6.

NTE
OK FAZLI SSTEMLER
KONULAR
1. Fazl EMKin Elde Edilmesi
2. Faz Sras
3. Fazl Balantlar
4. Fazl Dengeli Sistemler
5. Fazl Dengesiz Sistemler
6. Fazl Sistemlerde G
7. Fazl Sistemlerde G lme
146
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
GR
Alternatif akm reten jeneratrlere alternatr denir. Eer bir alternatr yal nz
bir sins dalgas eklinde emk retirse, 1 fazl altematr denir. imdiye kadar ince-
lediimiz elektrik devrelerindeki kaynaklar hep bir fazl kaynaklardr.
Bir alternatr 90 faz farkl iki sinzoidal emk retiyorsa buna iki fazl altematr
denir. Eer bir altematr aralarnda 120 er derece faz fark bulunan sinzoidal
emk retiyorsa, byle bir kaynaa da fazl altematr denir.
Enerjinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemin bir fazl sisteme
stn lkleri:
Ayn boyuttaki iki veya altematr bir fazldan daha fazla g verir.
ok fazl altematrde kilovat - saat bana enerjinin maliyeti fazldan daha
dktr.
ok fazl enerji iletim hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur, rnein,
fazl enerji retim hattnn hakir arl edeer bir fazl hattn 3/4
kadardr.
Bu ynden tek fazl motorlar, tek silindiril benzin motorlarna ve ok fazl mo-
torlar da, ok silindirli benzin motorlarna benzetilebilir. Ayrca ok fazl motorlar, tek
fazllara gre daha basit yapl olup daha az bakm gerektirir ve verimleri de yksek-
tir. Baz te 1 haller dnda genellikle byk gl motorlar ok fazl olarak yaplr.
Bir motor veya jeneratr n ok fazl olarak yaplmas halindeki gc, tek fazl
olarak yaplmas halinden daha byktr, rnein tek fazl bir makine iki fazl olarak
yapldnda gc % 40 daha fazladr. Ayn bir fazl makine veya alt fazl ola-
rak ya pldnda gc % 50 daha fazla olmaktadr. ok fazl enerji iletiminde gerekli
olan iletken miktar, ayn uzaklk, ayn kayplar ve ayn gerilim iin, tek fazl sisteme
gre % 25lik bir azalma gsterir.
Tek fazl ykler, ok fazl sistemin bir fazn kullanarak alabilirler. Fakat ok
fazl yklerin, tek fazl sistemde dorudan doruya almas mmkn deildir.
Faz Oluumu:
Alternatifin kelime anlam "deiken" dir. Alternatif akmn ksa tanm ise "zamana
bal olarak yn ve iddeti deien akm" eklindedir. yerlerindeki ve evlerimiz-
deki elektrik, alternatif akm snfna girer.
147
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.1: Alternatif akm erisi (Sins erisi)
Zamana gre akm veya gerilim yarm periyotta (T/2) (+), yarm periyotta (-)
deer alr. Trkiyede frekans 50 Hz. olduu iin bu olay 1 saniyede 50 kez tekrarlanr
(T= Periyot). ekil 6.1i inceleyiniz.
Alternatif akm eitli ekillerde retilebilir bunlar genel olarak sinzoidal -ka-
re-gen testere dii eklindedir.
ekil 6.2: Alternatif akm ve doru akm
6.1 FAZLI EMKN ELDE EDLMES
6.1.1 FAZ GERLM RETME
AC reten jeneratrn iine yerletirilen bobin bir adet ise elde edilen enerji
de tek fazl olur. Ancak uygulamada kullanlan jeneratrlerin iinde ekil 6.3de g-
rld gibi bir birine 120 al olarak yerletirilmi bobin vardr.
148
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Bu bobinin birer ucu kprlenmi ve elde edilen drdnc uca ntr hatt
denilmitir. bobinin k ularnn adlar R-S-T'dir.
ekil 6.3: fazl jeneratr n kesit emas
Jeneratr iine yerletirilmi olan sarg N-S manyetik alan altndan gei-
rildii zaman kuvvet izgilerinin etkisiyle sarglarn iindeki elektronlar ve oyuklar
hareket etmeye balayarak akm oluturmaktadr. Oluan bu fazl alternatif akm
fazl alclar tarafndan kullanlr.
ekil 6.4: fazl gerilimin kullanlmas
149
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Resim 6.1: fazl jeneratr
Jeneratr n rettii elektrik enerjisinin gerilim deeri deiim gsterir.
ekil 6.5: retilen faz alternatif gerilimin erisi
Jeneratr milini evirmek iin uygun dzeneklerle su, rzgar, Lpg, petrol rn-
leri, kmr, yer alt termal kaynaklar gibi maddeler kullanlr. Elektrik motoru ile de
evrilebilir fakat, retilen enerji motora harcanan enerjiden daha kk olacan-
dan, faydadan ok zarar ettirir.
150
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Resim 6.2: Dner mknatsl jeneratr
6.2 FAZ SIRASI
6.2.1 SIFIR FAZ
Bir sinzoidal eri ekil 6.6daki gibi t=0 annda sfr balang noktasndan
balayp maksimum deerine gidiyorsa sfr fazdr.
ekil 6.6: Sfr faz vektrel gsterilii
6.2.2 LER FAZ
Bir sinzoidal eri ekil 6.9daki gibi t=0 annda sfr balang noktasndan
bir as kadar nce balayp pozitif maksimum deere doru artyorsa eri ileri
fazldr.
151
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.7: leri faz
R S T fazlarnn kayna, ngilizce adlandrlmalarndan gelir. ncelikle 3 faz
birbirine gre deerlendirebilmek iin referans alnacak bir faza gereksinim vardr.
Yani (Reference Phase), buna gre ikinci srada olan faza ikinci (Second Phase) ve
son olarak nc faza da nc (Third Phase) faz denir.
(R)eference (Referans)
(S)econd (kinci)
(T)hird (nc)
ngiliz alfabesinin son 6 harfi baz alnarak motor/cihaz giri ular U V W, motor
k ular X Y Z olarak kabul edilmitir. Standart olarak artk R-S-T yerine
L1-L2-L3 (L=Line= Hat) kullanlacaktr.
6.3 FAZLI BALANTILAR
6.3.1 GEN BALANTIDA AKIM, GERLM
BAINTILARI
gen balant eklinde gsterilir. Bu balantda hat akm (Ih);
faz akmnn (I
f
)
152
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
gen balantda hat gerilimi, faz gerilimine eittir. Uh=Uf. Alcya ebeke ge-
rilimi uygulanr.
I
h
=1,773. I
f
U
h
=U
f
ekil 6.8: gen balant akm ve gerilim bantlar
6.3.2 YILDIZ BALANTIDA AKIM, GERLM
BAINTILARI
Yldz balant, alclarn R-S-T ularna ebeke gerilimi uygulanp dier ular
ksa devre edilerek yaplr. Yldz balantda alclar adet olmal ve alc diren de-
erleri eit olmaldr. Bu artlarda yldz (ntr- sfr noktas) noktasnda gerilim g-
rlmez. Denge bozulduunda yldz noktasnda gerilim grlr ve bu yzden yldz
noktas topraklanmaldr.
ekil 6.9: Yldz balant akm ve gerilim bantlar
153
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Yldz balantda alclar arasnda 120 faz fark olduundan hat gerilimi (Uh),
faz geriliminin (Uf )
Yldz balantda hat akm faz akmna eittir. Ih=If
6.4 FAZLI DENGEL SSTEMLER
ok fazl sistem, gerilimlerinin arasnda faz fark bulunan iki veya daha fazla
tek fazl sistemin birletirilmi halidir. ok fazl sistemlerin baz zelliklerinden dolay
elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve datm ok fazl olarak yaplr.
6.4.1 FAZLI SSTEMLER
ok fazl sistemlerin en ok kullanlan fazl sistemlerdir. Tek fazl sistemler-
de g dalgal olduu halde, ok fazl sistemlerde olduka dzgndr. Bylece ok
fazl motorlarn momenti, tek fazllara gre dzgn olmaktadr. fazl motorlar, tek
fazllara gre daha basit yapl olup daha az bakm gerektirir ve verimleri de yksek-
tir. fazl enerji iletiminde gerekli olan iletken miktar, ayn uzaklk ayn kayplar ve
ayn gerilim iin bir fazl sisteme gre azalma gsterir. Bir fazl ykler, fazl siste-
min bir fazn kullanarak alabilir. fazl sistemlerin tek fazl sistemde dorudan
almas mmkn deildir.
6.4.2 FAZ FARKLARI
fazl emknn retimi, bir fazl emknn retimine benzer. Yalnz burada
manyetik alan ierisinde dnen bir iletken yada bobin yerine adet bobin vardr.
Bu bobinler birbirleri ile 1200lik a ile yerletirilmitir.
ekil 6.10daki vektrlere dikkat edilirse ET emk nn faznn 1200, ES emk nn
1200 , ER emk nn 00 olduu grlmektedir. Bir nokta alnrsa, vektrler bu noktann
nnden ER ES ET srasyla geeceklerdir. Bu sraya faz sras veya faz dn yn
denir. u halde faz srasnn RST olmas, R faznn sfr fazl, S faznn 1200 geri fazl ve
T faznn 1200 ileri fazl olmas demektir.
154
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.10:
6.5 FAZLI DENGESZ SSTEMLER
Elektrik g sistemleri 3 fazl jeneratrler tarafndan beslenirler. Jeneratrler
3 fazl dengeli ykleri beslerler ki bu dengeli ykten kast 3 faz sarg empedansla-
rnn birbirine eit olmasdr. Her bir sargy Z1,Z2,Z3 olarak adlandracak olursak
Z1=Z2=Z3 olur.
Yk sisteminin dengeli olmas ok nemlidir. nk yk empedanslarnn
genlik ve as birbirine eit olursa jeneratr tarafndan da 1200 faz fark oluturula-
cak ve ekilen akmlarn genlii birbirlerine eit olacaktr. Ancak empedanslar farkl
bir yk grubu balandnda iler deiecektir. Akmlarn genlikleri farkl olacak ve
alar arasnda ki fark 1200 olmadndan bu sistem dengesiz yk adn alacaktr.
6.5.1 YILDIZ () BALI YK
Aadaki ekilde 3 ayr Z1,Z2,Z3 empedanslarndan olumu fazl yldz
bal yk grlmektedir. Her faz empedansnn k ular birletirilerek elde edilir.
Birleme noktasndan kan iletkene ise Ntr iletkeni veya sfr iletkeni denir. Den-
geli yk durumunda buradan akmn genlik deeri 0 dr. Sistemde bazen bu ntr
iletkeni kullanlmayabilir.
ekil 6.11de grld gibi IR ,IS ,IT fazl ykn her fazna ait akmlarn
gstermektedir. Bu akmlar elemanlarn gerilimleri cinsinden ifade edilebilir.
155
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.11:
Bu denklemden yola karak S ve T faznn akm iinde ayn yoldan gidebiliriz.
IHR ,IHS ,IHT jeneratr ile yk arasnda ki balanty salayan iletkenlerden
geen hat akmlarn ifade eder. Buradan karacamz sonu ise hat akmlar ile faz
akmlarnn bir birine eit olmasdr.
Yani; IHR = IR, IHS = IS, IHT= IT olacaktr. Ancak bu durum gerilimler konusun-
da farkllklar gstermektedir.
6.5.2 Dengesiz Yk Durumu
Dengesiz yk; durumunda ise ntr iletkeninde ki akmn deeri 0 olmayacak-
tr. Bu yk durumunda ntr iletkeninin olmamas sistemin almasn engeller. Bu-
nun sonucunda ntr iletkeni olup olmad durumlarda faz akmlarnn deerleri
deiecektir.
IRS- IST- ITR, fazl ykn her fazna ait yk akmlarn temsil etmektedir. Bu
akmlar elemanlarn zerlerinde ki gerilimler cinsinden ifade edilir. IHR ,IHS ,IHT de-
erleri ise yldz balantda olduu gibi jeneratr le 3 fazl ykn arasndaki balan-
ty salayan hatlarn akmn gsterir. gen balantda ntr noktas olmad iin
yalnzca fazlar aras yani faz-faz gerilimler sz konusudur. Bunlar URS, UST, UTRdir.
156
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.12:
Aada ki denklemlerden de anlalaca gibi hat akmlar ile faz akmlar bir-
birine eit olmamaktadr.
ekil 6.13:
157
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Kirchoff akm kanunundan yola karak;
I
HR
= I
RS
- I
TR
I
HS
= I
ST
- I
RS
I
HT
= I
TR
- I
ST
hat akmlarn faz akmlar cinsinden iade edebiliriz.
(I
RS
) ve (I
TR
) genlikleri eit olduundan fazr olarak ikizkenar gen
oluturmaktadrlar. R faznn hat akm fazrnn as 30 derece olup;
6.5.3 GEN BALANTI N DENGESZ YK DURUMU
Dengesiz yk durumunda faz empedanslar birbirinden farkl olduu iin faz-
faz veya hat akm deerlerine farkl olup aralarnda ki 1200 faz fark simetrisi olma-
yacaktr ve sistemin simetrisi bozulacaktr.
6.5.4 DENGEL VE DENGESZ FAZLI SSTEMLER
fazl bir sistemin her faz hattndaki akmlarn byklkleri birbirine eit
ve aralarnda da 1200 faz fark varsa fazl sistem dengelidir denir. Dengeli sistemi
dengeli ykler oluturur. Dengeli yklerin her bir faznn empedans byklk ve faz
ynnden birbirine eittir. fazl dengeli yklere rnek olarak, fazl motorlar
verebiliriz.
ekil 6.14: Dengeli yldz devre
158
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Dengesiz sistemlerin faz empedanslar birbirine eit deildir. Bunun sonucu
olarak her bir fazn veya hattn akmlar da farkl deerdedir. Dengesiz devrelerde faz
sras nemlidir. Faz srasnn deimesi ile ykn akmlar da deiebilir. Dengesiz
sistemlere rnek olarak fazl ve bir fazl alclarn birlikte bulunduu apartmanlar,
i yerlerini ve fabrikalar verebiliriz.
fazl sistemler yldz ve gen olarak balanr.
ekil 6.15: Dengeli gen devre
6.6 FAZLI SSTEMLERDE G
Tek fazl sistemde, ykn jeneratr den ektii gcn frekansnn, gerilim/
akm frekansnn iki kat olduu ve deiimin de dalgal olduu yaplan analizlerde
grlmtr. 3 fazl sistemlerde yke ait toplam ani g, her faza ait glerin top-
lamdr. Bu toplam sabit bir deerdir yani zamanla deimemektedir. Bu g sabit
olduundan zellikle 3 fazl sistemlerde motorlarn momenti daha dzgndr. Sal-
nmlar (titreimler) minimum seviyededir.
ebekenin Faz ve 50 Hz olmasnn sebebi nedir?
3 fazl AC akma dayal elektriin retimi ve datm 19. yyda Nikolas Tesla
tarafndan gelitirildi. Teslann bu sistemi gelitirdii dnemde Thomas Edison ken-
di DC sistemi zerinden ebekelere enerji salamaktayd. Tesla AC sisteminin DC
sisteme gre daha verimli, kayplarn daha az olduunu savunuyordu. Tesla dahil
159
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
olduu Westinghouse irketiyle beraber AC iletimin kullanlmas iin byk aba
sarf ettiler.
Tesla kendi sisteminde 60 Hz frekansta ve gerilim olarak 240 V dzeyini
belirlemiti. Ancak o zamanlarda elektrik enerji pazarn elinde bulunduran Edison
ekonomik karlar ve gurur yznden Tesla ile ters dmt. DC datm sistemin-
de elektriin tanmas srasnda uzun mesafelerde byk kayplar yaanmakta ve
maliyet bir o kadar artmaktayd.
Zamanla Tesla bu olumsuzluklarn yk altnda dayanamayp irketinizde
kararyla Tesla nn AC sistemine gemilerdir. Sistem 3 fazl olarak kullanma balan-
d ancak gerilim dzeyi 110 V, frekans 60 Hz kabul edildi.
Avrupa da ise ilk g retim tesisini kuran Alman AEG firmas 110 V gerilimle
retime balad. Zamanla bu seimin uygun olmad grld. nk 110 V gerilim
seviyesinde 2 KW lk bir motor ebekeden yaklak 18,18 A akm ekmekteydi. 220
V gerilimde ise 9.09 A akm ekiliyordu. Bu durumda elektriin iletiminde kullanlan
iletkenlerin kesitlerinin bymesine neden olarak maliyetinde artmasna yol ayor-
du. Bir dier hususta motorlarn ilk kalknma annda nominal deerlerinin zerinde
akm ekmeleriydi. Bu yzden datm sistemlerine devre kesiciler konulmas gerek-
mekteydi. Bu olumsuzluklar amak iin zamanla 220 V a geilmitir.
imdi gelelim ebekemizde kullanlan frekansn neden 50 Hz olduuna? Tes-
la sisteminde 60 Hz frekans ngrmt ancak bizimde sonradan dahil olduumuz
Avrupada ilk sistemi kuran AEG firmasnn uzmanlarnn 50 Hzi tercih etmelerinin
sebebi onluk say sistemi olarak biliniyor. 50 Hz kullanmnda, elektrik retilirken
yaklak %20 daha az etkin ve iletimde %10-20 arasnda daha verimsizdir. Bunlarn
yan sra bobinlerin sarmnda daha byk sarmlar ve manyetik ekirdek malzeme-
nin kullanlmasn gerektirir. Zamanla bu sorunlar birbiri ardna zincirleme sorunlar
yaratarak bymtr. O yllarda elektrik retimini tekelde bulunduran AEG firmas
50 Hz frekans dzeyini korumu ve tm Avrupa ktasna bylece yaylm oldu.
6.6.1 FAZLI SSTEMN AVANTAJLARI
DC elde edilmek istendiinde 3 fazl dorultucularn akm harmoniklerinin
tek faz dorultucu akm harmoniklerine gre daha dk olmas,
3 faz enerji iletiminde kablo kesitleri 1 fazlya gre daha kktr. Bu
nedenle maliyetler azalr.
2 farkl gerilim seviyelerinde kullanlabilir; Faz-Ntr 220V, Faz-Faz 380V
Ayn boyuttaki iki veya fazl sistem bir fazl sistemden daha byk g
verir.
160
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
6.6.2 FAZLI SSTEMLERDE GENEL FADELER
ekil 6.16:
6.6.3 FAZLI SSTEMN ALIMA PRENSB
3 fazl sistemde 3 sarg (bobin) manyetik alan ierisinde aralarnda elektriksel
olarak 120o a olacak ekilde yerletirilirler. Bu sarglara R-S-T sarglar da denir.
Sistemde R yani a sargs referans alndnda temel olarak R sargs ile T sargs
arasnda 1200, R-S arasnda ise 240o a fark bulunur.
ekil 6.17: Fazl Sistemin alma Prensibi
161
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Rotor zerindeki sarglar beraber dndrldnde b ve c sarglar zerinde
indklenen emklar (zt motor kuvveti) a sargs zerinde oluan emky belli a
farkyla izlerler.
fazl sistem ister dengeli ister dengesiz olsun, her bir fazn glerinin topla-
m, devrenin gcn verir.
P=P
1
+P
2
+P
3
Dengelidevrelerde fazgleribirbirine eittir. Birfazn gc P
faz
ile gsterilirse,
fazl devrenin gc P=3.P
faz
olur.
Dengeli devrede bir fazn gc,
P
faz
=3V
faz
.f
az
.cos bulunur. Dengeli yldz devrelerde
6.7 FAZLI SSTEMLERDE G LME
6.7.1 AKTF G LME
Tketicinin ektii akmn meydana getirdii aktif g, tketici tarafndan fay-
dal hle getirilir. rnein, s harcayan cihazlarda aktif g termik gce, motorlarda
mekanik gce, lambalarda ise aydnlatma gcne dnr. Yani aktif akmn mey-
dana getirdii aktif g, faydal gce evrilebilir.
Wattmetre:
Elektrik devrelerinde alcnn aktif gcn lmek iin kullanlan l aletleridir.
Wattmetreler her artta alclarn aktif glerini gsterir.
Yaps:
Wattmetreler ampermetre ve voltmetrenin zelliini bir arada gsteren l aletle-
ridir. Alcnn gcn Watt, Kilowatt, Megawatt ve Gigawatt olarak ler. Wattmetre-
ler, biri akm bobini dieri ise gerilim bobini olmak zere iki bobinli l aletleridir.
162
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.18: Elektrodinamik wattmetre ve iyaps
Wattmetrelerde gerilim bobini hareket edebilecek ekilde yaplm ve zerine
bir ibre balanmtr. Arlklarnn az olmas ve srtnmeyi azaltmak iin gerilim
bobininin bir ksm sipirleri azaltlarak sipirden dolay azalan diren, sabit elektronik
direnle R (ndiren) telafi edilmitir (ekil 6.18).
Gerilim bobinleri gc llecek alcya paralel balandklarndan zerlerin-
den geen akm ve meydana getirdikleri manyetik alan sabittir. Akm bobini kaln
kesitli az sarmldr ve ampermetre zellii gstermektedir. Gc llecek alcya
seri balanr. Gerilim bobini ise ince kesitli iletkenden ok sarml olarak yaplr ve
voltmetre zellii gstermektedir. Gc llecek alcya paralel balanr.
1 kW= 1000 W
1 MW= 1000000 W
1 MW= 1000 kW
1 GW= 1000 MW
Elektrodinamik wattmetrelerde sabit iki bobin arasnda dnen bir bobin bu-
lunur. Bobinler arasndaki manyetik alann deiiminden dolay, hareketli bobinde
bir dnme olur. Dnme kuvveti hareketli bobinden geen akm ile bobine etki eden
manyetik alann kuvvetine baldr. Manyetik alan oluturan akm ile hareketli bo-
binden geen akm ayn akm olduundan oluan kuvvet akmn karesi ile orantl
olur. Hareket eden bobinin asalpozizyonu ortalama kuvvetle ayn olduundan bu
l aleti bobinden geen akmn karesinin ortalamasn yani efektif deerini ler.
163
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.19: Dijital wattmetre ve i yaps
Akm bobini gerilim bobinine gre daha ar yapl ve hareketsizdir. zerlerin-
den gc llecek alcnn akm geer. Akm ykn durumuna gre srekli dei-
eceinden akm bobininden meydana gelen itici manyetik alan da srekli deie-
cektir. Wattmetre ibresi ve gerilim bobini de deien alann iddetine bal olarak
kadran zerinde hareket edip alcnn gcn gsterecektir.
Wattmetreler g lmek maksad ile balanrken byk gl alclarn gc
llecekse akm bobini nce balanmal, kk gl alclarn gc llecekse
akm bobini sonra balanmaldr.
eitleri:
Wattmetreler, faz ekline gre bir fazl ve fazl olmak zere iki eit imal edilmek-
tedir. Ayn zamanda teknolojinin gelimesiyle birlikte analog retilen wattmetreler
yerlerini dijital wattmetrelere brakmaktadr. Ancak alma prensipleri ayndr.
fazl dengeli devrelerde g lme:
Dengeli fazl sistemde bir fazl bir adet wattmetre ile fazn gcn lme, bu
sistem dengeli fazl devrelerde kullanlmaktadr. Dengeli olmas yani fazdan
ekilen akmn eit olmasdr. Devrede alc olarak eit gl lambalar veya motor
kullanlabilir.
164
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.20: Dengeli 3 fazl sistemlerde bir wattmetre ile g lme
fazl ve dengeli ykl sistemlerde her fazdan ekilen g ayn olduundan,
bir fazl wattmetre fazl alcnn fazlarndan herhangi birine bir fazl devrelerdeki
gibi balanr. Bu yntemle sadece bir faz gc llr. Elde edilen g ile arpla-
rak devrenin toplam gc bulunur.
P
Toplam
= 3x P
fazl dengesiz devrelerde g lme:
fazl dengesiz devrelerde g lme ynteminde bir fazl adet wattmetre ile
veya fazl wattmetre ile lme yaplabilir.
fazl dengesiz devrelerde bir fazl wattmetre ile g lme sistemin
gc veya alcnn gc dengesiz ise her faza bir adet bir fazl wattmetre balanarak
toplam g bulunur (ekil 6.21i inceleyiniz). Toplam g wattmetrelerden okunan
deerlerin aritmetik toplamdr.
P
Toplam
= P1 + P2 + P3 forml ile bulunur.
wattmetre metodu balant zorluu ve wattmetre ihtiyac nedeni ile
pek kullanl bir yntem deildir. Dier yntemlere gre daha maliyetlidir.
165
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
ekil 6.21: fazl dengesiz sistemlerde adet bir fazl wattmetre ile g lme
fazl bir wattmetre ile g lme:
fazl wattmetrenin akm bobini, ayr ayr birer fazlara balanr. Gerilim bobinle-
ri ise birer ular kendi faz girilerine dier ular da birletirip ntr hattna balanr.
ekil 6.22: fazl wattmetrenin balant emas
166
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Aron balant ile g lme:
Aron bal wattmetrelerin iki akm, iki gerilim bobini vardr. Akm bobinleri herhangi
iki faza balanr. Gerilim bobinleri ise kendi akm bobininin bal olduu faz ile bo-
ta kalan nc faz arasna balanr.
ekil 6.23: fazl sistemlerde aron balantl wattmetreler ile g lme
Aron balanacak wattmetrelerin gerilim bobinleri 380 Voltluk olmaldr. Siste-
min g faktr (Cos) 0,5ten kk ise wattmetrelerde llen glerin fark al-
narak toplam g bulunur. Eer 0,5ten byk ise wattmetrelerde llen glerin
toplam alnarak sistemin toplam gc bulunur. Bu ekilde yaplan balantya aron
balant denir.
6.7.2 REAKTF G LME
6.7.2.1 Varmetre
Bir fazl ve fazl wattmetrelerde devrenin i gren gcnn (faydal-aktif
g) lmleri yaplmaktadr. Wattmetreler, alternatif akmn, akmla geriliminin
ayn fazda olan ksmnn arpmn gsterir. Alclarn endktif ve kapasitif durum-
larnda devrede reaktif g (kr g = i yapmayan g) oluturmaktadr. Bu gc
len aletlere varmetre denir.
Yaps:
Wattmetrelerde kk deiiklikler yaplarak varmetreler imal edilmektedir. Bu de-
iiklik ekil 6.24de grld gibi hareketli bobin olan gerilim bobinine seri bir
167
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
(self ) bobin ilave edilerek yaplmaktadr. Bylece gerilim bobinindeki akm 90lik bir
a ile kaydrlm olur. Artk bu l aleti sadece reaktif g ler.
ekil 6.24: Wattmetreye bobin balanarak varmetrenin yaplmas
Bir ve fazl devrelerde reaktif g lmek amac ile varmetreler, wattmetre-
lerde olduu gibi devreye balanr. fazl alternatif akm devreleri dengeli sistem-
lerde bir hattn reaktif gc llp 3 ile arpmndan toplam g bulunur.
Resim 6.3: Dijital ve analog varmetreler
168
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
eitleri:
Varmetreler, wattmetrelerde olduu gibi faz ekline gre bir fazl ve fazl olmak
zere iki eit imal edilir. Teknolojinin gelimesiyle birlikte analog retilen varmet-
reler yerlerini dijital varmetrelere brakmaktadr. Ancak alma prensipleri ayndr.
Varmetrenin balant ekilleri:
Varmetrenin devreye balant ekli wattmetrelerde olduu gibidir. Akm bobini seri
gerilim bobini paralel balanr.
ekil 6.25: Varmetrenin devreye balants ve deiik alclar balanmtr
6.7.3 G LMEDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR
l aletinin alma gerilim deerlerine dikkat edilmelidir. Baz wattmetreler
de akm ve gerilim kademelerine gre balant terminalleri ayr ayrdr. Bunlardan
devreye uygun olan tercih edilir ve okuma ilemi bu kademelere uygun yaplr. Han-
gi gerilimde kullanlacana dikkat edilmelidir (alak gerilim veya yksek gerilim).
Eer alak gerilimde kullanlacaksa gerilim trafolar olmayacandan faz klemensleri
srasyla dorudan L1(R) -L2(S)- L3(T) fazlarna balanmaldr.
Fazlara ait gerilimler ve akmlarn polaritelerinin doru balanmas gerekir.
rnek olarak gerilimler doru balanp akm trafolarndan bir tanesinin polaritesi-
nin ters balanmas durumunda, wattmetre aktif g yerine reaktif gle orantl bir
hatal deer gsterecektir. Wattmetrenin doru deer gsterebilmesi iin balant
emasna uygun montaj yapldndan emin olunmaldr. Kesinlikle teknik bilgiler
ieren kullanma ve montaj talimat okunmadan ilem yaplmamaldr.
169
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
DEERLENDRME SORULARI
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1. AC devresinde direnler aadaki glerden hangisini eker?
A) Aktif g B) Reaktif g C) Grnr g D) Gizli g
2. AC devresinde reaktif gc hangi eleman ekmez?
A) Diren B) Endktifreaktans
C) Kapasitifreaktans D) Endktif ve kapasitifreaktans
3. Bir AC devresinde P=30 watt Q=40 VAR ise grnr gc nedir?
A) 50VA B) 60VA C) 70VA D) 80VA
4.Faz as 0,6 olan bir AC devresinde P=600 watt ise grnr gc nedir?
A) 500VA B) 600VA C) 800VA D) 1000VA
5. fazl AC siteminde rete bobinleri birbirleri ile ka derecelik a ile yer-
letirilmitir?
A) 60 B) 90 C) 120 D) 150
6. fazl sistemlerde, her faz hattndaki akmlarn byklklerin birbirine
eit olduu sistem hangisidir?
A) Dengeli sistem B) Dzenli sistem
C) Eit sistem D) Ani sistem
7. Aktif gc 100 3 Watt,Hat akm 1 Amp ve faz as 1 olan 3 fazl AC devrenin
hat gerilimi nedir?
A) 50V B) 100V C) 150V D) 173V
170
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
8. Aktif gcn birimi aadakilerden hangisidir?
A) VA B) Var C) Watt D) Farad
9. DC jeneratr ler ile AC jeneratr ler arasndaki en belirgin fark nedir?
A) DC jeneratr de kolektr AC jeneratr de bilezik kullanlr.
B) DC jeneratr de daimi mknats AC elektromknats kullanlr.
C) DC jeneratr ler fral AC jeneratr ler frasz kullanlr.
D) DC jeneratr dizel motor ile AC jeneratr benzinli motor ile kullanlr.
10. AC enerji elde etmek iin gerekli olanlar hangi kta verilmitir?
A) Manyetik alan-bobin-bilezik-s
B) Bobin-kuvvet-manyetik alan-kollektr
C) Kuvvet-bobin-bilezik-manyetik alan
D) Bilezik-kuvvet-bobin-hareket
11. Jeneratr n grevi nedir?
A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirmek.
B) Potansiyel enerjiyi elektrik enerjisine evirmek.
C) Mekanik enerjiyi potansiyel enerjiye evirmek.
D) Elektrik enerjisini hareket enerjisine evirmek.
12. Jeneratr milini evirmek iin hangisi kullanlmaz?
A) Su B) Elektrik C) Mazot D) LPG
13. Jeneratr balantsnda transfer panosu niin kullanlr?
A) ebeke ve jeneratr arasnda dnm yapmak.
B) Jeneratr ebekeye balamak.
C) Jeneratr ve ebekeyi senkronize altrmak.
D) Jeneratr faz srasn korumak.
171
1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ELEKTROTEKNK
Aadaki verilen ifadeleri dikkatlice okuyunuz. fade doru ise
yanndaki bolua D yanl ise Y yaznz.
14. ( ) 1 HP 736 Watttr.
15. ( ) Trkiyede frekans 60 Hz.dir.
16. ( ) Alternatif akm ve gerilimin herhangi bir andaki deerine ani deer
denir.
17. ( ) l aletlerinin gsterdii deerler maksimum deerlerdir.
18. ( ) V= Vm x 0,707 gerilim deeri etkin deerdir.