwa razy wyszy poziom agresji ni u ich braci, ktrzy jej nie dostali.
Dziewczynki, ktre otrzymay tak zwikszon dawk, okazay si o 50% brutalniejsze od swoich sistr.
Wystawienie na dziaanie hormonw w okresie prenatalnym wpywa nie tylko na poziom agresji. Inna z prac
June Reinisch rozszerza zakres powodowanych przez hormony zachowa o grup cech zwizanych z
niezalenoci i pewnoci siebie. Matki dziewczynek, ktre w okresie podowym otrzymay du dawk
hormonw mskich, opisuj wysoki [u nich] stopie niezalenoci, pewnoci siebie i liczenia na wasne siy
oraz odpowiednio rzadkie wystpowanie postaw zalenoci i oczekiwania na czyj pomoc. 129
Standardowe kwestionariusze osobowoci wykazay, e zarwno chopcy, jak i dziewczynki, ktrych matki
bray w ciy dodatkowe dawki hormonw mskich, s bardziej samowystarczalni, odznaczaj si wiksz
pewnoci siebie i niezalenoci, a take indywidualizmem. Natomiast te dzieci, ktrych matki bray
hormony eskie, preferuj zajcia w grupie i bardziej polegaj na innych.
Najspokojniejsze ze wszystkich s te dziewczynki, ktre nigdy nie dowiadczyy dziaania adnych mskich
hormonw - dziewczynki z zespoem Turnera, urodzone jedynie z poow pary chromosomw pciowych. 130
Pozbawione gonad, ktre wytwarzaj zarwno mskie, jak i eskie hormony, nie zostay w ogle poddane
dziaaniu hormonu mskiego w onie matki. S one wyranie agodniejsze od innych dziewczynek,
zachowuj si przesadnie wstydliwie i trzymaj si na uboczu. Ani one same, ani te ich matki nie
wyobraaj sobie, by mogy one rozpocz bjk. Jest take znacznie bardziej prawdopodobne, e w
przypadku napaci wycofaj si, zamiast zacz si broni.
Istniej bezsporne dowody na to, e w mskim modelu mzgu zaprogramowana jest moliwo agresji, a jej
rdem jest oddziaywanie hormonw mskich na ten odpowiednio ju uksztatowany mski mzg. I
przeciwnie, to przede wszystkim wanie hormony sprawiaj, e kobiety s pci mniej agresywn. Estrogen,
na przykad, oddziaywa neutralizujco na hormon agresji - testosteron. Badania kliniczne parokrotnie ju
pokazay, jak hormon eski moe powstrzyma stosujcych przemoc mczyzn od skrajnie agresywnych
zachowa. Uywano go do uzyskania kontroli nad zachowaniami mczyzn popeniajcych przestpstwa
seksualne.
Naukowcom nie udao si jeszcze precyzyjnie zidentyfikowa tych sieci neuronw, ktre odpowiadaj za
poziom agresji i pewnoci siebie. S oni jednak pewni, e takie rnice istniej i e maj charakter
analogiczny do odmiennoci w strukturze mzgu i w zachowaniu, spowodowanych, jak wykazano,
oddziaywaniem hormonw w okresie podowym.
Ilo hormonu
Ilo hormonu
mskiego wzrasta
eskiego maleje
AGRESJA
WSPZAWODNICTWO
PEWNO SIEBIE
WIARA W SIEBIE
LICZENIE NA WASNE SIY
Poziom hormonu mskiego, testosteronu, wzrasta gwatownie w okresie dojrzewania pciowego, to znaczy w
tym samym czasie, kiedy agresja z ca si dochodzi do gosu. To nieprzypadkowy zbieg okolicznoci, e
127

Przypadek Colina jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jima (patrz rozdz. drugi).
Zob. J. M. Reinisch.
129
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 122-138; J. M. Reinisch, S. A. Saunders.
130
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 31-32; E. Reske-Neilsen; J. Rovet, C. Netley.
128

najwyszy poziom przestpczoci wystpuje w grupie wiekowej 13-17 lat, poniewa wpyw hormonu
mskiego na agresj jest silniejszy nawet od jego wpywu na zjawiska zwizane w sposb oczywisty z
seksualnoci.
Wikszo przestpcw, ktrzy popenili przestpstwa z uyciem przemocy, miaa w okresie dojrzewania
wysoki poziom testosteronu - tak jak kobiety zachowujce si irracjonalnie i nadmiernie emocjonalnie
odznaczaj si wysokim poziomem wydzielania hormonw eskich. 131 Jedna z prac ujawnia znaczc
korelacj midzy poziomem produkcji testosteronu a grup wskanikw wrogoci i agresji u normalnych
modych mczyzn.132 Warto si w takim razie zastanowi, w jakiej mierze burzliwe mskie dojrzewanie
wie si z zaakceptowaniem nowoci, jak jest dla chopcw agresja, na rwni z nowoci, jak stanowi dla
nich w tym momencie seksualno. Prawo zaczo uznawa NPM [w jzyku angielskim PMT, premenstrual
tension - tum.] jako rdo problemw dla kobiety. By moe pewnego dnia mczyni bd mogli
wystpowa z prob o zagodzenie kary na podstawie VMT [violent male testosterone, gwatowny
testosteron mski - tum.]. Nie chodzi tu o pomniejszanie kopotw, jakie s udziaem kobiet cierpicych
wskutek napicia przedmenstruacyjnego o cikim przebiegu, tylko o wskazanie, e niektrzy mczyni
rwnie silnie cierpi wskutek swojej biologii.
Zasadnicz spraw, jak widzielimy, jest oddziaywanie hormonu na struktur mzgu, ktra wczeniej ju
zostaa tak uksztatowana, by na ten hormon reagowa. Normalna kobieta nie stanie si po wstrzykniciu
testosteronu tak agresywna jak mczyzna, poniewa jej mzg nie zosta zaprogramowany do reakcji na
ten rodek i nie zareaguje na tak silnie. Natomiast nieagresywnych m czyzn mona uczyni bardziej
agresywnymi wstrzykujc im dodatkowe dawki testosteronu, bo ich mzgi s na ten hormon wraliwe.
Doroli mczyni kastrowani w Norwegii za przestpstwa na tle seksualnym mog odzyska wiele ze
swych mskich cech dziki zastrzykom testosteronu - i to tak dalece, e pewien rozgoryczony naukowiec
stwierdzi, i powracaj oni do wszystkich swoich antyspoecznych skonnoci, napadajc na mae dzieci,
wszczynajc bjki, wybijajc okna i niszczc meble. 133
U mczyzn hormony, oddziaywajc na podatny na ich wpyw mzg, nie tylko powoduj postawy agresji,
dominacji i pewnoci siebie. Czsto pobudzaj one take dalsze wydzielanie testosteronu, co znw
wzmacnia pocztkowe tendencje agresywne. U sportowcw poziom testosteronu wyszy jest pod koniec
meczu czy sezonu ni na pocztku. Wspzawodnictwo podnosi poziom testosteronu. Rywalizacja podsyca
agresj.
Zdolno do agresji zostaje wpojona bardzo wczenie, jeszcze przed wzrostem poziomu hormonw w
okresie dojrzewania pciowego. Psychologowie dawno ju zwrcili uwag na wymylane przez mae dzieci
opowiadania. W opowiadaniach dziewczynek wszyscy yj potem dugo i szczliwie, natomiast pewien
chopak zakoczy swoje opowiadanie nastpujcymi sowami: Pooy wic mam na piecu i smay j na
patelni, a si zupenie spalia.134
W innym tecie psychologicznym dzieci nagradzano, jeli umiay przekona swoich kolegw do zjedzenia
herbatnika o wyjtkowo paskudnym smaku. 135 Zarwno chopcy, jak i dziewczynki podjli wyzwanie, ale
podczas gdy dziewczynki czsto tumaczyy si z tego zadania (To ich pomys, a nie mj), unikay
bezporednich kamstw i przekonyway swoje ofiary proponujc im podzielenie si t paskudn przeksk,
chopcy byli brutalniejsi - kamali, grozili i ponaglali swoje ofiary do poddania si tej cikiej prbie. Jeden
z komentatorw stwierdzi, e zachowanie dziewczynek w tym tecie przypomina zachowanie agentw
ubezpieczeniowych, a zachowanie chopcw nasuwa porwnanie z handlarzami uywanymi samochodami.
Z wiekiem chopcy przejawiaj skonnoci do coraz gwatowniejszych zabaw.136 Agresja graniczy u nich czasem z okruciestwem. Stwierdzono, e chopcy s znacznie bardziej wrogo nastawieni do sabych i
niepenosprawnych, a na okrzyki blu reaguj rozdranieniem wobec ofiary. Dziewczynki czciej
wspczuj osobie cierpicej.
Odnotowano, e podczas ogldania telewizji twarze chopcw czciej oywiaj si na widok scen
przemocy.137 Zapamituj oni z filmu takie sceny znacznie lepiej ni dziewczynki. Chopcy i dziewczynki
lubi odmienne rodzaje ksiek. Nie wydaje si, by denie do stworzenia neutralnych pciowo ksiek dla
dzieci mogo mie wpyw na ich zachowanie.

131

Zob. K. E. Moyer, 1987; 1987, 23-25.

Zob. H. Persky i in.
133
Zob. K. E. Moyer, 1987, 45.
134
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 289.
135
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 289.
136
Zob. J. Kagan; K. E. Moyer, 1987, 4.
137
Zob. J. E. Garai, A. Scheinfeld.
132

Jak wynika z bada nad modzie brytyjsk 138, bjki s nieodczn czci ycia dorastajcych chopcw.
Dziewczynki s zazwyczaj wiadome sytuacji, ktre mog doprowadzi do konfliktu - na przykad,
wchodzenie bez biletu na imprezy czy spotkania gangw modzieowych - i unikaj ich. Natomiast chopcy,
posuszni dyktatowi hormonw okresu dojrzewania, skonni s szuka okazji do zrobienia uytku ze swych
nowych fizycznych moliwoci. Badania reakcji na hipotetyczn sytuacj konfliktu wykazay, e 69%
mczyzn zdecydowao si na reakcj agresywn - czy to fizyczn, czy sown - podczas gdy tyle kobiet
zdecydowao si albo wycofa si z tej sytuacji, albo dziaa innymi, nieagresywnymi rodkami.139
Stwierdzono te, e mczyni prowadzcy samochd bardziej ochoczo uywaj klaksonu, gdy samochd
przed nimi ociga si z ruszeniem spod wiate. 140 W przypadku zachowa ekstremalnych,
prawdopodobiestwo popenienia morderstwa przez mczyzn jest piciokrotnie wysze ni przez kobiet,
a prawdopodobiestwo dokonania rabunku - dwudziestokrotnie wysze. 141
Jedynie pod wzgldem agresji sownej obie pcie dorwnuj sobie - by moe ujawnia si w tym
kompensacyjna rola uzdolnie jzykowych kobiet. W pewnych badaniach grup studentw zapytano, jak
zareagowaliby na kogo, kto podszedby do nich na ulicy i uderzy. Badanej grupie zaproponowano rne
sposoby reakcji zarwno sowne, jak i fizyczne. Wrd osb, ktre wybray reakcj sown, byo tyle
samo kobiet co mczyzn. Ale wrd tych, ktrzy zdecydowali si na agresywn odpowied fizyczn,
wyran wikszo stanowili mczyni. Kobiety wybieray reakcj fizyczn najrzadziej: po agresji sownej,
rozwizaniu nieagresywnym (np. zameldowanie o napastnikach przedstawicielom odpowiednich wadz) i
po prostu odejciu.142
Zjawisko mskiej agresji moe czciowo wyjania nasza ewolucyjna przeszo, kiedy to agresja bya
reakcj konieczn, aby zapewni niezbdne do ycia rodki, rozwizywa sprzeczki wewntrz plemienia czy
broni obozowiska.
Innym - naszym zdaniem, na pewno niewystarczajcym - wyjanieniem jest warunkowanie kulturowe. Oczekujemy od chopcw i mczyzn, e tak wanie bd si zachowywa, wic tak si zachowuj. W
rzeczywistoci jednak nie wydaje si, eby ten rodzaj zachowania by naprawd akceptowany - chopcy s
karani znacznie czciej ni dziewczynki. Rodzice mwi zarwno swoim synom, jak i crkom, aby unikali
kradziey, pijastwa, narkomanii, bjek i eby nie naduywali swobody seksualnej. Mimo to jednak
zajciom tym oddaj si w przytaczajcej wikszoci mczyni. Jak sucho komentuje to psycholog
amerykaski, Walter Gove:
Socjologowie nie umiej przekonujco wyjani, dlaczego dewiacje to zjawisko charakterystyczne przede
wszystkim dla mczyzn. 143
Rnice midzy mskim i kobiecym postrzeganiem wiata i sposobem reakcji nie ograniczaj si jedynie do
zjawiska agresji. Dominacja, pewno siebie i denie do zaspokojenia ambicji nale do tej samej rodziny
zachowa i maj te same korzenie biologiczne. W caym krlestwie zwierzt zwycizca dociera na szczyty
hierarchii dziki agresywnej determinacji.
Jeeli mwimy o dominacji, naley zauway, e zwyciskie mapy
ujawniaj wyran korelacj dodatni midzy poziomem testosteronu a pozycj spoeczn i
poziomem agresywnoci [...]. Wydaje si niewtpliwe, e spontaniczne wydzielanie wysokich
dawek testosteronu jest czynnikiem decydujcym o wysokiej pozycji w hierarchii.144
Naukowcy mog wywrci do gry nogami porzdek spoeczny i zainscenizowa przewrt polityczny wrd
map wstrzykujc zwierztom z niszych szczebli drabiny spoecznej dodatkowe dawki testosteronu.
Zjawiska te znajduj te odzwierciedlenie u modych samcw czowieka. 145 Chopcy, ktrzy wczeniej
dojrzewaj - ci o wikszej koncentracji hormonu mskiego - ciesz si w grupie rwieniczej wikszym
prestiem. Badania nad konfliktami wykazuj, e nastolatki tworz stabilne hierarchie dominaqi oparte na
agresji werbalnej i fizycznej. Wystarczy spojrze na rozwarstwienie awanturnikw na trybunach w czasie
meczu piki nonej. Modszym, sabszym kibicom (nie ma nawet potrzeby stwierdza, e wszyscy s pci
mskiej) przydziela si czarn robot skandowania obelg; starsi i silniejsi, z testosteronem swobodniej
138

Zob. Young People in the 80's.

139
140

Zob. E. Maccoby, N. Jacklyn (patrz: Bibliografia oglna), 239.

Zob. K. E. Moyer, 1987, 4.
142
Zob. J. M. Reinisch, S. A. Saunders.
143
Zob. W. R. Gove.
144
Zob. W. Veil (patrz: Bibliografia oglna).
145
Zob. F. H. Huntingford, A. K. Turner, 330.
141

krcym pod szalikami, to naturalni przywdcy, pierwsi do bjki.

Na University of Chicago szczegowym badaniom poddano mskie i kobiece hierarchie dominacji
powstajce na obozie letnim dla nastolatkw.146 Wrd chopcw bjki i sprzeczki wybuchay w cigu
pierwszych kilku dni, zanim miaa czas ustali si wyrana hierarchia. Pniej bardziej dojrzali modzi
ludzie zajli nalene im najwysze pozycje w grupie. O pozycji wewntrz elity decydoway takie czynniki
jak poziom sprawnoci fizycznej i osignicia sportowe. Z upywem czasu, kiedy struktura wadzy stawaa
si coraz wyraniejsza, coraz mniejsza bya potrzeba werbalnego lub fizycznego demonstrowania dominacji.
Chopcy znali swoje miejsce. Przyjanie nawizyway si przede wszystkim midzy chopcami z tego samego szczebla nieoficjalnej drabiny. Elokwentni i towarzyscy chopcy o intelektualnych zainteresowaniach
tylko wtedy osigali wysok pozycj, jeli jednoczenie odznaczali si si, dojrzaoci i wysportowaniem.
Wrd dziewczt sytuacja wygldaa zupenie inaczej. Ich struktura spoeczna bya bardziej liberalna i
niestabilna. Niewiele dziewczt otwarcie ujawniao denie do dominacji, zarwno werbalnej, jak i
fizycznej. Nie byo oczywistego przywdcy grupy - jedna dziewczynka moga by uznawana za
najlepszego organizatora-praktyka, a inna - za przywdc duchowego. (Chopcy w ogle nie zajmowali si
takimi bzdurami jak przywdcy duchowi.) Obie role cieszyy si takim samym szacunkiem, poniewa
uznawano, e dobre stosunki midzyludzkie s rwnie wane jak opracowanie rozkadu obozowych
dyurw. Grupa dziewczt bya, niesformalizowan koalicj indywidualnych zwizkw midzy nimi. Nie
istniao w niej typowe dla chopcw wiadome denie czy to do dominacji, czy te do rozpoznania swojego
miejsca w hierarchii.
Gdy wynikajce z tego nauki przeniesie si do pokoju biurowego czy sali konferencyjnej - jak to zrobimy
pniej - doj mona do istotnych wnioskw.
Jak si wydaje, dziewczta na obozie nie bardzo troszczyy si o to, co dla chopcw byo najwaniejsze - o
przewag i panowanie. A kiedy dochodzio do spotkania obu pci, dziewczynki zazwyczaj pozostawiay
chopcom spory o miejsce w hierarchii.
W innych badaniach zajmowano si grupami par przyjaci, wspzawodniczcymi midzy sob w prostym
zadaniu sownym - rozwizywaniu anagramw.147 Kademu z uczestnikw powiedziano - niezgodnie zreszt
z prawd, bo badacze wydaj si znajdowa przyjemno w takich metodologicznych figlach - e jego
przyjaciel/przyjacika jest w innym pokoju. W trakcie zawodw przekazywano uczestnikom faszywe
wiadomoci, rzekomo pochodzce od partnera, z prob o zwolnienie tempa, eby wanie w przyjaciel
mg wygra. Wikszo mczyzn odrzucia prob. Wiele kobiet si jej podporzdkowao.
Denie do wadzy jest zawsze i wszdzie cech przede wszystkim msk. Amerykaski ekspert, dr Stephen
Goldberg, w swojej ksice Inevitability of Patriarchy (Nieuchronno patriarchatu)148 przyrwna to
zjawisko do zwizkw midzy elazem a magnesem. Reakcja na magnes nie jest niezbywaln potrzeb
elaza, ale skonno do takiej reakcji jest jego nieodczn cech fizyczn. Podobnie, za przyczyn naszej
biologii, przecitny mczyzna przejawia wiksz gotowo do agresji ni przecitna kobieta.
Mska dominacja, pewno siebie i agresja nie wynikaj jedynie z wykorzystywania przewagi siy mini.
Nie mogc, dla cakowitego zaspokojenia swoich ambicji, uciec si do brutalnej przemocy, mczyzna uyje
innych rodkw. Jeeli wybr na urzd publiczny wie si z caowaniem dzieci, mczyni bd caowa
dzieci skwapliwiej i z mniejszym skrpowaniem ni kobiety. Mczyni wykazuj wiksz gotowo do
powicenia swego czasu, przyjemnoci, odpoczynku, zdrowia, bezpieczestwa i swojej sfery uczuciowej,
aby wspi si w hierarchii.149
Ci, ktrych te wiadectwa biologiczne wci jeszcze nie przekonuj, wyjaniajc relatywn pasywno
kobiet bd si moe nadal odwoywa do wpywu spoecznego procesu uczenia si. Zgodnie z t
argumentacj, wadz sprawuj mczyni, poniewa kobiety s mniej skonne zdobywa czy panowa
ze wzgldu na rol przeznaczon ich pci. Rodzenie dzieci samo w sobie prowadzi do preferowania cech
zwizanych z defensywnoci, ulegoci, dbaoci o innych. Jednake w rezultacie duego projektu
badawczego dotyczcego nauczycieli akademickich odkryto, e nawet te kobiety, ktre nie miay
obowizkw domowych, skonne byy rozgrywa gr o sukces z mniejszym dynamizmem i
zaangaowaniem ni mczyni. Sukces w wiecie uniwersyteckim mierzony jest w znacznym stopniu
liczb opublikowanych prac naukowych. Kobiety pracujce na uczelniach publikuj mniej ni mczyni.
Kiedy ten fakt empiryczny poddano analizie, stwierdzono, e kobiety te przywizuj wicej wagi do takich
146

Zob. R. Savan-Williams.
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275-276.
148
Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna).
149
Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna).
147

czynnikw, ktre dla ich kariery akademickiej maj mniejsze znaczenie - na przykad dobro studentw,
dbao o poziom nauczania i suba na rzecz uczelni.
Simone de Beauvoir scharakteryzowaa to przeciwstawienie egoizmu i bezinteresownoci obu pci piszc, e
kobiety jako pe wydajca na wiat dzieci, pe, ktrej podstawowe yciowe narzdy wydane s na pastw
caego gatunku, y musz dla caej ludzkoci. Mczyni yj po prostu dla siebie. Co ciekawe, ta mska
dza panowania zanika z wiekiem, podobnie zreszt jak wikszo przejaww rnic midzy pciami. Jake
czsto zdarza si nam sysze o mczyznach agodniejcych z wiekiem! By moe staj si lepszymi
ludmi, ale zarazem mniej mskimi mczyznami. Jest to proces stopniowy, wywoany powolnym spadkiem
poziomu hormonu mskiego - poczynajc od wieku okoo pidziesiciu lat - co powoduje zmniejszanie si
agresywnoci i pewnoci siebie.
Natomiast u kobiet gwatowny spadek poziomu hormonw dokonuje si w wieku okoo 45-50 lat, wraz z
ustaniem cyklu miesiczkowego. Wikszo kobiet odczuwa wtedy pewne dolegliwoci, ale s one
zazwyczaj krtkotrwae. Kobiety doznaj zmian nastroju, staj si draliwe i niespokojne, cierpi na ble i
zawroty gowy, uderzenia gorca i koatanie serca.
Hormony eskie chroni kobiety przed wylewem krwi do mzgu, wic w czasie menopauzy
niebezpieczestwo wylewu wzrasta. Koci staj si bardziej amliwe, a skra traci elastyczno. Wiele kobiet
stosuje w czasie menopauzy hormony syntetyczne, aby zastpi znikajce hormony naturalne i powstrzyma
staro. Skra zachowuje wskutek tej kuracji swoj jdrno, a stawy gitko. Niebezpieczestwo wylewu
nie ronie. Ale ta terapia hormonalna (HRT, czyli Hormone Replacement Therapy) jest wci
kontrowersyjna, poniewa podejrzewa si, e niesie ona ze sob niebezpieczestwo wikszej podatnoci na
raka szyjki macicy.
Z faktu, e kobiety nie wytwarzaj w okresie menopauzy hormonw eskich, ktre poprzednio
przeciwdziaay maym ilociom hormonw mskich wytwarzanych przez ich nadnercza, wynikaj ciekawe
skutki w sferze zachowania. W konsekwencji kobiety mog si sta agresywniejsze i pewniejsze siebie,
moe te pojawi si u nich zarost na twarzy.
Na staro zachowania kobiet i mczyzn stopniowo si do siebie upodabniaj, poniewa ustaje wpyw hor monw.
Zo i agodno, agresywno i skonno do kompromisu, uspoecznienie i indywidualizm, dominacja i
ulego, posuszestwo i obstawanie przy wasnym zdaniu - wszystkie te cechy razem wzite stanowi
znaczn cz tego, co okrela si mianem osobowoci. I w kadym z tych aspektw osobowoci
zaobserwowano wyrane, wymierne rnice midzy chopcami i dziewczynkami, kobietami i mczyznami rnice, o ktrych wiadomo, e maj podoe w ukadzie pocze nerwowych w mzgu.
Kobiety i mczyni s rni. Spoeczestwo, w ktrym wyrastamy, ma na nas wpyw, ale polega on w zasadzie na wzmacnianiu rnic naturalnych. Rnice te zostaj w nas wdrukowane przez interwencj substancji
chemicznych. Dla wikszoci z nas nie s one decydujce. Zrnicowane dawki owych substancji przydaj
naszym mskim umysom pewnych cech kobiecych, a naszym umysom kobiecym - pewnej dozy mskoci.
U wszystkich ludzi mzg zostaje uksztatowany w specyficzny, wpywajcy na nasze zachowanie sposb na
dugo przedtem, nim wkrocz do gry wartoci przyjte przez spoeczestwo czy te hormony wieku
dojrzewania.

6. RNICA UZDOLNIE
Okres dojrzewania gwatownie rnicuje zachowania i postawy spoeczne dziewczt i chopcw.
Oddziaywanie hormonw odgrywa te rol w ujawnianiu si rnic w ich uzdolnieniach i moliwociach
umysowych. Wiemy, e chemia w znacznym stopniu decyduje o strukturze mzgu i rozmieszczeniu w nim
jego funkcji. Nie powinno zatem by dla nas zaskoczeniem stwierdzenie, e rnice w narzdzie mylenia
maj wpyw na to, nad jakimi sprawami chcemy si zastanawia i jak dobrze umiemy nasz umys do nich
zastosowa.
Jeden z czoowych duskich psychologw uwaa, e dziaanie hormonw pciowych na mzg i pozosta
cz centralnego systemu nerwowego ponosi ostateczn odpowiedzialno biochemiczn za wytwarzanie
odmiennych rl pciowych oraz zwizanych z pci rnic w zainteresowaniach i stylu poznawczym [...].

Wszystkie te cechy zale od tego, czy hormony pciowe byy, czy nie byy obecne we waciwym miejscu,
we waciwym czasie i we waciwej iloci. 150
Wiemy ju, jak wan rol odgrywaj hormony w ksztatowaniu mzgu przez sw obecno we waciwym
czasie, miejscu i iloci. W okresie dojrzewania pciowego dopeniaj one swojej roli. Nie tylko powoduj, e
- jak widzielimy - pcie zachowuj si odmiennie w kategoriach agresji i emocji. Powoduj one take
wiksz lub mniejsz sprawno kadej z pci w wypenianiu rnych zada, bo kada z nich ma odmienne
mocne strony i strategie dziaania umysu.
Ideaem byoby, gdyby kady mg robi akurat to, co - on lub ona - chce robi, i to robi tak dobrze, jak
tylko mona. Wielu ludzi wierzy, e yjemy w takim wanie idealnym wiecie, a kada z pci moe w nim
osign wszystko. Utrzymuj oni, e rodzimy si nie tyle rwni, co wrcz identyczni pod wzgldem swych
moliwoci. Ale wiemy rwnie, e nawet przy zapewnionej rwnoci szans nie wszystkim uda si wybi.
Nierwnoci midzy pciami bd si utrzymywa, niezalenie od tego, jak bardzo chcielibymy, eby
znikny. T niewspmierno osigni przypisujemy biologicznym podstawom umysowoci. Mzg
kadej z pci jest - jako cao - lepiej przystosowany do wykonywania odmiennych zada.
Jak widzielimy, chopcy nie najlepiej daj sobie rad w pierwszych latach szkolnych. Jednake z
nadejciem wieku dojrzewania gwatownie przypieszaj. Doganiaj dziewczynki w mwieniu i pisaniu,
wysuwaj si na czoo w matematyce. Wyniki chopcw w testach IQ wzrastaj gwatownie pomidzy
czternastym a szesnastym rokiem ycia, podczas gdy wyniki dziewczt wykazuj tendencj do
utrzymywania si na tym samym poziomie, a czasem nawet obniaj si. 151
Najbardziej dramatyczna rnica, ktra daje o sobie zna ju w latach poprzedzajcych okres dojrzewania, to
rnica w uzdolnieniach naukowych i matematycznych. Naukowo okrela si to jako zdolnoci wzrokowoprzestrzenne. Jak wiemy, zajmujcy si tym obszar mskiego mzgu jest cakowicie i wycznie
powicony tej funkcji, w znacznie wikszym stopniu ni u kobiety.
Chocia dziewczynki ucz si liczy wczeniej ni chopcy - zreszt wikszoci rzeczy ucz si w modszym
wieku - chopcy szybko wykazuj przewag w rozumowaniu matematycznym. Wczeniejsza kobieca
przewaga w matematyce zaczyna zanika, w miar jak natura matematyki przeksztaca si z rachunkw w
teori.
Johns Hopkins University od roku 1972 prowadzi w Bostonie poszukiwania talentw wrd dzieci uzdolnionych.152 Uczestniczyy w nich tysice dzieci w wieku od jedenastu do trzynastu lat, ktre uzyskay 3%
najlepszych wynikw albo w werbalnych testach IQ, albo w testach uzdolnie matematycznych.
W matematycznej czci testw chopcy osigali znaczco lepsze wyniki, a proporcja chopcw do
dziewczt wrd odnoszcych sukces wzrasta wraz z poziomem trudnoci. Przy wyniku od 420 punktw w
gr (spord moliwych 800) chopcy bij dziewczynki w stosunku 1,5:1. Przy wyniku od 500 w gr
stosunek ten wynosi ponad 2:1. Przy 600 lub wicej przekracza 4:1. A przy najwyszych wynikach od 700 w
gr proporcja ta osiga 13:1. Rnica midzy pciami staje si jeszcze wyraniejsza z wiekiem. Hormon
mski potguje umiejtnoci wzrokowo-przestrzenne, hormony eskie osabiaj je. 153 Tak wic rnice w
matematyce wyszej staj si wyraniejsze, kiedy chopcy osigaj pen dojrzao - par lat pniej ni
dziewczta.
Camilla Benbow i Julian Stanley, kierujcy programem badawczym Johns Hopkins University, przyznaj, e
kada hipoteza wica si z uznaniem biologicznych rnic midzy kobietami i mczyznami bdzie
niepopularna i kontrowersyjna. Tote zadali sobie wiele trudu, aby wykluczy wszystkie inne moliwe
czynniki spoeczne czy rodowiskowe.
Badali wic hipotez, e chopcy lepiej daj sobie rad z rozumowaniem matematycznym, a dziewczynki z
prostymi rachunkami, poniewa szkoy stosuj odmienne programy nauczania matematyki dla chopcw i
dla dziewczt - ale stwierdzili, e rnice w umiejtnociach pojawiaj si, zanim chopcw i dziewczta
kieruje si do klas sprofilowanych. Benbow i Stanley rozwayli take moliwe wyjanienie, e poniewa
nauczyciele matematyki s przewanie pci mskiej, to jzyk nauczania matematyki i atmosfera, w jakiej si
to odbywa, staj si zmaskulinizowane, a dziewczta wycigaj std wniosek, e matema tyka to nie ich
rzecz. Jednake nie moe to, z zaoenia, by prawd w odniesieniu do dziewczt majcych w tej dziedzinie
osignicia, bo dokonay one wiadomego i przemylanego wyboru wanie matematyki - w ktrej chopcy
uzyskuj nad nimi przygniatajc przewag.
Oczywicie, uprzedzenia spoeczne mog wzmacnia naturalne saboci i przewagi, cho trudno nam
150

Zob. H. Nyborg, 1983.

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 237-239; H. Nyborg.
152
Zob. C. P. Benbow, J. C. Stanley.
153
Zob. A. A. Erhardt; E. Hampson, D. Kimura; D. Heir, W. Crowley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 140-145; J. Rovet,
C. Netley
151

uwierzy, by rodzice tych uzdolnionych matematycznie dziewczynek uczyli je akceptowa niszo swojej
pci. Jeszcze trudniej jednak zaprzeczy, e mzg mski, majcy praw pkul specjalnie uformowan i
przeznaczon do najszerzej pojtych funkcji przestrzennych (w tym przypadku do rozumowania w
kategoriach wyszej matematyki), wykorzystuje t swoj z natury mocn stron.
Co zaskakujce, wiele z tych dzieci nie uczyo si jeszcze algebry formalnej. Rozwizuj one zadania za
pomoc intuicyjnych narzdzi algebraicznych - mona by to nazwa matematyk wyobrani. Wikszo
chopcw ma wobec matematyki postaw, ktra u dziewczt prawie nie wystpuje. Potrafi oni postrzega i
myle za pomoc poj i modeli, odnajdujc abstrakcyjne zwizki pomidzy rnymi dziaami poznawanej
wiedzy i wic je ze sob. Dziewczta czciej traktuj kady omawiany dzia mate matyki jako odrbn
cao, opanowuj go i wtedy przechodz do nastpnego. Rnice w uzdolnieniach znacznie si zmniejszaj
w przypadku wyranie wydzielonych dziaw matematyki, a take przy rozwizywaniu konkretnych zada
(w algebrze i cile rachunkowych fragmentach matematyki).154
Mczyznom atwiej skoncentrowa si na abstrakcyjnej idei albo na twierdzeniu teoretycznym, oddzieli je
od innego i abstrahowa z niego informacje - tak samo jak atwiej im wyuska ukryt figur geometryczn z
wikszego wzoru. Takie wnioski znajduj potwierdzenie w badaniach przeprowadzonych w Ameryce,
Anglii, Holandii, Francji, we Woszech i w Hongkongu.155
Badania nad czowiekiem sugeruj, e dziewczynki, u ktrych poziom estrogenu jest najwyszy, wydaj si
sabsze intelektualnie, podczas gdy dziewczta z wysokim poziomem hormonu mskiego osigaj zazwyczaj
we wszystkich dyscyplinach akademickich wyniki lepsze od przecitnej dla kobiet. Chopakowate
dziewczyny wyjtkowo dobrze radz sobie z orientacj przestrzenn - tradycyjnie dziedzin mskiej
przewagi. I coraz wicej zwolennikw zdobywa przekonanie, e dziewczta z mskimi cechami charakteru takimi jak agresywno, niezaleno, wiara we wasne siy i pewno siebie czsto osigaj wiksze
sukcesy w nauce ni przecitna dla ich pci. Te powane i mskie sawantki zawdziczaj zapewne swe
sukcesy po czci wpywowi hormonw mskich, ktremu poddane byy na wiele miesicy przed
urodzeniem.156
Nastoletnie dziewczyny, ktrych matki bray w ciy hormony mskie, maj wyszy wynik oglny IQ i jest
bardziej prawdopodobne, e zdadz egzaminy wstpne na wysz uczelni. Odznaczaj si te wyjtkowym,
jak na swoj pe, zainteresowaniem przedmiotami matematyczno-przyrodniczymi. Spord 79 dzieci
osigajcych ponadprzecitne wyniki w nauce, dziewczynki poddane dziaaniu hormonw zblionych do
mskich wykazuj sta statystyczn przewag nad swoimi rwienicami. 157
Takie zakcenia hormonalne mog zosta spowodowane, jak widzielimy w rozdziale drugim, albo podawaniem matce sztucznych hormonw w ramach leczenia, albo dysfunkcj nerek u rozwijajcego si podu.

Przypadek Catherine
Catherine zawsze bya yw dziewczynk, czasem - tak w domu, jak i w szkole - nadmiernie yw. Inaczej
ni jej siostra, lubia aktywne zabawy na wolnym powietrzu i czsto wracaa do domu w podartych dinsach,
spdziwszy ranek na aeniu po drzewach i przedzieraniu si przez krzaki gogu. Stopnie w szkole miaa w
zasadzie przecitne, cho nauczyciele byli przekonani, e osigaaby lepsze wyniki, gdyby nie bya tak
nadaktywn wiercipit. Jednake w dwch dziedzinach Catherine bya znakomita: w stolarce i w matematyce.158
Catherine cierpiaa na choroD nerek - tak zwany wrodzony przerost nadnerczy (CAH, czyli congenital
adrenal hyperplasia) - ktra powodowaa, e jej organizm produkowa nadmierne iloci hormonu mskiego.
Wczeniejsze badania nad pacjentkami z CAH, przeprowadzone w latach siedemdziesitych 159, nie ujawniy
u dotknitych t chorob dziewczynek adnych znaczcych odmiennoci w zdolnociach przestrzennych, ale
prowadzono je w wikszoci na pacjentkach, ktre nie osigny wieku dojrzewania. Teraz wiemy ju, e
zasadnicze rnice midzy pciami pojawiaj si dopiero wwczas, kiedy hormony wieku dojrzewania

154

Zob. D. McGuinness, 1979.

Zob. L. J. Harris (patrz: Bibliografia oglna); M. G. McGee; D. McGuinness.
156
Zob. A. A. Erhardt; E. Hampson, D. Kimura; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 237-239; C. Hutt (patrz: Biblbiografia
oglna), 118; H. Nyborg.
157
Zob. K. Dalton
158
Przypadek Catherine jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Jane (patrz rozdz. drugi).
159
Zob. S. Baker, A. A. Erhardt.
155

pobudzaj zrnicowany pciowo mzg. Nowe, przeprowadzone w roku 1986 badania 160 skoncentrowane
byy na pacjentkach w wieku dorastania. Porwnano w nich uwanie uzdolnienia dziewczt, ktre
wytwarzaj nadmiar hormonu mskiego, z grup kontroln zoon z nie dotknitych t chorob braci, sistr
i kuzynw.
Wszystkich uczestnikw przetestowano pod wzgldem zdolnoci przestrzennych. Dziewczta wytwarzajce
nadmiar hormonu mskiego uzyskay znaczco wysze wyniki ni dziewczta zdrowe w testach badajcych
ich umiejtnoci w wykrywaniu ukrytych wzorw czy te w obracaniu w wyobrani przedmiotu i
opisywaniu jego wygldu z rnych punktw widzenia. Im wysza koncentracja hormonu i im wczeniej
pd eski zosta poddany jego dziaaniu, tym wikszy rozwj zdolnoci przestrzennych u osoby dorosej.
Im silniejszemu dziaaniu hormonw mskich poddany jest mzg, tym bardziej mska staje si jego struktura
i tym wiksze umiejtnoci przestrzenne.
Co w takim razie dzieje si z tymi kobietami, ktre w ogle nie maj hormonw mskich?
Zastanawialimy si ju nad dziewczynkami z zespoem Turnera, pozbawionymi jajnikw i dlatego nie
wytwarzajcymi nawet tych maych iloci hormonu mskiego, produkowanych przez kobiety zdrowe.
Mona oczekiwa, e przy braku hormonu, o ktrym wiadomo, e pomaga w rozwoju uzdolnie
matematycznych i sprawnoci przestrzennych, dziewczynki z zespoem Turnera osiga bd bardzo ze
wyniki w testach badajcych te uzdolnienia.
Tak te si dzieje. Zazwyczaj takiej dziewczynce nie udaje si przeprowadzi poprawnie w wyobrani takich
operacji jak rozpoznanie ksztatu przedmiotu trzymanego w rku, wymylenie, jak bdzie wyglda z
rnych punktw widzenia przedmiot przedstawiony na obrazku, czy te okrelenie swojego pooenia w
relacji do tego, co widzi. Myli ona lewo i prawo, osiga sabe wyniki w rachunkach pamiciowych i w
matematyczno-przestrzennych testach IQ.
W porwnaniu ze swoimi zdrowymi siostrami-bliniaczkami dziewczynki z zespoem Turnera, cho
wypadaj gorzej w testach przestrzennych, daj sobie dobrze rad z testami badajcymi zdolnoci werbalne.
To odkrycie ponownie wskazuje na szczeglne zwizki midzy wystpowaniem albo brakiem hormonw
mskich a zdolnociami przestrzennymi.

Przypadek Ginette
Ginette bya siedemnastoletni dziewczyn z zespoem Turnera. Jak wikszo dziewczt cierpicych na t
chorob, miaa romantyczne skonnoci. Chciaa zosta przedszkolank, a na razie staraa si o zatrudnienie
jako pomoc do dzieci. Bya nieco niemiaa, wraliwa i introwertyczna, ale ustalono, e jej IQ jest zupenie
w normie.
Pomimo dobrej sprawnoci jzykowej, gubia si, gdy testy dotyczyy zdolnoci nie tylko jzykowych, ale i
przestrzennych. To znaczy, pisaa i czytaa bardzo dobrze, ale grzza w obliczu zda rozsypanych, takich
jak: drzewa - aby - poszli - do - siekier - narba - z - lasu, ktre miaa uporzdkowa. 161
Ukad pocze nerwowych w mzgu zdrowych dziewczt dziaa na ich niekorzy przy problemach zwizanych z percepcj przestrzenn i zdolnociami matematycznymi. Kiedy w wieku dojrzewania wydzielaj si
hormony eskie, wchodz one w interakcj ze specyficzn struktur mzgu, co ma dalszy wpyw na t sfer
uzdolnie. Zmienno sprawnoci w tym zakresie pozostaje w relacji do cyklu miesiczkowego:
rozwizywanie amigwek okazuje si najatwiejsze, kiedy estrogen ma poziom najniszy, a najtrudniejsze,
kiedy osiga poziom najwyszy.162 Jednake, oglnie rzecz biorc, dziaanie hormonw wieku dorastania
tumi sprawno matematyczn u wikszoci dziewczt.
Na pewnym krytycznym obszarze zrnicowania uzdolnie, jakie mona zaobserwowa midzy kobietami a
mczyznami, hormony odgrywaj rol decydujc. Wikszo dziewczt jest z natury na sabszej pozycji w
sytuacjach, gdy problem zawiera element przestrzenny. Szczeglnie sabo wypadaj dziewczynki, ktre w
ogle nie wytwarzaj hormonw mskich, natomiast dziewczynki z nienormalnie wysokim poziomem tych
honnonw radz sobie znacznie lepiej. Warto jednak sprawdzi, czy proces ten dziaa take w kierunku
przeciwnym - na chopcw poddanych wpywowi hormonw eskich. Okazuje si, e tak.
Chopcy wyposaeni w geny XXY - to znaczy w dodatkowy chromosom eski - maj nienormalnie wysoki
poziom hormonw eskich. Ich umiejtnoci przestrzenne s poniej przecitnej dla mczyzn, a na tym
160

Zob. V. J. Shute i in.

Przypadek Ginette jest oparty na tych samych badaniach co przypadek Caroline (patrz rozdz. drugi).
162
Zob. E. Hampson, D. Kimura; K. Rosenthal.
161

samym poziomie co przecitna dla kobiet.163

Take chopcy, ktrych matki przyjmoway hormony eskie w ramach leczenia cukrzycy, osigaj wyniki
poniej przecitnej mskiej. W wieku lat szeciu ta niekorzystna cecha nie daje si jeszcze zauway. Po
osigniciu lat szesnastu, gdy nastpuje ju wydzielanie hormonw mskich, ktrym nie udaje si jednak
wczy sfeminizowanego mzgu, sabe wyniki w testach przestrzennych staj si widoczne.164
U zdrowych dorosych mczyzn, ktrych mzgi ju przed urodzeniem byy tak uformowane, e zapewniay
im przewag pod wzgldem uzdolnie przestrzennych i matematycznych, poziom hormonu mskiego
oddziaywa na te uzdolnienia - zupenie tak samo jak poziom hormonu eskiego wpywa na uzdolnienia
kobiet. Bardzo niski poziom hormonw mskich obnia sprawno przestrzenn mczyzn. Jednake
najwyszy poziom hormonu mskiego, czyli testosteronu, nie prowadzi w efekcie do najlepszych wynikw
w testach sprawnoci przestrzennej. Optymaln iloci hormonu dla osignicia dobrych wynikw w testach
przestrzennych i matematycznych wydaje si poziom o stopie niszy od najwyszego. 165
Dla wikszoci z nas uzdolnienia przestrzenne i matematyczne nie s specjalnie istotne. Wikszo ludzi nie
zajmuje si matematyk, fizyk, architektur ani biologi molekularn i moe si wydawa, e tej
szczeglnej rnicy midzy kobietami a mczyznami powicono tu zbyt wiele miejsca. Zrobilimy to z
dwch powodw - po pierwsze, by pokaza, e istnieje dajca si eksperymentalnie zademonstrowa rnica
midzy przecitnym mzgiem mskim a przecitnym mzgiem kobiecym, i po drugie, poniewa wiat
matematyki, wizji i przestrzeni nie ogranicza si bynajmniej do klasztoru nauki. Ma on swj udzia w yciu
codziennym. Jeeli mczyni s bardziej zainteresowani struktur przedmiotw - a s - to nie interesuj si
jedynie trjktami rwnoramiennymi; interesuj ich take nowe samochody. Jeeli mczyni interesuj si
sprawami przestrzeni geograficznej, mog si te okaza pci atwiej popadajc w niepokj z powodu
naruszenia ich terytorium przez ogrd ssiada. Jeeli mczyni interesuj si zwizkami midzy pojciami
matematycznymi i w odkrywaniu ich lepsi s od kobiet, mog by rwnie bieglejsi w odkrywaniu innych
zwizkw abstrakcyjnych - a czyme innym zajmuje si geniusz.
Mona by przypuszcza, e wraz z przypywem hormonw w okresie dojrzewania pciowego chopcy bd
wycznie roznosi wszystko dookoa i wyadowywa agresj kosztem zdolnoci do koncentracji w awce
szkolnej. Ale testosteron ma rwnie pewien korzystny efekt, ktry zosta ju dobrze udokumentowany
klinicznie. Jest to hormon, ktry, jak si zdaje, czyni mzg mniej podatnym na zmczenie - bardziej
skoncentrowanym na jednym celu.
Przeprowadzono eksperymenty z wolontariuszami, kobietami i mczyznami, ktrym podano w zastrzykach
dodatkowy testosteron i placebo. Zadaniem obu grup byo rozwizanie pewnej liczby dziaa
arytmetycznych w zakresie odejmowania. Jest to ten rodzaj zajcia, ktre
- gdy si je raz opanuje - nie wymaga wielkiego wysiku umysowego czy fizycznego, ale sprawno maleje
po pewnym czasie wskutek nudy, rozkojarzenia i znuenia. Inne czynnoci nalece do tej samej kategorii znanej jako zachowania zautomatyzowane - to chodzenie, mwienie, utrzymywanie rwnowagi,
prowadzenie obserwacji, pisanie. Eksperyment wykaza, e grupa, ktrej za-strzyknito testosteron,
wykazywaa znacznie mniejszy spadek sprawnoci z upywem dnia. Natomiast grupa, ktrej nie podano
dodatkowej dawki hormonu mskiego, czciej popeniaa bdy i ulegaa zmczeniu. 166
Te badania wskazuj na szersz rol testosteronu
- a w kocu ycie to co wicej ni rozwizywanie przykadw na odejmowanie. Z reguy jednostki, ktre z
natury wybijaj si [...] w zadaniach zautomatyzowanych, s bardziej mskie z wygldu od osobnikw
obdarzonych mniejszymi zdolnociami do takich zada. Wicej hormonw mskich oznacza wiksze
umiejtnoci zautomatyzowania, a wiksza automatyzacja wydaje si oznacza, przynajmniej wedug
jednego z badaczy, sukces.
Osoby obdarzone znacznymi zdolnociami wykonywania czynnoci automatycznych zajmuj wysze
pozycje zawodowe i spoeczne ni porwnywalne ze wzgldu na wiek, poziom wyksztacenia i oglny
poziom inteligencji osoby o maych zdolnociach do zautomatyzowania swoich dziaa. Osoby o znacznych
zdolnociach wykonywania czynnoci automatycznych wykazuj te wiksze moliwoci wznoszenia si w
hierarchii spoecznej.167
Testosteron zapewnia mczyznom szczegln przewag przez to, e koncentruje i pobudza mzg, ktry ju
163

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 246; H. Nyborg; S. G. Ratcliffe.

Zob. I. D. Yalom i in.
165
Zob. D. Heir, W. Crowley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 245-246; H. Nyborg.
166
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 141-142; D. Broverman i in., E. L. Klaiber i in., 1971.
167
Zob. D. Broverman, 1980.
164

ze wzgldu na sam swoj struktur zdolny jest do wikszego skupienia ni mzg kobiety. Trzeba pamita,
e mzg mski jest bardziej uporzdkowany, a kada funkcja ma w nim swoje okrelone miejsce. Mski
mzg jest z natury bardziej skonny do skupienia si na jednej sprawie - trudniej go rozkojarzy. Gdy doda
do tego dziaanie hormonu zwikszajcego koncentracj umysu i odporno na zmczenie, to rnice w
funkcjonowaniu mzgw mczyzny i kobiety staj si jeszcze wyraniejsze.
Zdolno kobiet do koncentracji i efektywnoci intelektualnej waha si, jak si wydaje, wraz z cyklem
menstruacyjnym, poniewa wysoki poziom estrogenu wyranie przytumia te zdolnoci.168 Z pewnoci u
dziewczt midzy jedenastym a pitnastym rokiem ycia, kiedy stenie hormonu eskiego osiga
najwyszy poziom, umiejtnoci te zaczynaj male, podczas gdy u chopcw wanie wtedy wzrastaj.
Biologia zatem, w takim samym stopniu jak warunkowanie spoeczne, przeciwdziaa zwikszeniu roli kobiet
w dziedzinach tradycyjnie uwaanych za domen mczyzn.
Inne testy potwierdzaj niekorzystn sytuacj kobiet w okresach wysokiego poziomu estrogenu, ale zarazem
ujawniaj odpowiadajc temu przewag. 169 Wysoki poziom hormonu eskiego wydaje si potgowa
umiejtnoci koordynacji u kobiet. Od najwczeniejszego wiek dziewczynki gruj w zadaniach
wymagajcych szybkich, zrcznych, precyzyjnych ruchw, jak rwnie we wszystkim, co wymaga pynnoci
i jasnoci werbalnej.
Sposb, w jaki mzg zosta zorganizowany w ciemnociach kobiecego ona, tworzy mechanizm i potencja
dla powstania okrelonej umiejtnoci. Ale mechanizm ten zostaje w peni uruchomiony, a potencja
zrealizowany dopiero w okresie dojrzewania. Czynniki genetyczne i rodowiskowe w oczywisty sposb
maj w tym swj - udzia. Rwnie jasne jest, e ogromnie wan rol odgrywa podoe biologiczne. W
rzeczywistoci wszystkie te i czynniki czsto dziaaj rwnoczenie. To msko mzgu I powoduje, e
mody chopiec odkrywa wiat poprzez przedmioty i przestrze, ktr one zajmuj. A to z kolei wzmocnione
zostaje w okresie dojrzewania przez interakcj pomidzy hormonami a centralnym ukadem nerwowym. W
okresie dojrzewania w peni ujawniaj si wszystkie rnice midzy mzgiem mskim a kobiecym - rnice
w zachowaniach, emocjach, ambicjach, agresywnoci, umiejtnociach i zdolnociach. Stereotypizacja
pciowa chopcw i dziewczt, kobiet i mczyzn, nad ktr tyle ubolewano, pochodzi przynajmniej w tej
samej mierze od nich samych co od spoeczestwa. Idea nieseksistowskiego wychowania dzieci ma swoje
granice.
Chopcy chc bawi si przedmiotami, a dziewczynki wol gawdzi z ludmi. Chopcy pragn mie
osignicia i dominowa. Dziewczynki przystosowuj si do tego nie tyle w wyniku brutalnych represji, ile
dlatego, e wikszo z nich nie interesuje si wspinaniem na szczyty hierarchii. Badania nad dziemi w
wieku szkolnym wykazay, e dla dziewczt popularno jest waniejsza od sukcesw i osigni. 170 Nie
mona tego tumaczy hipotez, e zdolne dziewczynki s mniej popularne, bo w rzeczywistoci badania
ujawniaj, e u dziewczt zdolnoci umysowe cile wi si z sukcesem towarzyskim. Dziewczynki
czciej od chopcw wyraaj niepokj o to, co inni o nich pomyl. Chopcy w okresie dojrzewania za czynaj definiowa swoje cele yciowe w kategoriach przyszych zawodw i ich prestiu. Pytaj: Kim
bd?, natomiast dziewczta zastanawiaj si: Kto bdzie moim mem? Warunkowanie spoeczne z
pewnoci wzmacnia te skonnoci, jednake sztuczne wysiki, by je zmieni, nie odnosz, jak si zdaje,
sukcesu. Kiedy, na przykad, dziewcztom udzielano specjalnych lekcji przywdztwa - jako rodzaj
ortodoncji spoecznej - ich aspiracje przywdcze nie wzrosy, z wyjtkiem sytuacji, w ktrych te funkcje
przywdcze mogy zosta powizane z jakimi formami odpowiedzialnoci i akceptacji spoecznej. 171
Z wiekiem tendencja ta ulega wzmocnieniu. Waga osigni w szkole wzrasta dla chopca, maleje dla
dziewczyny.
Po opuszczeniu szkoy, mimo najlepszych intencji pracodawcw gwarantujcych rwno szans, obie pcie
nadal z uporem wybieraj te rodzaje pracy, ktre s dla nich atrakcyjne. Przewaajca wikszo chopcw
wybiera zawody o charakterze mechanicznym lub teoretycznym, natomiast dziewczta wybieraj na og
takie zawody, ktre wi si z jak form interakcji midzyludzkich - na przykad w usugach
gastronomicznych lub w opiece spoecznej, prac sekretarki albo nauczycielki. Determinici spoeczni bd
utrzymywa, e pe drugiej kategorii skazana jest na posady drugiej kategorii, ale t tez mona te
odwrci - dziewczta wybieraj pewien rodzaj zawodw i, biorc pod uwag msk dominacj, agresj i
poczucie hierarchii, te zawody zaczynaj by uznawane za zawody drugiej kategorii. Biologia kieruje
168

Zob. E. Hampson, D. Kimura; E. L. Klaiber i in., 1982; H. Nyborg.

Zob. K. Rosenthal.
170
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 272-274.
171
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 272-274.
169

dziewczta ku okrelonym rodzajom prac. To tylko uprzedzenia dewaluuj istot tych zaj.

Ujawnia si wczeniej ju zdeterminowany ukad. Mczyni zajci przedmiotami, teoriami i wadz,

kobiety bardziej zatroskane ludmi, zwizkami midzy nimi i problematyk moraln.
Przy tak odmiennych priorytetach moliwo nieporozumie jest ogromna. I to wanie sprawia, e zwizki
midzy pciami - temat nastpnych rozdziaw - s tak fascynujce, a zarazem frustrujce.

7. SERCA I UMYSY
Hoggamus Higgamus, men are polygamous,
Higgamus Hoggamus, women are monogamous
[Hoggamus Higgamus, mczyni s poligamiczni,
Higgamus Hoggamus, kobiety s monogamiczne]
(zanotowane przez filozofa-naukowca Williama Jamesa
pod eksperymentalnym wpywem tlenku azotu)

Na og kobiety i mczyni s dla siebie nawzajem fizycznie pocigajcy z powodu swoich odmiennoci.
Gdy poprosi jakkolwiek grup mczyzn z jakiejkolwiek kultury, aby ocenili atrakcyjno kobiety, to
najczciej wypowiedz si za figur, ktra jest wygita tam, gdzie oni s pascy, delikatna tam, gdzie oni s
potni i - cho to moe jest problem tyle estetyki, co rozwaa naukowych - szeroka tam, gdzie oni s
wscy. Podobnie, cho a rebours, wypowiedz si kobiety, wyraajc swe preferencje dla mczyzn o
sylwetce zwajcej si od szerokich ramion ku wskim biodrom. Wiele jest od tej reguy wyjtkw, ale
oglna zasada si potwierdza.172
Oczekujemy jednak, e pod kadym innym wzgldem pcie s dla siebie atrakcyjne z powodu swoich podo biestw. Kady pracownik biura matrymonialnego bdzie si stara dobra intelektualicie podobn mu
partnerk. Czsto mwimy z aprobat - Zostali dla siebie stworzeni.
Tak wic, chocia fizycznie partner pociga nas swoj odmiennoci, z rozczarowaniem - moe nawet z
uczuciem przegranej - stwierdzamy, jak rni si od nas on czy ona take pod kadym innym wzgldem. W
kocu komputer dopasowa nas idealnie - oboje lubimy dobre jedzenie, oper i nienawidzimy palaczy - a
jednak po kilku tygodniach okazuje si, e jestemy sobie... obcy.
A przecie od pocztku bylimy cakiem rni.
Jak widzielimy, pcie rodz si z odmiennie uformowanymi mzgami. Myl na rny sposb, rne s ich
mocne strony, rne skale wartoci, rne strategie wobec ycia. Te skonnoci mzgu s wzmacniane i
doskonalone przez cae ycie, szczeglnie za gdy zostan pobudzone przez przypyw hormonw w okresie
dojrzewania.
Kobieta jest z samej swej istoty bardziej wraliwa ni mczyzna. Reaguje silniej na dotyk, zapach i dwik.
Wicej widzi i bardziej szczegowo pamita to, co widzi. Skonnoci jej mzgu powoduj, e przywizuje
wiksz wag do tego, co wie si z yciem osobistym i z kontaktami midzy ludmi. Od samego pocztku
- od owego wczesnego kontaktu wzrokowego kilka godzin po urodzeniu - bardziej interesuje si ludmi.
Lepsza jest w nadawaniu i odbieraniu sygnaw spoecznych zapisanych w jzyku ciaa. Czciej ni
mczyni mieje si, kiedy nie jest szczliwa, i czciej od nich jest mia dla ludzi, ktrych nie lubi moliwe, e jest to mechanizm obronny rekompensujcy jej sabo fizyczn w porwnaniu z m czyznami.
Utrzymuje blisze, dusze i bardziej regularne kontakty z przyjacimi, ktrym powierza wicej ze swych
nadziei i lkw. Ma lepsz pami do twarzy i charakterw. Lepiej ni mczyzna rozumie, o co chodzi
kobiecie lub mczynie, nawet kiedy pozornie ona lub on nic nie komunikuj.
Dzieje si tak dlatego, e mzg kobiety jest wyspecjalizowany do penienia tej wanie funkcji. Jak to opisalimy w rozdziale trzecim, jej prawa pkula mzgowa, kontrolujca emocje, jest lepiej ni u mczyzn
172

Zob. G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 30.

poczona z pkul lew, kontrolujc ekspresj sown. Innymi sowy, intuicja jest u niej w lepszym
kontakcie z umiejtnociami komunikacyjnymi. Nic dziwnego, e w dziecistwie i w modoci wikszo
czasu spdza z ludmi o podobnych skonnociach umysowych - to znaczy z ludmi tej samej pci.
Mczyzna oddaje si tymczasem zupenie innym sprawom. Jeszcze zanim przyszed na wiat, jego mzg
utraci swoj naturaln kobiec struktur. W zakresie podstawowych zmysw mczyzna syszy i czuje
mniej. Skupia si bardziej na poszczeglnych sprawach, bo jego umys jest w wikszym stopniu
poszufladkowany. Nie dostrzega czynnikw rozpraszajcych. Jego wiat to, od narodzin, wiat przedmiotw
- czym s, jak dziaaj, jak zajmuj przestrze.
Strategia mzgu mczyzny powoduje, e podchodzi on do problemw w sposb pragmatyczny, a zarazem
cakowicie i z samej swej istoty egocentryczny. Gdy otrzyma zaproszenie na przyjcie w terminie
kolidujcym z innym spotkaniem, porwna zyski, jakie moe odnie z kadego z nich, albo poszuka takich
rozwiza, ktre pozwol mu uda si na obydwa. Kobieta prawdopodobnie albo pozostanie wierna
swojemu pierwszemu zobowizaniu, albo wybierze t sytuacj towarzysk, w ktrej tak ona, jak i inni bd
si czuli najszczliwsi. On pozostaje w zwizkach wadzy i dominacji. Ona w zwizkach wzaje mnego
oddziaywania, uzupeniania i wspudziau.
Mczyzna spdza wikszo ycia z ludmi o podobnych skonnociach umysowych - to znaczy z ludmi
tej samej pci.
I nagle te obce sobie gatunki rzucaj si sobie w ramiona za spraw biologii - biologii, ktra powoduje, e s
dla siebie pocigajcy fizycznie, cho jednoczenie przeciwstawni pod tyloma innymi wzgldami. Trudno
si dziwi, e mio wprowadza tyle zamtu.
Czy nie powinnimy w takim razie pozostawi jej w sferze cudw? Tak z pewnoci uwaa senator
Proxmire, kiedy - przeciwstawiajc si przyznaniu przez National Science Foundation funduszw na badania
nad istot mioci - powiedzia:
Dwiecie milionw Amerykanw chce, by pewne sprawy pozostay tajemnic, a na samym
czele spraw, o ktrych wiedzie nie chcemy, znajduje si pytanie, dlaczego mczyzna
zakochuje si w kobiecie i vice versa.
W porzdku, panie senatorze. Obiecujemy, e nie ujawnimy sekretu mioci (nawet gdybymy go znali). Ale
jestemy pewni, e gdyby pcie rozumiay si nieco lepiej - by moe drogi prawdziwej mioci byyby nieco
mniej wyboiste. Kochamy nasze odmiennoci fizyczne, ale odmiennoci charakteru, umysu, wartoci i
wraliwoci moemy pokocha dopiero wwczas, kiedy je rzeczywicie poznamy i zrozumiemy. Tysice
maestw osiady na mielinie wzajemnego niezrozumienia - dlaczeg to on czy ona reaguje tak inaczej
ode mnie? Wikszo nastolatkw otrzymuje poradniki, jak uruchomi swoje genitalia. aden podrcznik
nie wyjania natomiast odmiennych, a przecie dopeniajcych si, mechanizmw wzajemnej percepcji.
Niektre maestwa mog, oczywicie, zosta skazane na klsk wanie w efekcie procesu wzajemnego
poznawania si - poniewa partnerzy pojm, jak fundamentalnie i nie do pogodzenia si rni.
Najczciej jednak przewaa wzajemna ignorancja na temat odmiennoci pci.
Wicej wiemy o zachowaniach szczurw w labiryncie czy o uczeniu si nonsensownych sylab
przez studentw II roku ni o psychologii pci. 173
Jednake to, co ju wiemy i czego moemy si domyla, odpowiada dokadnie temu, co wiadomo o
rnicach midzy mzgami kobiet i mczyzn.
Jestemy najbardziej nastawionym na seks gatunkiem w przyrodzie. 174 (W odpowiedzi tym, ktrzy bd
protestowa, e ju w tym miejscu mylimy mio i seks, wyjanimy pniej, jak to si dzieje, e sama ta
pomyka wynika z rnic midzy pciami.) W odrnieniu od map eska istota ludzka jest zawsze gotowa
do kopulacji, nawet w okresie ciy i karmienia. Samica pawiana dopuszcza do siebie samca tylko przez
jeden tydzie swego cyklu miesicznego. Penis samca Homo sapiens jest w trakcie erekcji nie tylko
najduszy, ale i najgrubszy pord 192 gatunkw map bezogoniastych. Kobieta, bezspornie, moe
przeywa orgazm. Obdarzona jest wyjtkowo licznymi strefami erogennymi, ktre przechodz transformacj fizyczn w trakcie stosunku pciowego. Mczyzna, w odrnieniu od samcw map, umie wyobraa
sobie sytuacje erotyczne doprowadzajc si do stanu, w ktrym - czasem bez bodca fizycznego - moe
nastpi ejakulacja. Akt pciowy czowieka odznacza si wikszym skomplikowaniem, rnorodnoci i
duszym czasem trwania ni u jakiegokolwiek innego gatunku. Zarwno Freud, jak Marie Stopes i Kinsey
173
174

Zob. H. J. Eysenck, 1979.

Zob. B. I. Murstein, 418-426; D. Symons, 97-110.

maj swj udzia w podnoszeniu wiadomoci seksualnej w czasach wspczesnych. W wielu badaniach
ankietowych przytacza si skargi mczyzn, e w tej dziedzinie uzyskuj za mao, natomiast kobiety czciej
twierdz, e by moe otrzymuj za duo.175
I to jest jedna ze wskazwek, e pod powierzchni oboplnego ludzkiego entuzjazmu dla seksu kryj si dwa
odrbne kontynenty upodoba, atrakcyjnoci, uznania i podania.
Ile prac naukowych napisano ju o seksie i ile z nich ma wtpliw warto naukow! Dzieje si tak,
poniewa seks w kadej kulturze jest spraw prywatn. Antropologia seksualna to niewiele wicej ni
subiektywne wyplatanie wzorw w kategoriach patologicznych porwna, mitologicznych paralel i innych
mniej lub bardziej literackich czy artystycznych intuicji. Profesor Hans Eysenck, psycholog brytyjski,
ubolewa nad tym, e dziedzina ta pozostawiona zostaa przede wszystkim socjologom i psychoanalitykom. 176
Jaki maj sens, zapytuje, rednie seksualne, skoro Georges Simenon chepi si, e spa z dziesicioma
tysicami kobiet, podczas gdy filozof Kant nigdy nie spa z adn?
Rozdzia ten usiuje pokaza zwizki midzy nasz now wiedz o pciowym zrnicowaniu mzgw a
zachowaniami seksualnymi. W tej nowej wiedzy o mskich i kobiecych mzgach jest zreszt dostatecznie
wiele tez potwierdzonych przez nauk, abymy nie musieli ucieka si do mitw i fantazji.
Testosteron, hormon agresji i dominacji, jest take hormonem seksu - zarwno u mczyzn, jak i u kobiet. 177
Kobiety, ktrym usunito jajniki - produkujce hormony kobiece - zachowuj mimo to pen zdolno do
pobudzenia seksualnego. W okresie menopauzy, kiedy ustaje wydzielanie hormonw eskich, kobiety nie
trac ochoty na seks. Ale jeeli utrac gruczoy nadnerczy - wytwarzajce testosteron i kontrolujce jego
przepyw - ich libido gwatownie spada. Mona je odbudowa zastrzykami testosteronu, ktrego uywa si
take w leczeniu oziboci. Testosteron jest podstawowym katalizatorem seksualnym dla obu pci.
Midzy pciami wystpuj jednak dwie istotne rnice. Po pierwsze, mzg mczyzny jest lepiej
przystosowany do oddziaywania testosteronu, poniewa tak zosta - przez testosteron - uksztatowany w
onie matki. Po drugie za, po okresie dojrzewania mczyzna ma w organizmie dwadziecia razy wicej tej
substancji ni kobieta.
Jak mona si spodziewa, stanowi to o powanej rnicy.
Oznacza to, e ta mieszanka agresji, dominacji i seksualnoci jest u mczyzn gwatowniejsza ni u kobiet.
Im wicej testosteronu, tym wiksze potrzeby seksualne, tak homoseksualne, jak heteroseksualne, zarwno
normalne, jak i dewiacyjne.
W cyklu menstruacyjnym kobiety libido osiga swj szczyt, kiedy poziom testosteronu jest najwyszy, co
zbiega si z okresem najwikszej podnoci. 178 To jeden z zabiegw natury wspomagajcych przeycie
gatunku.
U mczyzn wydzielanie testosteronu ma specyficzny rytm i osiga najwyszy poziom sze albo siedem
razy dziennie. Poziom testosteronu jest wysoki rano, a przecitnie o 25% niszy wieczorem. W czasie snu
wysoki poziom testosteronu odpowiada fazie snu aktywnego i fazie szybkich ruchw oczu {REM, czyli
rapid eye movements). Poziom testosteronu ulega take zmianom zalenie od pory roku. Najniszy jest
wiosn, a maksimum osiga wczesn jesieni. 179 By moe na nowo napisa trzeba zbiorki poezji, porzucajc
wszystkie metafory o przypywie podania wraz z budzeniem si przyrody. Ale w takim razie wiele z
folkloru zwizanego z seksem oczekuje rewizji.
wiadomo seksualna wczeniej pojawia si u chopcw i niemal zawsze jest dla nich waniejsza ni dla
dziewczt.180 I - podobnie jak u kobiet - mzg mczyzn odgrywa znaczc rol w ich seksualnoci, na rwni
z narzdami pciowymi. Jak ju powiedzielimy, chopcy mog osiga orgazm wskutek uprawiania fantazji
seksualnych, nawet bez prawdziwego kontaktu fizycznego. Maj erotyczne, prowadzce do polucji sny.
Wikszo dziewczt nie ma snw erotycznych. Mona to oczywicie wytumaczy kultur,
warunkowaniem i psychologi porwnawcz. Jednake niektre dziewczynki, a mianowicie te obdarzone
mskim modelem mzgu, ni erotycznie. 181 To wanie te dziewczynki, ktre - jak to widzielimy wczeniej
- poddane zostay dziaaniu wikszych dawek hormonu mskiego w okresie podowym i dlatego ukad
175

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 330-332; B. I. Murstein, 422-423; G. D. Wilson, D. K.
B. Nias, 131.
176
Zob. H. J. Eysenck, 1979.
177
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 133-137.
178
Zob. R. W. Buck i in., 211; P. Messant; A. E. Rossi, P. E. Rossi; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 81.
179
Zob. E. Nieschlag.
180
Zob. J. M. Bardwick, 51-59; R. W. Buck i in., 209; E. Galenson, H. Roipe; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 131.
181
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 330; D. Symons, 290.

pocze w ich mzgach bliszy jest wzorcowi mskiemu.

Orodkiem seksu jest w znacznym stopniu mzg.
Wysokie stenie hormonu mskiego, oddziaywajcego - za porednictwem podwzgrza - na mski mzg,
oznacza, e chopcy s znacznie bardziej aktywni seksualnie ni dziewczta. Czciej uprawiaj masturbacj,
z wikszym uporem d do zaspokojenia seksualnego i, cho dojrzewaj pniej, wczeniej rozpoczynaj
wspycie pciowe. Ten model utrzymuje si przez cae ycie - a do momentu kiedy, w wieku lat
pidziesiciu, poziom hormonw u mczyzn zaczyna opada.182
Chr mski stanowi pouczajc grup kontroln. Testosteron jest podstawowym czynnikiem
rozstrzygajcym o budowie ciaa i rejestrze gosu. Basy maj wicej wytryskw tygodniowo ni tenory.183
Testosteron mona spali w czasie energicznych wicze fizycznych, takich jak trening wojskowy - jeszcze
jeden zwizek midzy seksem i agresj. Std tradycyjna (i biologicznie uzasadniona) rada wychowawcy dla
maego Jonesa, aby porzdnie si wybiega, by si pozby brudnych myli. Ale tu ostrzeenie: wiczenie
musi by cile okrelone, poniewa wydatkowanie energii w krtkich zrywach w rzeczywistoci podnosi
poziom testosteronu, podobnie jak uczestnictwo w krtkich i energicznych akcjach podczas meczu
hokejowego podnosi poziom agresji pod koniec meczu. 184 May Jones nie powinien uprawia stumetrowych
sprintw. Potrzeba mu biegu na dugim dystansie... bardzo dugim.
Rnica pod wzgldem zasobw energii seksualnej to nie jedyna rnica w seksualnoci kobiet i mczyzn.
Mczyni rodz si ze skonnoci do wikszego promiskuityzmu.
Nie ma, jak si wydaje, wtpliwoci, e samiec czowieka przez cae ycie zmieniaby
partnerw seksualnych, gdyby nie restrykcje spoeczne. [...] Samica czowieka jest znacznie
mniej zainteresowana rozmaitoci partnerw.185
Matki od zawsze ostrzegaj swoje crki, e mczynie chodzi tylko o jedno, i zazwyczaj maj racj. Mzg,
ciao i hormony spiskuj, aby uczyni samca seksualnie agresywnym. W amerykaskiej ankiecie 186
wikszo chopcw stwierdzia, e chcieliby wzi udzia w orgii, e wierz w czerpanie rozkoszy,
gdziekolwiek j znajd, i e nie trzeba wiele, by mnie podnieci seksualnie. Wikszo badanych
dziewczt owiadczya, e sama idea orgii jest wstrtna, nago ich nie interesuje, a seks bez mioci bezosobowy, mechaniczny - jest w najwyszym stopniu niesatysfakcjonujcy.
Mczyni pozbawieni seksu czciej staj si ponurzy i draliwi. 187 Kobiety rzadko dowiadczaj w stanie
celibatu tego samego uczucia deprywacji. Czego im brak, to tego, co seksowi towarzyszy. Mczyznom brak
po prostu seksu.
Mimo swej silniejszej seksualnoci mczyni wcale nie yj w stanie permanentnej erekcji. To, co ich
podnieca, zaley od przebiegu percepcji - przetwarzania informacji zmysowych przez mzg.
U mczyzn najwaniejszym zmysem jest wzrok. 188 Wicej mczyzn ni kobiet lubi odbywa akt miosny
przy zapalonym wietle - patrzenie na seks podnieca ich. Pornografia - graficzne zobrazowanie seksu
odebrane przez oko i przekazane do mzgu - to w zasadzie przemys mski.
Kobiet przewanie nie podniecaj obrazy nagoci. 189 A jeeli ju tak si dzieje, to pe nagiej osoby wydaje
si bez znaczenia - obraz interesuje je ze wzgldu na swe pikno albo przez identyfikacj z przedstawion
postaci. Kobiet pobudzi moe obraz kopulujcej pary, poniewa to, co w nim dostrzega - niezalenie od
tego, jak sterylny seksualnie jest kontekst - to zwizek midzyludzki w dziaaniu. Kobiet nie podnieca
wizerunek penisa, podczas gdy mczyzn zblienia kobiecych genitaliw podniecaj.
Kobiety susznie skar si, e mczyni postrzegaj je jedynie jako obiekty zainteresowania seksualnego.
Susznie, poniewa dla mczyzn seks to kwestia rzeczy obiektywnych i dziaa. Cay ich wiat, od
niemowlctwa, by wiatem rzeczy. Lec w eczku, z rwn gotowoci gaworz na widok balonu jak i
ludzkiej twarzy. Podczas zabawy wol zabawki ni kontakty z ludmi. Pniej satysfakcj daje im
budowanie modeli okrtw wojennych czy naprawianie samochodw. Mczyni o postawie macho
mawiaj o sobie, peni dumy, e s maszynami seksu - cakowicie tracc z oczu fakt, e bezosobowy seks
182

Zob. R. G. d'Andrade; B. I. Murstein, 422-423; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 79, 131.

Zob. E. Nieschlag.
184
Zob. F. H. Huntingford, A. K. Turner, 340.
185
Zob. A. Kinsey i in.
186
Zob. B. I. Murstein, 425.
187
Tame, 422.
188
Zob. M. Diamond; P. Gillan, C. Frith; K. B. Hoyenga, K. Hoye-nga, 327-330; B. I. Murstein, 423.
189
Zob. J. Elias, V. Elias; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 327-330; B. I. Murstein, 426; D. Symons, 17-84; R. Vietch, W.
Griffitt.
183

jest dla kobiet skrajnie odpychajcy. Mczyni lubi zblienia, genitaliw w czasopimie pornograficznym,
poniewa jest to rzecz, i mog sobie wyobrazi, e co z ni robi. Dla mczyzn seks jest znacznie bardziej
bezosobowy - pornografia jest po prostu przeznaczona dla mczyzn. Czy oni si kiedykolwiek
zastanawiaj, kim jest ta naga kobieta? Ani przez chwil - rozwaaj tylko, co by z ni zrobili.
Dwa czasopisma przeznaczone przede wszystkim dla kobiet przeprowadziy ciekaw ankiet po
zamieszczeniu wkadki z nagim mczyzn. Playgirl i Viva odkryy, e ich czytelniczki nie byy t
wkadk specjalnie zainteresowane. Viva zarzucia ten pomys. Playgirl kontynuowaa go, poniewa
du cz jej czytelnikw stanowi homoseksualni mczyni. 190
Takie same wyniki przynosz badania w salonach masau erotycznego. Kobiety, ktre masoway (a do
orgazmu) swoich klientw, powiadaj, e rzadko podnieca je to seksualnie. A jeli ju pobudzenie wystpuje,
wystarczy zazwyczaj rzut oka na mczyzn, aby ono zniko. Nie chodzi o to, e klient jest nieatrakcyjny zniechca je seks jako cel sam w sobie. 191
Kobiet bardziej podniecaj te wraenia zmysowe, do ktrych odbioru predysponuj j skonnoci jej
mzgu. Woli ona akt miosny w ciemnociach, poniewa nieobecno rozpraszajcych wrae wzrokowych
wzmacnia jej inne, doskonalsze zmysy - smaku, wchu, dotyku i suchu. Warto tutaj przypomnie, e
kobiety sysz znacznie lepiej ni mczyni. To pozwala zrozumie mdro powiedzenia, e najlepsza
droga do serca kobiety wiedzie przez jej uszy. Rozmowy do poduszki poczone z delikatnymi pieszczotami
ciaa, znacznie bardziej wraliwego na doznania dotykowe, przynosz mczynie korzyci w sferze seksu.
Podczas gdy mczyzn podnieca byszczca reprodukcja narzdw pciowych bezosobowej dziewczyny z
kalendarza, kobieta uzyskuje umiarkowan stymulacj erotyczn z zupenie innego bodca - z wyobraenia
zwizku o charakterze seksualnym. Tak jak bardziej jest prawdopodobne, e pobudzi j pornograficzne
przedstawienie kopulujcej pary, podobnie daj jej zadowolenie - czytane przewanie przez kobiety brukowe romanse o kobiecie ulegajcej mczynie. Wydawcy mogliby zrobi majtek, gdyby im si udao
znale taki typ literatury, ktry byby rwnie podniecajcy dla czytelniczek i czytelnikw. Ale nigdy go nie
znajd, bo czego takiego po prostu nie ma.
Mczyni chc seksu, kobiety chc zwizkw midzy ludmi. Mczyni chc ciaa, kobiety chc mioci.
Tak samo jak chopcy chcieli balonw, zabawek i ganikw, a dziewczynki kontaktu, obcowania duchowego
i towarzystwa.
Wszystko to, zapewniaj nas popularne czasopisma, nie jest ju prawd. Nastaa epoka nowej kobiety,
rwnie zdolnej do korzystania z bezosobowych przyjemnoci, gdziekolwiek je znajdzie i kiedykolwiek ich
potrzebuje. Jednoczenie za nowy mczyzna dokona zwrotu i, oczarowany bardziej umysem swojej
ukochanej ni jej biustem, powici sw zwierzc seksualno na otarzu wikszej wraliwoci.
Ani nowa epoka, ani nowy mczyzna najprawdopodobniej nie potrwaj dugo.
Rewolucja seksualna jest w znacznym stopniu oparta na bdnym przekonaniu, e obie pcie maj takie same
upodobania i s rwnie wraliwe. Bdzie ona postrzegana jako krtki moment spoecznej mody w dziejach
ewolucji naszej osobowoci. Tak si skada, e yjemy w czasach, kiedy wiksza swoboda ekspresji
doprowadzia do wikszej wiadomoci rnic midzy nami i spoecznej potrzeby stumienia ich. Ale ile
jeszcze czasu upynie, zanim powrcimy do pierwotnego modelu, zanim te same czasopisma mwi bd o
Nowym Romantyzmie - W kocu moemy znw by kobiece - i drukowa artykuy o Powrocie Macho?
Poniewa ksztat i forma zajmuj mczyzn od narodzin, ley take w ich naturze i to, e przywizuj wicej
znaczenia do pikna i ksztatu pci przeciwnej ni kobiety. Konkursy na Mister Universum nigdy nie
wzbudzay ze strony kobiet takiego zainteresowania, jak konkursy na Miss wiata ze strony mskiej czci
populacji. Preferencje estetyczne wydaj si powizane z testosteronem - mczyni ulegli, o niszym
poziomie hormonu mskiego, wol kobiety o maych piersiach, natomiast mczyni dominujcy wybieraj
wiksze biusty.192
Ten oglny model potwierdza si, jak si zdaje, we wszystkich kulturach.
W wikszoci spoeczestw czciej rozwaa si otwarcie pikno Fizyczne kobiety ni urod
mczyzny. Atrakcyjno mczyzny zaley zazwyczaj w wikszym stopniu od jego zrcznoci
i dzielnoci ni od jego wygldu fizycznego. 193
190

Zob. D. Symons, 174-175.

Tame, 178-179.
192
Zob. G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 30.
193
Zob. C. S. Ford, F. A. Beach.
191

Nancy Kissinger wiedziaa, o czym mwi, kiedy powiedziaa, e wadza to mocny afrodyzjak.
Mio, a w kadym razie mska dza, jest lepa. Testosteron w wysokim steniu oddziaywajc na mski
mzg sprzyja - jak widzielimy w rozdziale szstym - skupieniu si na jednej myli. To samo odnosi si do
aktywnoci seksualnej - wysoki poziom hormonu mskiego pcha mczyzn w kierunku obiektu jego
podania. Kiedy poziom testosteronu spada i namitno ustpuje, mzg zaczyna w kocu przyjmowa
szerszy zakres informacji. 194 Dziewczyna, ktra zeszego wieczoru wydawaa si taka fascynujca, o wicie,
na chodnej poduszce ma, jak si okazuje, tlenione wosy, brudne paznokcie i - dopiero teraz przychodzi mu
to do gowy - do ograniczon inteligencj. Oto biochemiczne podoe postkoitalnych wyrzutw mskiego
sumienia - Szekspirowskie expense of spirit in a waste of shame.
Trudno si dziwi, e przy tak z natury odmiennym nastawieniu mczyni maj faszywy obraz tego, co dla
kobiet jest atrakcyjne. Pierwsze miejsce na mskiej licie tego, co kobiety uwaaj za seksowne, zajmuje
muskularny tors. Jeden procent kobiet zalicza go do swoich ulubionych cech fizycznych mczyzny.
Pitnacie procent mczyzn myli, e duy penis budzi podziw kobiet. Ale tylko dwa procent kobiet
podtrzymuje t opini. Kobiety wol szerokie ramiona i wskie biodra. 195
A teraz do ka, tego pola bitwy wzajemnych bdnych poj o sobie.
Mczyni lubi seks, poniewa maj zagwarantowane zaspokojenie. Bardzo rzadko zdarzaj si mczyni
niezdolni do orgazmu, podczas gdy tylko jedna pita kobiet moe twierdzi, e zawsze przeywa
szczytowanie. Mski zapa gwatownie opada po wytrysku, kobieta nie przeywajca orgazmu przeywa
znacznie duszy - i bardziej samotny - spadek podniecenia.
Zaspokojenie seksualne mniejsze ma znaczenie dla kobiet ni dla mczyzn. 196 Przewaajca liczba kobiet
wymienia czuo i intymno jako podstawow przyczyn, dla ktrej lubi seks. Mczyni, zbyt czsto
biorc przez pomyk swoj partnerk za lustrzane odbicie siebie w sferze seksu, wysilaj si i dysz
podczas stosunku oywieni bdnym przekonaniem, e ona tego naprawd chce, podczas gdy w istocie
rzeczy ona chce by pieszczona, i to nawet niekoniecznie seksualnie. Dla kobiet jest to rwnie pewniejsza
droga do przyjemnoci - znaczenie czuej i intymnej mioci dobrze wyjania, dlaczego proporcja kobiet
przeywajcych orgazm wzrasta w maestwie o 560%, podczas gdy u mczyzn wzrost wynosi tylko
63%.197
Uczuciowa i towarzyska strona seksu maj dla mczyzny mniejsze znaczenie. W pewnych ciekawych badaniach198 poproszono studentki i studentw collegeu o ocen przyjemnoci ze stosunkw seksualnych z
rnorodnymi partnerami - znajomymi, przyjacimi, kochankami - w skali od 1 do 5. Mczyni przyznali
seksowi ze znajomymi 4,2 punktu, z przyjacikami 4,4, a z kochankami 4,9. Kobiety oceniy seks z
przyjacimi wysoko, z kochankami najwyej, natomiast seks z mczyznami okrelonymi jako zaledwie
znajomi uzyska 1,0 - poziom zdefiniowany jako bardzo maa albo w ogle adna przyjemno. Wyzwolenie
kobiet z pewnoci zwikszyo liczb kobiet majcych przypadkowe stosunki seksualne ze znajomymi skoro robi to on, to dlaczego nie miaaby ona? - ale nie mona przyjmowa, e kobieta czerpie z tego
dowiadczenia tyle samo przyjemnoci co mczyzna. Ona po prostu nie jest do tego stworzona.
Jej umys jest tak zorganizowany, aby dawa pierwszestwo zwizkom midzy ludmi, jego - osigniciom.
On prowadzi rejestr swoich podbojw seksualnych. Mzg kobiety, jej umys nie jest skonstruowany w taki
sposb, by trzyma seks w odrbnej przegrdce mentalnej. To model mski mzgu wyglda tak, jak gdyby
zawiera specjaln szafk katalogow na seks, cakowicie oddzielon od emocji. Mzg kobiecy wie seks
ze znacznie wikszym zakresem rnorodnych informacji emocjonalnych, zachowujc w tle najwysz wag
zwizkw z ludmi. Kobiety s w znacznie mniejszym stopniu ni mczyni kochankami z doskoku,
uciekajcymi z miejsca wypadku. Dla kobiet pjcie do ka z mczyzn to nie jeszcze jedno trofeum
seksualne, ale przejaw intymnoci, ktrej nie mona nagle odrzuci.
A jednak kobiety zrywaj zwizki uczuciowe czciej ni mczyni. Ale to take pasuje do naszej wiedzy o
kobiecym mzgu. Poszukujc mioci, potrafi one zarazem oceni szans na sukces lub przegran kolejnego
zwizku. Zwizki midzy ludmi to przecie temat, ktry znaj najlepiej, tote najlepiej mog to
przewidzie.
Kobiety skonne s zachowywa si w sprawach serca bardziej pragmatycznie ni mczyni [...] 199.
194

Zob. G. Drner, 1980, B. I. Murstein, 418.

Zob. S. B. Beck.
196
Zob. B. I. Murstein, 387-397; F. M. Cancian.
197
Zob. B. 1. Murstein, 425.
198
Tame, 431-432.
199
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 303; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 62-76.
195

W kocu to nie kobiety olepia napdzane testosteronem podanie. Umiej one powiedzie, czy zwizek
jest autentyczny i trway, poniewa istota i warto takiego zwizku jest im od zawsze znana. Mczyzna ze
zamanym sercem mwi, jak bardzo mu jej braknie i jak jej potrzebuje; kobieta, niestety, wie, e brak i
potrzeba nie stanowi podstawy do zwizku midzy ludmi. W mzgu kobiety orodki rozsdku i emocji s
fizycznie lepiej poczone. Kobieta lepiej jest wyposaona do analizowania i racjonalizowania. Modzi
mczyni zakochuj si czciej ni kobiety, poniewa ich serca nie maj takiej cznoci z gowami... albo,
dokadniej, poniewa funkcje ich mzgu nie maj tak dobrej cznoci midzy sob.
Mczyznom trudniej zrozumie, dlaczego kobiety zrywaj romans, poniewa sam romans jest dla nich w
znacznie wikszym stopniu tajemnic. Kiedy mczyni prbuj by romantyczni, posuguj si tak
strategi, ktra jest dla nich najbardziej odpowiednia - czyni to w mniejszym stopniu za pomoc sw ni za
pomoc rzeczy. Nie przypadkiem czekoladki i biuteria uwaane s za wyraz uczucia. Nie przypadkiem
te on wyraa to poprzez kwiaty - bo nie potrafi wyrazi tego sowami. Wielu mczyzn umie wysa
swojej ukochanej kartk na urodziny czy na rocznic poznania - to nie problem. Problem pojawia si, kiedy
trzeba si zastanowi, co na tej cholernej kartce napisa. Jzyk mioci nie przychodzi mczyznom z tak
atwoci.
Czasem rzeczywicie mczyni postrzegaj mio jako zasadniczo kobiecy wkad do domowej gospodarki
zwizku seksualnego; oni zapewniaj seks, a kobiety mog doglda emocjonalnej strony caej sprawy. Z
pewnoci i oni potrzebuj mioci - przedwczesna mier czciej wystpuje wrd kawalerw i
wdowcw200 - ale taki podzia pracy w sferze uczu w oczywisty sposb stwarza problemy. Ona szczerze
chce, aby on wyrazi swoje uczucia i myli, podzieli si swoimi nadziejami i obawami. On chciaby, aby ona
daa mu wity spokj. To znana mska postawa: Zawsze mwi, e z ni nie rozmawiam. Nie rozumiem
tego. Jestem pewien, e wie, co myl, ale to jej nie wystarczy. Podczas gdy z kobiecego punktu widzenia:
On czasami sucha, ale rzadko kiedy zdarza si, eby odpowiedzia. Trudno rozmawia si z pijakiem, a jednak jest to jedyna sytuacja, w ktrej okazuje mi jakiekolwiek prawdziwe uczucia.201 Alkohol przeamuje
bariery midzy odrbnymi szufladkami mskiego mzgu.
Inny mczyzna, gdy badacze poprosili go, by okaza partnerce wicej uczucia, umy jej samochd. 202 I znw
ujawnia si tutaj nieporadno mskiego jzyka mioci, ktry sprowadza si do robienia czego, do
wsplnych zaj. Mczyni okazuj sw mio przez zaproszenie na kolacj, aglwk, narty, a nawet na
mecz piki nonej. Przyja kobiet opiera si na dzieleniu si zwierzeniami.
Trudno poj, jaki plan miaa natura, tworzc t immanentn niezgodno pomidzy dwiema pciami tego
samego gatunku. Moe gdybymy wszyscy czuli i myleli podobnie, wkrtce bymy si sob wzajemnie
znudzili. Ale z pewnoci seks byby w mniejszym stopniu obszarem katastrofy, gdyby te rnice zostay
zrozumiane i akceptowane. Nauka robi, co moe, dostarczajc dowodw, e umysy kobiet i mczyzn s
odmienne. Reszta zaley od nas.
Moglibymy zacz od uznania, e zainteresowanie seksem ma u mczyzn charakter bardziej
przedmiotowy i egoistyczny ni u kobiet. Nie jest to skutek pornografii czy te jaki spisek spoecznoekonomiczny w celu podporzdkowania sobie kobiet i ustanowienia mskiej przewagi. Seks, agresja i
dominacja tkwi po prostu w zwierzcej naturze mczyzny, w jego mzgu, hormonach i w interakcji
midzy nimi. Niewielka jest szansa, e zakaz pornografii utemperuje mskie dze. Nie spowoduje tego
take wyklcie owych dz.
Kobiety powinny w takim razie uzna, e mczyni bardzo atwo ulegaj pobudzeniu seksualnemu i atwo
interpretuj najmniejszy sygna przyjani jako zaproszenie seksualne. A take przyj do wiadomoci, e
mczyni zazwyczaj postrzegaj kobiety jako przedmiot zainteresowania seksualnego - zaakceptowa to,
przystosowa si, a nawet sprbowa znale jak form wsplnej przyjemnoci w tym fakcie, zamiast
prbowa mu zaprzecza i tpi go.
Z kolei mczyni, nie zaprzeczajc wasnej naturze - bo czy to w ogle moliwe? - powinni w wikszym
stopniu zaakceptowa potrzeb komunikacji w zwizku z kobiet. Nie przyjdzie im to atwo, bo jzyk uczu
jest im obcy i wyraaj si nieco niezgrabnie. Ale jako sposb wyznania mioci lepsze to ni umycie jej
samochodu.
Wydaje si, e zapotrzebowanie na rewolucj seksualn, o ktrym wszdzie gono, przyniesie niewielki postp. Postaw kobiet i mczyzn - majcych w wikszym stopniu podoe biologiczne ni spoeczne - nie
mona zmieni tak atwo, jak zachowa zdeterminowanych jedynie przez czynniki spoeczne. Moemy
200

Zob. F. M. Cancian.
Zob. F. M. Candan.
202
Tame.
201

jednak doj do zgody z rzeczywistoci naszej seksualnej natury i natury innych, bardziej szanujc rnice
ni je potpiajc, wycigajc rk do siebie nawzajem nad przepaci, zamiast wykrzykiwa nad ni obelgi
w szale lepej, sfrustrowanej ignorancji.
Wiedza o tym, jak jestemy od siebie rni, moe by pierwszym krokiem do zmniejszenia wzajemnej
obcoci.
To, samo w sobie, byoby ju rewolucj seksualn. I to wart tego, by o ni walczy.

8. POD RZDAMI MZGU

Jedn z najistotniejszych rnic midzy pciami jest znacznie wiksza liczba homoseksualistw wrd
mczyzn ni wrd kobiet. Prawdopodobnie 4% (cho Kinsey podawa a 10%) mczyzn to
homoseksualici, podczas gdy tylko jedna kobieta na sto jest lesbijk. 203
Rzeczywicie, dewiacje seksualne - czy to transwestytyzm, voyeurism, ekshibicjonizm czy sadomasochizm to dziedzina niemal wycznie mska. Na 48 przypadkw fetyszyzmu seksualnego badanych w roku 1983
wszystkie oprcz jednego dotyczyy mczyzn. W pewnej amerykaskiej pracy powiconej preferencjom
erotycznym stwierdza si bez ogrdek: W caej niniejszej pracy zajmowa si bdziemy wycznie
mczyznami, poniewa bez wtpienia wikszo anomalii seksualnych wystpuje tylko u mczyzn. 204
Nasza ksika powicona jest tym rnicom midzy dwiema pciami, ktre maj rdo w mzgu. W
gruncie rzeczy, jeli za podstaw przyj pe mzgu i charakter zachowa, a nie tylko zwyk anatomi,
istnieje znacznie wicej pci ni tradycyjne dwie. Zebrane dotychczas dane empiryczne prowadz
zdecydowanie do wniosku, e anomalie seksualne s w tej samej mierze funkcj biologii - a wic produktem
natury - co seksualno ortodoksyjna, akceptowana przez spoeczestwo jako naturalna.
Nie wypowiadamy sdw wartociujcych na temat dewiacji seksualnych - mogoby si wprawdzie wyda wa, e samo to sowo wyraa nagan, ale uywamy go tu w sensie statystycznym - bo bezcelowe wydaje si
ocenianie skutkw procesw biologicznych w kategoriach moralnych. Rwnie absurdalne byoby potpianie
faktu, e kijanki staj si abami.
Najpierw musimy odoy na bok t literatur psychologiczn, ktra raczej zaciemnia, ni rozjania, nasze
rozumienie dewiacji seksualnych. Wiele mona powiedzie
- i dostatecznie wiele napisano - o znaczeniu relacji pomidzy rodzicami, zestereotypizowanych pciowo
zabaw, odczucia, e nasi rodzice chcieli w rzeczywistoci dziecka przeciwnej pci, kolejnoci narodzin
dzieci, wczesnych dowiadcze seksualnych, stosunku do rodzestwa i tak dalej. Oczywicie, niektre
skonnoci seksualne czowieka dorosego spowodowane s wczesnym warunkowaniem spoecznym. Nie
moemy, na przykad, twierdzi, e istniej biologiczne podstawy wyjaniajce, dlaczego niektrych ludzi
podnieca widok czerwonych chusteczek do nosa albo dlaczego osigaj orgazm jedynie wwczas, gdy
pokryje si ich bit mietan albo obsypie zawartoci woreczka z odkurzacza - a s to podobno
indywidualne potrzeby pewnego anonimowego klienta znanego londyskiego domu publicznego. Z
przyjemnoci pozostawiamy takie przypadki psychiatrom, yczc im wiele szczcia.
Dzisiaj jednak moemy ju powiza wikszo anomalii w zachowaniach seksualnych z nasz wiedz o
rozwoju mzgu kobiety i mczyzny, a take o biologicznej interakcji hormonw z rozwijajcym si i
rozwinitym mzgiem.
Wschodnioniemiecki naukowiec, dr Giinter Drner, powici cae swe ycie pracy nad teori, e poddanie
podu dziaaniu okrelonych hormonw przed narodzeniem determinuje pniejsze skonnoci seksualne
czowieka.205 Twierdzi on, e potencjalne przysze zachowania ho-moseksualne mona wykry za pomoc
amniocentezy, czyli badania pynu owodniowego wewntrz macicy (to samo badanie pozwala wykry zesp
Downa u nie narodzonego jeszcze dziecka). Drner twierdzi rwnie, e homoseksualizmowi mona
zapobiega dziki zastrzykom prenatalnym.
Naturalnie, Drner cign na siebie wcieke ataki homoseksualistw, ktrzy dostrzegaj w jego teorii
przyrwnanie homoseksualizmu do choroby lub totalitaryzm w stylu lat trzydziestych, pocigajcy za sob
endokrynologiczn eutanazj homoseksualizmu. Take naukowcy byli pocztkowo sceptyczni. Z czasem
jednak opinia naukowa zacza si skania coraz bardziej ku teorii Drnera. Wymaga ona, by moe,
ucile i zastrzee, ale Drner stopniowo osiga status szanowanego pioniera nauki o pci.
203

Zob. A. Comfort; R. Langevin; G. D. Wilson; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 92-95, 104-107.

Zob. R. Langevin.
205
Zob. G. Drner.
204

Jak ju dowiedzielimy si wczeniej, okoo szstego tygodnia ciy chromosomy instruuj rozwijajcy si
pd, czy powinien wyksztaci kobiece jajniki, czy te mskie jdra. Te z kolei wytwarzaj hormony.
Hormon mski maskulinizuje umys.
Drner twierdzi, e maskulinizacja mzgu nie dokonuje si jednorazowo, lecz jest procesem. Klasyczny
eksperyment na szczurach opisany w rozdziale drugim pokaza, jak zachowanie samca moe by
modyfikowane przez kastracj i zastrzykiwanie hormonw eskich. Szczur samiec odczuwa bdzie pocig
seksualny do innych samcw i, gdy wespn si one na niego, zachowywa si bdzie jak samica - bdzie
strzyg uszami i wygina grzbiet.
Rozstrzygajce znaczenie dla stopnia sfeminizowania takiego szczura samca ma jednak stadium, w ktrym
zosta on wykastrowany. Jeli nastpio to wczenie, wiksze jest prawdopodobiestwo, e jego mzg pozbawiony hormonw mskich, ktre zmieniyby kierunek jego rozwoju - zachowa swj pierwotny eski
schemat. Im jednak pniej dokonuje si kastracji, tym mniej eskie jest zachowanie wykastrowanego
samca.
Drner dochodzi do wniosku, e msko mzgu szczurw wyksztaca si stopniowo. U normalnych samic,
pod nieobecno testosteronu, mzg rozwija si zgodnie z naturalnym schematem eskim. Ale jeli mzg
samicy przypadkowo otrzyma w trakcie rozwoju dawk hormonu mskiego, ten naturalny schemat eski
moe zosta zakcony na kadym etapie. Im czciej i wczeniej do mzgu samicy dociera bd hormony
mskie, tym bardziej mskie stan si jej zachowania seksualne, a im pniej - tym mniej.
Drner sugeruje, e take u kobiet i mczyzn wszystko zaley od wystpowania lub braku hormonw
mskich, ksztatujcych krok po kroku struktur mzgu w mski lub eski model tosamoci pciowej.
Dzieje si to, jak twierdzi, w trzech stadiach: rozwj - jak on to nazywa - orodkw pci, orodkw
preferencji seksualnych i orodkw rl pciowych w mzgu. Najpierw, rozwijajc orodek pci, hormony
przystpuj do pracy nad wytworzeniem typowych mskich lub kobiecych cech fizycznych. Nastpne
stadium, czciowo nakadajce si na poprzednie, to przeksztacanie orodka preferenqi seksualnych.
Drner umieszcza go w podwzgrzu, ktre, jak ju obecnie wiemy, uksztatowane jest inaczej u kobiet ni u
mczyzn i kontroluje zachowania seksualne w dorosym yciu.
W ostatnim stadium hormony ksztatuj orodki rl pciowych w mzgu nie narodzonego jeszcze dziecka,
ukadajc siatk pocze determinujcych charakter jego pniejszych zachowa - na przykad, poziom
agresji lub jej brak, skonno do socjalizacji lub indywidualizmu, ryzykanctwo lub bojaliwo. Cechy te
swj peny wyraz uzyskaj pod wpywem hormonw okresu dojrzewania.
Drner jest przekonany, e kady z tych orodkw moe by oddzielnie uszkodzony na kadym etapie roz woju. I rzeczywicie, widzielimy ju, jak w pierwszym stadium - w fazie rozwoju pierwszorzdnych cech
pciowych - pody genetycznie eskie, poddane dziaaniu podwyszonego poziomu hormonu mskiego,
mog wyksztaci organy podobne do mskich.
Zdaniem Drnera, rozwj orodka preferencji seksualnych, czyli podwzgrza, take moe ulec zakceniom.
U podu pci mskiej - im mniejsza ilo androgenw, czyli hormonw mskich, tym wiksze
prawdopodobiestwo, e przysze dziecko bdzie miao skonnoci homoseksualne. U podu pci eskiej wyszy poziom androgenw ksztatuje podwzgrze w taki sposb, e dziewczynka przejawia bdzie
zainteresowanie swoj wasn pci.
I w kocu orodki rl pciowych - ukad pocze w mzgu i rozmieszczenie w nim jego funkcji mog si
wytworzy wedle schematu mskiego u kobiety albo eskiego u mczyzny w zalenoci od wystpienia
nienormalnej iloci hormonw mskich lub eskich.
Pikno tej teorii polega na tym, e wyjania ona, na przykad, jak to si dzieje, e fizycznie niewtpliwi m czyni, z niewtpliwie mskim poczuciem tosamoci i zachowaniami, mog wykazywa zainteresowanie
partnerami tej samej pci. W tym przypadku zakcone zostao jedynie drugie stadium - rozwj podwzgrza,
a wic i orodka preferencji seksualnych. Podobnie wyjania ona, dlaczego niektrzy chopcy, o
zniewieciaym wygldzie i zachowaniach, mog mimo to mie preferencje heteroseksualne. Zaburzeniom
hormonalnym ulegy na zasadniczym etapie rozwoju ich orodki pci i rl pciowych, ale nic nie zakcio
okresu rozwoju orodka preferencji seksualnych. Krtko mwic, teoria ta wyjania, dlaczego nie kady
maminsynek jest homoseksualist i nie kady homoseksualista maminsynkiem.
Psycholog brytyjski Glen Wilson, autor Loves Mysteries (Tajemnic mioci), zgadza si z Drnerem, e
czasami mzg moe w okresie podowym uzyska form niewaciw w tym sensie, e dziecko jest pci
mskiej i anatomicznie wyglda jak chopiec, ale z tego czy innego powodu jego mzg nie otrzyma
niezbdnych instrukcji hormonalnych, ktre spowodowayby jego maskulinizacj. 206 Wilson przypomina
206

Zob. G. D. Wilson, 100.

te, e chodzi o bardzo mae, krytyczne iloci testosteronu, mierzone w miliar dowych czciach grama. To
wanie moe wyjani, dlaczego wrd blinit dwujajowych, rozwijajcych si w onie matki w warunkach
nieomal identycznych, jedno moe by homoseksualne, a drugie nie.
Amerykaski naukowiec, dr Milton Diamond, generalnie rwnie dochodzi do tego samego wniosku co
Drner, ale uwaa, e rozwj pciowej charakterystyki mzgu obejmuje cztery, a nie tylko trzy stadia. 207
Stadium pierwsze to podstawowe modelowanie pciowe: rozstrzyga ono, na przykad, o agresywnoci albo
pasywnoci. Drugie to wyksztacanie tosamoci pciowej - decyduje o tym, jak czowiek przypisuje sobie
pe. Trzecie - wybr obiektu zainteresowania seksualnego (to, co Drner nazywa orodkiem preferencji
seksualnych). I w kocu powstawanie orodkw kontroli narzdw pciowych, w tym rwnie mechanizmu
orgazmu. Jeeli w ktrymkolwiek z tych stadiw rozwoju dojdzie do jakiego zaburzenia, nie bd one w
fazie ze sob nawzajem. Tak wic mczyzna moe by pewny siebie i agresywny - to znaczy mie cechy
typowo mskie - a mimo to by homoseksualist w wyborze obiektu zainteresowania seksualnego. Moe
take mie zniewieciay sposb bycia, a zarazem silny popd heteroseksualny. Pe mzgu nie zostaje
uksztatowana w efekcie jednego Big Bangu.
Teoria hormonalna pozwala wyjani, dlaczego dewiacje seksualne znacznie czciej wystpuj u mczyzn
ni u kobiet. Mczyni musz zosta poddani procesowi hormonalnemu, ktry przeksztaci ich mzg z
naturalnego modelu eskiego wystpujcego u kadego z nas poczwszy od pierwszych tygodni ycia w
onie matki, niezalenie od naszej ostatecznej pci. Mzgi mczyzn musz zosta nasycone dodatkowymi
dawkami hormonw mskich, a ich struktura musi ulec zmianie - i w tym procesie przebudowy szansa bdu
jest znacznie wiksza ni u kobiety, ktrej mzg nie potrzebuje adnego przeksztacania.
To wyjanienie, na czym polega biologiczny klucz do ludzkich dewiacji seksualnych, nie jest przez
naukowcw powszechnie akceptowane. Niektrzy z nich powiadaj, e po prostu nie ma dzi dostatecznie
wielu danych empirycznych o czowieku na potwierdzenie tej teorii - cho oczywicie niezbdne
eksperymenty wzbudziyby ogromne zastrzeenia etyczne. Zdaniem innych, Drner nie przykada
dostatecznej wagi do czynnikw spoecznych, kulturowych i do wychowania. Rodzi si take pytanie, dlaczego niektre kobiety, poddane w okresie podowym dziaaniu duych dawek hormonw mskich, staj si
homoseksualistkami, podczas gdy inne, poddane dziaaniu podobnych dawek - nie? Na czym polega istota
interakcji midzy biologicznymi a rodowiskowymi bodcami do dewiacji seksualnych? Wiele jeszcze
pozostaje do wyjanienia.
Aby znale argumenty na rzecz tezy podstawowej, musimy powrci do pojawiajcych si w gatunku ludz kim przypadkw odbiegajcych od normy.208 Niektrzy mczyni rodz si z trzema, zamiast dwch,
chromosomami pciowymi. Maj oni dodatkowy chromosom eski. Ci mczyni XXY maj wic zarwno
schemat eski XX, jak i mski XY. Wygldaj jak mczyni, wychowywani s jak mczyni, ale cierpi
na brak libido i utrat potencji. W wieku dorosym maj niski poziom testosteronu - zjawisko skorelowane z
niskim poziomem testosteronu w okresie rozwoju podowego. Mwi oni o niepewnoci co do wasnej pci i
co do tego, jak powinni si zachowywa. Wahaj si, czy przyj rol msk, i ta ich niepewno oraz brak
wiary w siebie czsto wyraaj si w transwestytyzmie, transseksualizmie, homoseksualizmie,
biseksualizmie lub cakowitej aseksualnoci. Oto co si w ich organizmach zapewne stao: niejasna
informacja genetyczna daa gonadom sprzeczne instrukcje, co sprawio, e rozwijajcy si mzg otrzyma
niedostateczn ilo hormonu mskiego na to, by mg dorwna mskiemu ciau. W szczeglnoci
Drnerowski orodek preferencji seksualnej uleg, jak si wydaje, zaburzeniom albo otrzyma niewaciwe
polecenia i dlatego rozwija si wedug modelu kobiecego.
S i tacy mczyni, ktrzy w okresie podowym poddani byli dziaaniu wysokich dawek hormonu
eskiego. Wieloletnie nieprzerwane badania 136 dzieci wykazay, e wrd tych chopcw, ktrych matki
przyjmoway w celach leczniczych wysokie dawki hormonu eskiego, byo dwa razy wicej nieonatych
ni wrd tych, ktrych matki hormonu nie bray.209 Drnerowskie orodki preferencji seksualnych i wpyw
hormonw na ich rozwj staj si wic coraz bardziej wiarygodne. Podobnie zreszt jak i jego orodki rl
pciowych. Badania nad szecio- i szesnastolatkami, take poddanymi w onie matki dziaaniu hormonw
eskich, wykazay u nich oglny brak mskoci, pewnoci siebie, uzdolnie sportowych i agresywnoci.210
Jak opisalimy to w rozdziale drugim, niektre dziewczynki otrzymuj w okresie podowym wysokie dawki
hormonw mskich. Z bada wynika, e czciej przejawiaj one zachowania biseksualne lub
207

Zob. M. Diamond.
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 32-36; E. Nieschlag; G. Drner, 1980.
209
Zob. V. Beral i L. Colwell.
210
Zob. I. B. Yalom i in.
208

homoseksualne. Takie dziewczynki od wczesnego dziecistwa opieraj si normalnej stereotypizacji

pciowej - nie bawi si lalkami i preferuj oparte na rywalizacji towarzystwo chopcw. 211
W fascynujcym eksperymencie dr Drner rzeczywicie doprowadzi do tego, e najistotniejszy orodek w
mzgu mczyzny homoseksualisty ujawni cechy kobiece. 212 Podwzgrze, ktre jest orodkiem preferencji
seksualnych w mzgu, peni odmienne funkcje u kobiet ni u mczyzn. U mczyzn reguluje ono przepyw
hormonw w taki sposb, eby zapewni utrzymanie staego ich poziomu. U kobiet podwzgrze reaguje na
wysoki poziom hormonu powodujc dalsze jego wydzielanie, co - jak widzielimy w rozdziale pitym - ma
dramatyczne konsekwencje dla ich zachowania.
Drner stwierdzi, e po zastrzykniciu hormonu eskiego podwzgrze mczyzny homoseksualisty
zachowao si dokadnie tak samo jak kobiecy orodek preferencji seksualnych. Na podawanie estrogenu
zareagowao mianowicie wytworzeniem jeszcze wikszej jego iloci. Mzgi mczyzn homoseksualistw
maj wic wbudowany kobiecy system reagowania. U mczyzn heteroseksualnych taki wzrost poziomu
hormonu eskiego po podaniu estrogenu nie wystpi. Drner dochodzi do wniosku, e
homoseksualni mczyni mog mie mzg zorganizowany - przynajmniej czciowo - po
kobiecemu, co moe by spowodowane niedoborem androgenu w yciu podowym [...].
Co prawda, zesp amerykaskich naukowcw potwierdzi to odkrycie, ale s oni ostroniejsi co do wyjanienia jego przyczyny.213 Inni badacze s nawet otwarcie sceptyczni. Niektrzy twierdz, e metodologia
Drnera jest podejrzana - nie udao im si tego eksperymentu powtrzy. A s i tacy, ktrzy rni si od
Drnera w swej opinii co do znaczenia innych czynnikw, takich jak poziom hormonu mskiego
stwierdzonego zarwno u homoseksualnych mczyzn, jak i kobiet.
Jedn z przyczyn tej niejasnoci moe by fakt, e homoseksualizm - tak jak kada inna forma seksualnoci obejmuje skomplikowane i zrnicowane postaci zachowania. Nie istnieje jeden uniwersalny typ
homoseksualizmu. Skomplikowane badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w znacznej mierze
potwierdzaj ogln teori, e skonnoci homoseksualne uksztatowane zostaj in utero, ale te same badania
prowadz te do rozrnienia homoseksualistw pierwotnych i wtrnych. 214 Ci ostatni mog mie pewne
dowiadczenia heteroseksualne i mniej kobiec wizj samych siebie. Lepiej te reaguj na terapi
antyhomoseksualn. Zapewne homoseksualizm tej grupy jest sabiej zakorzeniony w biologii ni w
przypadku homoseksualistw pierwotnych. [...] moe [on] raczej wyrasta z czynnikw psychospoecznych
oddziaywajcych zgodnie z teori uczenia si. Gdy homoseksualistom pierwotnym zastrzyknie si
estrogen, reaguj oni zgodnie z kobiecym modelem reakcji hormonalnej - tym, ktry odkry w swoich
badaniach nad homoseksualistami Drner. Grupa homoseksualistw wtrnych na podanie hormonw
eskich odpowiada zgodnie z mskim modelem reakcji. Ten typ homoseksualizmu moe mie przyczyny
rodowiskowe lub polityczne.
Wszystkie komplikacje i zastrzeenia prowadz do koncepcji, e te rozmaite stadia, poziomy czy orodki jakkolwiek je nazwiemy - naszej mentalnej charakterystyki seksualnej rozwijaj si w rnych okresach, co
prowadzi do powstawania subtelnych rnic w ostatecznej psyche seksualnej. Jeli tylko orodki preferencji
seksualnych poddane zostan dziaaniu niewaciwego hormonu, to czowiek moe przejawia
zainteresowanie wasn pci, a jednoczenie mie tylko niewiele nietypowych dla swojej pci cech
zachowania czy wygldu.
Poziom testosteronu u homoseksualnych mczyzn jest z pewnoci dostatecznie wysoki, by spowodowa,
e wikszo z nich myli i zachowuje si po msku. 215 Maj oni, na przykad, takie same - mao
romantyczne i do swobodne - pogldy na temat seksu jak mczyni heteroseksualni. A mimo to ich
wasne orodki preferencji seksualnych maj charakter kobiecy. Maj wic popdy seksualne jak inni
mczyni, ale odmiennie ukierunkowane, co czciowo tumaczy, dlaczego - przynajmniej w czasach przed
epidemi AIDS - homoseksualni mczyni liczyli czasem swoich partnerw seksualnych na tysice.
Tylko mniejszo homoseksualistw ma zniewieciay wygld i przejawia stereotypowo kobiece zachowania.216 U tych mczyzn zniewieciaoci uleg i orodek zachowa, i orodek preferencji seksualnych. W
swoich zwizkach z ludmi okazuj oni zarwno znacznie wicej czuej opiekuczoci, kojarzonej zwykle z
kobiecoci, jak i mniejsze zainteresowanie seksem dla samego seksu.
211

Zob. R. W. Buck, 213; A. A. Erhardt; G. Drner, 1980; J. M. Reinisch; D. Symons, 289-290.

Zob. G. Drner, 1981.
213
Zob. informacje uzyskane w rozmowie z H. F. L. Meyer-Bahlburg.
214
Zob. M. J. MacCullock, L. J. Waddington.
215
Zob. D. Symons, 292-305; G. D. Wilson, 1987.
216
Zob. A. Comfort; G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 95-96.
212

Homoseksualne kobiety uksztatowane s, jak si wydaje, wedug normalnego wzorca kobiecego - d

przede wszystkim do satysfakcjonujcych zwizkw z ludmi. 217 Naturalny dla nich hormon eski nie tylko
powstrzymuje wpyw testosteronu, ale rwnie oddziaywa na cay mechanizm mzgu w taki sposb, e
uaktywnia przymioty typowo kobiece, wice si z czuoci czy wraliwoci.
Niezalenie od tego, czy chodzi o osoby homoseksualne, czy heteroseksualne, o mczyzn czy kobiety - u
mczyzn seks prowadzi czasem do intymnoci; u kobiet intymno czasami prowadzi do seksu 218.
Zdarzaj si take inne zaburzenia tosamoci pciowej, co do ktrych panuje dzi powszechna zgoda, e
mona je wyjani biologicznie. Transseksualizm to uczucie uwizienia w puapce ciaa przeciwnej pci
albo, jak uja to Jan Morris, uwiadomienie sobie, e urodziam si w niewaciwym ciele. 219 Jan Morris,
pisarz brytyjski, podda si operacji zmiany pci i jest teraz szczliwy i zadowolony jako kobieta. Jan Morris
rozwaaa wiele moliwych wyjanie tego zjawiska i, co ciekawe, w jej ksice zatytuowanej Conundrum
(amigwka) znale mona lady tego, co, jak teraz wiadomo, istotnie stanowi wyjanienie. Czy
podczas miesicy spdzonych przeze mnie w onie matki zasza jaka pomyka, ktra spowodowaa
niewaciwy rozkad hormonw?
Niemal na pewno to wanie si zdarzyo.
Klasyczny mczyzna transseksualny nie jest jako dziecko specjalnie kobiecy, ale jest niemiay i agodny. 220
Jego zainteresowanie seksem jest znikome, a msko czsto budzi w nim wstrt. Wczenie pojawia si
nieustpliwe i rosnce pragnienie, eby by kobiet. Jak wyrazia to Jan Morris - Przez czterdzieci lat [...]
moje ycie byo zdominowane, rozdarte i udrczone deniem do zmiany pci: bya to tragiczna i
irracjonalna ambicja, by uciec od mskoci w kobieco, ambicja, ktr sformuowaam intuicyjnie, ale ktr
staraam si zrealizowa w sposb przemylany.
Pewien amerykaski naukowiec ustali, e nie ma wyranych dowodw na to, by odpowiedzialno za to
zjawisko spoczywaa na jakich dewiacjach w procesie wychowania.221 Osobnik zdaje si dosownie rzuca
wyzwanie swemu otoczeniu, upierajc si przy zachowaniach waciwych pci przeciwnej mimo de
rodzicw, by takie zachowania stumi.222
Niektrzy psychologowie powiedzieliby oczywicie, e sprzeciw rodzicw sam przez si pogorszy - lub
nawet stworzy - t nienormaln skonno. Ale wikszo bada nad dewiacjami seksualnymi
zmierzajcych do znalezienia ich korzeni i przyczyn w rodzinie lub rodowisku spoecznym - a wic raczej
w procesie wychowania ni w biologii - okazaa si nieprzekonywajca. 223
Ksika zatytuowana Sexual Preference - Its Development in Men and Women (Upodobania seksualne - ich
ksztatowanie si u kobiet i mczyzn) 224 to najbardziej gruntowne amerykaskie studium postaw i
zachowa homoseksualnych. Po przeprowadzeniu wywiadw z 500 homoseksualistami autorzy doszli do
wniosku, e rola rodzicw w rozwoju seksualnej orientacji ich synw bya znacznie przeceniana. Nie
zadowoliy ich take takie koncepcje, jak nie rozwizany kompleks Edypa, odpowiedzialno zimnego i
obojtnego ojca, nacisk grupy rwieniczej, przyklejenie we wczesnym wieku etykietki maminsynka albo
niedobre dowiadczenia z pci przeciwn. Co ciekawe, wydaje si, e wczesne dowiadczenia z wasn
pci nie odgrywaj adnej roli nawet u heteroseksualistw: popularny stereotyp, e homoseksualizm
spowodowany jest uwiedzeniem chopca przez starszego mczyzn albo dziewczynki przez starsz od niej
kobiet, nie znajduje w naszych danych potwierdzenia.
Moliwe, e mskie lub eskie szkoy z internatem i wizienia s wylgarni homoseksualizmu, ale praw dopodobnie nie s one przyczyn tych skonnoci.
W szkole zachowania homoseksualne mog wynika z ciekawoci okresu dojrzewania, podczas gdy w
wizieniu - z sytuacyjnej koniecznoci. Obie te instytucje mog obnay albo ujawni wrodzone skonnoci
homoseksualne chopca czy mczyzny, ale mao prawdopodobne, by je w nim zaszczepiy.
Przysze skonnoci homoseksualne chopca czy dziewczynki najwyraniej sygnalizuje ich zachowanie w
dziecistwie - niemiali, niewysportowani, wstydliwi chopcy i awanturnicze, aktywne dziewczynki. Bo
cho podwzgrze nie otrzymao jeszcze swojej porcji hormonw okresu dojrzewania, generalny ukad
mzgu ma ju niewaciwe pciowo skonnoci.
Wyjanienie biologiczne moe nawet ujawni sabe punkty interpretacji psychologicznej. Od dawna, na
217

Zob. D. Symons, 198-305; G. D. Wilson, 1987.

Zob. D. Symons, 301.
219
Zob. J. Morris.
220
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 32-36.
221
Zob. M. Diamond.
222
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 177.
223
Zob. M. Diamond, G. D. Wilson, D. K. B. Nias, 99; G. D. Wilson.
224
Zob. A. P. Bell i in.
218

przykad, uwaano, e wrogi lub obojtny ojciec moe by przyczyn homoseksualizmu - chopiec reaguje
sprzeciwem wobec najwaniejszego wzorca roli mskiej z wczesnego dziecistwa i odrzuca tradycyjnie
mskie postawy oraz zachowania. Jest jednak zupenie moliwe, e ojciec sta si wrogi z tej wanie
przyczyny, e dziecko byo - z natury - niemskie, nie byo tym synem, ktrego zawsze pragnem.
Ojcowie, ktrzy czekali na dzie, kiedy razem ze swoimi synami pjd na mecz futbolowy, s zapewne
rozczarowani lub wrcz niezadowoleni, gdy ich synowie, z jakiegokolwiek powodu, wol zajcia typo wo
kobiece.
Jaka jest wic pierwotna, biologiczna przyczyna dewiacji seksualnych? Jeeli to dziaanie hormonw w
okresie podowym tak wpywa na seksualno dziecka i dorosego, to co w takim razie powoduje zakcenia
w ich wydzielaniu?
Pierwsze wskazwki pochodz znw od szczurw.225 Wiadomo, e wysoki poziom stresu u matki obnia poziom hormonu mskiego w jej macicy. Eksperymenty wykazay, e jeli ciarne samice szczura poddaje si
powanemu stresowi, ich potomstwo pci mskiej odczuwa pocig do innych samcw - e w gruncie rzeczy
takie szczury s homoseksualistami, najwidoczniej w rezultacie stresu, ktremu poddane zostay ich matki.
Ta wiadomo zaintrygowaa Drnera.226 Nie mg on, co zrozumiae, zapeni laboratorium kobietami
ciarnymi i poddawa ich silnemu stresowi, ale mg przeanalizowa wyniki z laboratorium historii.
Przyjrza si okresowi drugiej wojny wiatowej, kiedy to - jak mona przyj - mieszkacy jego kraju yli w
trudniejszych ni zwykle warunkach.
Drner stwierdzi, e spord okoo omiuset przebadanych homoseksualnych mczyzn znaczco wicej
urodzio si w penym napi okresie wojny i w trudnych pierwszych powojennych latach ni w latach
przedwojennych i w pniejszym okresie powojennym. Najwysza liczba urodze odpowiadaa ostatnim
miesicom wojny.
Dwie trzecie spord tych omiuset homoseksualnych mczyzn i ich matek opowiadao o przeyciu przez
matk silnego lub umiarkowanego stresu w okresie ciy - w efekcie takich czynnikw, jak utrata bliskiej
osoby, bombardowanie, gwat, powany niepokj. Z drugiej za strony matka adnego z heteroseksualnych
mczyzn stanowicych prbk kontroln nie pada w okresie ciy ofiar silnego stresu, a tylko 10%
podlegao stresowi umiarkowanemu.
Wpyw na niski poziom hormonw mskich w okresie podowym mog te mie czynniki mniej drastyczne
ni wielkie konflikty wiatowe. Jednym z nich moe by przyjmowanie niewaciwych lekw. Uwaa si, e
barbiturany, jedna z tych grup lekw, ktre s najpowszechniej przepisywane i naduywane, podawane byy
od lat pidziesitych do osiemdziesitych w a 25% ci. W eksperymentach na zwierztach, ktrym
podawano barbiturany, leki te oddziayway na tkank zarwno bezporednio, jak i porednio poprzez
ksztatujce pe mzgu substancje wydzielane przez pd. Zaobserwowano midzy innymi takie
konsekwencje, jak zmiana w behawioralnych i fizjologicznych rnicach midzy pciami 227. Skutki
przewidywane u ludzi to niedostosowanie psychospoeczne i demaskulinizacja tosamoci pciowej oraz
zachowa zwizanych z rol pciow u mczyzn.
Z tego wniosek - a dotyczy on wielu lekw - e kobiety w ciy powinny unika barbituranw. Pewnym
pocieszeniem moe by informacja, e nie przepisuje si ich ju tak chtnie jak dawniej.
Drner jest tak przekonany o zwizku midzy poziomem hormonw w okresie podowym a pniejszymi
skonnociami seksualnymi, e za rozsdn praktyk medyczn uwaa monitorowanie i korygowanie tego
poziomu. Powiada si nawet, e pod oson elaznej Kurtyny lekarze w NRD rozpoczli ju takie
postpowanie kliniczne.
Nasze nowe rozumienie biologii pci rodzi istotne pytanie o nasz stosunek do homoseksualistw i do ich
leczenia. Skoro u rda tego zjawiska ley biologia - czy te natura - to jak mona potpia
homoseksualizm jako bardziej nienaturalny ni, powiedzmy, leworczno?
A moe waciwszym porwnaniem s takie zjawiska biologiczne jak choroby wrodzone? Jeli tak, to czy
suszne jest okrelanie tej niegenetycznej rasy mianem ludzi chorych? Czy kliniczne korygowanie tego
zespou objaww jest a tak odlege od groteskowych naduy lekarzy w Trzeciej Rzeszy, ktre
zdeprawoway medycyn w pogoni za czystoci rasow - prowokujc jednoczenie, jak na ironi, w czasie
wojny te wanie warunki, ktre sprzyjaj powstawaniu homoseksualizmu?
225

Zob. I. L. Ward.
Zob G. Drner, 1980.
227
Zob. J. M. Reinisch, S. A. Saunders.
226

Wierzymy, e wiadomo biologicznych rde anomalii seksualnych doprowadzi do uznania, e skonnoci

homoseksualne to take syndrom naturalny. By moe zmieni nasze pojmowanie tego, co jest norm. W
kocu zasadniczy problem, przed ktrym staj homoseksualici, nie przez nich zosta stworzony, tylko przez
nas, hetero-seksualistw. Wyrasta on z naszej nietolerancji wobec niezgodnoci ich tosamoci pciowej i
zachowa seksualnych z tym, co my dekretujemy jako normalne (ale nawet ta nietolerancja moe mie
swoje rda w biologii - jako element zachowa agresywnych wobec outsiderw).
Z pewnoci nadesza ju pora na zawieszenie broni w walce pomidzy tymi, ktrzy d do wyjanienia
biologicznego zachowa ludzkich, a tymi, ktrzy poszukuj dla nich wyjanie psychologicznych. Warunki
takiego traktatu zaproponowane zostay dziesitki lat temu, kiedy pewien psycholog napisa do swoich
kolegw, e powinni
mie to na uwadze, i przyjdzie taki dzie, kiedy wszystkie nasze prowizoryczne
sformuowania trzeba bdzie oprze na podstawie organicznej [...]. Zapewne okae si
wwczas, e to specjalne substancje i procesy chemiczne maj wpyw na seksualno [...].
Psychologiem tym by Zygmunt Freud. A taki dzie z pewnoci ju zawita.

9. MAESTWO DWCH UMYSW

Maestwo, powiadali dawni humoryci, to wspaniaa instytucja. Ale kt chciaby y w instytucji?
W rzeczywistoci wikszo z nas w niej yje. Mimo ogromnego wzrostu liczby rozwodw spowodowanego w znacznym stopniu nowoczesn legislacj i finansow niezalenoci kobiet - na
Zachodzie 93% z nas, przejawiajc rny stopie optymizmu, skada przysig maesk wic nas z
ukochanym nieznajomym. Siedemdziesit pi procent maestw okazuje trwao, a nawet pord tych,
ktrzy przeszli przez katastrof maesk, wikszo opowiada si za nadziej, a przeciw dowiadczeniu, i
ponownie wchodzi w zwizki maeskie.
Nasza nowo nabyta wiedza o tym, co kieruje naszymi zachowaniami i decyduje o takiej ich odmiennoci,
sama z siebie nie zmieni tego skomplikowanego ukadu, jakim jest maestwo - nie zaprezentujemy tu
nowego jego wzorca. Ale jestemy przekonani, e wiele napi w tym najwaniejszym ze zwizkw midzy
ludmi wynika z bdnego przekonania, e mczyni i kobiety to istoty identyczne. Sprzeczno pomidzy
tym zaoeniem a rzeczywistoci prowadzi moe do rozgoryczenia, zaciekoci i wzajemnych oskare.
Wszystko mogoby si sta nieco atwiejsze, gdybymy przyznali, jak bardzo si od siebie rnimy. Moe
nawet bylibymy nieco szczliwsi. W kocu niewiele jest dowodw na to, e feministyczna wiara i
negowanie rnic midzy pciami przynioso cho troch maeskiego szczcia czy to kobietom, czy
mczyznom.
Jest bardziej prawdopodobne, e wanie uznanie rnic midzy pciami doprowadzi do
zawieszenia broni w wojnie pci, ni e doprowadz do tego naiwne deklaracje o braku
istotnych rnic.228
Jeden z problemw polega na tym, e po raz pierwszy w historii ksztacimy dzi chopcw i dziewczta w
zupenie ten sam sposb. Program szkolny odzwierciedla przekonanie o naszej identycznoci i zachca
modzie, by w to uwierzya. W tej sytuacji maestwo staje si szokiem. Nie wydaje si, abymy
wychowywali obie pcie do zawarcia maestwa - pisze autor niedawnej pracy o maestwie. - Dzisiaj
najtrudniej wszystkim nam przyzna, e obie pcie wchodz w zwizek maeski z bardzo odmiennymi
oczekiwaniami, talentami i przygotowaniem emocjonalnym.229
Kobieta wnosi do zwizku wraliwo emocjonaln, skonno do wzajemnej wspzalenoci, tsknot za
bliskoci uczuciow i za seksem jako wyrazem tej emocjonalnej intymnoci. Mczyzna jest w dziedzinie
uczu znacznie mniej wymagajcy, a bywa nawet zupenie lepy na ich wag. Skonny jest do niezalenoci i
swoje obowizki w ramach kontraktu maeskiego postrzega przede wszystkim w kategoriach zapewnienia
bezpieczestwa finansowego. Chce udanego ycia seksualnego, w ktrego rezultacie jego ona zaludni
228
229

Zob. D. Symons, 274.

Zob. M. Green, 159.

mae rodzinne pastwo, na ktrego czele on stoi, [...] i zbuduje solidny fundament dla jego ycia 230.
Mczyzna prawdopodobnie nie wie, e biologia kobiety spowoduje u niej niezrozumiae i nieracjonalne
zmiany nastroju. Ona nie zdaje sobie sprawy, e jego biologia niesie z sob niszy prg gniewu i frustracji.
W rezultacie zagroona jest przynajmniej domowa zastawa - jeli nie co wicej.
Odpowiedzialnoci za t sytuacj obarcza si zazwyczaj mczyzn. To nie my - stwierdzia Shere Hite po
rozwaeniu wnioskw z bada ankietowych 4500 amerykaskich kobiet - to stosunek mczyzn do kobiet
powoduje problem. Problem ujawnia si w odpowiedziach 95% respondentek twierdzcych, e cierpi z
powodu emocjonalnego i psychologicznego zncania si, 98% sfrustrowanych brakiem werbalnej
bliskoci z partnerem, 79% wtpicych, czy nadal powinny wkada tak wiele energii w zwizek miosny, i
87% przyznajcych, e najgbszy zwizek emocjonalny czy je z inn kobiet. 231
Warto pracy Shere Hite zostaa zakwestionowana ze wzgldu na technik bada. Istnieje podejrzenie o niereprezentatywno prbki wskutek braku obiektywnoci autorki. Ale jej ustalenia w najmniejszym stopniu
nas nie zaskakuj. Zaskoczeni jestemy jedynie tym, e ktokolwiek uwaa, i warto nada taki rozgos
stwierdzeniu biologicznej oczywistoci. Brak porozumienia to jedno z podstawowych zjawisk w yciu. W
wietle naszego nowego pojmowania pci wydaje si absolutnie przewidywalne, e kobiety zadrcza si
bd niekomunikatywnoci mczyzn - bo przecie mzgi mczyzn nie s przystosowane do tego celu.
Wydaje si nam zupenie naturalne, e najbliszym przyjacielem wikszoci kobiet jest inna ko bieta, bo
biologia kobiety ogromne znaczenie nadaje zwizkom midzy ludmi, a podobiestwa przycigaj si. Nie
dziwi nas czsta skarga, e mczyni chc w zwizku obj rol gwiazdy, e najwaniejsz spraw jest
dla nich by, podczas gdy dla kobiety - dawa.
Reagowanie z furi na wrodzon msko mczyzn jest rwnie skuteczne jak wciekanie si na pogod czy
na istnienie Himalajw. Sensowniejsze wydaje nam si zaoenie paszcza przeciwdeszczowego i porzucenie
planw zrwnania Mount Everestu z ziemi. Niektre kobiety przekonane s jednak, e jedyna droga do
zbawienia ley w cakowitym przeksztaceniu spoecznego i seksualnego krajobrazu naszej planety. Jak
twierdz ekstremistki, dysponujemy dzi technologi pozwalajc zniwelowa biologiczne rnice midzy
pciami. Aborcja metod prniow, zapodnienie in vitro, dzieci z probwki uczyni ci, seks i
maestwo czym zbdnym - mczyzn zreszt take. Pozostanie im jedynie rola trzymanego w zagrodzie
stada rodowodowych dostarczycieli spermy, cho technika zamraania moe i z tym da sobie rad.
Wszystko to wietnie - dopty, dopki zadowalamy si sprowadzaniem rnic biologicznych do tego, e
kobiety rodz dzieci i karmi je piersi, a mczyni nie. Ale rnice te, jak teraz wiemy ponad wszelk
wtpliwo, sigaj znacznie gbiej. Dotycz one mzgu - jego struktury i strategii. Te z kolei determinuj
nasze nadzieje, ambicje, umiejtnoci i zdolnoci. Stanowi o istocie naszej osobowoci. Redukujc rnice
midzy pciami do rnic reprodukcyjnych, neguje si nie tylko prawd naukow, ale take istot naszego
czowieczestwa, zarwno mskiego, jak i kobiecego.
Problem polega na tym, e to apostoowie identycznoci pci nadaj ton. To oni, w daremnym usiowaniu
odebrania dzieciom ich naturalnej tosamoci pciowej, wprowadzaj prawa i zakazuj seksistowskich
ksiek. Ale myl, e wszyscy przychodzimy na wiat z umysem w postaci czystej karty, w formie tabula
rasa gotowej do przyjcia przekazu, ktry zechce na niej odcisn spoeczestwo, to tylko marzenie
totalitarysty. Ostatecznie, skoro to za przyczyn naszej biologii jestemy, kim jestemy, czy denie do
wyeliminowania rnic midzy nami nie jest zadaniem rwnie potwornym i beznadziejnym co denie do
stworzenia rasy panw? Zaoenia i zalecenia propagatorw neutralnoci pciowej niepokojco tchn
seksualnym faszyzmem.
Postawa obojtnoci wobec biologii pci spowodowaa, e cho o maestwie napisano tysice ksiek,
uchwalono tysice ustaw i podjto tysice bada - ignorowano podstawow w tej kwestii rol rnic midzy
pciami. Dr Alice Rossi, Amerykanka, jedna z niewielu socjologw akceptujcych biologiczne korzenie
spoeczestwa, prbuje wykorzystywa t wiedz w swojej wasnej pracy. Ostrzega ona swoich kolegw
socjologw, e bez tej perspektywy ich teorie mog okaza si nieistotne wobec dowodw dymorfizmu
pciowego, dostarczanych wci przez nauki neurologiczne i biologiczne.
Problem rodzi si z nieporozumienia wok kwestii pci i ich rwnoci. W przypadku pci - pisze Alice Rossi
- Rnorodno jest faktem biologicznym, podczas gdy rwno jest zasad polityczn, etyczn i
spoeczn.232
Na przeomie wiekw, a nawet zaledwie jedno pokolenie wstecz, kobiety nie byy tak zagubione. Zaczy
230

Zob. F. M. Canaan; G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 62-76.

Zob. S. Hite.
232
Zob. A. S. Rossi, 1985.
231

wwczas akceptowa swoj seksualno, a jeli chodzi o rwno, to rozumiay, e wadza moe mie
rozmaite postaci. Dla mczyzn wyraa si ona tradycyjnie w dominacji i agresji - na tych pojciach opiera
si mska definicja pozycji spoecznej, bezkrytycznie przyjta przez niektre uczestniczki ruchu wyzwolenia
kobiet. Wadza kobiet polega na czym subtelniejszym. To sia, ktra tworzy zwizki midzy ludmi, spaja
rodziny i buduje spoeczestwa. Kobiety, ktre to rozumiej, ktre nie neguj wartoci i siy tej nieodcznej,
nieocenionej, zasadniczej zalety swojej pci, mniej maj niepokojw zwizanych ze swoj pozycj. Nie
naley przez to rozumie, e kobiety te akceptuj uprzedzenia, z jakimi czsto spotykaj si w domu czy w
pracy - do tej kwestii wrcimy szczegowo pniej - ale zdaj one sobie spraw z tego, e maj pewne
umiejtnoci, ktrych brak mczyznom.
Ta odmienna dla kadej z pci definicja wadzy to tylko jeden z aspektw oglnej odmiennoci postaw kobiet
i mczyzn wobec ycia. Wiele prac pokazuje, w jaki sposb kobiety i mczyni postrzegaj i wartociuj
swoje ycie, i wszystkie one odnotowuj rnic midzy pciami pod tym wzgldem. W badaniach nad
szecioma wspczesnymi kulturami 233 poproszono kobiety i mczyzn o opisanie, jakim czowiekiem
najbardziej chciabym/chciaabym by. Wrd cech wybieranych najczciej przez mczyzn byy
praktyczno, bystro, pewno siebie, skonno do dominacji i rywalizacji, krytycyzm i samokontrola. We
wszystkich badanych kulturach kobiety czciej opisyway swj idea jako osob kochajc, czu,
impulsywn, wspczujc i wielkoduszn.
W innych badaniach234, w ktrych poproszono reprezentantw obu pci o ocen rnych zainteresowa i
zaj, dziewczta wyej stawiay wartoci spoeczne, estetyczne i religijne, podczas gdy chopcy preferowali
wartoci ekonomiczne, polityczne i teoretyczne. Kobiety ceniy interesujce dowiadczenia albo sub
spoeczestwu, natomiast mczyni najwyej stawiali wadz, korzy i niezaleno. Mczyni ceni
sobie konkurencj, nowinki naukowe i zasady, presti, wadz, dominacj i wolno, podczas gdy kobiety
ceni wizi midzy ludmi i bezpieczestwo.
Badania nad maestwami 235 pokazuj, e szczcie maeskie mczyzn zaley od poziomu speniania
przez ich ony takich usug, jak atrakcyjny wygld, gotowanie i zakupy. Zadowolenie kobiet z maestwa
zaleao bezporednio od tego, jak czuli byli ich mowie w dniu, w ktrym wypeniay one kwestionariusz
ankiety. Zastanawiajce, e - jak si okazuje - kobiety s szczliwsze ni mczyni pomidzy osiemnastym
a szedziesitym czwartym rokiem ycia 236, kiedy to mczyni w kocu znajduj zadowolenie. Zmiana ta
zachodzi w okresie, kiedy poziom hormonw zaczyna spada, a kobiety i mczyni zaczynaj si do siebie
upodabnia w zachowaniu. Kobiety staj si bardziej niecierpliwe, egoistyczne i pewne siebie, natomiast
mczyni staj si agodniejsi, odkrywaj warto bliskoci i wizi z innymi ludmi. 237
Kobiety wykazuj wiksz od mczyzn wraliwo na bodce emocjonalne. 238 S te z natury troskliwsze,
co przejawiay ju jako dziewczynki ciepo witajc nowego uczestnika zabaw. Wydaje si, e pojmowanie
prawoci jest u kobiet cile powizane z etyk troski, tote mylc o sobie jako o kobietach, myl o sobie
w zwizkach z innymi ludmi.239
Czy te obserwacje potwierdzaj jedynie, e jestemy kulturowymi ofiarami spoecznych stereotypw, czy te
mona da prostsz odpowied - e kada z pci jest produktem swojej specyficznej biologii? Niemal
powszechna, by nie powiedzie wieczna, natura tych odmiennoci przemawia za biologi. W wyniku tego,
jak uksztatowane s nasze mzgi, widzimy wiat odmiennie, przypisujc inn warto odmiennie
postrzeganym sprawom.
Tym, ktrzy popieraj status quo w sprawie pci - a s to przewanie mczyni - analiza ta przyniesie
znaczn ulg, natomiast zwolennicy rewolucji seksualnej - przewanie kobiety - bd niezadowoleni. Bd
argumentowa, e akceptacja rnic wynikajcych z biologii skazuje kobiety na ich tradycyjne role, na
suenie rodzinie, podporzdkowanie si dominujcym mom, ktrym wiadcz owe usugi, powicanie
kariery dla domu, przyjmowanie bez skargi rl i wartoci, ktre skazane s na niszo wobec rl i wartoci
mskich.
Skazane na niszo - ale przez kogo? Przez mczyzn oczywicie, cho jak na to wskazuj wyniki bada,
kobiety i mczyni rni si od siebie i maj rne wartoci. Problem powstaje dopiero wwczas, gdy
kobiety oceniaj wasn warto wedug mskiej skali. Kobieta nie przywizuje takiej wagi do statusu i
hierarchii wadzy. To obsesja mczyzny. A wiec - zaryzykujmy brak elegancji stylistycznej - dlaczego
233

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 203.

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 315.
235
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 337.
236
Tame, 338.
237
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 65; M. Perimutter, E. Hali (patrz: Bibliografia oglna); A. S. Rossi, 1985.
238
Zob. F. M. Cancian; N. M. Henley, 8-13; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 335; W. Gove; R. Rosenthal.
239
Zob. C. Gilligan.
234

jakakolwiek kobieta miaaby wiadomie przyjmowa mski system wartoci pozbawiajcy wartoci jej
wasne kobiece wartoci? Jeli kobieta prbuje by bardziej podobna do mczyzny, to - niemal z definicji
- staje si mniej szczliw kobiet.
Teraz, kiedy dymy do wikszego wzajemnego zrozumienia midzy pciami poprzez uwiadomienie sobie
rnic midzy nimi, przeszo udzieli moe odpowiedzi na niektre pytania - skd pochodz rnice
midzy nami, w jaki sposb historia wzmocnia nasze z natury odmienne postawy i zaostrzya problemy
zwizane z przystosowaniem tych postaw do warunkw wspczesnych. yjemy w wiecie technologii, ale
nadal jestemy
genetycznie wyposaeni jedynie w dziedzictwo po dawnych ssakach naczelnych, dziedzictwo
powstae przede wszystkim w efekcie adaptacji odpowiednich dla epok znacznie
wczeniejszych. 240
Dwa ostatnie stulecia - okres spoeczestwa industrialnego - to zaledwie maleki punkcik w naszym rozwoju
ewolucyjnym. Przez wiksz cz naszej przeszoci ylimy w spoecznociach, ktrych przeycie opierao
si na polowaniu na zwierzta i zbieraniu poywienia rolinnego. Mczyni obdarzeni wiksz si i
wytrzymaoci, tendencj do wczgi i wiksz sprawnoci w okrelaniu pooenia w przestrzeni dzidy
wobec zdobyczy, zajmowali si polowaniem, zajciem nieprzewidywalnym i niebezpiecznym. Kobiety
zbieray orzechy, ziarno i to wszystko, co da si wygrzeba z ziemi - miay zajcie bezpieczniejsze i
pewniejsze. By to podzia pracy wyjtkowy wrd wyszych ssakw i do sprawiedliwy - kobiece
zbieractwo zapewniao okoo poowy spoywanych kalorii, a dwie trzecie spoywanej masy.
Podzia ten by sensowny, poniewa kobieta pozostawaa bliej domu i moga karmi piersi dzieci, ktre u
ludzi s wyjtkowo zalene od matek. Szympans osierocony w wieku szeciu miesicy przeyje; niemowl
ludzkie nie jest w stanie przej nawet paru krokw przed upywem pierwszego roku ycia.
Trudno si dziwi, e przy takiej zalenoci dziecka od matki i przy tak cakowitym pochoniciu matki
zajciami przy dziecku (nawet dzisiaj, mimo milionw lat ewolucji, kobiety czsto s zaskoczone mnstwem
pracy zwizanej z wychowaniem niemowlcia) zarwno matka, jak i dziecko wyksztaciy w sobie poczucie
zalenoci od mczyzny-myliwego.
Innymi sowy, przez miliony lat ylimy w spoeczestwie seksistowskim. Nie moemy odrzuci
dziedzictwa naszej ewolucji z dnia na dzie.
Mski promiskuityzm ma rodowd ewolucyjny.241 Zrozumiae jest, e naleao wykorzysta kad okazj, by
powikszy stado. Im wicej potomkw, tym wiksza szansa, e mczyzna przekae swoje geny
nastpnemu pokoleniu. Swoboda seksualna jest zakodowana w mskich genach i wdrukowana w sie
pocze nerwowych w mskim mzgu. Kady farmer wie, e za kadym razem, kiedy byk koczy
kopulacj z krow, jego zainteresowanie moe by ponownie - i to natychmiast - pobudzone przez
wprowadzenie nowej krowy, przy czym reakcja na sidm krow bdzie tak samo silna jak na pierwsz.
Baran, majc do czynienia z t sam owc, nie moe mie ejakulacji wicej ni pi razy - ale jeli zastpi j
nowa owca, przystpuje do aktu kopulacji z tak sam luboci jak poprzednio. Ani byka, ani barana nie da
si te wyprowadzi w pole - jeli na by ich wczeniejszych partnerek zaoy si worki albo zamaskuje je w
jaki inny sposb, i barany, i byki najprawdopodobniej odwrc si z niechci.
Zjawisko to z satysfakcj opisano pod nazw efektu Coolidgea 242, a to z powodu uwag, jakie pady, gdy
prezydent Stanw Zjednoczonych i jego ona zwiedzali rzdow farm. Mijajc kurniki, pani Coolidge
zapytaa, ile razy dziennie kopuluje kogut.
Dziesitki razy - brzmiaa odpowied. Prosz powiedzie to prezydentowi - zayczya sobie
pani Coolidge. Kiedy prezydent mija zagrody i powiedziano mu o kogucie, zapyta: Za
kadym razem z t sam kur? - Och, nie, panie prezydencie, za kadym razem z inn.
Prezydent pokiwa powoli gow, a potem rzek: Prosz powiedzie to pani Coolidge...
Pragnienie seksualnej nowoci jest mzgowi mskiemu wrodzone i stanowi kombinacj owego denia do
eksploracji, ktre widzielimy u przedszkolakw, poziomu testosteronu, denia do dominacji i mniejszego
znaczenia przywizywanego do dugotrwaych, satysfakcjonujcych zwizkw, co stanowi jedn z jego
skonnoci. Przystojny kochanek pani Bovary rozmyla nad wieczn monotoni namitnoci, ktrej formy
240

Zob. A. S. Rossi, 1977.

Zob. D. Barash, 47-50; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 63-65; D. Symons, 201-202.
242
Zob. D. Symons, 210-211
241

i frazy s zawsze takie same. Jedynie rnorodno seksualna moe zapewni spenienie na jaowej pustyni
dzy.
Wszystkie badania wykazuj, e mczyni pragn w dziedzinie seksu rnorodnoci. 243 Kinsey dochodzi do
wniosku, e gdyby nie zakazy spoeczne, mczyzna korzystaby cae ycie ze swobody seksualnej. Inny
autor zauwaa: W maestwach opierajcych si na mioci kobiety mog podarowa seks w zamian za
mio, podczas gdy mczyni mog rezygnowa z seksu dla mioci.
Co roku w okolicy Boego Narodzenia wida skutki mskiego pdu do nowoci w dziaach z bielizn
damsk.
Mczyni wstydliwie przebieraj wrd przezroczystej i egzotycznej nocnej bielizny. Widocznie bardziej s
skonni sami siebie wyprowadzi w pole uciekajc si do maskarady ni owe byki i barany, ktrych nie byy
w stanie oszuka worki na gowach ich partnerek. Mzg mski wie podniecenie seksualne przede
wszystkim z bodcami wzrokowymi. Przychodzi Nowy Rok i te same dziay z bielizn oblegane s przez
kobiety zwracajce owe symbole mioci. To po prostu nie w moim stylu - m wi, zwracajc szkaratne
satynowe podwizki czy wyrafinowane erotyczne neglie. Uwaaj je za krpujce, a moe nawet gupawe.
Zapewne wolayby, aby ich mczyni wybrali prezenty odpowiadajce odmiennym preferencjom
zmysowym kobiet - na przykad aromatyczne olejki podkrelajce ich wiksz wraliwo na dotyk i
zapach.
Potrzeby mczyzn i kobiet w dugotrwaym zwizku s tak odmienne, twierdzi jeden z amerykaskich
antropologw244, e konieczny jest wiadomy wysiek obojga partnerw, aby te rnice zaakceptowa,
dostosowa si do nich i odpowiednio na nie zareagowa. Oznacza to, e kobiety - powinny si chwil
zastanowi, zanim zwrc t okropn bielizn, a mczyni powinni zda sobie spraw, e blisko i czuo
s zapewne dla kobiet waniejsze od samego wyczynu seksualnego. Jak to ju zauwaylimy w jednym z
wczeniejszych rozdziaw, blisko, poczucie bezpieczestwa i wierno stanowi dla kobiet bodce
erotyczne, czego dowodzi piciokrotnie wyszy wskanik osigania przez nie orgazmu w zwizku
maeskim.
Tabletka i inne rodki antykoncepcyjne dla kobiet zmieniy, by moe, socjologi i polityk seksu, ale nie
zlikwidoway zasadniczo odmiennej filozofii seksu, ktra bliska jest kadej z pci. Mimo to jednak nadal jest
prawd - jak utrzymuje psycholog brytyjski Glen Wilson - e kobiety pragn duo seksu z mczyzn,
ktrego kochaj, natomiast mczyni chc duo seksu 245. Mczyni umiej oddzieli seks od mioci znw te ich schludne mzgi, porzdnie podzielone na przegrdki! To wanie zjawisko w sposb
nieunikniony prowadzi do rozbienoci pomidzy uczuciami onatego mczyzny i jego kochanki. Kobiety
niemal zawsze traktuj przygod miosn z onatym mczyzn powaniej ni mczyzna, niezale nie od
tego, jak gwatownie on temu zaprzecza.
Rzadko zdarza si, aby kobieta szczliwa w maestwie miaa romans. Natomiast mczyznom
szczliwym w maestwie zdarza si to znacznie czciej. Jest trzy razy bardziej prawdopodobne, e
miosn przygod zainicjuje mczyzna ni kobieta. 246
Wyzwolenie seksualne bez wtpienia prowadzi do wzrostu liczby kobiet poszukujcych takiego samego rodzaju przypadkowych zwizkw seksualnych. Mona zrozumie, e w okresie je poprzedzajcym musiao
si nagromadzi cae morze kobiecej frustracji seksualnej i nie zaspokojonego apetytu na swobod w tej
dziedzinie. Ale nie jest to morze bez dna - odwrotnie ni u mczyzn. Kobiece podanie na nic niepomnej
rozwizoci ma swoje granice. W przytaczajcej wikszoci badania wykazuj, e kobiety chc seksu z
uczuciem, a nie seksu dla seksu. Dlaczego, w imi wyzwolenia, miayby kobiety naladowa mskie
postpowanie, i za mskim scenariuszem?
Ruch wyzwolenia kobiet potpia podwjne standardy w dziedzinie seksu - dlaczego seks pozamaeski jest
w porzdku w przypadku mczyzn, a w przypadku kobiet nie? Standardy s rzeczywicie podwjne w
tym sensie, e stosunek pozamaeski ma dla mczyzn i kobiet inne znaczenie i inn przywizuj do niego
wag. To byo bez znaczenia - mamrocze mczyzna, gdy jego niewierno zostanie odkryta. I mona by
niemal pewnym, e tak byo. Mwi, e kocha j tak bardzo jak zawsze, i zapewne tak jest. Ale jego ona
postrzega t przygod jako napa na najcenniejsze dla niej wartoci - blisko i wierno. Gdyby to ona
zdecydowaa si na romans, mona si zaoy, e znaczyoby to dla niej bardzo wiele. Nie moe mu
zatem przebaczy, bo nie moe go nawet zrozumie. Ich mzgi i hormony sprawiy, e s sobie obcy.
Nawet w maestwie zrozumienie odmiennych potrzeb seksualnych kadego z partnerw mogoby
243

Zob. D. Symons, 206-253; G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 125-139.

Zob. H. E. Fisher oraz informacja uzyskana w rozmowie.
245
Zob. G. D. Wilson, N. K. S. Nias, 131.
246
Zob. R. G. d'Andrade; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 203; D. Symons, 232-237.
244

uspokoi wzburzone maeskie wody.247 Kinsey uwaa odmiennoci popdu seksualnego u kobiet i
mczyzn za jedn z gwnych przyczyn braku szczcia. U niego popd jest silniejszy we wczesnym
okresie ycia - std jej skarga, e on zbyt czsto j wykorzystuje. W pniejszym okresie, kiedy jego
popd sabnie, opada niekiedy poniej niszego, ale staego, poziomu jej podania - i problem pozostaje ten
sam, cho odwrcony. Teraz on czuje si dotknity, e musi si dla niej wykaza.
Mimo wszystko 70% badanych maestw twierdzi, e ich zwizek jest szczliwy. 248 Powiada si, e nad
szczliwym maestwem trzeba popracowa. Chcielibymy po prostu zasugerowa, e praca ta byaby
atwiejsza, gdybymy w peni zrozumieli istot zadania i rnice, ktre trzeba przezwyciy, a nie
wychowywali nasze dzieci w nieznajomoci tych rnic lub w bdnym przekonaniu, e adnych rnic nie
ma.
Najwikszym poza seksem - cho w cisym z nim zwizku - zagroeniem maestwa jest nierwno kon traktu w sferze uczu. 249 Ze wzgldu na odmienn hierarchi wanoci w mzgu kadego z partnerw,
umowa jest niesprawiedliwa. Jak czytamy w pewnej amerykaskiej pracy 250, dziewidziesit osiem kobiet
na sto chce, aby mczyni wicej z nimi rozmawiali o swoich osobistych przemyleniach, wraeniach,
planach, emocjach, wtpliwociach - i eby je pytali o to samo. Osiemdziesit jeden procent kobiet twierdzi,
e to one inicjuj wikszo powanych rozmw, wkadajc wiele wysiku w skonienie mczyzn do
wyraania ich najskrytszych myli i uczu. Ale wikszo on napotyka silny opr, kiedy staraj si zmusi
maonka do rozmowy o uczuciach. Dochodz one do wniosku, e ich partnerzy obawiaj si wyraania
uczu. Blisko trzy czwarte kobiet pozostajcych w zwizkach trwaych lub w maestwie zrezygnowao w
kocu z osignicia bliskich zwizkw emocjonalnych z partnerem. Osiem kobiet na dziesi mwi, e
mczyzna czsto nie sucha naprawd, a mniej wicej poowa tej liczby twierdzi, e ich partner czsto
zaleca im nie odczuwa tego, co odczuwaj, albo przynajmniej tego nie ujawnia. 251
Tradycyjnie wyjania si to tym, e mczyzn uczy si, aby nie ujawniali swych uczu - syndrom taki duy
chopiec, a pacze! Ale teraz ju wiemy, e przejawiany przez mczyzn dystans wobec uczu i niech do
ich komunikowania ma korzenie biologiczne. Zdolno do odczuwania emocji jest u mczyzn, w wikszym
stopniu ni u kobiet, fizycznie oddzielona od ich zdolnoci do artykuowania. W dodatku orodki emocji w
mzgu mskim s bardziej rozrzucone ni u kobiety. Nie polega to na tym, e mczyzna dusi wszystko w
sobie, tylko na tym, e jego emocje umiejscowione s w osobnym pudeku, w osobnym pokoju, ktrego w
dodatku zazwyczaj si nie odwiedza. Jzyk mczyzny wyraa si raczej w sowniku dziaania - wykonanie
czego, wsplne zajcia, wyraanie uczu poprzez podarunki, uprzejmo i fizyczn pomoc. Przytrzymanie
otwartych drzwi albo niesienie zakupw to nie tylko spoeczny obyczaj. To mski odpowiednik wyznania
zaley mi na tobie. Natomiast werbalne samoobnaenie, dzielenie si zwierzeniami i odczuciami to ta
cz bliskoci, ktrej pragnie jedynie kobieta.
Spjrzmy na t rnic z innej perspektywy biologicznej, a problem stanie si jeszcze wyraniejszy. Z
powodu cyklicznych zmian hormonalnych kobiety mog przejawia skonno do skrajnoci w wyraaniu
uczu, co mskiemu umysowi moe wydawa si irracjonalne.
Waga, jak kobiety przykadaj do uczu, zaley te w jeszcze inny sposb od odmiennej konstrukcji
kobiecego mzgu. Analizowalimy wczeniej pierwszorzdn rol, jak mzg kobiety przypisuje osobistym
zwizkom midzy ludmi. Kobiety s bardziej emocjonalne, poniewa specjalnie zostay tak uksztatowane,
by troszczyy si o ludzi. Odczuwaj cierpienie innych jak swoje wasne. 252 Mczyni, ze swoimi mzgami
nastawionymi na dziaanie, na cierpienie drugiego czowieka odpowiadaj poszukiwaniem dla niego
praktycznego rozwizania. Pacz dziecka trafia wprost do serca matki. Ojciec idzie po ksik o opiece nad
niemowlciem, by przeszuka katalog moliwych przyczyn i rodkw zaradczych: mokra pielucha - zmieni
j, godne - nakarmi dziecko, gazy - da mu odbekn, zmczenie - pohuta je. Mczyni czsto wyraaj
swoj opiekuczo bawic si z dziemi, to znaczy znw co robic.
Poczenia nerwowe w mskim mzgu zaprogramowane s bardziej do dziaania ni do zainteresowania ludmi. Mzg mczyzny ignoruje cae megabajty informacji o ludziach, powiedzmy - te zawarte w
subtelnych sygnaach wizualnych, na ktre kobiety reaguj w rozmowie ze znacznie wiksz atwoci.
Mczyzna musi na przykad zapyta: Czy ci nudz? Kobieta to wie. M ski sposb postrzegania daje
247

Zob. B. I. Murstein, 427, D. Symons, 232-237.

Zob. D. Symons, 232-237.
249
Zob. M. F. Cancian.
250
Zob. S. Hite.
251
Tame.
252
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 307.
248

mczynie mntej informaqi do dalszego dziaania. Mczyni uwaaj, e atwiej da sobie rad z rzeczami
ni z ludmi: samochd staje - zatka si ganik. Przenosi on t postaw na sfer spraw midzyludzkich:
niemowl pacze - trzeba mu zmieni pieluch. Mczyzna nie moe zrozumie, dlaczego kobieta tak wiele
czasu spdza zadrczajc si ich zwizkiem. Tak samo jak ona nie moe poj, dlaczego on spdza tyle
czasu dubic przy samochodzie.
Kobiety rzadko rozumiej inn jeszcze przyczyn tej ucieczki mczyzn od bliskoci. Mczyni po prostu
potrzebuj wicej przestrzeni - w kadym sensie. 253 Na statkach na morzu istnieje nie wypowiedziana (i
musi by nie wypowiedziana) zasada, e kady marynarz ma swj malutki kcik wycznie dla siebie. To
jest jego terytorium, miejsce, o ktrym wiadomo, e ma tam prawo przebywa, rozmyla, pali lub czyni
cokolwiek innego - samotnie. To nieprzypadkowy zbieg okolicznoci, e ulubiona rozrywka mczyzn chodzenie na ryby
- wie si z samotnoci, przestrzeni i wolnoci od wszelkich kontaktw z ludmi.
Na Uniwersytecie Bostoskim 48 studentw i tyle samo studentek wzio udzia w eksperymencie. 254 Powiedziano im, ale niezachcajco, by weszli ze sob nawzajem w kontakt. Obserwatorzy stwierdzili, e
kontakt wzrokowy by najlepszy, gdy obie strony byy kobietami, a najgorszy, gdy byli to dwaj mczyni.
Mczyni stawali te w wikszym oddaleniu od siebie i bardziej odchylali si do tyu na krzesach ni
kobiety. Wszystkim pozwolono przesuwa krzesa. Kobiety przysuway krzesa bliej do siebie ni
mczyni.
Jedno z wyjanie tej mskiej potrzeby wikszej przestrzeni odwouje si do mskiej potrzeby dominacji przestrze jako symbol statusu. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e mski mzg nie jest przystosowany
do intymnoci, przed ktr mczyzna fizycznie si wzdraga. Natomiast mzg kobiety jest do tego
przystosowany, czego odzwierciedleniem jest jej pragnienie bliskoci.
Tak wic kobiety widz, sysz i odczuwaj wicej, a to, co widz, sysz i odczuwaj, wicej dla nich
znaczy. Kobiety rwnie pacz czciej ni mczyni, moe dlatego, e maj wicej powodw do paczu dociera do nich wicej sygnaw emocjonalnych, mocniej na nie reaguj i wyraaj to z wiksz si. By
moe mczyzna nie dlatego pacze mniej, e nauczono go nie okazywa w takim stopniu swoich uczu,
tylko dlatego, e w gruncie rzeczy nie dostrzega krzywdy czy obrazy - albo w ogle, albo przynajmniej nie
w takiej mierze jak kobieta. Dosownie - mniej to dla niego znaczy.
Jeli mczyzna naprawd pacze, musi mie po temu jaki istotny i wany powd, podczas gdy kobiecy
wyraz uczu, czy to fizyczny, czy werbalny, czsto odznacza si pewn przesad. Kobiety z przesad
wybieraj i akcentuj sowa: Jeeli okae si, e kot jest chory, ja po prostu umr, albo: Nie ma nic
gorszego ni nieudolny fryzjer. Mczyzn moe to rozdrani: Nie, nie umrzesz, to tylko bdzie do
mczce, i: Istniej gorsze rzeczy, gd w Etiopii jest gorszy od nieudanego uczesania. Kobiety z kolei
traktuj te mskie odpowiedzi jako sarkastyczne oblanie zimn wod, co doprowadza je do szau. W
rzeczywistoci jest to nieporadna reakcja na dzielc ich otcha percepcji i komunikacji. Dlaczego ona nie
sprowadzi rzeczy do waciwej skali? Poniewa jej pojcie waciwej skali jest inne ni jego. Jego jest
dosowne i obiektywne. Jej jest przyblione i subiektywne.
Ale czy te cechy nie s sprzeczne z ow specyficznie msk irracjonalnoci, z atwoci popadania w
gniew? Gniew ten jest efektem wysokiego poziomu testosteronu. Podobnie jak atwiej jest pobudzi
seksualnie mczyzn ni kobiet, tak samo atwiej pobudzi w nim frustracj i zo. I, podobnie jak z
namitnoci, daje on tej zoci szybko upust w formie wybuchu.
Gniew odzwierciedla te inn jeszcze skonno mskiego umysu. Przejawianie gniewu wymaga pewnej
depersonalizacji obiektu naszej wciekoci - w gruncie rzeczy osoba taka staje si przedmiotem i wskutek
tego bardziej odpowiada nastawieniu mskiego umysu. Gniew i przemoc wymagaj bardziej
abstrakcyjnego, bezosobowego spojrzenia na wiat - inni ludzie staj si wwczas rzeczami, na ktre mona
krzycze i wrzeszcze. Kobieca wizja wiata, oparta przede wszystkim na ludziach i sto sunkach z nimi,
oznacza, e depersonalizacja konieczna do napadw wciekoci nie przychodzi kobiecie w sposb
naturalny.
Sam fakt, e na caym wiecie maestwo jest dla ludzi norm - cho jak wiemy, mczyni s z natury
niechtni tej instytucji - oznacza niezwyky triumf kobiecego mzgu i woli. Jest to doprawdy oszaamiajce
zwycistwo kobiecej siy i jej kontroli nad z natury skonn do promiskuityzmu biologi mczyzny. Jeeli
rozwaa t kwesti w kategoriach czysto pciowych (i ewolucyjnych), maestwo nic mczyznom nie
daje - ze wzgldu na ich samcze pragnienie nowoci i denie do moliwie najszerszego rozpowszechnienia
swojego nasienia. A jednak wikszo mczyzn znajduje przyjemno w maestwie i wiernoci i szanuje
je. Czciowo dzieje si tak dlatego, e przewiduj oni, jakie spustoszenia spowodowaaby powszechna
253
254

Zob. N. M. Henley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga; F. H. Hunting-ford, A. K. Turner.

Zob. N. M. Henley.

swoboda seksualna. W kocu ich wasne ony mogyby zosta uwiedzione przez innych mczyzn, a od
zarania dziejw mczyni panicznie si boj publicznej kpiny z przyprawionych im rogw. Moe te dzia
si tak dlatego, e maestwo jest umow, a umys mczyzny pierwszorzdn wag przywizuje do regu.
Moe rwnie tkwi w tym pewien element bezporedniej korzyci
- dom jest zazwyczaj miejscem bezpieczniejszym i wygodniejszym.
Kobiety, specjalistki od osobowoci, s ekspertami w dziedzinie polityki maeskiej i wizi spoecznych.
Ich umiejtnoci dyplomatyczne i spoeczne daj im decydujc przewag w deniu do utrzymania tej
nienaturalnej
- dla mczyzn - instytucji. Wspomnielimy ju o wikszej wraliwoci kobiet na niewerbalne sygnay
behawioralne.255 Kobiety uwaniej obserwuj twarze. Badania wykazuj nawet, e maj lepsz pami do
twarzy. Wadza, w kadym pastwie, zaley od posiadania informacji. W pastwie maeskim kobiety maj
jej wicej.
Zdradzajcy on mczyzna jest zaskoczony, jak to si dzieje, e jego ona zdaje si intuicyjnie wiedzie,
co si z nim dzieje. Intuicja nie ma z tym nic wsplnego. Kobiety po prostu wicej dostrzegaj. I nie chodzi
tu ani o w blond wos, ani o to, e mczyzna zwraca wicej ni zwykle uwagi na swoj higien osobist
(cho mczyzna nigdy by nie odebra takich sygnaw od kobiety). Kobieta widzi z zachowania mczyzny,
z tego, jak on wyglda, mwi i stoi, e co si dzieje. Mowie s dla swoich on otwart ksig nie za
spraw magii czy si tajemnych, tylko dziki waciwej kobietom wikszej bystroci w postrzeganiu.
Mczyni czsto nie zdaj sobie sprawy, co kobiety dostrzegaj - wytarcie szybkim ruchem ladu szminki
wydaje im si dostatecznym wybiegiem. Ale nie jest.
Maestwa trwaj - wbrew wszelkim oczekiwaniom - nie dlatego, e kobiety s ulege i dostosowuj si do
swoich dominujcych samcw. Maestwa trwaj, poniewa wrodzone uzdolnienia spoeczne kobiet nazywa si je inteligencj spoeczn - pozwalaj im kierowa zwizkiem znacznie lepiej ni mczyznom.
Kobiety lepiej ni mczyni potrafi przewidzie i zrozumie zachowania ludzkie, wyczu motywy kryjce
si za wypowiedzi czy zachowaniem. Jeli wic on jest silnikiem okrtu, ona jest jego sterem. Jest take
nawigatorem, bo tylko ona ma map i wie, gdzie s skay. Jeeli kobieta zaniepokojona jest swoj pozycj w
zwizku albo nawet w yciu, moe przywoa i wykorzysta te umiejtnoci waciwe tylko jej pci.
W maestwie le si dzieje wwczas, gdy kobieta i mczyzna nie uznaj swoich komplementarnych odmiennoci albo zaczynaj mie do siebie o to pretensje.

10. DLACZEGO MATKI NIE S OJCAMI

Mwi si, e nic nie zblia kobiet i mczyzn bardziej ni wsplne dowiadczenie rodzicielstwa. W
rzeczywistoci okazuje si zazwyczaj, e - ze wzgldu na odmienne spojrzenie kadego z partnerw na to
dowiadczenie - niewiele spraw dramatyczniej ujawnia rnic midzy kobietami a mczyznami.
Niezalenie od tego, jakie moe to przynie rozczarowanie oddanemu ojcu, w zwizku matki i niemowlcia
jest co wyjtkowego. adne ze znanych nam spoeczestw nie pozbawia matki roli najwaniejszego opiekuna. Socjologowie przeprowadzili eksperymenty, w ktrych ojcw zachcano do aktywniejszego udziau w
zajciach szk naturalnego rodzenia. W innych dowiadczeniach niemowlta miay kontakt z wieloma
opiekunami.256 W pierwszym przypadku okazao si po paru tygodniach, e mimo wikszego zaangaowania
ojcw, jednak to matki byy znacznie blisze dzieciom. W drugim - dzieci byy zagubione i domagay si
powrotu swoich naturalnych matek.
Przywizanie kobiety do niemowlcia jest, jak si wydaje, wrodzone, natomiast przywizanie mczyzny
jest wynikiem spoecznego uczenia si. Matki s rodzicami naturalnymi; mczyni, przy najlepszej woli,
nie.257
255

Zob. N. M. Henley; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 308; D. McGuinness (patrz: Bibliogriafia oglna), 145; G. D.
Wilson, N. K. S. Nias, 51; A. D. Yarmley.
256
Zob. A. S. Rossi, 1985.
257
Zob. D. Barash (patrz: Bibliografia oglna), 88-115; R. Goy, McEwen (patrz: Bibliografia oglna), 60; K. B.
Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 159-161; W. Velle (patrz: Bibliografia oglna).

T skonno umysu samicy do opiekuczoci mona wykaza dziki eksperymentom ze zwierztami;

potwierdzaj to obserwacje rozmaitych anomalii natury ludzkiej.258 U zwierzt instynkt macierzyski moe
zosta wzmocniony zastrzykami hormonu eskiego. U kobiet normalny poziom progesteronu wzrasta
stukrotnie w okresie ciy. Jeeli samiec szczura we wczesnym okresie ycia, zanim jego mzg zostanie
uksztatowany pciowo, otrzyma hormon eski, spowoduje to typowo kobiece zachowania rodzicielskie. I
przeciwnie, jeli pomajstruje si w mzgu szczura, ktry genetycznie jest samic, podajc mu hormony
mskie, szczur przejawi niewiele zachowa macierzyskich.
U wikszoci ssakw naczelnych opieka rodzicielska jest wycznie zajciem samic. Model opiekuczoci
samic wobec modych pojawia si wczenie. Ju przed okresem dojrzewania w reakcji samcw i samic na
nowo narodzonych przedstawicieli gatunku ujawniaj si znaczce rnice. Mode samice okazuj
noworodkom wyran czuo, natomiast mode samce s wobec nich albo obojtne, albo wrcz otwarcie
agresywne. Te rzadkie gatunki, u ktrych samce uczestnicz w rodzicielskich obowizkach, charakteryzuj
si take podobiestwem obu pci pod wzgldem fizycznym oraz w zachowaniu. Podobnie jest u ludzi - im
mczyzna jest bardziej kobiecy zewntrznie, w wyniku dziaania hormonw kobiecych w okresie
podowym, tym bardziej jest zaangaowany w opiek nad niemowlciem.
Potrzeba fizycznej bliskoci, ktra rwnie - jak stwierdzilimy - jest cech kobiec, ma podstawowe
znaczenie dla wizi z dzieckiem. Mapkom-niemowltom zaproponowano dwie matki zastpcze w postaci
mechanicznych urzdze do karmienia. 259 Jedno byo wykonane z drutu, a drugie z materiau. Maluchy
wychowane przez urzdzenie z mikkiego tworzywa okazay si lepiej przystosowane ni te chowane
przez maszyn o bardziej spartaskiej konstrukcji. Dowodzi to - zdaniem brytyjskiego psychologa - e w
roli matki waniejsze od karmienia s pieszczoty. 260
Ojcowie zaczynaj si w kocu uczy, jak wana jest blisko fizyczna, ale uczy si to w tym przypadku
sowo kluczowe. Schemat ich mzgu nie predysponuje ich z natury do takiej intymnoci. Nie mog oni
uruchomi dodatkowego strumienia hormonu kobiecego, a zreszt miaoby to niewielki wpyw na mzg,
ktrego struktura zostaa wczeniej tak uksztatowana, e nie poddaje si ju wpywom hormonalnym.
Mczyni mog jedynie uruchomi wiadome zachowania opiekucze i mog je rwnie wyczy.
Po urodzeniu dziecka poziom hormonu eskiego, progesteronu, u matki spada gwatownie. Nage odcicie
jego dopywu po porodzie moe okresowo zakci naturalny model kobiecej opiekuczoci, a skutki tego
zjawiska mog czasem wprawi mczyzn w zdumienie. Powinien to by, rozumuje on, okres szczliwy
dla kobiety. Tymczasem, zgodnie z ostatnimi badaniami, 84% modych matek przeywa natychmiast po
porodzie baby blues depresj poporodow - wskutek nagego zahamowania uspokajajcego dopywu
progesteronu.261
Niemal jedna czwarta kobiet przechodzi depresj kliniczn. Dla penego dumy ojca noworodek to
ekscytujce nowe zadanie - nie moe on zrozumie, dlaczego matka zaczyna nagle rozpacza, e nie
poradzi sobie z nowym przybyszem, albo przejawia emocjonaln niestabilno, podczas gdy jej ciao
ponownie przyzwyczaja si do normalnego poziomu hormonw.
Dla kadej z pci rodzicielstwo oznacza co innego, a ta rnica jest odzwierciedleniem zrnicowanych
pciowo skonnoci mzgu. Cztery maestwa na pi przechodz powany kryzys wraz z narodzinami
pierwszego dziecka.262 Caa fachowa literatura naukowa sugeruje, e kiedy z czasem noworodek traci aur
nowoci, ojciec staje mu si w wikszym lub mniejszym stopniu niechtny. 263 Jego mzg uczy go postrzega
wiat w kategoriach wspzawodnictwa i dominacji, a wic w swoim odczuciu przegrywa w jakim sensie
rywalizacj o uczucie matki/ony i zostaje zastpiony w hierarchii spoecznej przez owego wymagajcego
modego pretendenta. Badania przeprowadzone po obu stronach Atlantyku wykazuj stay spadek satysfakcji maeskiej w okresie od narodzin dzieci po ich wejcie w okres dojrzewania. Satysfakcja powraca po
opuszczeniu przez dzieci domu, kiedy, jak mona sdzi, mczyzna czuje, e odzyska nalene mu
miejsce.264
Natomiast kobiecie wiksza skonno jej mzgu do tego, co osobiste i emocjonalne, pozwala budowa
rnorodne zwizki z ludmi, nie niszczc ani nie osabiajc intensywnoci adnego z nich. Jej mio do
258

Zob. R. Goy, McEwen, 60; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 77-79; P. Messant.

Zob. R. W. Buck, 233; D. G. Wilson, D. K. B. Nias, 149.
260
Zob. D. G. Wilson, D. K. B. Nias, 149.
261
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 159-161.
262
Tame, 39.
263
Zob. D. P. Barash; A. S. Rossi.
264
Zob. M. Green, 126; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 338-339.
259

dziecka nie rozwija si kosztem kogokolwiek innego. Tylko mczyni mog traktowa uczucie jako
towar, ktrego ilo jest ograniczona. W rzeczywistoci mio macierzysk postrzega mona nie jako
alternatyw w stosunku do mioci pciowej, tylko jako jej rozszerzenie. Kochankowie w okresie zalotw
gruchaj i oddaj si gaworzeniu, a caowanie moe by echem prymitywnego karmienia z ust do ust.
Zarwno kobiety, jak i mczyni musz zrozumie i zaakceptowa swe odmienne postawy, jeli koyska nie
ma si sta polem walki pci - tak jak to si stao z oem maeskim.
Zwizek midzy hormonami kobiety a potrzeb opieki nad dzieckiem jest cisy i nierozerwalny. 265 Wysoki
poziom hormonu eskiego w momencie porodu ma zasadniczy wpyw na wi matki z niemowlciem.
Reakcja matki na te hormony zaley od tego, czy sie pocze w jej mzgu ma charakter kobiecy, czy te
nie. Jak opisalimy to w rozdziale drugim, ksztatujcy si w onie matki mzg dziecka przyjmuje struktur
kobiec pod warunkiem, e nie otrzymuje w tym czasie hormonw mskich. Kobiecy mzg jest tym
czynnikiem, ktry determinuje okrelone macierzyskie zachowania osoby dorosej.
Dowodw na to - tak jak w przypadku szczurw - dostarczaj opisane w rozdziale drugim badania nad
kobietami poddanymi w okresie podowym dziaaniu wysokich dawek hormonu mskiego. 266 Stao si tak
albo dlatego, e ich matki otrzymyway podczas ciy hormony mskie, albo dlatego, e sam pd
wykazywa anomalie i produkowa hormon mski. Takie kobiety nie przejawiaj zachowa macierzyskich
albo przejawiaj je w niewielkim tylko stopniu - jako dzieci odmawiaj zabawy lalkami, jako nastolatki nie
interesuj si dogldaniem cudzych niemowlt i maych dzieci, a w wieku dorosym nie przejawiaj troski o
dzieci wasne. Natomiast dziewczynki z zespoem Turnera, wyposaone w dodatkowy chromosom eski i w
ogle nie poddane dziaaniu hormonw mskich, wykazuj przesadne zainteresowanie lalkami,
niemowltami i macierzystwem. 267
Zarwno rola hormonw, jak i rola kobiecego mzgu ulegaj wzmocnieniu wskutek wzajemnego
oddziaywania anatomii i ewolucji. Pacz niemowlcia, na przykad, stymuluje u kobiet wydzielanie
substancji zwanej oksytocyn, co wywouje nabrzmienie brodawek, stanowice wstp do karmienia. 268
Rnica midzy kobietami a mczyznami pod wzgldem zaangaowania i sprawnoci rodzicielskiej to
jeszcze jedno odzwierciedlenie podstawowych odmiennoci ich mzgw. W tym najintymniejszym z
czcych ludzi zwizkw, w zwizku midzy rodzicem a dzieckiem, to wanie matka jest bardziej
wyczulona na niuanse i wskazwki niewerbalne, bardziej z natury wraliwa na potrzeby niemowlcia.
Wszystkie zmysy kobiety stanowi o lepszym jej wyposaeniu do zadania wychowania dzieci - potrafi ona
lepiej usysze i zidentyfikowa pacz dziecka, jest wraliwsza na dotyk, dwik i zapach. Siedzc w
restauracji lub w kinie podczas jednego z tych rzadkich wolnych wieczorw w pierwszych miesicach ycia
dziecka, matka czuje, e pozostawia w domu czstk siebie. Ojciec, najbardziej nawet oddany, odczuje ulg,
e udao mu si cho na chwil uciec od domowego kieratu.
Mczyzn moe drani, e zostali biologicznie wyczeni z najintymniejszych tajemnic rodzicielstwa. 269 Ale
musz pogodzi si z faktem, e matczyna wi z dzieckiem jest wrodzona. Wiksze powicenie, z jakim
matki opiekuj si niemowltami, zostao dowiedzione empirycznie i nie mona tego zjawiska wyjania
jedynie socjalizacj. Oczywicie, ma w tym swj udzia ewolucja - obz plemienny byby zagroony, gdyby
onierze wiecznie uchylali si od warty, aby pohuta na kolanach swoje potomstwo - ale odmienno ta ma
swoje korzenie w fakcie biologicznym.
Nawet w rodzinach najbardziej, wiadomie dcych do partnerskiego podziau obowizkw domowych
matka spostrzee - jak pisze brytyjski ekspert - e ojciec nie jest tak dobrze dostrojony do potrzeb dziecka
jak ona. Zaczyna on zabawia niemowl akurat w momencie, kiedy jest ono w kocu gotowe zapa w sen.
Nie dziaa u niego synchronizacja w czasie... Nie udaje mu si, tak atwo jak matce, uchwyci subtelnoci
nastroju ani dostosowa swoich zachowa do zmiennych stanw dziecicej duszy.270
Ojcowie odnajduj swoje miejsce, kiedy dziecko zaczyna rosn. Albo moe dokadniej - dzieci odnajduj
swoje miejsce wwczas, gdy staj si na tyle due, e ojcowie mog z nimi rne rzeczy robi. Interakcja
ojca z niemowlciem od samego pocztku polega na robieniu czego - cigniciu za nos, pedaowaniu
nkami, podrzucaniu maego zawinitka w niemowlcej akrobatyce powietrznej. Podczas gdy matki
265

Zob. M. Green, 129; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 305, 159-161; J. B. Lancaster; D. Symons, 108.
Zob. A. A. Erhardt; J. M. Reinisch
267
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 305, 33-34.
268
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 53; A. S. Rossi, 1985.
269
Zob. D. Barash, 88-115; R. Goy, B. S. McEwen, 60; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 159-161; A. S. Rossi; D. Symons,
108; W. Velle.
270
Zob. G. Stein.
266

zajmuj si dzieckiem takim, jakie ono jest, ojcw interesuje dziecko takie, jakie bdzie. Poprzez odbywane
na dywanie igraszki na ojcowskim grzbiecie przygotowuj je wic do surfingu na oceanie i jazdy konnej,
obdarowuj je pierwsz, ogromn koszulk do futbolu, zachcaj do imitacji bokserskich walk o tytu
mistrza wiata w wadze niemowlcej. Socjolog amerykaski dr Alice Rossi pisze o badaniach ukazujcych,
e ojcowie zachowuj si wobec niemowlt, jakby byy one raczej rzeczami ni osobami, z ktrymi mogliby
wej w kontakt.271 W najlepszym razie komunikacja z ojcem opiera si na jego potrzebie nauczania.
Podaj mu butelk. Wanie uczy si trzyma j samodzielnie. Bd go wci czego uczy albo
przynajmniej prbowa to robi: jak trzyma butelk, jak j podnie, jeli spadnie na jedn
stron. W tej chwili ucz go, jak przewraca si na plecy. Bd take [...] na niego oddziaywa
wyprbowujc nowe zabawki [...].
Prosz porwna ten opis ojcowski z opisem spokojnego, a w kadym razie niewerbalnego obcowania matki
z niemowlciem:
W czasie karmienia zachodz dziesitki wydarze. Dziecko ssie, marszczy si, wierci, uspokaja,
puszcza brodawk, odbija mu si, zasypia, czka, mieje si, nieruchomieje, pacze, otwiera
oczy, jego buzia wyraa napicie albo odprenie. Matka huta je, siedzi spokojnie, nuci,
milczy, poprawia si, napina, odpra, wpatruje w nie, umiecha, mwi, poklepuje, gaszcze,
podnosi dziecko i opuszcza je. Kade z wydarze jest aktem komunikacji. [...] Poprzez taki
dialog matka i dziecko dochodz do porozumienia na temat karmienia, a kade z nich stara si
przystosowa do stylu drugiego [...].272
Jak mwi dr Alice Rossi, mczyni wnosz do rodzicielstwa swoj msko, podobnie jak kobiety swoj
kobieco. Mczyni bior dzieci na rce, by si z nimi bawi, kobiety, by je utuli. Jeeli dzieci nie reaguj
na propozycje mskich zabaw, to ojciec, nie niemowl, zaczyna si nudzi. A kiedy on si znudzi i chce
poczyta gazet, dziecko zostaje z powrotem oddane stale obecnej niezawodnej matce, ktra by moe nie
ma w zanadrzu tylu zabaw - ale te nie odczuwa takiej potrzeby, by si wci bawi. Zna ona swoje dziecko
i jego potrzeby, natomiast ojciec po prostu wcza i wycza ojcostwo w zalenoci od wasnych potrzeb,
ktrymi si kieruje tak w przypadku rodzicielstwa, jak i seksu.
Pewna znana nam rozwiedziona matka odczuwa obawy i niech wobec sdownie ustalonych odwiedzin
ojca u ich dziecka. On natychmiast zakada, e jest Gwiazd, Rozkosz, Czarodziejem. Nie zauwaa, e
Jimmy jest zmczony, przezibiony, albo e chciaby by pozostawiony samemu sobie. Konieczne jest
dziesi ywioowych kolejek zabawy w ciuciubabk, a potem wielokrotne powtrzenie karambolu
samochodzikw na autostradzie, a take Dlaczego on musi i do eczka wanie teraz, kiedy
najwyraniej wietnie si bawi? Kiedy Jimmy nie chce si bawi, jego tata wpada w zy humor albo udaje,
e pacze, lub te zarzuca go gwatownymi wybuchami uczucia, zabawkami, sodyczami, czym si da.
Podwaa to podstawy moich stosunkw z Jimmym i trzeba dni, by sprawy powrciy do normy.
Styl zachowa maeskich mona zmieni tak, by dostosowa go do rnic w osobowociach dwojga
dorosych. Role rodzicielskie s mniej plastyczne. Jest to dla mczyzny praca trudniejsza, z wyjtkiem, co
ciekawe, roli dziadka - zwizki dziadkw z wnukami s w widoczny sposb czulsze i bardziej kobiece ni
byy z wasnymi dziemi. To take zbiega si ze zwizanym z wiekiem spadkiem poziomu hormonw
mskich.
Rodzicielstwo nie jest dla matki spraw prost, ale ma ona przynajmniej konieczne do tego wyposaenie tak percepcyjne, poznawcze i emocjonalne, jak i anatomiczne. I niezalenie od tego, czego nauczaj j
wspczeni zwolennicy wyzwolenia kobiet, zazwyczaj chce by matk.
Jednake wanie teraz, kiedy kobiety maj cakowit swobod, by cieszy si swoimi naturalnymi,
znakomitymi umiejtnociami macierzyskimi i by je wykorzystywa, surowe zasady feminizmu mwi im,
e jest to rola zbdna, o maej wartoci, przyczyniajca si do spoecznego zacofania, i przepowiadaj, e w
przyszoci tradycyjne role rodzicw zostan zlikwidowane, a zastpi je utopia wsplnotowa, jak ta opisana
poniej:
Majc zawsze jakie dzieci w naszej grupie, bdziemy przyjmowa role rodzicielskie wtedy i na
tak dugo, jak bdziemy chcieli. [...] Nasze dzieci bd miay t korzy, e bd mogy spord
dorosych wybra, sobie rodzicw, braci, siostry, przyjaci. [...] Wyjtkowe wizi midzy nami
271
272

Zob. A. S. Rossi, 1985.

Zob. G. Stein.

nie bd wymuszone ani poddane presji nakazw pokrewiestwa czy zobowiza maeskich
[...].273
No tak, widzielimy ju, co z tego wyniko, i wiemy, e to nie dziaa, jak naley.
Izraelski kibuc nie zosta zaprojektowany specjalnie po to, by zniko pojcie ydowskiej [nadopiekuczej]
matki. Ale w tych hodowlach nowych form spoecznych chopcy i dziewczta wyrastali w atmosferze
cakowitej wymiennoci rl. Dzieci byy wychowywane wsplnie, a za obowizki domowe, takie jak
gotowanie czy pranie, odpowiadaa nie rodzina, tylko spoeczno. Oczekiwano, e kiedy przeminie kilka
tak wychowanych generacji, zrnicowanie pciowe zniknie, a stereotypizacja pciowa stanie si
wspomnieniem tak odlegym, jak niewolnictwo dla najmodszych pokole Murzynw amerykaskich.
Tak si jednak nie stao. Trzy czy cztery generacje pniej kibucowe dzieci wci uparcie trwaj przy swoich
tradycyjnych rolach.274 Kobiety powracaj do roli matki. Dziaay wbrew zasadom wpojonym im w procesie
socjalizacji i wbrew przyjtej ideologii - pisz autorzy studium powiconego kobietom w kibucu - wbrew
yczeniom mczyzn swojej spoecznoci, wbrew ekonomicznym interesom kibucu, eby mc powici
wicej czasu i energii swoim prywatnym zajciom macierzyskim zamiast publicznej aktywnoci
ekonomicznej czy politycznej. W ten sposb kobiety same si utwierdzaj w swojej fundamentalnej,
wrodzonej biogramatyce, przeciwstawiajc si sytemowi, ktry - podobnie jak wikszo utopii - stworzony
zosta przez mczyzn.
Psychologowie mog stara si wyjani ten zachodzcy w kibucach zwrot podwiadom rebeli kobiet
wobec ich wasnych niemacierzyskich matek, ktre odmwiy swoim dzieciom tradycyjnej kobiecej opieki
i troski. Ale gdyby rzeczywicie o to chodzio, gdzie by si te nowe kobiety uczyy swoich macierzyskich
umiejtnoci, skd nabyyby macierzyskich ambicji? Nie, wydaje si, e ta zmiana to raczej skutek
wrodzonego, biologicznego imperatywu. Z wikszym prawdopodobiestwem i z wikszym szacunkiem dla
godnoci tych kobiet powiedzie mona, e znaj one swoj psychik i zgodnie z ni si zachowuj.
Inne badania nad dziemi wychowywanymi neutralnie wobec rl pciowych sugeruj, e sztuczne
eliminowanie wizi matki z dzieckiem ani nie redukuje rnic midzy pciami, ani nie sprzyja zdrowemu
rozwojowi dziecka.275 W spoecznociach, w ktrych obowizki rodzicielskie wykonywane s kolejno przez
wszystkich, dziecko traci orientacje. Dzieci wychowywane przez wsplnot, zamiast czu si wyzwolone,
s czsto istotami zaniedbanymi i pozbawionymi radoci.
Nowoczesne macierzystwo - skutek naciskw spoecznych, politycznych i ekonomicznych na kobiet, by
aktywniej uczestniczya w yciu publicznym - moe wywoywa u niemowlcia oznaki stresu
spowodowane oczekiwaniami otoczenia obcymi naszym biologicznym potrzebom. 276 Alice Rossi zdaje
sobie spraw, e taka analiza moe by postrzegana jako konserwatywne usprawiedliwienie status quo,
tradycyjnego podziau rl domowych i zawodowych midzy kobiety i mczyzn. Mimo to jest ona jednak
przekonana, e wszelkie zmiany w karcie praw pci powinny opiera si raczej na fundamentalnej,
biologicznej zasadzie rodzicielstwa ni na chwiejnej konstrukcji stworzonej przez mczyzn w tym uamku
czasu, w ktrym istniej spoeczestwa industrialne.
Ale tak jak nie moemy opiera si naszej biologii, nie moemy te ignorowa faktu, e jako kobiety i
mczyni yjemy rzeczywicie w nowych czasach - i to takich, w ktrych czas jest w cenie. Badania nad
ludami prymitywnymi wykazuj, e kobieta spdza 70% swego dnia w bliskim fizycznym kontakcie z
niemowlciem, podczas gdy w spoeczestwach nowoczesnych liczba ta blisza jest 25%. 277
Nigdy dotd w caych naszych dziejach nie pragnlimy tak gorco zniszczy naszej matrycy biologicznej i
na nowo zdefiniowa naszych rl kobiet i mczyzn, matek i ojcw. Dziwne to czasy, kiedy pcie walcz z
odmiennociami swojego mentalnego wizerunku, negujc zarazem samo istnienie tych odmiennoci.
Powiada si, e mczyni czuj si zagroeni przez now kobiet, natomiast wiele kobiet odczuwa, e
wypeniajc swoj rol zgodnie z tradycj w pewnym sensie sprawiaj zawd wasnej pci.
To kobiece poczucie winy ujawnia si u czterdziestoletniej, nie pracujcej - a moe naleaoby powiedzie:
nie opacanej - matki dwojga dzieci. Wie ona, e to przede wszystkim dziki jej wysikom ycie rodzinne
toczy si gadko - to ona odbiera dzieci ze szkoy, organizuje ycie spoeczne rodziny, gotuje, sprzta, pierze,
prasuje. A jednak... Czasami myl, e jestem kompletnie do niczego. Mam uczucie, e nic rodzinie nie
273

Zob. A. S. Rossi, 1985.

Zob I, Tiger, J Shepher.
275
Zob. A. S. Rossi, 1985.
276
Tame.
277
Tame.
274

daj. Czuj si bezradna, kiedy mj m niepokoi si wysokoci rachunkw do zapacenia, bo w aden

sposb finansw rodzinnych nie wspomagam. Wydaj tylko jego pienidze w sklepach na jedzenie, na stroje
szkolne dla dzieci, na napraw odkurzacza. Przygldam si innym matkom, ktre chodz do pracy, i widz,
jakie to ma znaczenie dla ich poczucia wasnej wartoci. Zgoda, by moe nie zarabiaj one tyle co ich
mowie, ale przynajmniej mog sobie kupi now sukienk bez poczucia winy [...].
Wiele kobiet zapytanych, co robi - typowo mskie pytanie okrelajce charakter i warto czowieka jego
pozycj zawodow - ze wstydem wyznaje, e jest tylko on. Wikszo kobiet nadal wykonuje gros prac
domowych - na kade dwie godziny, jakie mczyzna powica obowizkom domowym, przypada pi
godzin pracy kobiety. Nawet kobiety pracujce zawodowo na penym etacie mwi, e mowie pomagaj
im w domu, przyznajc w ten sposb, e to one przede wszystkim s odpowiedzialne za organizacj domu i
rozdzia obowizkw pomidzy domownikw. Take w tych maestwach, w ktrych wiadomie przyjmuje
si zasad rwnego podziau obowizkw, okazuje si jednak, e kobiety zajmuj stanowisko kierownicze musz przypomina mom o ich zadaniach. Nawet w krajach skandynawskich, w ktrych role pciowe
ulegy zatarciu, takie zadania, jak ywienie rodziny, pranie, sprztanie, opieka nad dzieckiem, w 70% rodzin
nale do kobiet, natomiast mczyni pac rachunki i zajmuj si utrzymywaniem gospodarstwa
domowego w dobrym stanie technicznym. 278
W wiadomie neutralnym wobec spraw pci modelu ycia w kibucu pojcie prac kobiecych uparcie
trwa279- a jego zakres definiowany jest przez same kobiety. Ponad dziewi na dziesi kobiet pierwotnie
wykonujcych prac typowo msk powrcio do zaj bliszych kobiecemu modelowi. Obie pcie
wykazuj zainteresowanie zajciami typowymi dla swojej pci - dochodz do wniosku autorzy pracy z
ostatnich lat - a odnosi si to szczeglnie do kobiet. [...] Kobiety d do wikszej polaryzacji, a mczyni
do mniejszej polaryzacji zestereotypizowanych rl pciowych.
Wydaje si, e to denie kobiet znajduje si w konflikcie z deniami ruchu wyzwolenia kobiet. Co
wicej, pragnienie, by powrci do kobiecych zaj, wydaje si silniejsze wrd kobiet modych. Jaka
potna sia (czy te siy) wkracza midzy ideologi kibucu a rzeczywisto jego struktury spoecznej [...].
Ta potna sia pochodzi z samej natury mskiego i kobiecego mzgu. Mczyni rzeczywicie nie
widz brudnej szklanki - czciowo dlatego, e ich oko gorzej postrzega detale, ale przede wszystkim
dlatego, e czyste szklanki zajmuj do dalek pozycj w ich wizji wiata. Dla kobiety, dla ktrej dom jest
nie tyle hotelem, co raczej tem dla wanych z jej punktu widzenia zwizkw z ludmi, brudna szklanka
stanowi porednio milczcy wyrzut wobec cenionych przez ni wartoci.
Moliwe, e zamieszczona tu wypowied to tylko kobieca skarga na mskie postawy, ale moe te ona
stanowi ilustracj rnicy midzy msk a kobiec percepcj:
Jego stosunek do domu odbierani jako osobist zniewag. On twierdzi, e mam bzika na punkcie
czystoci, ale sam doprowadziby cay dom do takiego zaniedbania, e karaluchy biegayby po
stosach brudnej bielizny obok ka [...].280
W kibucu sprztaniem zajmuj si przede wszystkim kobiety, bo nie s one zadowolone z umiejtnoci
swoich mw w tej dziedzinie. Jeden z mw przyznaje: Robi, co mog, ale ona ma zbyt wysokie
wymagania. Robibym wicej, ale jej zdaniem nie jest to dostatecznie dobrze zrobione. Mwi, e nawet jeli
posprztam, ona i tak bdzie musiaa zrobi to po mnie jeszcze raz. 281 By moe wyjania to, dlaczego,
mimo najlepszych intencji, m, ktry stara si poradzi sobie z irracjonalnym zachowaniem swojej
ony w czasie menstruacji biorc na siebie obowizki domowe, popada w kopoty, niewaciwie (choby
tylko minimalnie) wkadajc naczynia do zmywarki lub le skadajc obrus. Hormony uwydatniaj
zasadnicz odmienno postaw i postrzegania midzy pciami.
Kobiece zajcia to zajcia gorsze jedynie w mskim systemie wartoci, a rnica w hierarchii wartoci
wynika z odmiennych skonnoci mzgw. Dla kobiety istotne jest, czy jej dom to miejsce, w ktrym
przebywa jest przyjemnie i zdrowo, bo to, co jest dla kobiety wanem - mio, czuo, zwizki uczuciowe,
bezpieczestwo - najczciej rozgrywa si w domu. Dla mczyzny biuro czy hala fabryczna s rwnie
wane jak dom - a miejsce pracy jest utrzymywane w czystoci w sposb magiczny, tajemniczy i
niewidoczny przez anonimowych sprztaczy, zanim przyjdzie on do pracy. Podzia obowizkw, jedna z
podstawowych zasad deklaracji programowej rwnouprawnienia, nie rozwizuje tego problemu, poniewa
wikszo mczyzn przykada znacznie mniej wagi do prac domowych i ma wobec nich mniejsze
278

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 202.

Zob. L. Tiger, J. Shepher.
280
Zob. S. Hite.
281
Zob. L. Tiger, J. Shepher.
279

wymagania - po cichu deprecjonuj wic te zajcia i odczuwaj do kobiety uraz za jej wieczne
niezadowolenie.
Cakiem podobnie mczyzna przywizuje te mniejsz wag do osobistego wygldu - tak ony, jak i
wasnego - nie zauwaajc jej nowej sukienki czy te uparcie opierajc si jej daniom, by kupi sobie nowe
spodnie.
To jeszcze jeden przykad zasadniczych rnic w sposobie, w jaki my, kobiety i mczyni, widzimy wiat i
siebie nawzajem. Wrodzony nam jest odmienny stosunek do siebie nawzajem, do naszych dzieci, naszej
pracy i do wartoci, ktre tym sprawom przypisujemy. Odmienno percepcji, ujawniona czy to w
stosunkach z dzieckiem, czy te w kwestii zmywania naczy, moe spowodowa napicia i spory.
Zaprzeczanie istnieniu tych rnic powoduje dalsze narastanie konfliktu. Aha, w porzdku, jeli to jest dla
ciebie tak cholernie wane, zrobi to tak, jak chcesz - jest denerwujce, bo opiera si na zaoeniu, e to
jak chcesz jest niewane.
Tak jak w przypadku wikszoci rnic midzy pciami opisanych w tym i w innych rozdziaach, kluczem do
pokojowej koegzystencji, podobnie jak w polityce, jest dyplomacja i, w mniejszym stopniu, negocjacje. W
mniejszym stopniu, poniewa negocjacje mog doprowadzi do zmniejszenia zapasw broni nuklearnej, ale
nie mog wymaza podstawowych rnic ideologicznych. Nie ma wojny pci, nawet zimnej wojny. Ale pod
pewnymi zasadniczymi wzgldami wystpuje midzy pciami podstawowa niezgodno. Wiele udanych
maestw stanowi hod dla przewagi kobiet w sferze dyplomacji spoecznej. By moe wicej byoby
maestw udanych pod kadym wzgldem, gdyby mczyni nabyli choby t jedn kobiec umiejtno.

11. KOBIETA I MCZYZNA W PRACY

Samochd wpad w polizg i zjecha z szosy, a obaj pasaerowie, mczyzna i jego syn, doznali
cikich obrae. Ojciec zmar w karetce w drodze do szpitala. Syna wzito wprost na sal
operacyjn. Chirurg rzuci okiem na pacjenta i bez tchu powiedzia: Och, nie... to mj syn.
Mamy zoliwego przyjaciela, ktry t historyjk daje jako zagadk swym znajomym feministkom - jeli
prawdziwy ojciec umar, jak to moliwe, by pacjent by synem chirurga? Sprawia mu przyjemno, e wiele
z nich uznaje to za zagadk: Moe chirurg jest ojczymem chopca? - pytaj konstruujc najrniejsze,
skomplikowane ukady pokrewiestwa, pki nie zdadz sobie sprawy, e chirurg jest on, matk, kobiet.
yjemy w wiecie, w ktrym nie zaskakuje nas ju kobieta premier, kobieta sdzia, kobieta rabin czy kobieta
pilot. Ale nadal zadziwiajco niewiele kobiet zajmuje najwysze stanowiska, jeli wzi pod uwag znaczny
wzrost liczby wyksztaconych kobiet.
I tak najprawdopodobniej pozostanie.
Jest to, oczywicie, herezja dla tych idealistw, ktrzy utrzymuj, e poniewa pcie s identyczne,
identyczna edukacja nieuchronnie doprowadzi do rwnoci osigni. Przy najlepszej w wiecie woli,
kobiety i mczyni, jeli maj wybr, nie wybieraj tych samych przedmiotw w szkole, maj lepsze lub
gorsze wyniki w poszczeglnych przedmiotach w zalenoci od swojej pci i nawet wtedy, kiedy odnosz
takie same sukcesy na studiach, nie zawsze zachowuj ten sam pd w deniu do sukcesu w pracy.
W ostatnim dziesicioleciu, przynajmniej w Wielkiej Brytanii, tyle samo dziewczt co chopcw wybrao
matematyk na egzaminach redniego stopnia (zdawanych w wieku 16 lat) i niemal tyle samo dziewczt co
chopcw zdecydowao si na chemi. Na egzaminach wyszego stopnia dziewczynki stanowiy okoo jednej
trzeciej osb, ktre zday matematyk; dla fizyki i chemii liczby te wynosiy odpowiednio 21% i 37%. 282 By
to znaczcy postp w porwnaniu z sytuacj sprzed dziesiciu lat. Pojawia si wic nadzieja, e moemy
wkrtce - i w kocu - oczekiwa ponad 5% kobiet wrd architektw i ponad 3% wrd kontrolerw lotw.
Aby ziarna rwnych szans przyniosy plon, przemin musi wicej ni jedna generacja 283, ale moemy
zaryzykowa uzasadnione przypuszczenie, jaki on bdzie, jeszcze raz odwoujc si do dowiadcze
izraelskiego kibucu. Inynierowie spoeczni ciko tam pracowali nad zlikwidowaniem klasycznych
stereotypw pciowych we wczesnym wieku: Wszystkie dzieci ubrane s w takie same stroje robocze [...],
nie ma rnic midzy pciami we fryzurach. Dzieci bior ze sterty zabawek to, co chc; nie zachca si
dziewczynek do zabawy lalkami, chopcw nie zachca si do zabawy samochodami i ciarwkami. Dzieci
nie sysz takich pciowo zestereotypizowanych stwierdze, jak: Grzeczne dziewczynki powinny....
282
283

Zob. Equal Opportunities, 1987.

Zob. L. Tiger, J. Shepher.

Dziewczynki czsto wspinaj si na drzewa, graj w wymagajce energii gry w pik i uczestnicz w
bjkach.
Chopcy nie wstydz si paka, bawi si lalkami, ucz si gotowa, a czasem robi na drutach.
Mimo to dane o uzdolnieniach i osigniciach w szkoach rednich kibucw wykazuj widoczn przewag
chopcw pod wzgldem wynikw 284. Chopcy i dziewczta sami wybierali specyficzne dla swojej pci
przedmioty i wybrali kariery typowo mskie lub typowo kobiece. Chopcy studiowali potem fizyk i zostali
inynierami, dziewczta wybray socjologi i zostay nauczycielkami. Jest to wymowny dowd na to, co
teraz ju wiemy - e umysy kobiet i mczyzn s odmienne, e zasadniczo chopcy i mczyni yj w
wiecie przedmiotw i przestrzeni, dziewczynki i kobiety w wiecie ludzi i zwizkw midzy nimi.
Nasze dane o edukacji i karierach zawodowych potwierdzaj to, czego zawsze dowodziy
badania psychologiczne - e kobiety s bardziej zainteresowane dziaaniami interpersonalnymi
[...], a mczyni wol dziaania bezosobowe i wyranie okrelone. 285
Schemat ten powtarza si gdzie indziej. 286 W Stanach Zjednoczonych ponad trzy czwarte studentw
rozpoczynajcych nauk jzykw obcych w collegeu to kobiety, natomiast na studiach inynierskich jest ich
tylko 14%. Jednoczenie amerykaski rynek pracy nadal w znacznym stopniu oparty jest na segregacji. W
gruncie rzeczy pod pewnymi wzgldami segregacja pciowa staa si nawet bardziej dotkliwa.287 W roku
1960 kobiety stanowiy blisko 70% kasjerw bankowych; w 1979 ju niemal 93% kasjerw to kobiety podczas gdy 99% personelu kierowniczego bankw stanowili mczyni.
Sylvia Hewlett, ekonomistka, ktra powicia liczne prace pozycji ekonomicznej kobiet w Wielkiej Brytanii
i Stanach Zjednoczonych, tak podsumowuje fakt, e nadzieje lat siedemdziesitych na przeoenie
spoecznej etyki rwnouprawnienia kobiet na kategorie ekonomiczne zostay spenione tylko czciowo i
jakim stao si to kosztem:
Udawanie, e midzy kobietami i mczyznami nie ma rnicy - taki by duch tej dekady. I
skutki tego ju s. Wicej ni kiedykolwiek kobiet pracuje poza domem i przynajmniej niektre
z nich wdary si do wczeniej im niedostpnych kategorii dyrektorw i wysoko wykwalifikowanych specjalistw. Ale mimo wszystkich tych postpowych zmian wikszo
kobiet jest w gorszej sytuacji materialnej, ni byy ich matki. 288
W Wielkiej Brytanii zarobki kobiet uparcie trzymaj si wartoci dwch trzecich zarobkw mczyzn;
rnica okazuje si zadziwiajco trudna do zmniejszenia 289. Wydaje si, e przepisy prawne dotyczce
rwnych pac miay niewielki wpyw na rnice w stawce godzinowej. W Stanach Zjednoczonych
kobiety na wszystkich szczeblach zarabiaj mniej - znacznie mniej - ni mczyni. Nawet na szczytach
hierarchii wielkiego biznesu znakomita, osigajca sukcesy kobieta czsto otrzymuje nisz pac ni jej
mski odpowiednik.
Wadza w wikszoci zawodw jest przewanie w rkach mczyzn. 290 W 1980 roku 99% dyrektorw
przedsibiorstw, inynierw budowlanych, chirurgw, wysokich urzdnikw administracji lokalnej, a nawet
egzaminatorw na prawo jazdy to nie byy kobiety; 98% profesorw uniwersytetw to mczyni. W radach
nadzorczych stu najwikszych przedsibiorstw Wielkiej Brytanii jest tylko dziewi kobiet. 291 Lepiej
powodzi si kobietom w dziedzinie prawa. Znacznie zwikszyo si grono kobiet adwokatw i radcw
prawnych, ale pozostaj one na najniszych szczeblach prawniczej drabiny. 292 Gos z awy sdziowskiej to
wci niemal powszechnie gos mski - im wyej posuwamy si po sdowej drabinie, tym jest to czstsze.
W roku 1979 Wielka Brytania wybraa na premiera kobiet - ale proporcjonalny udzia kobiet w polityce
brytyjskiej jest mniejszy, ni by w roku 1945; zebranie kobiet - czonkw kolejnych powojennych
gabinetw mogoby si odby w paru takswkach: tylko w dwch rzdach byo ich wicej ni jedna.
Jeeli polityka rzeczywicie polega na sueniu spoecznoci lub pomaganiu ludziom (jak to gosz kan284

Zob. L. Tiger, J. Shepher.

Tame.
286
Zob. J. S. Ecdes.
287
Zob. D. Kipinis.
288
Zob. S. A. Hewlett, 268.
289
Zob. Equal Opportunities, 1987.
290
Tame.
291
Zob. National Management Survey.
292
Zob. Equal Opportunities, 1987.
285

dydaci pci mskiej), to moe si wydawa, e kobiety s lepiej wyposaone do wykonywania tej pracy.
Wracajc jeszcze do kibucu - mimo cakowitej formalnej rwnoci pod wzgldem praw politycznych,
kobiety stay si mniej aktywne w parlamencie kibucu, i podczas gdy licznie zasiadaj w komisjach
zajmujcych si sprawami socjalnymi, edukacyjnymi i kulturalnymi, w komisjach zajmujcych si
sprawami ekonomicznymi, prac, bezpieczestwem i ksztatowaniem generalnej polityki kibucu jest ich o
wiele za mao. Im wyszy szczebel wadzy, tym wiksza przepa midzy kobietami i mczyznami szeciu mczyzn na stu osiga najwysze szczeble wadzy, kobiet natomiast tylko sze na tysic.
Nawet w zawodach, w ktrych kobiety stanowi wikszo, zazwyczaj na wyszych szczeblach kariery
dominuj mczyni. Tak wic 96% pielgniarek to kobiety, jednake niemal wszyscy kierujcy szpitalami
to mczyni; w Stanach Zjednoczonych 83% nauczycieli szk podstawowych to kobiety, a jednak 81%
dyrektorw szk to mczyni. 293 Niedawne brytyjskie badania nad kobietami w medycynie wykazay, e
cho kobiety stanowi poow wszystkich studentw medycyny, tylko 2% wyszych stanowisk w tym
zawodzie zajmuj kobiety. Proporcja kobiet na najwyszych stanowiskach w ginekologii i poonictwie w
stosunku do lat szedziesitych nawet spada. 294
Niewtpliwie co si nie udao, co powodowao zakcenia w postpie emancypacji kobiet. Dlaczego, mimo
takich samych moliwoci edukacyjnych, a nawet w tych przypadkach, kiedy kobiety i mczyni osigaj
identyczne wyniki w nauce, tak rzadka jest rwno osigni?
Narzuca si oczywista odpowied, e wiele kobiet musi wykona dwie prace - jedn w domu, opiekujc si
dziemi, drug w wiecie pracy patnej. Jest to niewtpliwie przyczyna istotna. Ale jest i inna: praca, sukces i
ambicja po prostu znacz co innego dla kadej z pci.
Oto wyniki kapitalnej pracy badajcej proporcje osb odnoszcych sukcesy wrd pracownikw collegeow
i uniwersytetw. Naukowcy pci mskiej osignli lepsze wyniki ni kobiety pod wzgldem typowych
miernikw sukcesu w pracy akademickiej - na przykad liczby publikacji naukowych. Co zaskakujce,
mczyni osignli wyniki lepsze ni ich niezamne, bezdzietne koleanki z uczelni. 295 W takim razie
wyjanienie, e kobiety stawia w gorszej pozycji ich rola matek i on, nie jest przekonujce.
Jakie moe by inne wyjanienie? Prawdopodobne s dwa: pierwsze - e wiat akademicki jest niepoprawnie
seksistowski (i taki zapewne jest), drugie - e kobiety nie akceptuj tej samej definicji klasycznego sukcesu
co mczyni.
Brytyjska pionierka bada nad rnicami miedzy pciami, Corinne Hutt, wybraa drugie wyjanienie.
Naukowcy odmiennej pci - pisze - inaczej pojmuj swoj tosamo zawodow. Mczyznom zaley
bardziej na prestiu naukowym i wadzy w ramach instytucji, kobietom - na rozwoju studentw, sprzyjaniu
rozwojowi wiedzy i dziaaniu w subie instytucji. 296 Jak wynika z innego opracowania, kobiety - nauczyciele
akademiccy postrzegaj swoj prac bardziej w kategoriach nauczania i prestiu instytucji, natomiast
mczyni nastawieni s bardziej na badania naukowe i publikacje - te dziedziny dziaalno ci
uniwersyteckiej, w ktrych zdoby mona laury.297
Mska potrzeba sukcesu ujawnia si w eksperymentach: zapytani, co dao im najwicej szczcia, mczyni
czciej ni kobiety wymieniaj po prostu osignicia. U kobiety sukces zawodowy stapia si zazwyczaj z
poczuciem sukcesu osobistego. Okrelenie Jestem najszczliwszy/a, kiedy uda mi si co, co take innych
ludzi uczyni szczliwymi poparo 50% kobiet, ale jedynie 15% mczyzn. 298
W caym yciu zawodowym rnice midzy pciami odbijaj rnice w skonnociach ich umysw. Kobiety
skaniaj si ku pracy, ktra przynosi satysfakcj w wymiarze spoecznym i osobistym, podobnie jak s one
dowodnie bardziej zainteresowane ludmi od najwczeniejszych godzin ycia. Mczyni - take z przyczyn
biologicznie zdeterminowanych - zainteresowani s sferami rzeczy i wadzy. Kobiety mog w niektrych
zawodach lub dziedzinach przewaa pod wzgldem liczbowym, poniewa zajcia te odpowiadaj ich
preferencjom. Ale jeli w dziedzin t wkrocz mczyni, zadaj oni nieproporcjonalnie duej wadzy i
osign j - poniewa, jak widzielimy to po raz pierwszy w badaniach nad obozami letnimi, hierarchia i
dominacja nale do mskiego porzdku rzeczy.
Take w kibucach nie powiody si podjte tam prby gruntownej zmiany tradycyjnego podziau pracy
293

Zob. K. Strechert, 11-13.

Zob. Health Trends.
295
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 274-275.
296
Zob. C. Hutt (patrz: Bibliografia oglna), 122.
297
Zob. J. S. Eccles.
298
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275.
294

midzy mczyzn i kobiety.299 Zaczto od tego, e role zawodowe byy cakowicie wymienne. Kobiety byy
traktorzystkami, mczyni pracowali w pralni. Ale powoli kobiety powrciy do tradycyjnie kobiecych
zaj, a ich miejsce na polu czy w warsztatach mechanicznych zajli mczyni - uciekinierzy z kuchni.
Kobiety znalazy si w rezultacie w gorszej ni zwykle sytuacji: Zamiast gotowa, szy i piec, czy te
sprzta i pra oraz opiekowa si dziemi, kobieta [...] albo gotuje, albo szyje, albo pierze, albo opiekuje si
dziemi przez osiem godzin na dob. [...] Ten nowy model pracy w gospodarstwie domowym jest nudniejszy
i mniej satysfakcjonujcy ni model tradycyjny.
Jedna z nowszych prac stwierdza: Przekonalimy si, e z kad generacj przybiera na sile tradycyjny
podzia, zgodnie z ktrym kobiety zajmuj kierownicze stanowiska w dziedzinach zdrowia, edukacji,
wychowania i tak dalej, a mczyni zajmuj si zarzdzaniem gospodark, zapewnieniem bezpieczestwa i
prowadzeniem interesw, ktre to zajcia w naszej kulturze tradycyjnie uwaane s za mskie. 300 Dzisiaj
polaryzacja wedug pci jest w kibucu znacznie silniejsza ni poza nim, w nie poddawanym adnej celowej
przebudowie spoeczestwie Izraela. Co ciekawe, przyczyn tego nie da si uj w klasycznych kategoriach
politycznych - e kobiety zepchnito do prac gorzej patnych - poniewa dochody s w kibucu bez
znaczenia. Naprawd nie powinnimy by zaskoczeni, e kobiety i mczyni ci ku specyficznym dla
swojej pci zajciom. Jako gatunek zawsze stosowalimy podzia pracy. W kategoriach ewolucyjnych wkad
kobiety w przeycie gatunku by taki sam jak mczyzny, cho kade z nich inaczej si do tego zabierao. W
kategoriach ekonomicznych kade niemal spoeczestwo wiadomie lub niewiadomie przydzielao
okrelone zajcia okrelonej pci: badanie kultur stu spoeczestw wykazao na przykad, e budowanie odzi
jest wycznie kobiecym zajciem tylko w jednym z nich. 301 Badania nad modelami pracy zawodowej w
Kalifornii przywiody autorw do westchnienia: Jestemy zadziwieni rozprzestrzenianiem si zjawiska
koncentracji kobiet w instytucjach-gettach. Oceniaj oni, e a siedem osb na dziesi musiaoby zmieni
prac - z kobiecej na msk i odwrotnie - by osign rwn reprezentacj obu pci w wykonywanych
zajciach.302
Motywacja kobiet i mczyzn rni si tak pod wzgldem siy, jak i kierunku. Kad z pci cechuje
wrodzona odmienno pod wzgldem wartoci przypisywanych okrelonym osigniciom. Niejednakowy
jest take wysiek, jaki gotowe s woy w denie do nich. W dorosym yciu utrzymuj si wzorce
wczesnego dziecistwa, zgodnie z ktrymi kobiety zainteresowane s tym, co osobiste - wasn tosamoci,
a take swoimi zwizkami z innymi ludmi, podczas gdy mczyni zajci s bardziej wspzawodnictwem i
sukcesami. Jak uj to psycholog amerykaski: Kobiety nieodmiennie postrzegaj wiat w kategoriach
interpersonalnych i personalizuj wiat obiektywny, co obce jest mczyznom. Mimo osigni zawodowych
skonne s same siebie ceni tylko tyle, ile ceni je ci, ktrych one kochaj i szanuj. 303
Natomiast skonnoci mzgu dorosego mczyzny wyraaj si w silnej motywacji, wspzawodnictwie,
koncentracji na jednym celu, podejmowaniu ryzyka, agresji, zainteresowaniu dominacj, hierarchi i
sprawami wadzy, w cigym mierzeniu i porwnywaniu rozmiarw sukcesu, w obsesji wygrywania - cechy
te stwierdzilimy ju u dorastajcego modzieca.
Dla kobiety - dla przecitnej kobiety - wszystko to ma o wiele mniejsze znaczenie. Mczyni, ktrzy
ponosz porak, czsto tumacz si, e sukces nie jest wart takiego wysiku. Dla kobiecego umysu jest
to nie tyle wymwka, co oczywista prawda. Horyzonty pojciowe kobiety s szersze, podobnie jak jest ona
wraliwsza pod wieloma innymi wzgldami. Dlatego te konkretne niepowodzenie w pracy stanowi dla niej
mniejsz katastrof. Kobiety staraj si pociesza mczyzn wyjaniajc, e to jeszcze nie koniec wiata,
jeeli ich kariera chwilowo ulega zahamowaniu. Mczyzn nie tak atwo o tym przekona.
Zdumiewajcej ilustracji odmiennoci postaw kobiet i mczyzn wobec pracy dostarczya historia znanej
pnocnoamerykaskiej firmy - jednej z tak zwanych Fortune 500 companies304, ktra zostaa zaatakowana
za to, e nie awansuje dostatecznej liczby kobiet na stanowiska kierownicze. Przedsibiorstwo poczuo si
dotknite, poniewa szczycio si swoj energiczn polityk w zakresie dziaa popierajcych kobiety i
mniejszoci (affirmative action), w ramach ktrej dokadao wszelkich stara, by promowa kobiety przy
awansach. Aby wykry, na czym polega problem, firma ta wynaja firm konsultacyjn Hoffman Research
299

Tame, 205.
Zob. L. Tiger, 1987.
301
Zob. R. G. d'Andrade.
302
Zob. N. J. Baron, W. T. Bielby.
303
Zob. J. P. Bardwick (patrz: Bibliografia oglna), 158.
304
Fortune 500 - lista 500 najwikszych amerykaskich firm publikowana corocznie przez czasopismo Fortune
(przyp. tum.).
300

Associates. Po tygodniach bada firma Hoffman dosza do wniosku, e rnica midzy pciami pod
wzgldem awansu zawodowego bya wycznie wynikiem rnic motywaqi. Pracownice, jak stwierdzono,
byy mniej chtne ni pracownicy do przenosin, do pracy w nadgodzinach, byy te w mniejszym stopniu
skonne traktowa swoje stanowisko jako pierwszy szczebel w karierze. Czterdzieci cztery procent kobiet ponad dwukrotnie wicej ni mczyzn - owiadczyo, e wolayby prac na niepenym etacie. Praca jest dla
nich wana, ale nie tak wana, by da si jej pochon tak, jak daj si jej pochon mczyni. 305
Inne studium o kobietach pracujcych zawodowo potwierdza t odmienno ich postawy.
Wspicie si na szczyt, inaczej ni osignicie interesujcego i odpowiedzialnego stanowiska
redniego szczebla, wymagaoby, w oczach kobiet, przeznaczenia na prac maksimum czasu i
energii, a tym samym powicenia innych zainteresowa, do czego nie s one skonne. 306
Mdro taka pozostanie na zawsze niedostpna wikszoci pracujcych mczyzn i pac oni za to kar.
Specyfika mskiego umysu jest rdem takich chorb zawodowych, jak wrzd dwunastnicy i atak serca.
We wspzawodnictwie jest co pocigajcego wanie dla mczyzn. Badania nad studentami i studentkami
collegeu - przy czym obie grupy odznaczay si siln potrzeb sukcesu - wykazay, e mczyni lepiej
reaguj na wspzawodnictwo na zajciach, natomiast kobiety osigay lepsze wyniki w sytuacjach
pozbawionych wspzawodnictwa.307 Take korelacja midzy wyborem zawodu a podejmowaniem ryzyka to
cecha mska. Amerykaskie badania nad studentami collegeu pokazuj, e wikszo z nich nie wybiera
tych dziedzin, w ktrych mieliby zapewniony konwencjonalny sukces: wybieraj takie, w ktrych jest
ryzyko przegranej - ale zarazem szansa znacznie wikszego sukcesu. 308 Kobiety dokonuj zazwyczaj innego
wyboru: charakter zajcia jest dla nich znacznie waniejszy ni sukces formalny czy finansowy.
Skoro ju mwimy o pienidzach - a mczyni mwi o nich wicej ni kobiety - to czas spojrze wieym
okiem na twierdzenie, e niskie pace kobiet s czci nikczemnego mskiego planu ich eksploatacji. 309 W
odbiorze mczyzn sukces, ambicja i pienidze s powizane ze sob, poniewa pienidze s symbolem i
potwierdzeniem ich sukcesu. Dla kobiet - tak jak mniej wany jest presti w pracy, tak i, do pewnego
stopnia, mniej jest wana wysoko wynagrodzenia. Kobietom praca dostarcza satysfakcji innego rodzaju przede wszystkim s to pielgnowane tam zwizki z ludmi, Czy to moliwe, e kobiety zarabiaj mniej w
jakiej mierze dlatego, e pienidze mniej znacz w ich hierarchii spraw? Kobiety mog lubi pienidze tak
samo jak mczyni - ale by moe nie odczuwaj w takim jak oni stopniu potrzeby domagania si lepszych
zarobkw ani te nie zaley im, by dostrzegano, e dobrze zarabiaj. Pewien psychiatra twierdzi, e widzia
niejednego mczyzn, dla ktrego strata wielkiej sumy pienidzy oznaczaa tak wielk utrat was nego ja,
wasnego ego, a w rezultacie swojego mskiego wizerunku, e dalsze ycie tracio sens. 310 Czy kobieta
makler wyskoczyaby z wieowca na Wall Street z powodu krachu na giedzie?
Dla mczyzn sukces, agresja, dominacja, pozycja i wspzawodnictwo ogniskuj si w pienidzach. 311 Kobiety odnoszce sukces konsekwentnie przyznaj sobie mniejsze pensje ni mczyni. Zazwyczaj mniej te
wydaj na cele reprezentacyjne, nie widzc powodu, dlaczego ich standard ycia miaby by wyszy, kiedy
pracuj w firmie, ni gdyby byy w domu. Czciej wic decyduj si na may samochd subowy,
natomiast mczyni wybieraj model droszy ni ten, ktry maj w domowym garau. Praca z roku 1979
wykazaa312, e kobiety dostrzegaj sabszy zwizek miedzy swoj prac a wynagrodzeniem. W ten sposb
kobiety dziaaj przeciw sobie samym w sprawie wzgldnych zarobkw obu pci.
Zestawienie tych dwch faktw - e mczyni przywizuj wiksz wag do sukcesw zawodowych i e
postrzegaj pienidze jako symbol tych sukcesw i z tej perspektywy ich si domagaj - powoduje, e
powszechny lament nad niskimi zarobkami kobiet nabiera innego sensu. Cho zapewne amerykaski
profesor Michael Levin jest nadmiernie zgryliwy, gdy zauwaa:
Nie ma adnego kosmicznego kasjera, rozdajcego pensje za zmaskulinizowany umys. Nikomu
si nie paci, jeli nie osiga on rezultatw. Ale poniewa mczyni czciej bardziej si
staraj, to jeli nie przeszkodzi im si si, czciej ni kobiety osigaj wysoko patne

305

Zob. M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 142-143.

Zob. C. Hutt, 138.
307
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 275.
308
Zob. D. Kipinis.
309
Zob. R. E. Gould.
310
Zob. R. E. Gould.
311
Zob. R. E. Gould; K. Strechert, 160.
312
Zob. Callahan-Levy i in.
306

stanowiska.313
W wietle tego, co ju wiemy o biologicznych rdach agresji i dominacji, o biologicznych korzeniach
zainteresowania tym, co personalne i materialne, o wbudowanych predyspozycjach mskiego i kobiecego
mzgu - jest to dla nas w niewielkim stopniu zaskakujce.
Aby mie wadz - pisze Sandra Witleson, psycholog z Kanady - podobnie jak bogactwa czy kochankw,
trzeba jej chcie, pracowa na ni i stara si j utrzyma. 314 Mczyni gotowi s na nadzwyczajne ofiary
ze swojego szczcia osobistego, zdrowia, czasu, zwizkw przyjacielskich i uczuciowych w deniu do
osignicia i utrzymania wadzy, pozycji i sukcesu. Kobiety nie; wikszo z nich nie jest po prostu tak
skonstruowana. (Geniusz moe by w znacznym stopniu zwizany z wiksz zdolnoci mczyzn do
wycznego skupienia si na jednej sprawie.)
Mskie denie do klasycznego, publicznie uznanego i podziwianego sukcesu zawodowego ma zasadnicze
znaczenie dla szacunku mczyzn dla samych siebie. 315 W gruncie rzeczy mona by powiedzie, e
waciwie go definiuje, jeli wemie si pod uwag, e rola pracy jest punktem centralnym mskiego
poczucia wartoci (w tym sensie, e jest waniejsza ni na przykad rola rodziny). Powizania midzy
mskoci, prestiem i pozycj maj charakter dynamiczny. W momencie, kiedy tradycyjnie mskie zawody
zapeniaj si kobietami, zawody te trac w oczach mczyzny swj status.
Praca kasjera bankowego w Stanach Zjednoczonych bya kiedy zawodem mskim o do wysokim statusie.
Teraz, kiedy wikszo pracownikw przy okienkach to kobiety, zostaa zdegradowana do rangi zwykej
pracy urzdniczej. Dyrektor szkoy by to zawd szanowany. Teraz, kiedy wikszo nauczycieli to kobiety,
zawd ten wywouje mniej szacunku spoecznego. 316 Margaret Mead, amerykaski antropolog, przenikliwie
stwierdza, e mczyni - za poparciem swoich spoeczestw - zawsze obejmuj najwysze stanowiska.
Mczyni mog gotowa, albo tka, albo ubiera lalki, albo polowa na kolibry, ale jeli s to zajcia
odpowiednie dla mczyzny, to cae spoeczestwo, tak kobiety, jak i mczyni, uznaje je za wane. Jeli te
same zawody wykonywane s przez kobiety, uwaane s za mniej wane. 317
Podobnie jak nisze zarobki kobiet s do pewnego stopnia odbiciem faktu, e kobiety przywizuj do
pienidzy mniejsze znaczenie, tak stosunkowo niska pozycja spoeczna zawodw kobiecych moe by
rezultatem desperackiego denia mczyzn do opanowania tych zawodw, ktre zapewniaj wysoki status.
Jeeli istniej midzy pciami rnice co do tego, w jakim stopniu jednostki s nastawione na osignicie
wysokiej pozycji w grupach, do ktrych wchodz, i jeeli mczyni zazwyczaj bardziej pragn tak pozycj
osign, to w efekcie kade zajcie lub zawd, ktre zapewnia status w danym spoecze stwie, bdzie tym,
ktre przyciga najwicej mczyzn. 318 Innymi sowy, mczyni nie nadaj danej pracy jakiego wietnego
mskiego statusu spoecznego - oni go z t prac identyfikuj i tam go poszukuj. Kobiety znajduj warto
w znacznie szerszym zakresie zaj i wizi z ludmi, w ktrych nie musz zajmowa pozycji dominu jcej,
by osign satysfakcj.
Nikt nie zaprzeczy, e niektre kobiety s inteligentniejsze ni wikszo mczyzn, ani nie odmwi im
przewagi pod wzgldem wraliwoci i zdolnoci werbalnych, co moe uczyni je lepszymi lekarzami,
kapanami, legislatorami i sdziami ni mczyni. Istniej prawdopodobnie tylko dwie drogi, by zmieni
nierwno osigni kobiet i mczyzn: pierwsza polega na tym, by kobiety, w takim stopniu, w jakim
zdoaj, naladoway mczyzn. Wymagaoby to wiadomego wysiku, by czciej podejmowa ryzyko, by
agresywniejszym, odebra najwysz warto zwizkom z ludmi, fascynowa si statusem spoecznym,
rozgrywkami w pracy, wspzawodnictwem i osigniciami, a w odpowiednim stopniu zaniedba zdrowie,
szczcie i wasne dobre samopoczucie.
Droga druga - a jest to rozwizanie idealistyczne - polegaaby na tym, by zmieni powszechnie przyjt
definicj sukcesu, odbierajc jej obecn, w przewaajcym stopniu msk zawarto, a nadajc tak, ktra
obejmuje szerszy i bardziej rnorodny zestaw osigni. Ale moe upyn jeszcze troch czasu, zanim
zobaczymy na okadce czasopisma Time kobiet lub mczyzn, ktrych osignicia polegaj na byciu
uczciwym obywatelem, wykonywaniu spoecznie uytecznej, nisko patnej pracy i byciu doskonaym
rodzicem.
313

M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 145.

Zob. S. Witleson.
315
Zob. J. Bardwick, 150; F. M. Cancian; M. Notman.
316
Zob. D. Kipinis.
317
Zob. M. Mead.
318
Zob. D. Kipinis.
314

Na razie istniej dowody na sukces pierwszego z rozwiza, strategii imitowania mczyzn, czy to
wynikajcej z wrodzonych skonnoci, czy sztucznie wypracowanej. Badania dwudziestu piciu kobiet
zajmujcych najwysze stanowiska menederskie ujawniy wsplny im w dziecistwie urwisowski sposb
bycia.319 Corinne Hutt spostrzega t sam kombinacj urwisostwa, aktywnoci i agresji u badanych przez ni
kobiet z najwyszych szczebli kariery320 - relatywnie mski model osobowoci sugerujcy prenataln
organizacj mzgu wedug mskiego schematu. Wiele bada klinicznych wykazuje, e kobiety, ktrych
matki otrzymyway w celach leczniczych hormony mskie w okresie ciy, czciej oka si skonne do
wspzawodnictwa, dominacji i bd nastawione na karier zawodow.321 Wiele kobiet, ktre najlepiej sobie
radz w mskim wiecie, wydaje si mie mski mzg. By moe kobiety odnoszce sukces w mskim
wiecie to wanie te, ktre zachowuj si jak honorowi mczyni.
W zakoczeniu drobiazgowego zestawienia zatytuowanego Rnice pci naukowcy amerykascy
Katharine i Kermid Hoyenga stwierdzaj skromnie: Biorc pod uwag rnice, jakie do tej pory
omwilimy, twierdzenie, e kobiety i mczyni przypisuj wydarzeniom i przedmiotom inn warto, nie
byoby zaskakujce.322 Jak widzielimy, w okresie dorastania kobiety i mczyni przywizuj inn wag do
rnych aspektw ycia.323 Kobiety przecigaj mczyzn w podkrelaniu tego, co estetyczne, spoeczne i
religijne. wiat mczyzn jest teoretyczny (zainteresowanie intelektualnym deniem do prawdy),
ekonomiczny (zainteresowanie rzeczami uytecznymi i praktycznymi) i polityczny (zainteresowanie wadz
lub wpywem na ludzi).
Kobiety i mczyni wnosz do wykonywanej przez siebie pracy odmienne, czsto uzupeniajce si,
umiejtnoci. Byoby dobrze wykorzysta z poytkiem te poczone talenty.

12. UPRZEDZENIA W PRACY

W obecnym stanie rzeczy, nawet jeli mczyni zdecyduj si dobrowolnie na kastracj swojego
zdominowanego przez wartoci macho etosu, kobiety uzyskaj jedynie w poowie rwne szans w mskim
wiecie pracy zawodowej. A jeli mona by czegokolwiek pewnym w kwestii etosu macho, to tego, e nie
ma zamiaru da si dobrowolnie wykastrowa.
Jednake czysty rozsdek ekonomiczny moe zmian etosu pracy narzuci - i, choby bya to bolesna
operacja, mczyni, kobiety i przedsibiorstwa, dla ktrych wszyscy pracuj, odnios z tego korzy.
Ale do niczego nie dojdzie, dopki nie wyjanimy pewnych bdnych poj na temat obu pci w pracy,
zaczynajc znw od podstaw odmiennoci midzy nimi.
Wall Street Journal napisa kiedy o karierach zawodowych kobiet, e s one sabotowane przez
macierzystwo, wykazujc si w tych paru sowach wieloma bdami w rozumowaniu. Po pierwsze, wiele
kobiet nie traktuje wycofania si ze wiata patnej pracy jako katastrofy - dom i rodzina to zajcie dajce
satysfakcj i zadowolenie. Po drugie, macierzystwo samo w sobie jest ju zawodem, co atwo stwierdzi
kady dziennikarz samotnie wychowujcy dziecko. I po trzecie, nawet najbardziej niechtne matki trzymajc
na rku swoje nowo narodzone dziecko stwierdz, e problem jakiego sabotau wobec nich po prostu nie
istnieje.
Jeeli mona w ogle mwi o sabotau, to w przypadku kobiet, ktre sabotuj szacunek dla samych siebie.
Nazbyt czsto definiuj one sukces i osignicia zawodowe w mskich kategoriach i przystpuj, odwoujc
si do sw Sylwii Hewlett, do kopiowania opartego na wspzawodnictwie modelu mskiego324. Model
ten wymaga w jakiej mierze obsesyjnoci, egocentryzmu, bezwzgldnoci, zawieszenia w pewnym sensie
spoecznych i osobistych wartoci, do czego mzg kobiety nie jest po prostu przystosowany. Sukces na
mskich zasadach, osigany mskimi metodami, czyni take niemoliwym macierzystwo. Dzie nie ma po
prostu dostatecznie wielu godzin. Niezalenie od tego, jak pomocny jest m, s takie rzeczy, ktre zazwyczaj - tylko matka moe zrobi. Tak wic dzisiejsza kobieta zbyt czsto uczestniczy w zawodowej
319

Zob. M. Hennig, A. Jardim.

Zob. C. Hutt, 277.
321
Patrz rozdz. drugi.
322
Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 315.
323
Zob. C. Gilligan; C. Hutt, 119-121.
324
Zob. S. A. Hewlett.
320

rywalizacji, na ktr ani osobowociowo, ani biologicznie nie ma ochoty. Zostaje zatem dodatkowo obarczona poczuciem winy i niepowodzenia jako kobieta, jako pracownik i jako matka.
Istnieje fundamentalna rnica midzy pciami pod jednym wzgldem: wagi przywizywanej do zwizkw z
innymi ludmi. W naszych czasach, biorc pod uwag, jak skonstruowane jest obecnie rodowisko pracy
zawodowej, wizi osobiste s przeszkod. Ale, jak pokaemy pniej, powinny by one uwaane za atut.
Kobiety nie musiayby si zmienia (zreszt nie mogyby), ale przedsibiorstwa mogyby - i odniosyby z
tego korzy.
Szacunek dla samego siebie jest rwnie wany dla mczyzn co dla kobiet, ale z bada wynika, e poziom
tego szacunku zaley u kadej z pci od innych czynnikw: u kobiet zaley on od sukcesu wizi - to
znaczy od gbi i siy ich zwizkw z ludmi, natomiast u mczyzn - od sukcesu zawodowego 325. W
pewnej istotnej pracy dotyczcej rnic midzy pciami w pracy zawodowej wyrniono trzy podstawowe
typy kobiet.326 Czynnikiem wsplnym dla wszystkich trzech bya potrzeba udanego zwizku osobistego.
Kategoria pierwsza to kobiety tradycyjne, ktre na pierwszym miejscu stawiaj rodzin i ma, ktre
porzucaj prac, jeli tylko pojawia si najmniejsze niebezpieczestwo, e ucierpi dobro rodziny. Nastpna
kategoria to tak zwane kobiety na dwch etatach, prbujce pogodzi cechy mskie i kobiece jako dobre
ony i kompetentni fachowcy, ale czsto uginajce si pod tym ciarem. (Istniej wiele mwice statystyki,
z ktrych wynika, e rozwd jest dwa i p raza czstszy wrd kobiet naukowcw ni wrd mczyzn
naukowcw.) Jednake kobiety te, ony pracujce zawodowo, take na pierwszym miejscu stawiaj rodzin,
nawet gdyby to miao oznacza powicenie jakiego celu w karierze zawodowej. Potrzeboway one take
aprobaty i zachty swoich bliskich, nim uznay, e wolno im dy do wasnego sukcesu. I w kocu kobiety
nowatorki w swojej roli prbuj odnie sukces odrzucajc tradycyjne role kobiece i przyjmujc typowo
msk strategi. Ale nawet te kobiety czuj czsto nadmiern potrzeb jakiej formy kontaktw w pracy, i to
w takim stopniu, e czsto zraaj do siebie kolegw, poniewa nieustannie staraj si o ich zacht,
aprobat i przyja.
We wszystkich wic tych przypadkach poczucie sukcesu zawodowego jest u kobiety do pewnego stopnia
zwizane z wartoci przypisywan zwizkom z ludmi, oceniane z punktu widzenia tej wartoci albo te w
konflikcie z ni, podczas gdy dla mczyzn taki konflikt nie istnieje, w kadym razie nie w takiej formie 327.
W gruncie rzeczy sekret mskich osigni w pracy zawodowej kryje si prawdopodobnie w relatywnej
mskiej niewraliwoci na wszystkich i na wszystko, co mieci si poza jej obrbem.
A wic kobiety prosperowayby lepiej w takim rodowisku zawodowym, w ktrym podkrelanie tego, co
osobiste, uwaane jest raczej za zalet ni za wad. W stworzonym przez mczyzn wiecie zawodowym
rodowisko takie na og nie istnieje. Kobiety musiay je wic stworzy: by moe nie s one dostatecznie
reprezentowane na wysokich stanowiskach w wielkich przedsibiorstwach, ale daj sobie obecnie wietnie
rad w firmach, ktre same zaoyy. Tutaj nie musz gra w msk gr zgodnie z mskimi reguami. Wolno
im ustali swoje wasne reguy, budowa wizi midzyludzkie zamiast oddawa si rozgrywkom, kierowa
swoimi firmami bardziej na podstawie zaufania ni strachu, wsppracy ni rywalizacji, spoytkowywa
waciwe kobiecemu umysowi strategie umysowe i jak najlepiej wykorzystywa swoje naturalne
uzdolnienia. Oddajmy gos trzem kobietom wacicielkom:
[...] musisz zachowywa si jak matka, jak powierniczka. Jak kto, do kogo si przychodzi i kto
bdzie w stanie zrozumie. Ale zarazem jak kto, kto bdzie w stanie oceni, wobec kogo
stosowa trzeba kij, a wobec kogo marchewk, [...] aby wydoby z nich maksimum
wysiku.328
Nie mamy przekonania do struktury hierarchicznej [...], nie jestemy sztywn i nieelastyczn
organizacj. Musimy wiedzie, czy kto bdzie dobrze pracowa z maym zespoem. Jasne jest,
dlaczego kobiety dobrze sobie z tym radz, Kobiety s zazwyczaj znakomite, jeli chodzi o
stosunki midzyludzkie.329
Jestem przekonana, e mczyzna nie miaby tyle wspczucia ani wraliwoci na codzienne
domowe problemy tych ludzi. Nie musz mi niczego wyjania, [...] nie musz opowiada mi
325

Zob. K. B. Hoyenga, K. Hoyenga (patrz: Bibliografia oglna), 274-279.

Tame, 276-278.
327
Tame, 276-278.
328
Zob. R. Goffee, R. Scase.
329
Tame.
326

adnych koszakw-opakw, by usprawiedliwi wczeniejsze wyjcie [...]. Kobiety maj

wiksz wraliwo na ludzi, mczyni maj raczej wiksz wraliwo na rzeczy [...]. 330
Kobiety to najlepsi kadrowcy; wydaje si jednak, e zbyt czsto musz zakada wasne firmy, by otrzyma
t prac. Z natury s take lepszymi organizatorami w kadej pracy wymagajcej uwagi dla szczegu i
dobrej pamici (nawiasem mwic, podstawowe umiejtnoci w organizacji domu). Ale praca taka to
najczciej posada osobistej asystentki szefa-mczyzny - oczyszczanie dla niego terenu, tak by mg nie
zatrzymywany przez niepotrzebne szczegy kroczy woln drog do wielkich, strategicznych decyzji.
Jest jeszcze jeden obszar w pracy zawodowej - podejmowanie decyzji - w ktrym, jak si wydaje, mzg
kobiety stawia j na niekorzystnej pozycji. A mska spoeczno zawodowa marnuje w tym przypadku
potencjalnie istotny atut.
Mczyni i kobiety maj odmienny stosunek do podejmowania decyzji. Dla kobiety jest to zadanie bardziej
skomplikowane, poniewa wchania ona wicej informacji i bierze pod uwag wicej czynnikw ni
mczyzna. Si kobiety i jej saboci jest jej zdolno do dostrzegania, na przykad, ludzkiego wymiaru
decyzji dotyczcej interesw. Jej umys, wraliwszy na ludzkie i moralne aspekty, majcy wiksz atwo
czenia tych czynnikw, ktre musz by wzite pod uwag, sprawia, e podjcie decyzji jest dla niej czym
znacznie bardziej skomplikowanym ni dla mczyzny, ktry odwouje si czciej do metod opartych na
obliczeniach, reguach i dedukcji.
Rnice midzy pciami w rozwizywaniu problemw badano stawiajc kobiety i mczyzn wobec
nastpujcego dylematu moralnego: ona pewnego mczyzny jest umierajca i nie sta ich na kupienie
lekarstwa ratujcego ycie - czy mczyzna powinien to lekarstwo ukra? 331
Natychmiastowa odpowied brzmi: tak - ycie powinno by zawsze waniejsze od wasnoci. Ale
ciekawe, e kobiety i mczyni zabierali si do problemu wedug dwu odmiennych strategii. Mczyni
patrzyli na spraw jako na prost kwesti sprawiedliwoci - jak naley postpi. Kobiety zadaway inne
pytania wynikajce z zasady troski - jak postpi odpowiedzialnie. Czy mczyzna nie mgby omwi
sprawy z aptekarzem? Czy nie mgby poyczy pienidzy? Co staoby si z jego on, gdyby przyapano
go na kradziey lekarstwa i wsadzono do wizienia?
Pytania stawiane przez kobiety wskazyway na to, e dostrzegaj one inne wymiary problemu, w tym take
aspekt moralny, kradzie. Udzielona przez nie odpowied moe by nie tak byskawiczna, ale z pewnoci
bdzie to odpowied peniejsza.
Jednake mski etos zarzdzania wymaga natychmiastowych decyzji - co jest odbiciem linearnej organizacji procesw intelektualnych u mczyzn. Trzeba mie odwag, eby podj trudn decyzj. Czasem jednak
potrzebny jest rozum, by zda sobie spraw, e decyzji nie trzeba podejmowa, albo e problem w
rzeczywistoci nie istnieje - i jest bardziej prawdopodobne, e bdzie to rozum kobiecy.
Spjrzmy, na przykad, na synne menederskie powiedzenie: Jeli nie moesz znie gorca, trzymaj si z
dala od kuchni. Chwila zastanowienia wystarczy, by uzna, e jest ono gupie. Biorc rzecz logicznie oznacza, e naley zatrudnia tylko takich szefw kuchni, ktrzy nie maj nic przeciwko roztopieniu si z
gorca. Znacznie rozsdniej - cho by moe nieco mniej macho - byoby zasugerowa, e jeeli kto nie
moe znie gorca w kuchni, to kierownictwo powinno zainstalowa wycig kuchenny albo urzdzenia
klimatyzacyjne.
Jednake w yciu zawodowym mczyni czsto faszywie - jako brak zdecydowania - interpretuj proces,
w efekcie ktrego kobiety dochodz do swoich wnioskw albo daj zmiany pytania. I czasem oceniaj
decyzje kobiet jako podjte pod wpywem irracjonalnych emocji. Mskiemu umysowi trudno poj, e w
rezultacie pochaniania wikszej liczby danych - tak faktograficznych, jak i emocjonalnych - proces
podejmowania decyzji przez kobiety staje si duszy, bardziej skomplikowany i wywaony. Dla mczyzn
podejmowanie decyzji to w gruncie rzeczy do prosta sprawa, poniewa obce s im liczne ludzkie i osobiste
aspekty wyboru. A atwiej jest uporzdkowa mniejsz liczb elementw ni wiksz.
Rnica w podejciu do problemu czy do decyzji stanowi cz oglnej rnicy midzy procesami
mylowymi obu pci. Mczyni s czciej bardziej analityczni, wydobywaj to, co najistotniejsze, spord
przypadkowych szczegw. Kobiety odbieraj peniejszy obraz. Kobiety zainteresowane s kontekstem
sytuacyjnym; mczyni zawsze prbuj go ignorowa na rzecz tego, co mog z niego wyabstrahowa. 332
Liczne prace dowodz istnienia wyranych rnic midzy pciami pod wzgldem stylu postrzegania.
Mczyni koncentruj si w bardziej zamierzony sposb na wszym zakresie spraw. S zdolni do
330

Tame.
Zob. C. Gilligan, 21-26.
332
Zob. D. C. McClelland, 89.
331

ignorowania tego, co rozprasza, poniewa majc wszystkie zmysy skierowane na wykonywan prac, gusi
s i lepi na dystrakcje. Jeden z badaczy doszed do wniosku, e mczyni cae ycie wykazuj
predyspozycje do problemw, ktre mona zanalizowa i poszufladkowa, natomiast kobiety s raczej
gotowe wchon problem w caym jego skomplikowaniu ni zaatakowa go w zasadniczych punktach.
Wszystko to prowadzi moe do przewagi mczyzn w dostarczaniu rozwizania problemu. Ale kobiety
mog go w rzeczywistoci lepiej rozumie.333
Kobiety, ze wzgldu na to, jak okablowany jest ich mzg, wnosz do bilansu dodatkowy element
wraliwoci emocjonalnej. Powinno to by dla kocowej decyzji korzystne - w kocu ostateczny osd prawa
powinien by agodzony przez uczucie miosierdzia. Ale - zgodnie z mskimi pojciami - udzia emocji jest
wci uwaany za oznak saboci. W rzeczywistoci mczyni s w niekorzystnej sytuacji jako gorzej
wyposaeni do zgbiania swoich uczu, przyznawania si do nich i wyraania ich. I podczas gdy uwaaj,
e kobiety zbyt chtnie wyraaj swoje uczucia, kobiety odczuwaj frustracj widzc, jak ich koledzy
wydaj si wzgldnie niewraliwi na autentyczne emocje albo, w najlepszym razie, jak tumi ich ekspresj.
Ta przepa emocjonalna midzy pciami powoduje w pracy jeszcze inne problemy. Mczyni nie mog, na
przykad, zrozumie, dlaczego koleanka jest zdenerwowana; stoicyzm jest zasad w mskim yciu
zawodowym, w ktrym okazanie jakichkolwiek uczu podwaa idea profesjonalnego dystansu. Mczyni
popeniaj powany bd zakadajc, e kiedy kobieta pacze, jest ona w tym samym stanie emocjonalnym,
jaki doprowadziby do ez mczyzn. W rzeczywistoci kobieta jest bardziej skonna do paczu ni
mczyzna, ktry nie podda si swoim emocjom, dopki nie zostanie do tego zmuszony przez wyjtkowe
okolicznoci. Wic kiedy kobieta wybucha paczem z drobnego powodu, mczyzna zakada, e bdnie
uznaa ona spraw za powan - albo jej ocena jest nierozsdna, albo stracia poczucie proporcji. Ale ko bieta bdzie si czua bardziej ni mczyzna dotknita krytyk swojej osoby, poniewa granica midzy
yciem zawodowym a prywatnym jest dla niej mniej wyrana ni dla mczyzn. I odwrotnie, kobieta ceni
komplement zawodowy dla niego samego, podczas gdy dla mczyzny pochwaa ma warto tylko wtedy,
jeli da si przeoy na awans lub podwyk.
Cecha ta szkodzi kobietom na dwa sposoby: po pierwsze dlatego, e ich potrzeba aprobaty nieczsto jest w
miejscu pracy zaspokajana (szukanie winnego to podstawowa waluta w wiecie kariery zawodowej), a po
drugie dlatego, e pochwaa, cho rzadka, jest tasza ni rwna paca.
Dla mczyzn praca jest w znacznym stopniu gr - bardzo powan gr, ale w kocu dla mczyzn gry to
powana sprawa. Mczyni s w swoim ywiole, kiedy chodzi o taktyczne manewry biurowej polityki, o
zakrty i szczeble drogi na zawodowy szczyt. Od swoich najwczeniejszych lat lubowali si w zabawie,
ktra jest, wedug jednego z amerykaskich socjologw, bardziej skomplikowana ni zabawa
dziewczynek, jeli za wskaniki przyj [...] zrnicowanie rl, zalenoci midzy graczami, wielko
grupy biorcej udzia w zabawie, jasno celw, liczb regu i ksztatowanie poczucia zespoowoci. 334
Francuski psycholog Jean Piaget napisa, e nie znalaz ani jednej gry dziewczcej, ktra miaaby tak
skomplikowan organizacj regu, jak chopica gra w kulki przypominajca zminiaturyzowan gr w
krgle.335
Mczyni wchodz w rodowisko zawodowe akceptujc wiat regu arbitralnych, a take majc za sob dowiadczenie pracy z ludmi, ktrych mog nie lubi, ale ktrzy s im uyteczni. Kobiety, ktre jako
dziewczynki wybieray przyjaci ze znacznie wiksz uwag i zaangaowaniem, prbuj lubi ludzi, z
ktrymi pracuj, rozumiejc ich potrzeby, przeamujc bariery wynikajce ze stanowiska. Kobiety tworz
grupy. Mczyni tworz zespoy.
Pewna moda kobieta przebijajca si w mskim wiecie zawodowym mwi: Sdz, e sporty druynowe
ucz, e jest wielu nawiedzonych typkw majcych wadz, ktrych trzeba sucha i trzeba znale jaki
sposb realizacji wasnych celw w obrbie ich dziaa. Jeste jednostk, ale musisz pracowa z grup.
Paradoksalnie, zwizki midzyludzkie - w ktrych kobiety wykazuj niewtpliw wyszo nad
mczyznami - atwiej mczyznom formowa w pracy. By moe dlatego, e nie s to autentyczne wizi
emocjonalne, ale zwizki funkcjonalne. Poklepywanie po plecach i arty w mskim yciu zawodowym
niewiele maj wsplnego z gbok osobist sympati.
Take sposb bycia kobiet i mczyzn w pracy moe by odmienny. Mczyni smaruj codzienny myn
artami, docinkami i sownymi starciami, poniewa traktuj go jak gr. Mskie poczucie humoru zawiera
czsto elementy wyzwania i agresji, ktre kobiety odbieraj jako ranice albo po prostu nie uwaaj ich za
mieszne. A to prowadzi do: Wiesz, jaki jest z ni problem? Nie ma poczucia humoru.
333

Zob. J. Silverman.
Zob. J. Lever; K. Strechert, 74-80; R. H. Turnet.
335
Zob. J. Piaget.
334

Kobiety i mczyni nie miej si z tych samych rzeczy i inne rzeczy ich denerwuj.336 Badania nad
niepokojem i depresj pokazuj, e lk i neurotyzm s u kobiet uzalenione od innych czynnikw ni u
mczyzn, znacz wic dla nich co innego 337. Generalnie stwierdza si, e kobiety przejawiaj wicej lku
ni mczyni. Mczyni zbliaj si do kobiecego poziomu lku jedynie w tych sytuacjach, gdy prbie
poddane s ich osignicia: w czasie wanego egzaminu, gdy rozpoczynaj now prac czy te gdy zdaj
ustne sprawozdanie.
W pracy mczyzna jest niemal dosownie znw jednym z chopcw. Moe on nie wyzywa swoich
rwienikw na pojedynek na najmieszniejsz min czy na najdusze wstrzymanie oddechu, ale wyzywa
ich do walki o najlepszy interes, najszybszy awans. Ten rodzaj wspzawodnictwa nie jest dla kobiet tak
nieodparcie atrakcyjny - w gruncie rzeczy samo wygrywanie jest dla nich mniej istotne. Modzi mczyni
niechtnie bior udzia w sportach koedukacyjnych - poniewa poziom wspzawodnictwa spada, jeli
uczestnicz w nich dziewczta. Dla wielu mczyzn kade spotkanie, tak w ich zawodowym, jak i osobistym
yciu, to konfrontacja, w ktrej musi by zwycizca i przegrany. Zachowanie elementu rywalizacji to
podstawowa mska potrzeba. Kobiety natomiast, majc wybr, wol dzieli si ni ciera, agodzi ni
walczy. Hierarchie, struktury i pozycja znacz dla nich mniej. Ale tak jak reguy i cele z placu zabaw, s
one wszystkim dla mczyzn. 338
Tak wic pod istotnymi wzgldami kobiety i mczyni nie graj w pracy w t sam gr. Maj odmienny
stosunek do regu, zespow i celu, co powoduje, e - przynajmniej w odniesieniu do pracy - nie pozostaje
midzy nimi wiele wsplnego.
Tragedia rnic midzy kobiet a mczyzn w pracy polega na tym, e si im zaprzecza, tumi je albo
wykorzystuje negatywnie. Pozytywne ich wykorzystywanie mogoby da zadziwiajce rezultaty. Zawieranie
transakcji, na przykad, jest zazwyczaj domen mczyzn - i to oni maj prawo do rywalizacyjnej agresji.
Ale gdyby w zespole negocjacyjnym byy kobiety, wniosyby one do tego zadania zupenie now intuicj. Ze
swym emocjonalnym, przewietlajcym spojrzeniem, kobieta czsto odbiera rne dyskretne sygnay z
zachowania i tonu gosu przeciwnika.
Wydaje si, na co ju wczeniej zwracalimy uwag, e kobiety mog wnie wielki wkad do takich
zakresw dziaa w przemyle, jak negocjacje ze zwizkami zawodowymi i zarzdzanie kadrami. Mczyni
mogliby sobie fuka i prycha, zoci si i grozi, natomiast kobiety mogyby doprowadzi do podjcia
decyzji, a moe nawet do rozwizania problemw.
W pracy badajcej firmy prowadzone przez kobiety 339 stwierdzono niezmiennie dobre stosunki midzy pracodawcami i pracownikami, charakteryzujce si brakiem drobiazgowych przepisw i zasad, a take ukadw
hierarchicznych - a wic tego wanie, co tak wiele znaczy dla mczyzn. Kobiety szefowe wniosy do
swojej funkcji intuicyjny wgld pozwalajcy im wspomaga pracownikw w ich problemach osobistych intuicja jest po prostu rezultatem dominacji u kobiety zainteresowania innymi istotami ludzkimi - i
wyksztaciy maternalistyczny styl zarzdzania, ktry wydaje si odnosi taki sukces, jaki odnosi dzi ju
nalecy do przeszoci, cho niekoniecznie przynoszcy szkody, styl paternalistyczny minionych dni.
Co ciekawe, badania nad kobietami, ktre zaoyy wasne firmy, wykazay, e maj one mao czasu na konwencjonalny feminizm.
Feminizm? Nie lubi tego. Sdz, e jest zbdny. Byam jedn z pierwszych kobiet, ktre rzeczywicie
zaoyy du firm na wasn rk i z pewnoci nie miaam uczucia, e chc to robi dla kobiet. [...] Jestem
tu dla nas wszystkich, a nie tylko dla kobiet.340
Kobiety sukcesu skar si powszechnie, e feminizm ustanawia mskie cele i mskie metody jako idea dla
kobiet; e zaprzecza istnieniu rnic pciowych, zaprzecza samej istocie, a wic i najgbszej wartoci
kobiecoci. Niektre z nich odczuwaj rnic midzy msk i kobiec postaw wobec sukcesu jako tak
ogromn, e odbiera ona kobietom ch do rywalizacji - nie w obawie przed niepowodzeniem, ale dlatego,
e boj si sukcesu, ktry wiadczyby przeciw ich kobiecoci.
Bez wtpienia zarzdzanie skorzystaoby na stosowaniu tak mskiej, jak i kobiecej kombinacji motywacji
kija i marchewki. Naley przeprowadzi ponown ocen czonkw rad nadzorczych, tak aby mogli wej w
ich skad ludzie, ktrzy nie tylko s po prostu bardzo dobrymi dyrektorami finansowymi (ktrzy mog by
lub nie by kobietami), ale ktrzy znani s take z sukcesw w innych dziedzinach. Byliby oni w stanie
ogarn wieym, niestandardowym spojrzeniem stare problemy i zrozumie, co sprawia, e ludzie - a co za
tym idzie, przedsibiorstwa - sprawnie dziaaj.
336

Zob. P. E. McGee.
Zob. B. Ekehammer; K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, 337.
338
Zob. K. Strechert, 132.
339
Zob. R. Goffee, R. Scase.
340
Tame.
337

Tego rodzaju rwnoci nie da si prawnie zagwarantowa, czciowo dlatego, e nasi ustawodawcy myl
rwno z podobiestwem. Wci jeszcze nie jest spoecznie przyjte przyzna to, co naukowo jest
udowodnione - e kobiety i mczyni s rni. Nadziej pokada naley w najzwyklejszym interesie
wasnym bran i grup zawodowych, przedsibiorstw i spek. Gdyby spoeczno zawodowa, zrozumiawszy
odmienno mocnych stron i strategii dziaania dostpnych kobietom i mczyznom, zignorowaa
moliwoci wynikajce z ich poczenia, skaniaoby to do smutnej refleksji nad jej inteligencj.
Zdolnoci przywdcze, wedug innej pracy badawczej, cho mog zosta nabyte, nie s cech naturaln
przecitnej kobiety.341 Jednake opanowuje ona t umiejtno i adaptuje j w szczeglnie kobiecy sposb matkuje nie w znaczeniu dawienia, ale zachcajc, stymulujc, wspierajc, by w kocu zaufa i pozwoli
odej.
Caa moja filozofia (jako matki) polegaa na znalezieniu mocnych stron dzieci, i t sam filozofi stosuj d
moich pracownikw. Zdarza si, e zatrudniamy kogo do jakiego dziau, potem patrzymy, z czym radzi
sobie najlepiej i przesuwamy go do czego innego. Ale gdy nabierzemy zaufania do jego pracy, zostawiamy
mu samodzielno w jej wykonywaniu i wtrcamy si jak najmniej. 342
Kobiety interesu, podobnie jak pani Thatcher, w najmniejszym stopniu nie usprawiedliwiaj si z faktu, e
kieruj swoimi przedsibiorstwami, czy te krajem, na zasadach ekonomiki gospodarstwa domowego. Wiele
jest dumnych z tego, e kieruje firm w ten sam sposb, w jaki prowadz dom - adnego marnotrawstwa i
adnej ekstrawagancji.
Wikszo kobiet zawsze wiedziaa, e nie s takie jak mczyni, e widz wiat przez pryzmat innych
wartoci, innych zasad, innych priorytetw. Umysy mczyzn ju w okresie prenatalnym przyjmuj system
widzenia wiata poprzez zasady, kodeksy, struktury i rzeczy. To mczyni czuj pd do odkrycia sekretnego
mechanizmu Stworzenia, praw fizyki, ruchu, cienia, albo te do tworzenia regu, procedur i konstytucji, by
je narzuci niesfornej ludzkiej spoecznoci.
Kobiety, cho s wyranie pci skrupulatniej przestrzegajc prawa, s bardziej zainteresowane tym, co
osobiste, co indywidualne. Uznaj one spoeczny sens praw, ktre przynosz korzy istocie ludzkiej - ale
gdy dochodzi do konfliktu midzy interesami prawa i jednostki, kobiety bd broni sprawy jednostki.
Kobiety w wikszym ni mczyni stopniu uwaaj bro atomow za zo zagraajce yciu. Natomiast
mczyni czciej ni kobiety usprawiedliwiaj doktryn wzajemnego odstraszania i nastaj na
dotrzymywanie umw, dotyczcych rozmieszczenia rakiet nuklearnych.
Istnieje tragiczny, niepisany podtekst debaty nuklearnej: wikszo mczyzn jest przekonana, e bro
atomowa daje im najlepsz od wiekw szans, i nie umr w bocie od ostrej i zardzewiaej broni. Ale wraz z
broni nuklearn wojna staa si spraw znacznie bardziej osobist dla kobiet: po raz pierwszy take je i ich
dzieci czeka w niej prawdopodobnie mier tak marna, jak ta, ktra zawsze bya udziaem mczyzn.
W przeszoci kobiety nie mogy zmieni mskich wartoci rzdzcych wiatem; te z nich, ktre mogy
osign tak pozycj w hierarchii wadzy, by mie na to wpyw, byy tymi wanie wartociami
przesiknite, czerpay z nich motywacj. Dzisiaj coraz wicej kobiet odnosi sukces, najczciej w
przedsibiorstwach, ktre same stworzyy, a w ktrych mog same stanowi lub zmienia reguy.
Jednoczenie inteligentne przedsibiorstwa zaczynaj docenia agodniejsze metody zarzdzania: przekonuj
si, e biznesmen, ktry zaniedbuje on i zdrowie dla firmy, niekoniecznie jest tym koniem, na ktrego
naley stawia. Kobiece cnoty wydaj si korzystne w interesach.
Ale na razie zdali sobie z tego spraw jedynie najinteligentniejsi biznesmeni.

ZAKOCZENIE
Kiedy nasza przyjacika - znana feministka usyszaa o tej ksice, oczy jej si zwziy i, nie bez groby
w gosie, powiedziaa: Niech no tylko sprbuje by niedobra.
Zaoya ona, podobnie jak wiele innych osb, e poniewa jest to ksika o rnicach seksualnych, musi
by ona w jaki sposb skierowana przeciw kobietom.
Rozpltujc te z gry przyjte zaoenia (bo jestemy przekonani, e jest to okropna pltanina), dochodzimy
do wniosku, e pogld spoeczny i polityczny goszcy, e kobiety i mczyni powinni by tak samo
traktowani, jest w pewnym sensie oparty na przekonaniu, e kobiety i mczyni s tacy sami. Tak jednak
nie jest. Nie ma ju adnego innego usprawiedliwienia, poza lenistwem umys owym, by wierzy, e wiele z
341
342

Zob. L. Hertz.
Zob. R. Goffee, R. Scase.

powszechnie uznawanych rnic midzy pciami co do ich roli, temperamentu, nie mwic ju o statusie, ma
naprawd podstawy bardziej kulturowe ni biologiczne.343
Ta ksika nie podaje recept. Wyjania jedynie, co rni mzgi obu pci, i stara si powiza te rnice z
dajcymi si zaobserwowa odmiennociami w zachowaniu kobiet i mczyzn - ktre to odmiennoci
kobiety i mczyni wysawiaj lub przeklinaj od stuleci.
Jednake wczenie nauki do debaty dotyczcej pci nieuchronnie oznacza bdzie wicej takiego
chaotycznego mylenia, jakie przywiodo amerykask feministk Betty Friedan do stwierdzenia:
Nawet jeeli jedynym przejawem upoledzenia kobiet jest brak testosteronu, w tym stadium ewolucji
czowieka denie do rwnoci w spoeczestwie jest dla nich nieuchronn koniecznoci. 344
Betty Friedan nie dostrzega, e brak testosteronu oznacza, i wiele kobiet moe nie chcie dy w adnym
szczeglnym kierunku, a wic i nie uwaaj si one za upoledzone. Jak pisze Michael Levin, profesor
filozofii w City College w Nowym Jorku, sportowcy mog by w gorszej sytuacji z powodu botnistej bieni
czy sabych cigien podkolanowych, ale nie mona powiedzie, e s w gorszym pooeniu z racji wasnej
obojtnoci wobec zwycistwa. Komentujc feministyczny pogld, e w rzeczywistoci kobiety powinny
chcie rywalizowa z mczyznami, pisze on:
[...] pogld taki nie ma sensu dosownego, a jedynie pewien sens emocjonalny dla tych, ktrzy widz tak
ogromn warto w mskich deniach, e nie mog uwierzy, i kobiety nie chc tego, czego chc
mczyni.345
Nawet gdy istnienie rnicy zostanie zaakceptowane, przewidujemy gniewne reakcje tych, ktrzy s przeko nani, e rnica midzy pciami jest produktem warunkowania spoecznego.
Jednake majcy kilka godzin noworodek pci eskiej zachowuje si odmiennie od noworodka pci mskiej
w tym samym wieku, a z pewnoci spoeczestwo nie dziaa a tak szybko. To nie spoeczestwo
powoduje, e oczy kobiety s wraliwsze na dugie fale widma wietlnego. W wieku jednego tygodnia
dziewczynki, ale nie chopcy, mog odrni pacz niemowlcia od oglnego haasu o tym samym nateniu.
Take w tym przypadku spoeczestwo nie prowadzio korepetycji nad koysk.
W gruncie rzeczy tam, gdzie spodziewamy si stwierdzi oddziaywanie dorosych, wydaje si ono mie
skutki przeciwne. Niemowlta pci mskiej otrzymuj od swoich matek znaczco wicej uczucia i
bezporedniego kontaktu fizycznego, ale mimo to wol przedmioty od ludzi, a rozwj mowy jest u nich
powolniejszy. W wiele mwicym przykadzie widzielimy, jak pewne chore dzieci rodz si z wygldem
dziewczynek, s wychowywane jak dziewczynki - jednake gdy zaczynaj dojrzewa, ujawnia si ich
msko i zachowuj si jak mczyni. Gdy pojawiaj si u nich mskie genitalia, imprint spoeczestwa
znika, jak gdyby by na wodzie pisany. Imprint hormonw z okresu podowego jest natomiast niezniszczalny.
Dla kobiet oznacza to, e bd wraliwsze od mczyzn na dwik, zapach, smak i dotyk. Kobiety z wiksz
atwoci wyapuj niuanse gosu i muzyki, a dziewczta nabywaj sprawnoci jzykowej, wyksztacaj
pami i pynno wysawiania si wczeniej ni chopcy. Kobiety s wraliwsze na kontekst spoeczny i
osobisty, umiejtniej odbieraj informacje dodatkowe zawarte w mimice czy gestach i szybciej przetwarzaj
informacje zmysowe i werbalne. W mniejszym stopniu czuj si zwizane reguami.
Mczyni wykazuj si wiksz sprawnoci w tym, co wymaga uzdolnie przestrzennych. S
agresywniejsi, pewniejsi siebie i chtniej wspzawodnicz. Potrzebuj hierarchii i regu, poniewa bez nich
nie zdoaliby stwierdzi, czy s w czowce, czy nie - a dla wikszoci mczyzn ma to zasadnicze
znaczenie.
Rnice te mog tumaczy kontrowersyjne twierdzenie, e w szachach, matematyce, komponowaniu
muzyki i innych zajciach, w ktrych zdolno mylenia na wysokim poziomie abstrakcji jest konieczna, nie
byo kobiet genialnych, a bardzo niewiele byo utalentowanych. Niektrzy szukaj wyjanienia tego
zjawiska w historycznej, seksistowskiej tyranii spoeczestwa. Jednake to tyranizujce ze wzgldu na pe
spoeczestwo pozwolio na rozwj kobiecego geniuszu w innych dziedzinach, ktre nie s zwizane z
myleniem abstrakcyjnym, takich jak literatura czy teatr. Przy okazji moemy take spokojnie odrzuci
koncepcj, e kobiety odnosz na tym polu niepowodzenia, poniewa brak im mskiego zapau w deniu
do sukcesu. Dlaczego w takim razie kobiety dorwnuj mczyznom, a nawet ich przewyszaj, we wszystkich testach poznawczych nie zwizanych z myleniem matematycznym i pokrewnymi umiejtnociami?
Kobieta, ktra nie pojmie logiki tego wywodu, jest z wszelkim prawdopodobiestwem ywym dowodem na
jego suszno.
Spr o istnienie rnic midzy mzgami obu pci zosta wygrany. Dziwne, e tak walk trzeba byo w ogle
prowadzi, jeli mczyni i kobiety s tak oczywicie rni pod wzgldem fizycznym i w zachowaniu:
343

Zob. K Millet, 28.

Zob. B. Friedan.
345
Zob. M. Levin (patrz: Bibliografia oglna), 38.
344

Dalsze zaprzeczanie istnieniu rnic miedzy mzgami kobiet i mczyzn wydaje si oderwane od
rzeczywistoci. Podobnie jak istniej rnice fizyczne midzy kobietami i mczyznami (rozmiar, ksztat
ciaa, szkielet, zby, wiek dojrzewania itd.), wystpuj te rwnie wyrane rnice w funkcjonowaniu
mzgu.346
Mamy pewne i zgodne ze sob wiadectwa pochodzce od naukowcw z caego wiata, e wpywy
biochemiczne w onie matki determinuj i ukierunkowuj struktur oraz dziaanie mzgu. Pod wpywem
hormonw komrki mzgu otrzymuj ksztat [...], ktry z trudem poddaje si zmianom po narodzinach.
Hormon mski ksztatuje rozwijajcy si mzg wedle wzorca mskiego prowadzcego do mskich
zachowa. Brak hormonu mskiego oznacza, e mzg pozostaje przy wzorcu eskim, co daje w rezultacie
zachowania kobiece. To uksztatowanie mzgu wedug mskiego lub kobiecego ukadu wkien nerwowych
jest trwae. Moe ono by zmodyfikowane jedynie przez zmiany w rodowisku hormonalnym ona matki.
Jak wykazalimy, dziewczynki, ktre byy poddane dziaaniu hormonw mskich w okresie podowym, s
pewniejsze siebie i maj wiksz wiar we wasne siy, wol te jako dzieci towarzystwo chopcw i
aktywne zabawy na wolnym powietrzu. Mniej ni ich siostry interesuj si lalkami, zabawami z udziaem
wyobrani, opowiadaniem bajek czy rozmowami z innymi dziewczynkami - a pniej s mniej
zainteresowane macierzystwem. Zachowania chopcw poddanych w okresie podowym dziaaniu
hormonw eskich zblione s do kobiecego modelu. S oni mniej agresywni, pewni siebie i wysportowani.
Istniej take rnice morfologiczne midzy mzgami kobiet i mczyzn - to znaczy rnice pod wzgldem
struktury i formy. U mczyzn mzg jest bardziej zwarcie i wydajnie zorganizowany w celu przetwarzania
informacji wzrokowych i przestrzennych oraz do mylenia matematycznego. Mczyni, majcy w tych
umiejtnociach przewag, odwouj si do nich w swoim stosunku do wiata - analizujc i teoretyzujc.
Podobnie mzgi kobiet lepiej s uksztatowane do umiejtnoci zwizanych ze szczegami i z pynnoci
jzykow oraz do zada cigych. W konsekwencji obraz ich wiata nie przypomina miaych
abstrakcyjnych pcien mczyzn; jest raczej podobny do ogldanej z bliska miniatury.
Kobiety maj wicej pocze midzy dwiema pkulami mzgowymi. Pozwala to na lepszy wzajemny
kontakt midzy umiejtnociami lewo- i prawostronnymi. Czasami ta wanie wymiana zda midzy obu
pkulami moe by mylca i nie sprzyja wydajnoci - co podobnego do prby koncentracji, podczas gdy
kto rozmawia w tle - ale korzyci jest zwikszona zdolno do dostrzegania, wizania z sob i
komunikowania emocji oraz informacji werbalnych i niewerbalnych.
Podczas gdy pe mzgu zostaje zdeterminowana w okresie ksztatowania struktury komrek nerwowych w
yciu podowym, rnice midzy mzgami obu pci ujawniaj si dopiero w okresie, gdy hormony
dorastania wchodz do akcji. Wtedy przypywy i odpywy hormonw aktywizuj i podkrelaj te rnice. W
przypadkach skrajnych pcha to mczyzn do przemocy, a kobiety do irracjonalnych i destrukcyjnych zmian
w nastroju i zachowaniu. Czciej daje to mczyznom wicej wiary w siebie, umiejtnoci koncentracji i
skupienia na jednym celu oraz przetwarzania agresji na motywacj i ambicj. U kobiet natomiast pobudzi
potrzeb i pragnienie tworzenia i utrzymywania bliszych wizi z otaczajcymi je ludmi.
U mczyzn poziom hormonu mskiego w okresie dojrzewania wpywa take na wydajno mzgu. Poziom
zbyt wysoki lub zbyt niski wpywa hamujco na zdolnoci przestrzenne i matematyczne, podobnie jak zbyt
bogata lub zbyt uboga mieszanka paliwa powoduje, e silnik dziaa mniej wydajnie. Geniusz matematyczny
ma prawdopodobnie redni poziom hormonu mskiego.
W starszym wieku, kiedy rda hormonalne zaczynaj wysycha, te wanie podkrelane przez nie rnice
w mzgu zaczynaj te traci wyrazisto. Kobiety czsto staj si pewniejsze siebie i agresywniejsze,
poniewa hormony eskie trac swoj si, a take moc neutralizowania hormonw mskich obecnych u
wszystkich kobiet: istnieje biologiczna podstawa stereotypu wsatej i zdziwaczaej starej kobiety.
Mczyni, gdy spada u nich poziom testosteronu, staj si mniej agresywni, maj te mniejsze moliwoci
neutralizowania wasnych, naturalnie si pojawiajcych hormonw eskich. Kontemplujc ogrdek dziwi
si, dlaczego zmarnowali tak wiele czasu walczc o awans zawodowy.
Nauka moe wic dostarczy wyjanienia, jak dochodzi do tego, e kobiety i mczyni staj si odmienni.
Niektrzy politycy zajmujcy si sprawami pci odmwi nauce susznoci. Co prawda, bd i tacy
naukowcy, ktrzy twierdzi bd, e polityka w dziedzinie pci dyskredytuje sam nauk. Pewien autor
utrzymuje347, e tak dalece jestemy uwarunkowani pciowo i e atmosfera wok spraw pci jest tak silnie
naadowana, i - wiadomie czy niewiadomie - badacze (a zatem i ich badania) s stron niczy: tysice bada
klinicznych s bez znaczenia, morfologiczne rnice midzy mzgami s pozbawione znaczenia, niezliczone
artykuy naukowe to jedynie mnstwo zmarnowanych drzew przerobionych na papier, by uwieczni bd
nauki.
346
347

Zob. R. Restak (patrz: Bibliografia oglna), 204.

Zob. A. Fausto-Sterling.

Inni s przekonani, e nawet jeli nauka mwi prawd, prawdy tej nie wolno powiedzie gono ze wzgldu
na ryzyko jej naduycia. Norweski psycholog ubolewa nad obiema postawami:
[...] wydaje si jednakowo przeraajce, e ludzie wyksztaceni, nawet tacy, ktrzy osignli najwysze
szczeble naukowej kariery, wykazuj ignorancj wobec elementarnych faktw biologicznych albo wydaj si
im po prostu zaprzecza. Niektrzy [...] reprezentuj pogld, e nawet jeli rnice w zachowaniu midzy
pciami byyby po czci rezultatem rnic biologicznych, nie naley dopuszcza dyskusji naukowych na ten
temat ze wzgldu na ryzyko dostarczenia rasistom i elementom niedemokratycznym uzasadnienia dla ich pogldw. 348
Autor cytowanej pracy jest przekonany, e nauka ma obowizek przeciwstawia si takiemu pogldowi. Po
pierwsze - poniewa jest on nienaukowy, a po drugie - poniewa krpuje nasze poczucie sprawiedliwoci, do
ktrego mona dy jedynie przez zrozumienie naszych biologicznie zdeterminowanych moliwoci i
ogranicze.
Lekcewaenie podstawowych faktw dotyczcych natury ludzkiej moe by co najmniej tak samo
niebezpieczne jak ryzyko faszywej ich interpretacji.
Mona postawi tez, i my si pod ni podpisujemy, e jest bardziej prawdopodobne, i udoskonalimy dany
nam wiat w chwili gdy zrozumiemy, jak jest on skonstruowany, ni gdy podejmiemy prby skonstruowania
wiata, jakiego chcemy, z materiaw, o ktrych nic nie wiemy.
Niewiedza na temat rnic czy te zaprzeczanie im sprawiy, e wiat jest miejscem dla kobiet gorszym.
Amerykaski antropolog profesor Lionel Tiger twierdzi 349, e niemal powszechnie akceptowane przekonanie
o rwnoci kobiet i mczyzn doprowadzio w praktyce do wikszej nierwnoci. Jeeli odrzuca si
wiadectwa rnic midzy pciami, wtedy zarazem nie zmienia si instytucji ani struktur w taki sposb, by
zaagodziy te rnice. Tak wic w tej chwili to kobiety musz si dostosowa i zaprasza si je do
wspzawodniczenia z mczyznami w zorientowanych na mczyzn instytucjach. Rezultatem tego jest
nieprzerwana deprywacja kobiet, a take ich wzrastajca uraza i niepokj. 350
Tiger podaje znaczcy przykad: wyniki osigane przez mode kobiety na egzaminach spadaj a o 14% w
zalenoci od synchronizacji z cyklem menstruacyjnym. Niektre mzgi kobiece pierwszej kategorii skazane
zostaj przez wasn biologi i przypadek kalendarza na wyniki drugiej kategorii. To w adnym wypadku nie
moe by uznane za sprawiedliwe. Jednake wiele kobiet gotowych jest raczej zaakceptowa t
niesprawiedliwo, ni nastawa na wprowadzenie systemu egzaminacyjnego, ktry uznawaby i bra pod
uwag t ich niekorzystn sytuacj biologiczn. Gdyby mczyni cierpieli z powodu podobnego
utrudnienia, mona si zaoy, e w tej chwili mielibymy ju ustawodawstwo agodzce jego skutki.
Jeeli przyzna si, e rnice midzy pciami istniej, a nastpnie uzna je za godne potpienia, krzywdzce i
niesprawiedliwe - istniej sposoby, by je wyeliminowa. Nie nastpi to jednak dziki edukacji, propagandzie
czy naukom moralnym. (Przecie od dwch tysicy lat gwn rol w zachodniej cywilizacji odgrywa pewna
intelektualnie rygorystyczna, moralnie koherentna, dobrze umotywowana filozofia; niemniej pozostao
jeszcze nieco do zrobienia, zanim chrzecijastwo przekona nas do powszechnej mioci bliniego, zanim
wyrzekniemy si zawici i cudzostwa, a cisi odziedzicz ziemi.)
Jeeli chcemy wyeliminowa rnice midzy pciami, musimy przede wszystkim uy rodkw, ktre
stworzyy te rnice; musimy zmieni biologiczny koktail Stworzenia. Jestemy, jak to si mwi, w
posiadaniu potrzebnej do tego technologii. Wprowadzimy wyselekcjonowan sperm do odpowiednich
jajeczek w klinicznie czystych warunkach. Po ustaleniu, jaka powinna by nasza spoeczna norma
(mczyni mniej agresywni albo kobiety bardziej; kobiety mniej wraliwe na wymagania rodzicielstwa albo
mczyni bardziej), moemy zaopatrzy rozwijajcy si umys w okresie podowym w relewantne hormony
syntetyczne. Moemy take podj decyzj co do odpowiedniego modelu seksualizmu spoeczestwa moemy dokona wyboru, czy pozwolimy istnie homoseksualizmowi, moemy zapewne wyeliminowa
najskrajniejsze perwersje seksualne, moemy take prawdopodobnie chemicznie przeksztaci podwzgrze u
mczyzn i kobiet tak, by doprowadzi do wikszej zgodnoci libido obu pci. (Oprcz tej przebudowy
mzgu potrzebowa bdziemy regularnego podawania dodatkowych hormonw albo czynnikw
neutralizujcych hormony.)
Absurdalno tego wysiku ilustruje absurdalno caego przedsiwzicia. Jednake peni dobrych chci
politycy i dziaacze owiatowi s nadal zdecydowani, niechby i przy uyciu mniej drastycznych rodkw,
doprowadzi do zniknicia stereotypw pciowych. W postpowej klasie szkolnej dzieci czytaj o
ksiniczce zabijajcej smoki i ratujcej ksicia, a ksieczki z obrazkami przedstawiaj straakw i
kierowcw ciarwek pci eskiej. Antyseksistowskie materiay szkoleniowe dla nauczycieli sugeruj,
348

Zob. W. Velfe (patrz: Bibliografia, oglna).

Zob. L. Tiger, 1970.
350
Tame.
349

eby zadawa klasie zadania takie, jak napisanie pozbawionego seksizmu wypracowania zaczynajcego si
od sw: Nadine woya rkawice bokserskie i wstpia na ring. Dziewczynek nie powinno si chwali za
schludno ani chopcw czciej gani za nieposuszestwo - chyba e ich zachowanie wyranie uzasadnia
tak reakcj. Pozbawione seksizmu nauczanie jest procesem totalnym. Powinno obejmowa wszystkie
aspekty rodowiska szkolnego.351
Pojawiaj si tu dwa problemy. Po pierwsze, wie si to w sposb nieunikniony z mwieniem kamstw pod
szyldem owiaty - a co gorsza, bd one namacalnie rozpoznawane przez dzieci jako kamstwa. Po drugie,
proces totalny wydaje si pozostawia niewiele czasu na nauk czegokolwiek innego.
Najbardziej chyba bezmylnym przykadem zacierania odmiennoci pciowych jest edytor tekstw, ktry
automatycznie wstawia albo ona po kadym napisanym przez uytkownika on. Zapewnia to
automatyczn likwidacj seksizmu w pisaniu: ostateczne mechaniczne usymbolicznienie caej kwestii.
Jeeli tym, o co si kopoczemy, jest sprawiedliwo spoeczna - a powinnimy si o ni kopota - niesko czenie bardziej sensowne zdaje si zreformowanie naszego systemu edukacyjnego tak, by uznawa
podstawowe rnice miedzy pciami i si do nich adaptowa. Jeli rwno szans cokolwiek znaczy, to z
pewnoci znaczy ona jednakowe szans na indywidualn samorealizacj. Alternatyw jest system
przeszkd, w ktrym dzieci najzdolniejsze przymusowo nauczane s mniej albo na czas egzaminu otrzymuj
pira wymagajce napeniania atramentem co dziesi minut.
Istniej praktyczne sposoby, dziki ktrym moemy do pewnego stopnia przywrci rwnowag
biologiczn. Jeli szczerze chcemy zachci kobiety do inynierii i uczyni matematyk dostpniej sz dla
dziewczt w szkole, moemy z pewnoci znale metod uczenia jej w sposb lepiej przystosowany do
kobiecego mzgu. By moe nie bdzie to w peni skuteczne, ale mona by w ramach eksperymentu
wprowadzi metody bardziej werbalne, a mniej symboliczne - matematyka bez tablicy. Ze wzgldu na
relatywn obojtno kobiet wobec przedmiotw, ich budowy i zasad funkcjonowania, a biorc take pod
uwag kobiec skonno do tego, co osobiste i zbiorowe, by moe naley zachca dziewczynki w bardzo
wczesnym wieku do badania struktury i dziaania urzdze mechanicznych raczej w grupach ni
indywidualnie.
Mamy przecie dowd na to, e dzieci mog przezwyciy pocztkowe upoledzenie: chopcw krzywdzi
w pierwszych latach szkoy edukacja niewiadomie nastawiona na potrzeby dziewczynek. Jednake w kocu
ucz si czyta, pisa i mwi pynnie, poniewa nastaj na to ich rodzice, ktrzy si martwi, jeli nie
nabywaj oni tych umiejtnoci we wczesnym wieku. Ale podobny nacisk nie skoni kobiety, by poznaa
relacje przestrzenno-mechaniczne. Tak wic osobnik pci mskiej przezwycia pocztkowe upoledzenie
szkolne, ale gdy program nauczania wymaga okrelonych umiejtnoci przestrzennych, osoba pci eskiej
moe by ju za stara, by je naby. 352
Nad t spraw powinni si zastanowi specjalici od owiaty. Ale jedno jest pewne - nic si nie zmieni, jeli
nauczyciele trwa bd w zudzeniu, e dziewczta s z natury matematykami, a ich talenty s tumione
przez pewien rodzaj powszechnej w spoeczestwie etyki matematycznej o charakterze macho, ktrej
wpyw, zdumiewajcym zbiegiem okolicznoci, wydaje si korespondowa z przypywami i odpywami
dziewczcych hormonw.
Dopiero uznajc te rnice moemy zacz je kompensowa. Jeeli, na przykad, przyznamy, e chopcy s z
natury bardziej niesforni, samolubni, agresywni i dominujcy ni dziewczta, moemy prbowa
modyfikowa ich natur poprzez przykad, ograniczenia, kary lub przekupstwo. Ale musimy najpierw
zaakceptowa, e chopcy bd chopcami, a jeli tego zapragniemy, ich naturalna charakterystyka bdzie
musiaa zosta zmieniona.
Ale, jak ju powiedzielimy, ksika nasza nie jest zbiorem zalece - z wyjtkiem tego jednego, bymy
zaakceptowali to, jacy jestemy, zanim zaczniemy si spiera, jacy powinnimy by.
Ignorujemy rnice pciowe w mzgu, ryzykujc tym samym pomieszanie biologii z socjologi i mylenia
yczeniowego z faktami naukowymi. Pytanie nie brzmi: Czy istniej rnice midzy mzgami?, lecz
raczej: Jaka bdzie nasza reakcja na te rnice? 353
Albo, jak to sformuowaa dr Alice Rossi, amerykaski socjolog:
Ideologia, ktra nie staje twarz w twarz z tym podstawowym problemem, jest wiczeniem w myleniu yczeniowym, a nauka spoeczna, ktra nie stawia mu czoa, jest jaowa. 354
Ignorowanie rnic niesie z sob jeszcze jedno ryzyko - e powodowa bdzie gboki i niepotrzebny gniew
oraz frustracj. Bo ca bdzie, jeli zostaniemy wychowani w przekonaniu, e wszystkie kobiety i wszyscy
351

Zob. M. Levin, 163-168.

Zob. D. McGuinness, 1976.
353
Zob. R. Restak, 206.
354
Zob. R. A. Rossi, 1985.
352

mczyni s zdolni do doskonaoci w kadej dziedzinie, a potem stwierdzimy - a tak z pewnoci bdzie e to nie jest prawda? Kobiety niemal na pewno nie osigny wszystkiego, co s w stanie osign. Mog
jednake nadej czasy, kiedy wszystkie ograniczenia spoeczne znikn, wszystkie uprzedzenia zostan
zlikwidowane, a kobiety nadal nie bd daway sobie rady tak dobrze jak m czyni. Tak wanie stao si
w przypadku stabilizacji wynikw kobiet i mczyzn w tenisie i biegu marato skim. Jeli chodzi o przepa
midzy pciami, to w adnym sporcie wymagajcym siy, skakania i rzucania nie dosza do istotnego jej
zmniejszenia, poza sytuacjami, kiedy kobiety zmaskulinizoway swoje ciaa za pomoc sterydw [...].
Tak wic, przy najlepszych wysikach wszystkich zainteresowanych, moe nadal dzia si tak, e mczyni
bd technokratami, mechanikami i wynalazcami w naszym spoeczestwie - 99% zgaszanych dzi
wnioskw patentowych rejestrowanych jest przez mczyzn i trudno przewidzie, co mogoby zmniejszy t
liczb do 50%. Zupenie moliwe, e okae si, i obecny podzia pracy wrd zatrudnionych odpowiada
naturalnym predyspozycjom, nie jest natomiast sztucznym znieksztaceniem tkwicych w nas moliwoci.
By moe jest prawd, e kobiety byyby lepszymi neurochirurgami ni mczyni, a z pewnoci jest
prawd, e w przeszoci nie byo wielu kobiet neurochirurgw, poniewa by to zawd mski. Ale by
osign najwyszy poziom w zawodzie o takim charakterze, konieczne jest skoncentrowanie si na pragnieniu, by by w czowce, a na kad kobiet, ktra rzeczywicie chce by w czowce neurochirurgw,
zawsze przypada bdzie dziesiciu mczyzn, ktrzy take naprawd chc by najlepsi. Mona usun
kad przeszkod na drodze do sukcesu, ale nie mona zagwarantowa, e ludzie rzeczywicie t drog
wybior. Mona zachca w deniu do czego, ale nie mona podawa ambicji w zastrzykach.
Tak czy inaczej, wikszoci ludzi, tak kobiet, jak i mczyzn, nie udaje si wej do czowki. Sukces
zazwyczaj wymaga mieszaniny talentu i agresji, a jest to kombinacja nader rzadka. Wikszo mczyzn jej
nie ma - bardzo, bardzo niewielu jest dostatecznie utalentowanych, by zosta wybitnymi uczonymi,
kapitanami przemysu, premierami czy prezydentami. Wikszo kobiet take pozbawiona jest tego
nieuchwytnego poczenia. A dodatkow przeszkod stanowi dla nich fakt, e te ich odmiennoci, ktre
mog zapewni im obfito talentw, zazwyczaj nie obdarzaj ich agresywnoci, ambicj ani obsesyjn
dnoci konieczn do jego ostatecznej realizacji. W rzeczywistoci kobieta polityk ma rwnie siln
motywacj jak jej mski odpowiednik, podobnie jak kobieta mierzca metr dziewidziesit jest rwnie
wysoka jak mierzcy metr dziewidziesit mczyzna - i, oczywicie, rwnie rzadko spotykana.
Zdanie, e kobiety i mczyni inwestuj swj ludzki kapita odmiennie 355, jest znaczce. Dla wikszoci
kobiet sukces materialny i zawodowy jest relatywnie nieistotny - ycie to co wicej ni wspinanie si po
szczeblach kariery. To nie oddziaywanie spoeczestwa doprowadzio je do sformuowania tego
doskonaego, rozsdnego i uczciwego spostrzeenia. W rzeczywistoci w tej chwili najwikszy wpyw maj
kobiety, ktre odniosy sukces, a one twierdz, e ich towarzyszki powinny si czu winne, i nie idzie im
lepiej.
Niektre feministki twierdz, e rnice midzy kobietami i mczyznami mog zosta zmniejszone przez
rozmylne odksztacenie spoeczestwa. Kobiety i mczyni mogliby, na przykad, wspzawodniczy w
maratonie na rwnych warunkach i z takim samym sukcesem, jeli linia mety dla kobiet byaby o 11 % bliej
linii startu. Na tym w kocu polega aktywna polityka w zakresie dziaa popierajcych kobiety i mniejszoci
(affirmative action) i moe to by bardzo rozsdna strategia.
To, co chcemy osign, to nie rekompensata, ale poprawa pozycji kobiet, tak by spoeczestwo stao si
wobec nich sprawiedliwe; w gruncie rzeczy najlepsz drog do osignicia tego celu jest mianowanie na
wane stanowiska kobiet, ktre s w tej pracy gorsze od konkurujcych z nimi mczyzn. 356
Argumentacja ta opiera si na zaoeniu, e wicej kobiet bdzie sobie dobrze dawao rad, kiedy zobacz,
jak dobrze kobiety mog sobie dawa rad - bo niewtpliwie, jeliby kobiety mogy osign wysokie
stanowiska bez koniecznoci walki o nie, wykonywayby swoj prac znakomicie. Sztucznie wprowadzone
wzory rl poszerzyyby horyzonty kobiecych aspiracji.
Byoby to, oczywicie, niesprawiedliwe wobec mczyzn, ale niektrzy znowu powiedzieliby, e mczyni
byli niesprawiedliwi wobec kobiet przez bardzo dugi czas, a tak w kocu nastpi sprawiedliwy przydzia
niesprawiedliwoci. Sztucznie wprowadzony system limitw powodowaby pewne zmniejszenie wydajnoci.
Tylko okoo jednej pitej amerykaskich dziewczt w pierwszych klasach szkoy podstawowej osiga
wyniki rwne przecitnym wynikom chopcw w testach zdolnoci przestrzennych357 - a wedug US
Employment Service wszystkie rodzaje inynierii i wikszo zawodw zwizanych z nauk i technik
wymaga zdolnoci przestrzennych na poziomie najlepszych 10% populacji. Musielibymy wic zgodzi si
na samochody i statki kosmiczne, ktre byyby jeszcze gorzej zaprojektowane ni obecnie. Czy po355

Zob. S. Goldberg (patrz: Bibliografia oglna).

Zob. J. Richards, 111.
357
Zob. M. Levin, 99.
356

zwolilibycie swoim dzieciom lata lini lotnicz affirmative action?

Ale zanim udamy si t drog za daleko - a spoeczestwo Zachodu ju ni pewien kawaek przeszo i
znajduje si pod presj, by pj dalej - by moe powinnimy sobie zada nastpujce pytanie: czy nie jest
moliwe, lub choby wyobraalne, e mamy ju spoeczestwo, w ktrym kady, kto chce by wybitnym
inynierem i kady, kto ma zdolnoci, by by wybitnym inynierem, moe ju prawdopodobnie by
wybitnym inynierem? Czy nie osignlimy poziomu dajcego kobietom edukacj rzeczywicie rwn
edukacji mczyzn, a one po prostu nie chc naladowa mczyzn w ich deniach? I jeeli cokolwiek
przeciw takiemu naladowaniu przemawia, to s to raczej trudnoci finansowe, a nie wynikajca z pci
deprywacja? e by moe smok, ktrego naley zabi, to nie uprzedzenia pciowe, ale dobre, stare spoeczne
upoledzenie?
Zanim jednak wity Jerzy pod kobiec postaci wemie si do dziea, warto zapyta, czy ta misja jest
rzeczywicie potrzebna - czy smok nie jest przypadkiem widmem. W kocu taka miara wartoci - moja praca
jest waniejsza ni twoja - to w zasadzie sport mski, a wikszo kobiet nie braa go nigdy zbyt powanie.
Ostatecznie moliwe jest, e samice szczurw osigaj gorsze wyniki w labiryncie dlatego, e wycigi
szczurw nie s najprzyjemniejszym zajciem, w jakim mona uczestniczy. Wikszo kobiet wykonuje
ogromn prac w domu, a wikszo mczyzn wykonuje inny rodzaj pracy w biurze albo w fabryce i
naprawd jeden rodzaj pracy nie jest koniecznie lepszy od drugiego. Tak si dzieje, e jeden z nich jest
patny, ale nie powinno to czyni tej wanie pracy bardziej zaszczytn. Prostytutki s opacane, ale nie
uznajemy przez to ich pracy za lepsz od pracy matek.
Istniej praktyczne przyczyny, dla ktrych kobiety i mczyni nie mog podejmowa tej samej pracy. Nie
ma natomiast powodu, dla ktrego nie moglibymy ceni odmiennej pracy kobiet i mczyzn jednakowo.
Dowodzono ju, e podczas gdy mczyni opacani s za sw zdolno przeksztacania wiedzy z dziedziny
mechaniki w skomplikowane budowle i maszyny, kobiety powinny by docenione za swoje umiejtnoci w
rozumieniu i przewidywaniu ludzkich dziaa oraz za swoje zdolnoci do wyczuwania motyww i emocji.
Tak umiejtnoci w komunikowaniu si, jak i umiejtnoci przestrzenno-mechaniczne - jeli uyte logicznie
i inteligentnie s rwnie niezbdne dla zachowania ludzkiej cywilizacji. 358
Moglibymy zatem sprbowa znale w wiecie biznesu sposb na to, by ceni i wykorzystywa
umiejtnoci percepcji, w ktrych przoduj kobiety. W jaki dokadnie sposb ten wyjtkowy wkad miaby
zosta wykorzystany i rozwinity - jest ju nieco mniej jasne. Jest w tej chwili natomiast pewne, e nawet w
inteligentnych, pozbawionych seksizmu przedsibiorstwach kobiety s zwykle awansowane zalenie od
tego, w jakim stopniu potrafi uczestniczy w mskiej grze i tumi swoje specyficzne kobiece umiejtnoci.
Istnieje niebezpieczestwo, e kobieta zyska podziw swoich kolegw i przeoonych pci mskiej ze
wzgldu, na przykad, na to, e stawia firm ponad obowizki domowe (w kocu jak czsto mczyni
szukaj porady, jak pogodzi maestwo i karier zawodow?). Ale walory kobiet w sferze emocjonalnej s
same w sobie korzystne i nie powinny by odsuwane na plan dalszy dla rzekomego dobra firmy.
Mylca firma powinna zada sobie pytanie, dlaczego marnuje wyjtkowe umiejtnoci 50% swoich
pracownikw i jak mogaby na nich zyska. Nie potrafi wykorzysta podstawowej przewagi kobiet, jak jest
ich wiedza i rozumienie wiata ludzi.
W przypadku nie wynagradzanej pracy w gospodarstwie domowym jej warto musi by doceniana przez
mczyzn, ale, co waniejsze, take przez same kobiety. Nie traktujemy jej tu w prymitywnych kategoriach
wartoci pieninej cielenia ka, robienia zakupw i karmienia piersi, ale w relacji do poczucia wasnej
wartoci, ktre mona wyrazi tylko w podstawowej walucie, jak jest zadowolenie i satysfakcja. Levin
pisze (z odrobin przesady), e mona przeczyta cao feministycznego pisarstwa nie dowiadujc si, e
wikszo kobiet znajduje najwiksz satysfakcj w macierzystwie 359. Wikszo kobiet nie tylko znajduje
wicej radoci w rodzicielstwie ni wikszo mczyzn, ale te lepiej si one w tej roli spisuj. S
niewtpliwie lepiej do rodzicielstwa przygotowane. Karmienie, ubieranie i ksztacenie nastpnej generacji
jest zadaniem rwnie szlachetnym co zarabianie pienidzy, ktrymi paci si za ywno, odzie i nauk. Jest
ono te, w ostatecznym rachunku, rwnie satysfakcjonujce, ale wikszo mczyzn musi poczeka, a zostan dziadkami, aby doceni ten fakt.
Kto mgby sdzi, e napisalimy tu usprawiedliwienie konserwatyzmu i utrzymywania status quo w
odniesieniu do pci - i byby w bdzie. Nie uwicamy tego, co naturalne, jedynie dlatego, e jest
biologicznie prawdziwe. Mczyni, na przykad, maj naturaln skonno do zabijania i promiskuityzmu,
co nie jest recept na szczliwe trwanie spoeczestwa.
Jeliby ta ksika miaa by przepisem na cokolwiek - cho nie taki jest nasz zamiar - to chyba na radykalne
przemylenie stosunkw midzy pciami, stosunkw, ktre moemy nareszcie oprze na faktach, a nie na
358
359

Zob. D. McGuinness, 1976.

Zob. M. Levin, 267.

teorii. Bogatsi o wiedz o tym, kim jestemy i dlaczego, moemy oczyci pejza z mnstwa
nonsensownych uprzedze. Nie maj, na przykad, sensu prawa i teorie edukacyjne zaprzeczajce istnieniu
rnic midzy pciami i rwnoczenie starajce si je zaciera. Moemy te oczyci atmosfer z
wzajemnych kpin i zarzutw. Kobiety nie powinny oskara mczyzn o swoje rzekome niepowodzenia, a
mczyni nie powinni obawia si ani wymiewa kobiet prbujcych pobi ich w ich wasnej grze.
A kiedy atmosfera zostanie oczyszczona, moemy mie nadziej, e mczyni i kobiety bd bardziej
szczerzy co do swych prawdziwych uczu i e bd naprawd sob. Odetchn z ulg, e nie musz ju dy
do nieuchronnego rozczarowania czym, co w gbi duszy i tak uwaaj za daremne i iluzoryczne.
Wyzwoleni przez szczero, a nie uwizieni w samooszustwie, odwa si ustali wasn rwnowag midzy
mioci i ambicj, czuoci i deniem do sukcesu. Moemy mie nadziej, e nastpi kres sloganw, bo
slogany nie zmieniaj faktw, ustanie jaowy pocig za sztuczn rwnoci; e odstpimy od mozolnego i
nienaturalnego procesu zaprzeczania, a zamiast tego cieszy si bdziemy naszym naturalnym ,ja. Moemy
mie nadziej na rozkwit nowego typu zwizkw midzy kobietami a mczyznami, na witowanie rnicy.

BIBLIOGRAFIA
BIBLIOGRAFIA OGLNA
D. Barash, Sociobiology: The Whispering Within, Souvenir Press, London 1980.
J. M. Bardwick, The Psychology of Women, Harper & Row, New York 1971.
F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press,
Baltimore 1976.
G. J. de Vries, J. P. C. de Bruin, H. B. M. Uyling, M. A. Corner (eds.), Sex Differences in the Brain:
The Relation between Structure and Function, Progress in Brain Research, 61, Elsevier,
Amsterdam 1984.
D. de Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980.
J. Durden-Smith, D. de Simone, Sex and the Brain, Pan Original, London 1983.
H. Ellis, Man and Woman, William Heinemann (Medical Books), London 1934.
H. J. Eysenck, The Inequality of Man, Temple Smith, London 1973.
B. M. Foss (ed.), Sex Differences: Psychology Survey No. 1, Allen and Unwin, London 1979.
R. C. Friedman i in. (eats.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974.
J. E. Garai, A. Scheinfeld, Sex differences in mental and behavioural traits, [w:] Genetic
Psychology Monographs, 1968 (77), s. 169-299.
S. Goldberg, The Inevitability of Patriarchy, Temple Smith, London 1977.
R. W. Gow, B. S. McEwen, Sexual Differentiation of the Brain, Massachusetts Institute of
Technology Press, Cambridge, Mass., 1980.
L. J. Harris, Sex differences in spatial ability: possible environmental, genetic and neurological
factors, [w:} M. Kinsbourne (ed.), Asymmetrical Function of the Brain, Cambridge University
Press, 1978, s. 405-522.
L. J. Harris, Sex-Related Variations in Spatial Skills, [w:] L. S. Liben i in. (eds.), Spatial
Representation and Behaviour Across the Life Span, Academic Press, New York 1981, s. 83-112. J.
B. Hutchison (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York
1978.
K. B. Hoyenga, K. Hoyenga, Sex Differences, Little Brown and Company, Boston 1980.
C. Hutt, Males and Females, Penguin, London 1972. J. Kagan, H. A. Moss, Birth to Maturity, John
Wiley & Sons, New York 1962.
M. Konner, The Tangled Wing, Holt Rinehart and Winston, London 1982.
C. B. Kopp, M. Kirkpatrick (eds.), Becoming Female, Plenum Press, New York 1979.
M. Levin, Feminism and Freedom, Transaction Books, New Brunswick,
N. J. 1987. B. Lloyd, J. Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976.
B. Lloyd, J. Archer, Sex and Gender, Penguin Books, London 1982. E. Maccoby (ed.), The
Development of Sex Differences, Stanford University Press 1966.
E. Maccoby, N. Jacklyn, The Psychology of Sex Differences, Stanford University Press, 1966.

D. McGuinness, When Children Dont Learn, Basic Books, New York 1985.
J. Nicolson, Men and Women, Oxford University Press 1984. R. T. Osborne, C. E. Noble, N. Weyl,
Human Variation: The Bio-physiology of Age, Race and Sex, Academic Press, London 1978.
C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill
Livingstone, London 1975.
J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980.
M. Perlmutter, E. Hall, Adult Development and Aging, John Wiley & Sons, New York 1985.
I. Reid, E. Wormald, Sex Differences in Britain, Grant Mclntyre, London 1982.
J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Feminity, The Kinsey Institute Series, Oxford University
Press, 1987.
R. Restak, The Brain. The Last Frontier, Doubleday and Company, New York 1979.
A. S. Rossi (ed), Gender and the Life Course, Aldine Publishing Company, New York 1985.
Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62 (New Series) Excerpta Medica,
Amsterdam 1979.
W. Velle, Sex, Hormones and Behaviour in Animals and Man, [w:] Perspectives in Biology and
Medicine, 25, z zimy 1982 (nr 2), s. 295-315.
M. A. Witting, A. C. Peterson (eds.), Sex Related Differences in Cognitive Functioning, Academic
Press, London 1979.
ROZDZIA PIERWSZY
C. P. Benbow, R. M. Benbow, Biological correlates of high mathematical reasoning ability, [w:] G.
J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 469-490.
C. P. Benbow, J. C. Stanley, Sex differences in mathematical ability: fact or artifact, [w:] Science,
1980 (210), s. 1234-1236.
C. P. Benbow, J. C. Stanley, Sex differences in mathematical reasoning ability: more facts, [w:]
Science, 1983 (222), s. 1029-1031.
A. Burg, Visual acuity as measured by dynamic and static tests: a comparative evaluation, [w:] J.
Appl. Psychol., 1966 (50), s. 460-466.
M. Coltheart i in., Sex differences in imagery and reading, [w:] Nature, 1975 (253), s. 438-440.
A. W. H. Buffery, J. A. Gray, Sex differences in the development of spatial and linguistic skills, [w:]
C. Ousted, D. C. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill Livingstone, London 1975, s. 123-157.
A. de Reincourt, Women and Power in History, Honeyglen Publishing, London 1983.
H. Ellis, Man and Woman, William Heinemann, London 1934.
S. J. C. Gaulin i in., Sex differences in spatial ability: An evolutionary hypothesis and test, [w:]
The American Naturalist, 127, stycze 1986 (nr 1), s. 74-88.
J. A. Gray, Sex differences in emotional and cognitive behaviour in mammals including man:
adaptive and neural bases, [w:] Acta Psy-chologica, 1971 (35), s. 89-111.
S. J. Gould, Womens brains, [w:] New Scientist, listopad 1978 (2), s. 364-366.
R. A. Harshman, A. Paivio, uParadoxicah sex differences in self-reported imagery, [w:] Canadian
Journal of Psychology, 41, 1987 (3), s. 287-302.
C. Hutt, Biological basis of psychological sex differences, praca przedstawiona The European
Society for Paediatric Endocrinology, Rotterdam, czerwiec 1976.
C. Hutt, Neuroendocrinological, behavioural and intellectual differentiation in human development,
[w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Difference: Theit Ontogeny and Significance, Churchill
Livingstone, London 1975, k 73-121.
D. Kimura, Are mens and womens brains really different?, [w:] Canadian Psychol., 28, 1987 (2),
s. 133-147.
D. M. Kipnis, Intelligence, occupational status and achievement orientation, [w:] B. Lloyd, J.
Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 95-122.

M. McGee, Human Spatial Abilities: Psychometric Studies and Environmental, Genetic, Hormonal,
and Neurological Influences, [w:] Psychological Bulletin, 86, 1979 (nr 5), s. 889-918.
D. McGuinness, Sex Differences in Organisation, Perception and Cognition, [w:] B. Lloyd, J.
Archer (eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 123-155.
D. McGuinness, How schools discriminate against boys, [w:] Human Nature, stycze 1979, &.
82-88.
M. Mead, Male and Female, Pelican Books, London 1950.
J. Money i in.,, An examination of some basic sexual concepts: the evidence of human
hermaphroditism, John Hopkins Hospital, Baltimore, 1955 (97), s. 301-319.
J. M. Reinisch, Fetal hormones, the brain, and human sex differences: a heuristic, integrative
review of the recent literature, [w:] Archives of Sexual Behaviour, 3, 1974 (nr 1), s. 51-90.
D. F. Swaab, M. A. Hofman, Sexual differentiation of the human brain, [w:] G. J. de Vries i in.
(eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 261-274.
S. G. Vandenberg, Sex differences in mental retardation and their implications for sex differences,
[w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 157171.
D. Wechsler, Sex differences in intelligence, The Measurement and Appraisal of Adult Intelligence.
Williams and Wilking, Baltimore 1958.
S. F. Witleson, Sex differences in the neurology of cognition: psychological, social, educational and
clinical implications, [w:] E. Sullerot (ed), Le Fait Feminin, Fayard, France 1978, s. 287-303.
A. D. Yarmey, The effects of attractiveness, feature saliency and liking on memory for faces> [w:]
M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 51-53.
ROZDZIA DRUGI
J. Archer, Biological explanations of psychological sex differences, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds.),
Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 241-265.
F. A. Beach, Hormonal control of sex related behaviour, [w:] F. A. Beach (ed.), Human Sexuality in
Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 245-267.
W. W. Beatty, Gonadal hormones and sex differences in nonreproductive behaviours in rodents:
organastional and activational influences, [w:] Hormones and Behaviour, 1979 (12), s. 112-163.
W. W. Beatty, Hormonal organisation of sex differences in play fighting and spatial behaviour, [w:]
G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 313-330.
I. Berg i in., Change of assigned sex at puberty, [w:] Lancet, 7 grudnia 1963, s. 1216-1218.
M. Diamond, Human sexual development: biological foundations for social development, [w:] F. A.
Beach (ed.), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore
1977, s. 38-61.
C. Dominique Toran-Allerand, On the genesis of sexual differentiation of the central nervous
system: morphogenetic consequences of steroidal exposure and the possible role of alphafetoprotein, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam
1984, s. 63-98.
G. Dorner, Hormones and sexual differentiation of the brain. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA
Foundation Symposium 62, Excerp-ta Medica, Amsterdam 1979, s. 81-112.
G. Dorner, Sexual differentiation of the brain, [w:] Vitamins and Hormones, 1980 (38), s. 325373. G. Dorner, Sex hormones and neurotransmitters as mediators for sexual differentiation of the
brain, [w:] Endokrinologie, grudzie 1981
(78), s. 129-138. G. Dorner, Sex-specific gonadotrophin secretion, sexual orientation and gender
role behaviour, [w:] Endokrinologie, sierpie 1985 (86), s. 1-6. J. Durd en-Smith, D. de Sim one,
Birth of your sexual identity, [w:]
Science Digest, wrzesie 1983, s. 86-88. A. A. Ernhardt, Gender differences: a biosocial
perspective, Nebraska Symposium on Motivation, 1984, [w:] Psychology and Gender,

1985 (32), s. 37-57. A. A. Ernhardt, A transactional perspective on the development of gender

differences, [w:] J. Reinisch (ed.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s.
281-288.
A. A. Ernhardt i in., Sexual orientation after prenatal exposure to exogenus estrogen, [w:]
Archives of Sexual Behaviour, 14, 1985 (nr 1), s. 57-77.
A. A. Ernhardt, S. Baker, Fetal androgens, human central nervous system differentiation, and
behaviour sex differences, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley
& Sons, New York 1974, s. 33-51.
A. A. Ernhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Prenatal sex hormones and the developing brain, [w:]
Annual Review Med., 1979 (30), s. 417-430.
A. A. Ernhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Effects of parental sex hormones on gender-related
behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1312-1314.
R. A. Gorski, Critical role of the medial preoptic area in the sexual differentiation of the brain, [w:]
G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 129-146.
R. A. Gorski, Sex differences in the rodent brain: their nature and origin, [w:] J. M. Reinisch i in.
(eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 37-67.
R. Green, Sex-dimorphic behaviour development in the human: prenatal hormone administration
and postnatal socialization. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62,
Excerpta Medica, Amsterdam 1979, s. 59-80.
S. J. C. Gaulin i in.: zob. bibliografia do rozdz. 1.
W. H. Hamilton, P. H. Chapman, Biochemical determinants in gender identity, [w:] Padiatrie und
Padologie, 1977 (Suppl. 5), s. 69-81.
J. Harisson, Warning: the male sex role may be dangerous to your health, [w:] Journal of Social
Issues, 34, 1978 (nr 1), s. 65-86.
M. Hines, Prenatal gonadal hormones and sex differences in human behaviour, [w:] Psychological
Bulletin, 92, 1982 (nr 1), s. 56-80.
J. B. Hutchinson, T. H. Steimer, Androgen metabolism in the brain: behavioural correlates, [w:] G.
J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 23-51.
C. Hutt, Neurological, behavioural and intellectual aspects of sex differentiation in human
development, [w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and
Significance, Churchill Livingstone, London 1975, s. 73-121.
J. Imperato-McGinley i in., Steroid 5 alpha-reductase deficiency in man: an inherited form of male
pseudohermaphroditism, [w:] Science, 1974 (186), s. 1213-1215.
J. Imperato-McGinley i in., Androgens and evolution of male gender identity among male
pseudohermaphrodites with 5 alpha-reductase deficiency, [w:] New England Journal of Medicine,
300, 1979 (nr 22), s. 1233-1237.
A. Jost, Basic sexual trends in the development of vertebrates. Sex, Hormones and Behaviour, CIBA
Foundation Symposium 62, Exceipta Medica, Amsterdam 1979, s. 5-18.
A. G. Kaplan, Human sex hormone abnormalities viewed from an and-rogenous perspective: a
reconsideration of the work of John Money, [w:] J. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex
Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 81-91.
I. Leiberburg i in., Sex differences in serum testosterone and in exchangeable brain cell nuclear
estradiol during the neonatal period in rats, [w:] Brain Research, 1979 (178), s. 207-212.
E. Maccoby, The varied meanings of <<Masculine and Feminine, [w:] J. M. Reinisch i in.
(eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 225-239.
N. J. Maclusky, F. Naftolin, Sexual differentiation of the central nervous system, [w:] Science,
1981 (211), s. 1294-1302.
B. S. McEwen, Neural gonadal steroid actions, [w:] Science, 1981 (211), 1303-1311.
B. S. McEwen, Observations on brain sexual differentiation: a biochemists [w:] J. M. Reinisch i in.
(eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 68-79.
J. Money, M. Schwarz, Biosocial determinants of gender identity differentiation and development,
J. B. Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New

York 1978, s. 767-784.

F. Naftolin, Understanding the basis of sex differences, [w:] Science, 1981 (211), s. 1263-1284.
J. E. Parsons, Psychosexual neutrality: Is anatomy destinyl, [w:] J. E. Parsons (ed.), The
Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 3-29.
A. C. Peterson, Biopsychosocial processes in the development of sex related differences, [w:] J. E.
Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s.
31-55. D. W. Pfaff, Estrogens and Brain Function: A Neural Analysis of Hormone Controlled
Mammalian Reproductive Behaviour, Springer-Ver-lag, New York 1980.
C. H. Phonenix, Prenatal testosterone in the nonhuman primate and its consequences for behaviour,
R. C. Friedman i in. {eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s.
19-32.
G. Raisman, P. M. Field, Sexual dimorphism in the preoptic area of the rat, [w:] Science, 1971
(173), s. 731-733.
G. Raisman, P. M. Field, Sexual dimorphism in the neuropil of the preoptic area of the rat and its
dependence on neonatal androgen, [w:] Brain Research , 1973 (54), s. 1-29.
S. G. Ratcliffe i in., Klinefelters Syndrome in adolescence, [w:] Archives on Disease in
Childhood, 1982 (57), s. 6-12.
E. Reske-Neilsen i in., A neuropathological and neurophysiological study on Turners Syndrome,
[w:] Cortex, 1982 (18), s. 181-90.
J. M. Reinisch (1974): zob. bibliografia do rozdz. 1.
J. M. Reinisch, Effects of prenatal hormone exposure on physical and psychological development in
humans and animals: with a note on the state of the field, [w:] E. J. Sachar (ed.), Hormones and
Behaviour, Raven Press, New York 1976, s. 69-94.
J. M. Reinisch, Prenatal exposure of human foetuses to synthetic proges-tin and oestrogen affects
personality, [w:] Nature, 1977 (266), s. 561-562.
J. M. Reinisch i in., Prenatal influences on cognitive abilities: data from experimental animals and
human genetic endocrine syndromes, [w:] M. A. Wittig, A. C. Peterson (eds.), Sex Related
Differences in Cognitive Functioning, Academic Press, London 1979, s. 215-239.
J. M. Reinisch, Hormonal influences on sexual development and behaviour, [w:] M. F. Schwartz i
in. (eds.), Sex and Gender: A Theological Scientific Inquiry, The Pope John Center: St. Louis,
Missouri 1983, s. 48-64.
J. M. Reinisch, S. A. Saunders, Prenatal gonadal steroid influences on gender related behaviour,
[w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 407415.
A. S. Rossi, Gender and Parenthood, [w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine,
New York 1985, s. 161-191.
J. Rovet, C. Netley, Processing deficits in Turners Syndrome, [w:] Developmental Psychol., 18,
1982 (nr 1), s. 77-94. S. A. Saunders, J. M. Reinisch, Behavioural effect on humans of progesterone
related compounds during development in the adult, [w:] Current Topics of Neuroendocrinology,
1985 (15), s. 175-198. M. O. Savage i in., Familial male pseudohermaphrodism due to deficiency of
5 alpha-reductase, [w:] Clinical Endocrinology, 1980 (12), s. 397-406.
B. H. Shapiro i in., Neonatal progesterone and feminine sexual development, [w:] Nature, 1976
(264), s. 795-796.
T. M. Siler-Kohodr, G. S. Kohodr, Studies in human fetal endocrinology- [w:] American Journal of
Obstetrics and Gynecology, 1978 (130), s. 795-800.
D. C. Taylor, Psychosexual Development, [w:] J. A. Davies, J. Dobbing (eds.), Scientific
Foundations of Paediatrics, Heinemann (Medical Books), London 1981, s. 290-301.
C. Wayne Bardin, J. F. Catterall, Testosterone: a major determinant of extragenital sexual
dimorphism, [w:] Science, 1981 (211), s.
1285-1293. B. R. Weslley, D. F. Salaman, Role of oestrogen receptor in androgen-induced sexual
differentiation of the brain, [w:] .Nature, 1976
(262), s. 407-408. J. D. Wilson i in., The hormonal control of sexual development, [w:]

Science-, 1981 (211), s. 1278-1284. S. F. Witleson, Sex differences in the neurology of cognition:
social, educational and clinical implications, [w:] E. Sullerot (ed.), Le Fait Feminin, Fayard, France
1978, s. 287-303. I. D. Yalom i in., Prenatal exposure to female hormones, [w:] Archives
Gen. Psychiat., 1973 (28), s.554-561.
ROZDZIA TRZECI
P. Balkan, The eyes have it, [w:] Psychology Today, kwiecie 1971, s. 64-67. S. Butler, Sex
differences in human cerebral function, [wi] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research,
61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 443-455. W. Calvin, G. Ojemann, Inside the Brain, NewAmerican Library, New York 1981. C. de Lacoste-Utamsing, R. L. Holloway, Sexual dimorphism in
the human corpus callosum, [w:] Science, 1982 (216), s. 1431-1432. C. de Lacoste-Utamsing, R.
L. Holloway, Sex differences in the fetal human corpus callosum, [w:] Human Neurobiology,
1986 (5),
s. 93-96. R. G. Dyer, Sexual differentiation of the forebrain-relationship to gonadotrophin
secretion, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam
1984, s. 223-235. P. Flor Henry, Gender, hemispheric specialization and psychopathology,
[w:] Social Science and Medicine, 1979 (12b), s. 155-162. S. J. C. Gaulin: zob. bibliografia do
rozdz. 1. H. W. Gordon, A. Galatzer, Cerebral organization in patients with gonadal dysgenesis,
[w:] Psychoneuroendocrinology, 1980 (5), s. 235-244. R. Gur, R. Gur, Sex and handedness
differences in cerebral blood flow, during rest and cognitive activity, [w:J Science, 1982 (217), s.
659-661. R. A. Harshman i in., Individual differences in cognitive abilities and brain organization:
sex and handedness differences in ability, [w:]
Canadian Journal of Psychology, 37, 1983 (nr 1), s. 144-192. H. Hecgen i in., Cerebral
organisation in left handers, [w:] Brain and Language, 1981 (12), s. 261-284.
M. Hines, Prenatal gonadal hormones and sex differences in human behaviour, [w:] Psychological
Bulletin, 92, 1982 (nr 1), s. 56-80.
J. Inglis, J. S. Lawson, Sex differences in the effects of unilateral brain damage on intelligence, [w:]
Science, 1981 (212), s. 693-695. D. Kimura, R. Harshman, Sex differences in brain organisation
for verbal and non-verbal functions, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research,
61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 423-440.
D. Kimura, Male brain, female brain: the hidden difference, [w:] Psychology Today, listopad
1985, s. 51-58. D. Kimura, How different are the male and female brains?, [w:] Orbit, 17,
padziernik 1986 (3), s. 13-14.
D. Kimura, Are mens and womens brains really different?, [w:] Canadian Psychol., 28, 1987 (2),
s. 133-147.
J. Levy, Lateral differences in the human brain in cognition and behaviour control, [w:] P. Buser
(ed.), Cerebral Correlates of Conscious Experience, North Holland Publishing Company, New York
1978, s. 285-298.
C. A. Mateer i in., Sexual variation in cortical localisation of naming as determined by stimulation
mapping, [w:] The Behavioural and Brain Sciences, 1982 (5), s. 310-311.
J. McGlone, W. Davidson, The relation between cerebral speech laterali-ty and spatial ability with
special reference to sex and hand preference, [w:] Neuropsychologia, 1973 (11), s. 105-113. J.
McGlone, Sex differences in human brain symmetry: a critical survey,
[w:] The Behavioural and Brain Sciences, 1980 (3), s. 215-263. J. McGlone. The
neuropsychology of sex differences in the human brain organisation, [w:] G. Goldstein, R. E. Tarter
(eds.), Advances in Clinical Neuropsychology, Plenum Publishing Corp., 1986, s. 1-30. H. Nyborg,
Spatial ability in men and women: review and new theory,
[w:] Adv. Behav. Res Ther., 1983 (5), s. 89-140. H. Nyborg, Performance and intelligence in
hormonally different groups, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61,
Elsevier, Amsterdam 1984, s. 491-508. J. M. Reinisch: zob bibliografia do rozdz. 2. R. Sperry,
Some effects of disconnecting cerebral heriispheres, [w:]

Science, 1982 (217), s. 1223-1226.

S. P. Springer, G. Deutsch, Left Brain, Right Brain, W. H. Freedman and Co., New York 1985.
D. M. Tucker, Sex differences in hemispheric specialization for synthetic and visuospatial functions,
[w:] Neuropsychologia, 1976 (14), s. 447-454.
J. Wada i in., Cerebral hemispheric asymmetry in humans, [w:] Arch. Neurol., 32, kwiecie 1975,
s. 239-245.
S. F. Witleson, Left hemisphere specialization for language in the newborn brain, 1973 (96), s. 641646.
S. F. Witleson, Hemispheric specialization for linguistic and non-linguistic tactual perception using
a dichotomous stimulation technique, [w:] Cortex, 1974 (10), s. 3-7.
S. F. Witleson, Sex and the single hemisphere: specialization of the right hemisphere for spatial
processing, [w:] Science, 1976 (193), s. 425-427.
S. F. Witleson: zob. bibliografia do rozdz. 2.
S. F. Witleson, The brain connection: the corpus collosum is larger in left handers, [w:] Science,
1985 (229), 665-668.
S. F. Witleson, An exchange on gender, [w:] New York Review, 24 padziernika 1985, s. 53-55.
E. Zaidel, Concepts of cerebral dominance in the split brain, [w:] P. A. Buser, A. Rougeul-Buser
(eds.), Cerebral Correlates of Conscious Experience, North-Holland Publishing Company,
Amsterdam 1978, s. 261-283.
ROZDZIA CZWARTY
R. Bhavnani, C. Hutt, Divergent thinking in boys and girls, [w:] J. Child Psycho. Psychiat., 1972
(13), s. 121-127.
A. W. H. Buffery, J. A. Gray: zob. bibliografia do rozdz. 1.
M. Coltheart i in.: zob. bibliografia do rozdz. 1.
M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 2.
N. Eisenberg i in., Childrens reasoning regarding sex-typed toy choices, [w:] Child Dev., 1982
(53), s. 810-886.
S. Goldberg, M. Lewis, Play behaviour in the year old infant: early sex differences, [w:] Child
Dev., 1969 (40), s. 21-31.
C. Hutt: zob. bibliografia do rozdz. 1.
J. M. Juraska, Sex differences in dendritic response to differential experience in the rat visualcortex, [w:] Brain Res., 1984 (295), s. 27-34.
J. M. Juraska, Sex differences in developmental plasticity of the visual cortex and the hippocampal
dentate gyrus, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam
1984, s. 205-214.
J. Kagan. Sex differences in the human infant, [w:] T. E. McGill i in.(eds.), Sex and Behaviour:
Status and Prospectus, Plenum Press, New York 1978, s. 305-316.
A. F. Korner, Methodological considerations in studying sex differences in the behavioural
functioning of newborns, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley
& Sons, New York 1974, s. 197-208.
J. Lever, Sex differences in the games children play, [w:] Social Problems, 1976 (23), s. 478-487.
J. Lever, Sex differences in the complexity of the childrens play and games, [w:] American
Sociological Review, 1978 (43), s. 471-483.
M. G. McGee: zob. bibliografia do rozdz. 1.
D. McGuinness (1976): zob. bibliografia do rozdz. 1.
D. McGuinness (1979): zob. bibliografia do rozdz. 1.
J. Parizkova i in., Sex differences in somatic and functional characteristics of preschool children,
[w:] Human Biol., 49, 1977 (nr 3), s. 437-451.
J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 1.

J. M. Rosenblum, Sex differences in mother-infant attachment in monkeys, [w:] R. C. Friedman i in.

(eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 123-141.
Anthony Smith, The Mind, Hodder and Stoughton, London 1984.
S. Stein, Girb and Boys: The Limits of Non-Sexist Rearing, Chatto and Windus, London 1984.
D. N. Stern, E. P. Bender, An ethological study of children approaching a strange adult: sex
differences, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New
York 1974, s. 233-258
B. Sutton-Smith. The play of girls, [w:] C. B. Kopp (ed.), Becoming Female: Perspective on
Development, Plenum Press, New York 1980, s. 229-257.
L. Tiger, J. Shepher, Women in the Kibbutz, Penguin Books, London 1977.
S. Witleson (1976 i 1978): zob. bibliografia do rozdz. 1. J. W. M. Whiting, Children of Six Cultures:
A Psychocultural Analysis, Harvard University Press, Camb., Mass. 1975.
ROZDZIA PITY
A. H. Buss. Aggression pays, [w:] J. Singer (ed.), The Control of Aggression and Violence:
Cognitive and Physiological Factors, Academic Press, New York 1971, s. 7-18.
K. Dalton, Premenstrual tension: an overview, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the
Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 217-242.
K. Dalton, Once a Month, Fontana Original, Glasgow 1987.
P. C. Davis, B. S. McEwen, Neuroendocrine regulation of the sexual behaviour, [w:] R. C.
Friedman {ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 43-59.
F. H. de Jonge, N. E. van de Poll, Relationship between sexual behaviour in male and female rats:
effects of gonadal hormones, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61,
Elsevier, Amsterdam 1984, s. 283-302.
M. Ferin, The neuroendocrinological control of the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.),
Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 23-32.
R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982.
I. D. Glick, S. E. Bennett, Oral contraceptives and the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.),
Behaviour and Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 345-365.
W. R. Gove, The effect of age and gender on deviant behaviour: a bio-psychological perspective,
[w:] A. S. Rossi (ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 115-144.
D. A. J. Graham, E. A. Beecher (eds.), The Mestrual Cycle: A Synthesis of Interdisciplinary
Research, 1, Springer, New York 1980.
E. C. G. Grant, J. Pryse-Davies, Effect of oral contraceptives on depressive mood changes, [w:]
Brit. Med. Journal, 3, wrzesie 1968, s. 777-780.
B. Herzberg, A. Coppen, Change in psychological symptoms in women taking oral contraceptives,
[w:] Brit. J. Psychiat., 1970 (116), s. 161-164.
F. H. Huntingford, A. K. Turner, Animal Conflict, Chapman and Hall, London 1987.
J. Kagan: zob. bibliografia do rozdz. 4.
H. Kopera, Female hormones and brain function, [w:] D. Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones
and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 189-203.
M. R. Kruck i in., Comparison of aggressive behaviour induced by electrical stimulation in the
hypothalamus of male and female rats, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research,
61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 303-313.
R. Langevim (ed.), Erotic Preference, Gender Identity and Aggression in Men: New Research
Studies, Lawrence Erlbaum Associates Publisher, Hillsdale, New Jersey 1985.
S. Levine, Hormones and Behaviour, Academic Press, London 1972.
D. M. Linkie, The physiology of the menstrual cycle, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the
Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 1-10.
K. Lorenz, On Aggression, Methuen, London 1966.

P. Marsch, A. Campbell (eds.), Aggression and Violence, Basil Black-well, Oxford 1982.
D. McGuinness (ed.), Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987.
F. T. Meleges, D. A. Hamburg, Psychological effects of hormonal changes in women, [w:] F. A.
Beach (ed), Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins University Press, Baltimore
1976, s. 269-295.
P. K. Messant, Female hormones and behaviour, [w:] B. Lloyd, J. Archer (eds), Exploring Sex
Differences, Academic Press, London 1976, s. 183-211.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, A. A. Ehrhart, Prenatal sex hormones and human aggression: a review
and new data on progesterone effects, [w:] Aggressive Behaviour, 1982 (8), s. 39-62.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Aggression, androgens and the XYY Syndrome, [w:] R. C. Friedman i in.
(eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 433-453.
K. E. Moyer, The physiology on aggression and the implications for aggression control, [w:] J. L.
Singer (ed.), The Control of Aggression and Violence, Academic Press, New York 1971, s. 61-92.
K. E. Moyer, Sex differences in aggression, [w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in
Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 335-372.
K. E. Moyer, The biological basis for dominance and aggression, [w:] D. McGuinness (ed.),
Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987, s. 1-34.
K. E. Moyer, Violence and Aggression: A Physiological Perspective, Paragon House, New York
1987.
E. Nieschlag, The endocrine function of the human testes in regard to sexuality. Sex, Hormones and
Behaviour, CIBA Foundation 62, Ex-cerpta Medica, New York 1979, s. 183-208.
M. Notman, Adult life cycles: changing roles and changing hormones, [w:] J. E. Parsons (ed.), The
Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 209-223.
H. Persky i in., Relation of psychologic measures of aggression and hostility to testosterone
production in man, [w:] Psychosomatic Med., 33, 1971 (nr 3), s. 265-277.
J. L. Rausch, Premenstrual tension: etiology, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the
Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982.
J. M. Reinisch, Prenatal exposure to synthetic progestins increase potential for aggression in
humans, [w:] Science, 1981 (211), s. 1171-1173.
J. M. Reinisch, S. A. Saunders, A test of sex differences in aggressive response to hypothetical
conflict situation, [w:] Journal of Personality and Social Psychol. 50, 1986 (nr 5), s. 1045-1049.
E. Reske-Neilsen: zob. bibliografia do rozdz. 2. R. M. Rose, Androgens and behaviour, [w:] D. de
Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 175-185.
A. S. Rossi, P. E. Rossi, Body time and social time: mood patterns by menstrual cycle phase and
day of the week, [w:] J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles,
Hemisphere, London 1980, s. 269-301.
J. Rovert, C. Netley: zob bibliografia do rozdz. 2. R. T. Rubin i in., Postnatal gonadal steroid
effects on human behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1318-1324.
R. T. Rubin, Testosterone and aggression in men, [w:] P. C. Beumont, G. Burrows (eds), Handbook
of Psychiatry and Endocrinology, El-sevier, Amsterdam 1982, s. 355-366.
R. Savin-Williams, Dominance systems among primate adolescents, [w:] D. McGuinness (ed.),
Dominance Aggression and War, Paragon House, New York 1987, s. 131-173.
J. L. Singer, The psychological study of aggression, [w:] J. L. Singer (ed.), The Control of
Aggression and Violence, Academic Press, New York 1971, s. 1-5.
M. H. Stone, Premenstrual tension in borderline and related disorders, [w:] R. C. Friedman (ed.),
Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New York 1982, s. 317-343.
Young People in th 80s: A Survey, Department of Education and Science, London HMSO 1983.
ROZDZIA SZSTY
S. Baker, A. A. Erhardt, Prenatal androgen, intelligence and cognitive sex differences, [w:] R. C.

Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 53-76.
J. Balding, Young People in 1986, University of Exeter, Exeter 1987.
C. P. Benbow, R. M. Benbow: zob. bibliografia do rozdz. 1.
C. P. Benbow, J. C. Stanley: zob. bibliografia do rozdz. 1.
D. M. Broverman i in., The automatisation of cognitive style and physical development, [w:] Child
Development 1964 (35), s. 1343-1359.
D. M. Broverman i in., Roles of activation and inhibition in sex differences in cognitive abilities,
[w:] Psychological Review, 75, 1968 (nr 1), s. 23-50.
D. M . Broverman i in., Gonadal hormones and cognitive functioning, [w:] J. E. Parsons (ed.), The
Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s. 57-80.
D. M. Broverman i in., Changes in cognitive task performance across the menstrual cycle, [w:] J.
Comp. Physiol. Psychol., 1981 (95), s. 646-654.
K. Dalton. Ante-natal progesterone and intelligence, [w:] Brit. J. Psychiat. 1968 (114), s. 13771382. K. Dalton, Prenatal progesterone and educational attainments, [w:]
Brit. J. Psychiat., 1976 (129), s. 438-442. J. L. M. Dawson, Effects of sex hormones on the
cognitive style in rats and man, [w:] Behaviour Genetics, 2, 1972 (nr 1), s. 21-42. A. A. Ehrhardt,
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Prenatal sex hormones and the developing brain: effects on psychosexual
differentiation, [w:]
Ann. Rev. Med., 1979 (30), s. 417-430. A. A. Ehrhardt, H. F. L. Meyer-Bahlburg, Effects of
prenatal sex
hormones on gender-related behaviour, [w:] Science, 1981 (211), s. 1312-1314. A. A. Ehrhardt,
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Idiopathic precocious puberty
in girls: long term effects on adolescent behaviour, [w:] Acta Endocrinologica Suppl. 1986 (279),
s. 247-253.
E. Hampson, D. Kimura, Reciprocal effects of hormonal fluctuations on human motor and
percepto-spatial skills, [w:] Research Bulletin 656, Department of Psychology, University of
Western Ontario, London, Canada (czerwiec 1987).
E. Hampson, D. Kimura, Reciprocal effects of hormonal fluctuations on human motor and
perceptual-spatial skills, [w:] Behavioural Neuro-science, 102, 1988 (nr 3), s. 456-459.
D. Hier, W. Crowley, Spatial ability in androgen deficient men, [w:] New England Journal of
Medicine, 1982 (306), s. 1202-1205.
A. Kelly, Girls and Science: International Study of Sex Differences in School Achievment, Almqivst
and Wiksell, Stockholm 1978.
E. L. Klaiber i in., Effects of infused testosterone on mental performances and serum LH, [w:]
Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism, 32, marzec 1971, s. 341-349.
E. L. Klaiber i in., Estrogens and central nervous system function: electrencephalography,
cognition and depression, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker,
New York 1982, s. 267-289.
H. Kopera: zob. bibliografia do rozdz. 5.
M. G. McGee: zob. bibliografia do rozdz. 1.
D. McGuinness: zob. bibliografia do rozdz. 1.
J. Money, Prenatal hormones and intelligence: a possible relationship, [w:] Impact of Science on
Society, XXI, 1971 (nr 4), s. 285-290.
H. Nyborg, Spatial ability in men and women: review and new theory, [w:] Adv. Behav. Res.
Ther., 1983 (5), s. 89-140.
H. Nyborg, Performance and intelligence in hormonally different groups, [w:] G. J. de Vries i in.
(eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 491-508.
S. G. Ratcliffe, Klinefelters Syndrome in adolescence, [w:] Archives of Disease in Childhood,
1982 (57), s. 6-12.
Reske-Neilsen i in., A neuropathological and neurophysiological study of Turners Syndrome, [w:]
Cortex, 1982 (18), s. 181-190.
J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2.

S. S. Resnick i in. (eds.), Early hormonal influences on cognitive functioning in cogenital adrenal
hyperplasia, [w:] Developmental Psychol., 22, 1986 (nr 2), s. 191-198.
R. M. Rose: zob. bibliografia do rozdz. 5.
K. Rosenthal, Hormonal influences on cognitive ability patterns, Research Bulletin 653, marzec
1987, Department of Psychology, University of Ontario, London, Canada.
J. Rovet, C. Netley, Processing deficits in Turners Syndrome, [w:] Developmental Psychol., 18,
1982 (nr 1), s. 77-94.
S. A. Saunders, J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2.
V. J. Shute i in., The relationship between androgen levels and human spatial abilities, [w:]
Bulletin of the Psychonomic Society, 21, 1983 (nr 2), s. 465-468.
I. D. Yalom: zob. bibliografia do rozdz. 2.
Young People in the 80s: zob. bibliografia do rozdz. 5.
ROZDZIA SIDMY, DZIEWITY I DZIESITY
D. Bakken, Regulation of intimacy in social encouters: the effect of sex interactants and
information about attitude similarity, [w:] M.Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction,
Pergamon Press, Oxford 1979, s. 83-89.
P. D. Bardis, The kinetic-potential theory of love, [w:] M. Cook,
G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 229-235.
S. B. Beck, Womens somatic preferences, [w:] M. Cook, G. Wilson
(eds.). Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 15-19. F. A. Beach, Animal models for
human sexuality. Sex Hormones and Behaviour, CIBA Foundation Symposium 62, Excerpta
Medica, 1979, s. 113-143.
S. R. H. Beach, A. Tesser, Love in Marriage, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The
Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 330-355.
M. F. Belenky i in., Womans Ways of Knowing, Basic Books, New York 1986. P. M. Bentler, M. D.
Newcomb, Longitudinal study of marital success and failure, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love
and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 189-194.
E. Bersheid, Some comments on loves anatomy, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The
Psychology of Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 259-274.
R. W. Buck i in., Human Motivation and Emotion, Wiley, New York
1976. D. M. Buss, Love acts: the evolutionary biology of love, fw:]
R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven
1988, s. 69-118.
D. Byrne, S. K. Mumen, Maintaining loving relationships, [w:]
R. J. Steinberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of Love, Yale University Press, New Haven
1988, s. 293-310.
F. M. Cancian, Gender politics: love and power in the private and public spheres, [w:] A. S. Rossi
(ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 253-264.
M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979.
R. G. dAndrade, Sex differences and cultural institutions, [w:] E. E. Maccoby (ed.), The
Development of Sex Differences, Stanford University Press 1966, s. 174-204.
K. Deaux, The Behaviour of Women and Men, Brooks/Cole Publishing Co., New York 1976.
K. Deaux, Psychological constructions of masculinity and femininity, [w:] J. M. Reinisch i in.
(eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 289-303.
M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 1.
G. Drner (1980): zob. bibliografia do rozdz. 2.
M. Draughton, Mate selection and the lady role, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and
Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 163-165.
J. Elias, V. Elias, Dimension of masculinity and female reactions to male nudity, [w:] M. Cook, G.

Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 475-480.
A. A. Erhardt: zob. bibliografia do rozdz. 2.
H. J. Eysenck, The Inequality of Man, Temple Smith, London 1973. H. J. Eysenck, Sex society and
the individual, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979,
s. 337-345.
H. E. Fisher, The Sex Contract, William Morrow, New York 1982. C. S. Ford, F. A. Beach, Patterns
of Sexual Behaviour, Harper & Row, New York 1951.
E. Galenson, H. Roipe, The emergence of genital awareness in the second year of life, [w:] R. C.
Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 223231.
P. Gillan, C. Frith, Male-female differences in response to erotica, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.),
Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 461-463.
C. Gilligan, In a Different Voice, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982.
W. Gove: zob. bibliografia do rozdz. 5.
M. Green, Marriage, Fontana Paperbacks, London 1984
N. M. Henley, Power, sex and nonverbal comunication, Prentice Hall, New Jersey 1977.
S. Hite, The Hite Report: Women and Love, Alfred A. Kopf, New York 1987.
C. W. Hobart, Changes in Courtship and Cohabitation Patterns in Canada, 1968-1977, [w:] M.
Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 359-371.
F. H. Huntingford, A. K. Turner: zob. bibliografia do rozdz. 5.
B. Ineichen, The social geography of marriage, [w:] M. Cook, G. Wilson, Love and Attraction,
Pergamon Press, Oxford 1979, s. 115-149.
A. Kinsey i in., Sexual Behaviour in the Human Male, W. B. Saunders, Philadelphia 1948.
J. B. Lancaster, Evolutionary perspectives on sex differences in the higher primates, [w:] A. S. Rossi
(ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 3-27.
J. B. Lancaster, C. S. Lancaster, Parental investment: the hominid adaption, [w:] D. J. Ortner (ed.),
How Humans Adapt: A Biocultural Odessey, Smithsonian Institution Press, Washington D. C. 1983,
s. 33-65.
J. B. Lancaster, C. S. Lancaster, The watershed: change in parental-investment and familyformation strategies in the course of human evolution, [w:] J. B. Lancaster i in. (eds.), Parenting
Across the Life Span, Aldine de Gruyter, New York 1987, s. 187-203.
R. la Rossa, M. M. la Rossa, Transition to Parenthood, Sage, Beverly Hills, California 1981.
T. Langefelt, Processes in sexual development, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and
Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 493-497.
F. Ledwitz-Rigby, Biochemical and neurophysiological influences on human sexual behaviour, [w:]
J. E. Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London.
1980, s. 95-104.
A. J. Lee, The styles of loving, [w:] Psychology Today, padziernik 1974, s. 44-51.
J. J. Legras, Hormones and sexual impotence; [w:] D. de Wied, P. A. van Keep (eds.), Hormones
and the Brain, MTP Press, Lancaster 1980, s. 205-217.
P. Messant: zob. bibliografia do rozdz. 5. R. L. Moss, C. A. Dudley, Hypothalmic peptides and
sexual behaviour, [w:] R. C. Friedman (ed.), Behaviour and the Menstrual Cycle, Dekker, New
York 1982, s. 65-76.
B. I. Murstein, Love, Sex and Marriage Through the Ages, Springer, New York 1974.
B. I. Murstein, A taxonomy of love, [w:] R. J. Sternberg, M. L. Barnes (eds.), The Psychology of
Love, Yale University Press, New Haven 1988, s. 13-37.
D. K. B. Nias, Marital choice: matching or complementation?, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.),
Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s. 151-155.
E. Nieschlag: zob. bibliografia do rozdz. 5.
J. M. Reinisch: zob. bibliografia do rozdz. 2.
R. Rosenthal, Body talk and tone of voice: the language without words, [w:] Psychology Today,
wrzesie 1974, s. 64-68.

A. S. Rossi, A biosocial perspective on parenting, [w:] Daedelus, 1977 (106), s. 1-32.

A. S. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 2.
A. S. Rossi, P. E. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 5.
M. Scarf, Intimate Partners: Pattern in Love and Marriage, Random House, New York 1987.
D. S. A. Shelly, A. McKew, Pupillary dilation as a sexual signal and its links with adolescence, [w:]
M. Cook, G. Wilson, Love and Attraction, Pegamon Press, Oxford 1979, s. 71-74.
G. Stein: zob. bibliografia do rozdz. 4.
J. K. Sternberg, M. L. Barnes, The Psychology of Love, Yale University
Press, New Haven 1988. D. Symons, The Evolution of Human Sexuality, Oxford University
Press, 1979.
L. Tiger, J. Shepher: zob. bibliografia do rozdz. 4. L. Tiger, Alienated from the meanings of
reproduction, [w:] J. M. Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University
Press, 1987. R. Veitch, W. Griffitt, Erotic arousal in males and females as perceived by their
respective same and opposite sex peers, [w:] M. Cook, G.
Wilson {eds.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford 1979, s.
465-473. R. E. Whalen, Brain mechanisms controlling sexual behaviour, [w:] F. A. Beach (ed.),
Human Sexuality in Four Perspectives, Johns Hopkins
University Press, 1976, s. 213-242.
G. D. Wilson, D. K. B. Nias, Loves Mysteries: The Psychology of Sexual Attraction, Open Books,
London 1976. G. D. Wilson, The sociobiology of sex differences, [w:] Bulletin of the British
Psychological Society, 1979 (32), s. 350-353. A. D. Yarmey: zob. bibliografia do rozdz. 1.
ROZDZIA SMY
J. Bancroft, The relationship between gender identity and sexual behaviour: some clinical aspects,
[w:] C. Ousted, D. Taylor (eds.), Gender Differences: Their Ontogeny and Significance, Churchill
Livingstone, London 1972, s. 57-73.
J. Bancroft, The relationship between hormones and sexual behaviour in humans, [w:] J. B.
Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour, John Wiley & Sons, New York
1978, s. 493-519.
A. P. Bell i in., Sexual Preference: Its Development in Men and Women, Indiana University Press,
Bloomington, Indiana 1981.
G. Bell, The Masterpiece of Nature: Evolution and the Genetics of Sexuality, Crootn Helm, London
1982.
V. Beral, L. Colwell, Randomised trial of high doses of stilboestrol and ethisterone therapy in
pregnancy: long term follow up of children, [w:] Journal of Epidemiology and Community
Health, 1981 (35), s. 155-160.
R. W. Buck: zob. bibliografia do rozdz. 7.
A. Comfort, Deviation and variation, [w:] G. Wilson (ed.), Variant Sexuality: Research and Theory,
Croom Helm, London 1987, s. 1-20.
S. Crown, Male homosexuality, perversion, deviation or variant?, Sex, Hormones and Behaviour,
CIBA Foundation Symposium 62, Excerp-ta Medica, Amsterdam 1979, s. 145-164.
M. Diamond: zob. bibliografia do rozdz. 2.
G. Dorner, Prenatal stress and possible aetiogenetic factors of homosexuality in human males, [w:]
Endokrinologie, 1980 (75), s. 365-368.
G. Dorner: zob. te przyp. do rozdz. 2.
A. A. Ehrhardt: zob. bibliografia do rozdz. 2.
P. Flor-Henry, Cerebral aspects of sexual deviation, [w:] G. D. Wilson (ed.), Variant Sexuality:
Research and Theory, Croom Helm, London 1987, s. 49-83.
R. Green, The behaviourally feminine male child: pretransexual? pretransvestic? prehomosexual?,
[w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974,

s. 301-325.
R. Green, Gender identity in childhood and later sexual orientation: follow up of 78 males, [w:]
Am. J. Psychiat., 1985 (142), s. 339-341.
R. Green i in., Lesbian mothers and their children: a comparison with solo parent heterosexual
mothers and their children, [w:] Archives of Sexual Behaviour, 15, 1986 (nr 2), s. 167-184.
R. Green: zob. bibliografia do rozdz. 2.
L. Kohlberg, D. Z. Ullian, Stages in the development of psychosexual concepts and attitudes, [w:]
R. C. Friedman i in. {eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s.
209-222.
H. Kornfeld, T-lymphocyte sub-populations in homosexual men, [w:] New England Journal of
Medicine, 307, 1980 (nr 12), s. 729-731.
R. Langevin (ed.), Erotic Preference, Gender Identity, and Aggression in Men: New Research
Studies, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey 1985.
M. J. Maccullock, J. L. Waddington, Neuroendocrine mechanisms and aetiology of male and female
homosexuality, [w:] British Journal of Psychiatry, 1981 (139), s. 341-345.
H. F. L. Meyer-Bahlburg i in., Cryptorchidism, development of gender identity and sex behaviour,
[w:] R. C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974,
s. 281-299.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Homosexual orientation in women and men: a hormonal basis?, [w:] J.
Parsons (ed.), The Psychobiology of Sex Differences and Sex Roles, Hemisphere, London 1980, s.
103-130.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Hormones and homosexuality, [w:] Advances in
Psychoneuroendocrinology, 3, 1980 (nr 1), s. 349-364.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Hormones and psychosexual differentiation: implications for the
management of intersexuality, homosexuality and transsexuality, [w:] Clinics in Endocrinology
and Metabolism, 11, 1982 (nr 3), s. 673-693.
H. F. L. Meyer-Bahlburg, Psychoendocrine research on sexual orientation: current studies, future
options, [w:] G. J. de Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984,
s. 375-398.
B. J. Meyerson, Hormone-dependent socio-sexual behaviours and neuro-transmitters, [w:] G. J. de
Vries i in. (eds.), Progress in Brain Research, 61, Elsevier, Amsterdam 1984, s. 271-281.
J. Money, Human Hermaphroditism, [w:] F. A. Beach (ed.), Sexuality in Four Perspectives, Johns
Hopkins University Press, Baltimore 1976, s. 62-83.
J. Morris, Conundrum, Penguin Books, London 1987.
R. M. Milardo, B. I. Murstein, The implications of exchange orientation on dyadic function of
heterosexual cohabitors, [w:] M. Cook, G. Wilson (eds.), Love and Attraction, Pergamon Press,
Oxford 1979, s. 279-285.
E. Neischlag: zob. bibliografia do rozdz. 5.
J. M. Reinisch, S. A. Saunders, Early barbiturate exposure: the brain, sexually dimorphic
behaviour and learning, [w:] Neuroscience and Biobehavioural Reviews, 1982 (6), s. 311-319.
M. J. A. Simpson, Tactile experience and sexual behaviour: aspects of development with special
reference to primates, [w:] J. B. Hutchinson (ed.), Biological Determinants of Sexual Behaviour,
John Wiley & Sons, New York 1978, s. 783-807.
D. Symons: zob. bibliografia do rozdz. 7.
I. L. Ward, Sexual behaviour differentiation: prenatal hormonal and environmental control, [w:] R.
C. Friedman i in. (eds.), Sex Differences in Behaviour, John Wiley & Sons, New York 1974, s. 3-17.
C. B. Wayne, F. C. James, Testosterone: a major determinant of extra-genital sexual differentiation,
[w:] Science, 1981 (211), s. 1258-1293.
G. D. Wilson, D. K. B. Nias: zob. bibliografia do rozdz. 7.
G. D. Wilson, An ethological approach to sexual deviation, [w:]
G. D. Wilson (ed.), Variant Sexuality: Research and Theories,
Croom Helm, London 1987, s. 84-115. G. D. Wilson, K. W. M. Fuiford, Sexual behaviour,

personality and hormonal characteristics of heterosexual, homosexual and bisexual men, [w:] M.
Cook, G. D. Wilson (eds.), Love and Attraction,
Pergamon Press, Oxford 1979, s. 387-393. I. D. Yalom i in.: zob. bibliografia do rozdz. 2.
ROZDZIAY JEDENASTY I DWUNASTY
N. J. Baron, W. T. Bielby, Organisational barriers to gender equality: sex segregation of jobs and
opportunities, [w:] A. S. Rossi {ed.), Gender and the Life Course, Aldine, New York 1985, s. 233251.
M. F. Beleky i in., Womens ways of knowing, Basic Books, New York 1986.
C. P. Benbow, R. M. Benbow: zob. bibliografia do rozdz. 1.
C. P. Benbow, J. C. Stanley: zob. bibliografia do rozdz. 1.
K. Bradway, C. Thompson, Intelligence and adulthood: a twenty-five year follow-up, [w:] Journal
of Educational Psychology, 53, 1962 (nr 1), s. 1-14.
J. B. Braslow, M. H. Heins, Women in medical education, [w:] New England Journal of Medicine,
304, 1981 (19), s. 1129-1135.
E. L. Brody, Gender differences on standardized examinations used for selection applicants to
graduate and professional schools, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American
Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987.
B. Burnstein i in., Sex differences in cognitive functioning: evidence, determinants, implications,
[w:] Human Development, 1980 (23), s. 289-313.
Callahan-Levy i in., Sex differences in the allocation of pay, [w:] Journal of Personality and Social
Psychology, 1979 (37), s. 433-446.
F. M. Cancian: zob. bibliografia do rozdz. 7.
H. S. Conrad i in., Sex differences in mental growth and decline, [w:] Journal of Educational
Psychology, XXIV, 1933 (3), s. 161-169.
R. G. dAndrade, Sex differences and cultural institutions, [w:] E. E. Maccoby {ed.), The
Development of Sex Differences, Stanford University Press, 1966, s. 174-204.
S. L. Dauber, Sex differences on the SAT-M, SAT-V, TSWE, and ACT among college-bound high
school students, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research
Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987.
J. S. Eccles, Gender roles and the achievment patterns: an expectancy value perspective, [w:] J. M.
Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 240-280.
B. Ekehammer, J. Sidanius, Sex differences in sociopolitical attitudes: a replication and extension,
[w:] British Journal of Psychology, 1982 (21), s. 249-257.
Equal Opportunities Commission: Annual Report 1986, HMSO London 1987.
Equal Opportunities Commission: Women and Men in Britain, A Statistical Profile, HMSO London
1987.
A. A. Erhardt, A transactional perspective on the development of gender differences, [w:] J. M.
Reinisch i in. (eds.), Masculinity and Femininity, Oxford University Press, 1987, s. 281-311.
Everywoman, The gender gap, nr 7, wrzesie 1985.
J. D. Finn i in., Sex differences in educational attainment: a cross-national perspective, [w:]
Harvard Educational Review, 49, 1979 (nr 4), s. 477-503.
C. Gilligan, In a Different Voice, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1982.
C. Gilligan, Why should woman be more like man?, [w:] Psychology Today, czerwiec 1982, s. 6877.
R. Goflee, R. Scase, Women in Charge, Allen and Unwin, London
1985. R. E. Gould, Measuring masculinity by the size of the paycheck, [w:]
J. H. Pleck, J. Sawyer, Men and Masculinity, Prentice Hall, London 1974, s. 96-100.
M. Hennig, A. Jardim, The Managerial Woman, Pan, London 1979. L. Hertz, The Business
Amazons, Methuen Paperback, London 1986.

S. A. Hewlett, A Lesser Life, Michael Joseph, London 1987. Hospital and dental staff in England
and Wales, [w:] Health Trends, 1986 (18), s. 50.
M. S. Horner, Toward an understanding of achievment-related conflicts in women, [w:] Journal of
Social Issues, 28, 1972 (nr 2), s. 157-175.
D. Kipnis, Intelligence, occupational status and achievment orientation, [w:] B. Lloyd, J. Archer
{eds.), Exploring Sex Differences, Academic Press, London 1976, s. 93-122.
M. M. Kostick, A study of transfer: sex differences in the reasoning process, [w:] Journal of
Educational Psychology, 45, grudzie 1954, s. 449-458.
J. Lever: zob. bibliografia do rozdz. 4.
A. E. Lupkowski, Sex differences on the differential attitude tests, praca przedstawiona na
dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987.
E. Maccoby, Sex differences in intellectual functioning, [w:] E. Maccoby (ed.), The Development of
Sex Differences, Stanford University Press, 1966, s. 23-55.
C. H. Mahone, Fear of Failure and Unrealistic Vocational Aspirations, [w:] Journal of Abnormal
and Social Pschology, 60, 1960 (nr 2), s. 253-266.
D. C. McClelland, Power: The Inner Experience, Irvington Publishers, New York 1979.
P. E. McGee, Humor: Its Origin and Development, W. H. Freeman, San Francisco 1979.
M. Mead: zob. bibliografia do rozdz. 1.
Medical Womens Federation, London. Niepublikowana statystyka dotyczca kobiet w medycynie
dostarczona przez Federacj. National Management Survey, British Institute of Management,
London 1988.
L. Newman, Prode and prejudice: female encounters in general practice, [w:] Medical Woman,
6, lato 1987 (nr 2) s. 3-7.
M. Notman: zob. bibliografia do rozdz. 5.
J. Piaget, The Moral Judgement of Children, Free Press, New York 1965.
R. Rapaport, R. Rapaport, Dual Career Families Re-Examined, Oxford University Press, 1976.
R. Savin-Williams: zob. bibliografia do rozdz. 5.
J. Silverman, Attentional styles and a study of sex differences, [w:] D. Mostofsky (ed.), Attention:
Contemporary Studies and Analysis, Appleton-Century-Croft, New York 1970, s. 61-98.
J. C. Stanley, Gender difference on the College Board Achievment Tests and the Advance Placement
Examinations, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie American Educational Research Assoc,
Washington D. C, 24 kwietnia 1987.
J. Stanely, Study of mathematically precocious youth, praca przedstawiona na dorocznym zjedzie
American Educational Research Assoc, Washington D. C, 24 kwietnia 1987.
P. J. Stephen, Career patterns of women medical graduates 1974-1984, [w:] Medical Education,
1987 (21), s. 225-259.
A. H. Stein, M. M. Bailey, The socialization of achievement orientation in females, [w:]
Psychological Bulletin, 80, listopad 1973 (nr 5), s. 345-366.
K. Strechert, The Credibility Gap, Thorsons Publishing Group, Wellingborough, Northamptonshire
1987.
L. Tiger, Men in Groups, Random House, New York 1969.
L. Tiger, The possible biological origins of sexual discrimination, [w:] The Impact of Science on
Society, XXI, 1970 (nr 1).
L. Tiger, R. Fox, The Imperial Animal, Seeker and Wartburg, London 1972.
L. Tiger, J. hepher: zob. bibliografia do rozdz. 4.
L. Tiger (1987): zob. bibliografia do rozdz. 7.
R. H. Turner, Some aspects of womens ambition, [w:] American Journal of Sociology, LXX,
listopad 1964 (nr 3), s. 271-285.
S. Witleson, Exchange on Gender, [w:] The New York Review, 24 padziernika 1985, s. 53-55.
B. Vetter, Working women scientists and engineers, [w:] Science, 1980 (207), s. 28-34.

ZAKOCZENIE
A. Fausto-Sterling, Myths of Gender, Basic Books, New York 1985.
B. Friedan, New Statesman, 23 wrzenia 1977. S. Goldberg: zob. Bibliografia oglna.
M. Levin: zob. Bibliografia oglna.
D. McGuinness: zob. bibliografia do rozdz. 1.
K. Millet, Sexual Politics, Virago, London 1977.
R. Restak: zob. Bibliografia oglna.
J. Richards, The Sceptical Feminist, Routledge and Kegan Paul, Boston 1980.
A. Rossi: zob. bibliografia do rozdz. 7, 9, 11. L. Tiger: zob. bibliografia do rozdz. 11. W. Velle: zob.
Bibliografia oglna.
S. Witleson: zob. bibliografia do Exchange on Gender, rozdz. 3.

SPIS RZECZY
Podzikowania
Przedmowa
Wstp
1. Rnice
2. Narodziny rnicy
3. Pe w mzgu
Test na pe mzgu
4. Odmiennoci dziecistwa
5. Dojrzewanie mzgu
6. Rnica uzdolnie
7. Serca i umysy
8. Pod rzdami mzgu
9. Maestwo dwch umysw
10. Dlaczego matki nie s ojcami
11. Kobieta i mczyzna w pracy
12. Uprzedzenia w pracy
Zakoczenie
Bibliografia