Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi

S 49, Bahar 2012, s. 1-32

1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN
SUKASTIN BASINDAK YANSIMALARI

Bengl Salman BOLAT
*


zet
Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olan Atatrk, bata kendi milleti olmak zere
Dnyada en fazla sayg duyulan ve sevilen ender liderlerden birisi olmutur. Adeta
mucize yaratarak, dalm ve yklm olan bir imparatorluktan yepyeni bir devlet
kurmakla kalmam, bu devleti on yl akn ksa bir sre iinde de ada dnyaya
ayak uydurabilecek bir dzeye getirmeyi baarabilmitir. Atatrk, tm bu stn
zellikleri ile Trk Milletinin sonsuz sevgisine mazhar olmutur. Ancak Atatrk,
Milli Mcadelenin balangcndan lnceye kadar her bir srete farkl ekillerde
gsterilen muhalefeti ile birlikte bir mr geirmitir. Bu muhalefet, siyasal
anlamda olduu kadar onun kiilik zelliklerinden ve yaptklarndan da
kaynaklanmtr. Bu muhalefet zaman zaman kin, nefret ve hesaplama duygular ile
onu ldrme giriimlerine kadar varmtr. Atatrke kar ok sayda suikast plan
yapld bilinmektedir. Bunlardan bazlarnn ardnda erkez Ethem vardr. Onun
tertipledii dnlen ldrme denemelerinden birisi de 1935 ylnda
gereklemitir. erkes Ethem ve yaknlarnn tertipledii bilinen bu olay zellikle
dnemin basnnda da geni yank bulmutur.
Bu almada, Milli Mcadele srecinden balayarak oluan muhalefet sreci
verilmi, erkez Ethemden bahsedilmi ve 1935 suikast plannn deerlendirmesi
yaplmtr. 1930lu yllarn genel zellikleri ile basnn durumu aktarlarak
dnemin nde gelen gazeteleri; Cumhuriyet, Ulus, Akam ve Tan bata olmak
zere eitli gazetelerde yer alan haberlere deinilmitir. Olaya lke iersinde ve
dnda gsterilen tepkiler ile adli olarak ilerleyii hakknda bilgiler verilmeye
allmtr.
Anahtar Kelimeler: erkez Ethem, Suikast plan, Ali Saib Ursava, Basn,
muhalefet

*
Yrd. Do. Dr. Ahi Evran niversitesi, Eitim Fakltesi.
BENGL SALMAN BOLAT


2
Abstract
Atatrk, the founder of Turkish Republic, has been one of the most respected
and beloved rare leaders in the world, especially in his own nation. Creating a
miracle, he not only established a new country from a dispersed and destroyed
empire, but also managed to bring the country to a level to keep up with the modern
world in a short ten years time. With all these superior features, Atatrk has been
honored with the infinite love of Turkish Nation. But Atatrk, in each period of
National Struggle from the beginning until his death, spent a life with his oppositon
shown in different ways. This opposition stemmed from his personality
characteristics and thethings he did as well in political sense. This opposition even
reached to attempts to kill him sometimes with a sense of hated and revenge. It is
known that a large number of assassination plans were made against Atatrk.
erkez Ethem is behind some of these. One of the killing trials thought to be
organized by him took place in 1935. This event known to be organized by erkez
Ethem and his relatives found a wide echo in the periods media.
In this study, the process of opposition starting from the National Struggle has
been given, Circassian Ethem has been and the evaluation of 1935 assassination
plan has been made. Mentioning the general features of the 1930 and
the situation with the media leading newspapers of the period such as Cumhuriyet,
Ulus, Akam and Tan. It has been tried to provide information about the responses
to the incident both inside and outside the country and the process justice.
Key words: erkez Ethem, Assassination plan, Ali Saib Ursava, Pres,
opposition

Giri
Osmanl Devleti,18. yzyln bandan, I. Dnya Savana kadarki
srete Anadolu dndaki topraklarnn neredeyse tamamn kaybetmitir. I.
Dnya Sava sonucunda balaklar ile birlikte yenik saylm ve Mondros
Mtarekesini imzalamas sonrasnda elinde kalan son toprak paras
Anadoluyu da kaybetme durumu ile kar karya kalmtr. Bu durum
karsnda Anadoluda bir hareketlilik balam ve gerek vatansever
aydnlarn ynlendirmesi, gerekse de halkn abalar ile Anadoluyu igalden
kurtarma amal hareket ortaya kmtr. Bu amala, yerel dzeyde
tekilatlanmalar ile silahl mcadele iin milis kuvvetleri oluturulmutur.
Mustafa Kemal Paann Anadoluya geiiyle birlikte bu hareketlilik Milli
bir mcadele eklini almaya balam ve milis kuvvetleri Kuva-y Milliye
ad altnda toplanmtr.
Mustafa Kemal Paann balatt Milli Mcadeleye katlm geni bir
yelpaze eklinde olmu, toplumun hemen hemen tm kesimlerinden destek
gelmitir. Zira ortak ama Anadoluyu tilaf Devletlerinin istilasndan
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

3
kurtarp, tam bamsz yapy devam ettirmek etrafnda toplanmtr. Ancak
daha Milli Mcadelenin balad ilk zamanlardan itibaren muhalefet
olgusu
1
da devreye girmitir. Nitekim bu muhalefet, milli kurtulu hareketine
kar olan ve olmayan eklinde iki ynl olarak gelime gstermitir.
Padiah ve stanbul Hkmetinin
2
kartl ile syanlar,
3
Milli Mcadele
hareketine kartl olutururken, muhalefetin dier ksmn ise TBMM,
Cumhuriyet rejimi, Atatrk ve nklp kartlklar oluturmutur.


1921de TBMMnin iersinde Tesant Grubu, stiklal Grubu, Islahat
Grubu, Mdafaa-i Hukuk Grubu, Halk Zmresi gibi eitli gruplar
grlmektedir. Atatrkn Nutkunda ifade ettii gibi; tm bu gruplar
Mecliste birlii salamak amacnda olmalarna ramen, birbirleriyle farkl
grlerinden dolay bir mcadeleye girmiler, bu durum Milli Mcadelenin
en etin zamanlarnda olumsuz etkiler yaratmaya balamtr.
4
Bu durumu
engellemek iin Mustafa Kemal Paann destei ile kurulan stiklal Grubu
5

da yetersiz kalnca, bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan 10 Mays 1921de
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC)
oluturulmutur.
6
Bu grubun genel olarak amalar; tm milleti milli kurtulu
etrafnda tekilatlandrmak, Tekilat Esasiye Kanunu dorultusunda hareket
ederek bir bakma meclis iersinde bir tr parti disiplini ile hareketi
salamak olarak belirlenmitir.
7
A-RMHC oluturulduktan sonra tm meclis
yelerinin bu grubun iersinde saylmalarna ramen, baz milletvekilleri
darda tutulmas ksa sre iersinde Mecliste muhalif niteliinde II. Grubun
olumasna vesile olmutur. II. Grup genel olarak Meclisin ounluunun
alnarak, Mustafa Kemal Paann kiisel egemenliinin salanaca

1
Muhalefet; bir tutum ve davrana kar olma, uymama, baka trl olma, kartlk gibi
kavramlarla ifade edilebilir. Ayrca muhalefet, mutlak gc snrlama ve alternatifler nerme
ilevlere sahip bir mekanizma olarak ta tanmlanabilir. erif Mardin, Trk Modernlemesi
(Makaleler 4), 2. Bask, stanbul, 1992, s.179; Muhalefet teriminin siyasal adan ele
alnmas ise siyasal muhalefet kavramn ortaya karmaktadr. Nkhet Turgut, Siyasal
Muhalefet; Bat Demokrasileri- Sosyalist lkeler- Trkiye, Ankara, 1994, s.4; Bu kavram
en bilinen anlamyla genel olarak fakl dncelerin temsil edildii partilerin siyasal iktidarn
veya hkmetin politikalarna kar koyu olarak ifade edilmektedir. Ancak siyasal muhalefet,
partilerden baka rgtl/ rgtsz eitli gurup, topluluk ya da kiilerce yasal/ yasal olmayan
ekilde de olabilir. Abdullah slamolu, II. Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet
19081913, stanbul, 2004, s.20.
2
Konu hakknda bkz. Engin Berber, Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ve
Vahdettin, 2. Bask, Ankara, 1998.
3
Kenan Esengin, Milli Mcadelede Ayaklanmalar, 3. Bask stanbul 1998.
4
Kemal Atatrk, Nutuk, Ankara, 2002, s.403404.
5
Kazm zalp, Milli Mcadele ( 19191922), Ankara, 1971, s.174.
6
Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas ( 1923
1931), 3. Bask, stanbul, 1999,s. 34.
7
Atatrk, a.g.e, s.404; Tunay, a.g.e, s.3536.
BENGL SALMAN BOLAT


4
kanunlarn karlmas endiesini tam ve muhalefetleri bu ynde gelime
gstermitir.
8

Milli Mcadelenin balangcndan itibaren balayan muhalefet hareketi
daha sonraki dnemlerde de devam etmi, ancak her bir dnemde farkllklar
gstererek gelime gstermitir.
1 Nisan 1923 tarihinde Meclisin yenilenmesi karar alndktan sonra
Mustafa Kemal Paa, 8 Nisan 1923de Dokuz Umde ile birlikte, A-
RMHCnin Halk Frkasna dntrleceini aklamtr. 11 Eyll 1923
gn Mustafa Kemal bakanlnda toplanan grup toplantsnda, Frka
Nizamnamesi imzalanarak Halk Frkas resmiletirilmitir. Bu aamadan
itibaren, Tekilat- Esasiye Kanununda deiiklik almalar hzlanarak,
Ankarann bakent olmas ve ardndan Cumhuriyetin ilan edilmesi
muhalefetin faaliyetlerini de arttrmtr. Nitekim muhalefet, zellikle
Cumhuriyet Rejiminin Mustafa Kemale vermi olduu geni yetkiler
aracl ile geleneksel sistemi kaldrp, yepyeni bir sistem oluturacak kkl
devrim yapabilme imknn bulmasna tepki gsterme eilimine girmitir.
Bu grup ksa bir sre iersinde Terakkiperver Cumhuriyet Frkas olarak
tekilatlanmtr.
9
Ancak bu frkann 13 ubat 1925te balayan eyh Sait
syan
10
nda etkisi olduu gerekesiyle kapatlmas, stiklal Mahkemelerinin
kurulup bata isyanclar olmak zere, Cumhuriyet ve nklp kartlarnn
ar ekilde cezalandrlmalar muhalefetin de iddetlenmesinde etkili
olmutur. Ancak alnan nlemler kartl ortadan kaldrmam ve bu
kartlk Mustafa Kemal Paaya ynelik 1926da zmirde bir Suikast
giriimine kadar varmtr.
11




8
Konu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Ahmet Demirel, Birinci Mecliste muhalefet kinci
Grup, I. Bask, stanbul, 1994.
9
Konu hakknda geni bilgi iin bkz. Erik Jan Zurcher, Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas, ev. Gl aal, stanbul, 1992.
10
Bkz. Metin Toker, eyh Sait ve syan, Ankara, 1968.
11
Bkz. Azmi Nihat Erman, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, stanbul, 1971; Baz
kaynaklarda, Atatrkn zmir Suikast giriimi dnda hayat boyunca 40n zerinde suikasta
urad belirtilmektedir. Ali Kuzu, Atatrke Yaplan Suikastlar, stanbul, 2011; Feridun
Kandemir, Atatrke zmir Suikastndan ayr 11 Suikast, Tarih Yay, 1955; Zeynel Lle,
Mustafa Kemalin Can Yolda, Ali avu, Doan Kitap, Ankara, 2008, s.5253, 162
163;aban Ortak, Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paaya Ermeniler Tarafndan
Dzenlenen Bir Suikast Giriimi 1924), Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C. VIII, Say: 3, 73, 2006.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

5
1. Milli Mcadele Kahramanlndan Atatrk Dmanlna
erkez Ethem
almann konusunu Atatrkn son yllarna kadar kin besleyen
erkez Ethemin tertipledii dnlen 1935 Suikast giriimi
oluturmaktadr. Bu olayn ayrntlarna gemeden nce, Milli Mcadele
kahramanlndan Atatrk dmanlna giden srete erkez Ethemin
faaliyetleri ve isyanna ksaca deinilecek olursa;
Mustafa Kemal Paann 19 Mays 1919da Samsuna gelii ile birlikte
balayan Milli Mcadele ksa bir sre iersinde Padiah ve stanbul
Hkmetinin tepkisi ile kar karya kalmtr. Mustafa Kemalin lider
sfat ile stanbuldan ayr bir oluuma girmesi; bata ngilizler olmak zere
tilaf Devletlerinden gelen basknn da tesiriyle onun asi olarak
nitelendirilmesine ve bu hareketin durdurulmas yolunda tedbirler alnmasna
sebep olmutur. Ancak Padiah, stanbul Hkmeti ve tilaf devletlerinin
Milli Mcadeleyi sonlandrma isteklerinde en dikkate deer olanlar,
1920den itibaren balayan i isyanlar olmutur. Bu isyanlar da kendi
iersinde gruplanm ve uzun bir srete devam etmitir. Dorudan doruya
Milli Mcadeleyi ortadan kaldrmak iin Milli Aireti, Kokiri, Pontus,
Dzce, Yozgat, Zile, syanlar, Konya, Bozkr
12
gibi isyanlar yaanrken,
dier taraftan da Milli Mcadelenin balarnda kurulmu olan milis
kuvvetlerinin isyanlar da grlmtr.
Milli Mcadelenin ilk yllarnda en fazla sknt ekilen konu asker ve
tehizat yetersizlii olmutur. Bu srete blgesel nitelikli liderler ve
etelerinden destek alma durumu ortaya kmtr. erkez Ethemde bu
kuvvetlerin banda olan ve Milli Mcadeleye, zellikle i isyanlarn
bastrlmasna azmsanmayacak derecede hizmet eden bir kii olmutur.
Ethem, Salihli cephesinde Yunan askeri birliklerine kar giritii saldrlarla
nlenmitir. 1920 yl balarnda Bat Anadolunun en nemli kuvveti
pozisyonuna gelmi ve yerel nitelikte kan ok sayda isyan bastrmtr.
Marmara ve Ege blgesindeki baarlarnn ardndan Haziran aynda
apanoullar syann bastrmak zere Ankaraya arlm ve istasyonda
kendisini karlayanlar arasnda Mustafa Kemal Paada bulunmutur.
13

Yozgat syann bastrmada da gsterdii baar Ethemi ok
cesaretlendirmi, hatta bu isyann bastrlmasnda ihmali olduu gerekesiyle
Ankara Valisi Yahya Galipi yarglamak istemi, ancak Mustafa Kemal Paa
buna msaade etmemitir.
14


12
Geni bilgi iin bkz. Esengin, a.g.e.; Atatrk, a.g.e, s.304-308.
13
Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1984, s.249.
14
Bu tavra karlk; Ethemin Ankaraya geldiinde Byk Millet Meclisi Reisini meclisin
nnde asacam dedii Ankaraya ulam olmasna ramen Meclis, bu cmleyi ciddiye
almamtr. Atatrk, a.g.e, s.321; Atay, a.g.e, s.250251.
BENGL SALMAN BOLAT


6
Bu gelimelerin yan sra; 1920 ylnn bahar aylarnda, Sovyetler
Birliinden Milli Mcadeleye destek salamak iin yaplacak olan
ibirliine ortam salamak amac ile kurulmu olan gizli bir tekilat
niteliindeki Yeil Ordu kurulmutur.
15
Mustafa Kemal Paann bilgisi
dhilindeki bu tekilata hkmetten ok sayda kii ye olmutur. erkez
Ethemin de bu tekilata katlmas Mustafa Kemal Paann houna
gitmemitir.
16
Bu tekilat ksa bir sre iin i isyanlarn bastrlmasnda
Ankaraya destek salam olmasna ramen kurulduu yln sonlarna doru
iinde barndrd baz ar devrimci grlerini arttrmas ve erkez
Etheme bal kuvvetlerin katlm ile Mustafa Kemal Paann kurmak
istedii dzenli orduya rakip bir oluum halini almaya balad gerekesi ile
datlmtr.
17

erkez Ethem, Yozgat syannn Haziran 1920de bastrlmasndan
sonra Bat Cephesine geri dnmtr. Ayn zamanlarda Meclisin dzenli
ordunun kurulma almalarnn balamas; Ethem ve Ankara Hkmetini
kar karya getirmitir. Bu muhalefete ramen dzenli ordu kurulmu,
Ethem kuvvetleri de dhil olmak zere Kuva-yi Seyyare birlikleri dzenli
orduya balanmtr.
18
Bu karar, erkez Ethem syannn balamasnda etkili
olmutur. lk olarak Gediz yenilgisi
19
sonrasnda, Bat Cephesi ikiye
ayrlm; Bat kanadna smet Paa, Gney kanadna Refet Paa atanmtr.
erkez Ethem ve kardelerinin kuvvetleri ile bir svari tmeni kurulmak
istenmi, ancak onlar bunu reddetmilerdir.
20
Bundan sonra yaplan uzlama
giriimlerinden bir sonu alnamam ve erkez Ethemin Meclise ynelik
ar ifadeler ieren telgrafndan sonra, Ankara Hkmeti ile erkez Ethem
ilikileri tamamen kopmutur.
21

Ankara Hkmeti, yaanan bu gelimelerden sonra Ethemin etkisiz
hale getirme karar almtr. Harekt baladktan sonra, Ethem kuvvetleri

15
Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar ( 19081925), Ankara, 1967, s.8485; Atatrk,
a.g.e, s.319320.
16
Cengiz avkl, Atatrk Dneminde Parlamento Faaliyetleri, ( 19201938), Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2011, s.22.
17
Atatrk, a.g.e, s.322; Dalan grupta yer alan kiilerin bazlar Mustafa Kemal Paa
tarafndan kurdurulan Trkiye Komnist Frkasna gemiler fakat Yeil Ordunun ar sol
kanadn temsil eden kiiler Trkiye Halk tirakiyun Frkasn kurmulardr. Bu frka ise
erkez Ethem syanna destek salad gerekesi ile 9 Mays 19212de kapatlm nderleri
de Ankara stiklal Mahkemesince mahkm edilmilerdir. hsan Gne, Birinci TBMMnin
Dnce Yaps (19201923), stanbul, 1997, s. 142; Tunay, a.g.e, s.9798.
18
Atatrk, a.g.e, s.344349.
19
Atatrk, a.g.e, s.338341.
20
Cemal ener, erkez Ethem Olay, 8. Bask, stanbul, 1997, s.100; Atatrk, a.g.e,
s.344, 349.
21
ener, a.g.e, s.107.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

7
zlmeye balam ve Yunan igal blgesine doru ekilmitir. erkez
Ethem, teslim olduu takdirde kendisine hibir olmayaca ynndeki
telkinleri dinlemeyerek isyana devam etmitir. Sonu olarak da 23-24 Ocak
1921de Yunanllara teslim olmu ve isyan sona ermitir.
22

Yurt dna karlan 150liliklerden olan erkez Ethem
23
ve
kardelerinin Atatrke kinleri hi bitmemitir. Bu kinle ona kar eitli
zamanlarda suikast planlar yapmlardr.
24
Bu planlardan birisi de 1935
ylnn Austos aynda Yahya adl bir kii ile yannda bulunan drt kiinin
Kiliste yakalanmalar ile ortaya kmtr.
2. 1930lu Yllarn Genel zellikleri ve Basnn Durumu
1935 yl Suikast giriimi almasnn geni bir blmn dnemin
basnndaki haberler ve yorumlar oluturmaktadr. Gazetelerde verilen
haberlerle yorumlarn daha iyi anlalabilmesi iin, dnemin ve basnn genel
durumu u ekilde zetlenebilir;
CHPye muhalif olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluu,
bundan ksa bir sre sonra devrim kart eyh Sait syan gelimelerinden
sonra karlan Takrir-i Skn Yasas basn da ok etkilemitir. Kanuna
bal olarak basn ciddi kstlamalar iine sokulmu ve bask ile kontrol
altna alnma yoluna gidilmitir
25

Alnan tedbirlere ramen olumsuz ortam ortadan kalkamam
Cumhuriyet ve Atatrk kartl devam etmitir. 1930lu yllar ise hem
Trkiye hem de Dnya asndan yeni skntlarn yaand dnem
olmutur. Bu zamana kadar alnan sk nlemler ve karlan kanunlar
hkmete tepkiyi iyice arttrmtr. Bunun yannda 1929da Avrupada
patlak veren ekonomi bunalm ksa srede tm dnyay etkisi altna almaya
balamtr. Bu sarsntlar dnya siyasetini derinden sarsm ve siyasal
bunalmlarn ard arda patlamas yeni bir Dnya Savana kadar gitmitir.
26

Yaanan bu ekonomik ve siyasal bunalmlar Trkiyeyi de etkisi altna
almaya balamtr. Daha nceki alnan sert tedbirler bunalmn daha da
artmasnda etkili olmutur. Bu bunalmlarn toplumsal anlamda bir

22
ener, a.g.e, s.113; Atatrk, a.g.e, s.366- 375.
23
Bkz. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.IV, stanbul, 1991, s. 5
21.
24
Kuzu, A.g.e, s. 99108.
25
Kanunun basnla ilgili hkmnde; irticaya ve isyana ve memleketin sosyal dzenini,
huzur ve barn, gvenlik ve asayiini bozmaya ynelen her trl tekilat, kkrtmalar,
tevikleri, giriimleri ve yaynlar hkmet, Cumhurbakannn onay ile yasaklamaya
yetkilidir cmlesi bu hkm dorular niteliktedir. Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere
Trk Basn Tarihi, 2. Bask, stanbul, 2003, s. 147.
26
Bkz. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, C.I: 1914-1980, Ankara, 1992, s.229-
415.
BENGL SALMAN BOLAT


8
patlamaya dnmesini istemeyen Atatrk 1930 ylnda bizzat kendi eliyle
Cumhuriyet tarihinin ikinci muhalif partisi, Serbest Cumhuriyet Frkasn
kurdurmutur.
27
Atatrkn, hkmetin denetlenmesini salamak, muhalefet
yapmak ve Dnyada yaanan siyasi ve ekonomik bunalmlarn Trkiyeyi
etkilememesi amalar ile kurdurduu bu parti ksa srede beklenmedik bir
ilerleme kaydetmitir. Bu arada tm bu gelimeler, basn ortamnda da etki
yaratmtr, Partinin grlerini yanstan gazete says artm ve bunlarn
ciddi tirajlara ulat grlmtr. Bu gazetelerin nde gelenleri 1929da
Arif Oruun kard Yarn, Zekeriya Sertel, Selim Ragp Eme gibi
kiilerin kurduu Son Posta ile zellikle partinin en fazla ilgi grd
zmirde kan, Hizmet, Halkn Sesi ve Yeni Asr olarak saylabilir. Bu
gazetelerde; genel olarak, CHPyi eletirip mevcut durumdan halkn da
memnun olmad ynnde yazlar yaynlanmtr. Tm bu gelimeler
iktidarla muhalefetin ilikilerini ok germi ve kan olaylarn da etkisi ile
Parti, bakan Fethi (Okyar) Bey tarafndan fesh edilmitir
28
Serbest
Cumhuriyet Frkasnn kapanmasndan ve Menemen Olayndan hemen
sonra 1931de yeni bir basn kanunu karlmtr.
1931 tarihli Basn Kanunu, genel anlamda basn siyasal iktidarn
denetimi altnda tutmay hedeflemitir. Bu balamda, kanunda yer alan;
memleketin genel siyasetine dokunacak yaynlardan dolay Bakanlar Kurulu
kararyla gazete ve dergiler geici olarak kapatlabilir, Milli Mcadele,
Cumhuriyet ve nklp kartl yznden hkm giymi olan kiilerin
gazete karamaz, dergi ve gazetelerde alan kiilerin adlarnn hkmete
bildirilmesi gibi hkmleri
29
bu yargy kantlar niteliktedir. Tek parti
dnemi basn kanunu olarak nitelendirilebilecek bu dnemde, hkmetin
hogrs ile snrl baz gazetelerde bir takm eletirilerin yaplabilmesi
dnda, muhalif basn diye bir ey hemen hemen grlmemektedir
30

3.Suikast Plannn Ortaya k ve Tahkikat
Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak anlarnda; 1935
yl Temmuz ay iersinde ngiliz Bykelisinin, dnemin ileri Bakan
kr Kayaya, rdnde Atatrke kar bir suikast plan yapldna ve
suikastlarn Trkiyeye hareket ettiklerine dair bir not verdiini ifade
etmitir. Soyak, bu haber zerine hkmetin zellikle Gney snrlarnda sk
tedbirler alndn yazmtr.
31


27
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1986, s. 613-614.
28
Geni bilgi iin bkz. etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul, 1982.
29
Topuz, a.g.e, s.158159.
30
a.g.e, s.159161.
31
Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, 6. Bask, stanbul, 2004, s.362; Ahmet Efe,
erkez Ethem, 2. Bask, stanbul, 2007, s. 563.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

9
Atatrke bir suikast plannn yapld Ekim ay ortalarndan itibaren,
basn aracl ile kamuoyuna da duyurulmutur.
32
Verilen haberlere gre;
Yahya adl asker kaa olarak ifade edilen biri, yannda bulunan drt kii,
tabanca ve bombalar ile Suriye snrndan Trkiyeye gemeye alrlarken,
Kiliste gvenlik grevlileri tarafndan tutuklanmtr. Yaplan tahkikatta;
Atatrke suikast yapmak amacyla yzelliliklerden, erkez Ethemin
adamlarndan biri olan, Yahya adl ahsn idaresinde drt kiinin,
Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk ldrmek iin snr getikleri
bilgisi verilmitir.
33
Cumhuriyet Gazetesinde, Atatrke suikast yapmay
planlayanlarn Suriye snrndan getikten sonra yakalandklar, kendilerinin
bu durumdan bir aydan beri haberdar olduklar ancak, tahkikat
gletirmemek ve suikastn tm ayrntlarnn ortaya kmas amacyla bu
gne kadar bekledikleri ifade edilmitir. Ayrca dier bir gazetede; kt bir
maksatla, lkenin snrlarndan geen bir kiinin yakalanp sorgulanmasnn
bittii, bu yzden de artk gazetelerinde bu konuyu ele aldklar aklamas
yaplmtr.
34

Verilen haberlerde ve dier kaynaklarda; suikast plannn iinde, Urfa
Saylav (vekili) Ali Saib Ursavan ad gemektedir.
35
Babakanlk bir
teskere ile Meclisten, Tekilat- Esasiye Kanunun 12. maddesine gre,
Ursavan dokunulmazlnn kaldrlmasn istemitir. Bu istek zerine
konu, Adliye ve Tekilat Esasiye Komisyonlarndan Mrekkeb Muhtelit

32
Ulusal efimize Suikast Maksadyla Cenup Hududumuzdan Giren Bir ete Yakaland,
Tan, 18 Ekim 1935.
33
Alaklar Atatrke Gene Kastetmek stediler, Ulus, 19 Ekim 1935, Melun
Suikastlar Adalet Penesinde,Cumhuriyet, 19 Ekim 1935; Melunlar Ankaraya
Getirildiler, Tan, 18 Ekim 1935; Suikast in Cenup Hududundan Giren ete Ankaraya
Getirildi, Akam, 18 Ekim 1935. Bu ahs, kaak olarak gittii Ammanda erkez Ethem ve
kardei Reid ile tanm daha sonra Hayfaya gemitir. Burada iken ald bir mektupta,
Ethemin artk vakti geldi eklinde cmlesi zerine, onun yanna Ammana gitmitir. Bu
tesadflerin bir araya gelmesi, planlanan suikast olarak deerlendirilerek, erkez Ethemin bu
iin planlayc olduu eklinde yorumlanmasna sebep olmutur. Soyak, a.g.e, s.362363;
Kuzu, a.g.e, s.186.
34
Cumhuriyet, 19 Ekim 1935.
35
Yahya adl kii tutuklandktan sonra verdii ifadelerden birisinde, erkez Ethemin
kendilerine yle bir talimatta bulunduunu ifade etmitir. Atatrke suikast yapmak iin
Trkiyeye gideceksiniz; Trkiyede bu ii idare edenler, Urfa Mebusu Ali Saip Bey ile
Marata iftlik sahibi dris ve (okak) bucak mdr emsettindir. Demitir. Soyak,
a.g.e, s.364; Tan 23 Ekim 1935; Asl ii Jandarma zabitlii olan Ursava, Milli Mcadele
dneminde Urfa dolaylarnda hizmet etmi ve daha sonra oradan milletvekili olmutur.
Atatrkn kendisine itimat gsterdii ve sofrasna ard kiilerden birisi olan Ursavan
eyh Sait hadisesinde bir iddiaya gre Mustafa Kemalin kendileri sayesinde bu mevkie
ulatn. O olmasa kendisi bu ekilde desteklense bu mevkie kendisinin de ulaabileceini,
bununla birlikte ne zaman isterlerse o zaman Gaziyi eski haline dndrebileceklerini ifade
etmitir. Soyak, a.g.e, s,368; Efe, a.g.e, s.565.
BENGL SALMAN BOLAT


10
Komisyona havale edilmitir.
36
Urfa Milletvekilinin bu sulamalardan dolay
dokunulmazlnn kaldrlmas iin hazrlanan iddianameden sonra, Mula
Milletvekili Yunus Nadi bakanlnda, Konya Milletvekili Ali Fuad, Rize
Milletvekili Fuat Ali, Ursava dinlemilerdir. smet nn,
37
Celal Bayar ve
Ali etinkayann da bulunduu Meclis oturumunda;
38
Ursava, iddialara
verdii cevapta zetle; kendisinin birok iyiliklerini ve himayesini grd
ve candan bal olduu Atatrke yaplan planda adnn gemesinden dolay
bir aydan beri ok ac ektiini, Atatrkn kendilerini yarattn, uak
olarak bile kabul etmeyecei erkez Ethem uruna, yaratc olarak kabul
ettii Atatrk asla harcamayacan ifade etmitir. Ayrca hkmete krgn
olmadn, grevini yerine getirdiini, 80 yandaki annesinin eyalarnn ve
on be yandaki ocuunun cebinin aranmasnn ise ok utan verici
olduunu da dile getirmitir.
39
Ursava, yaklak iki saat sren konumasnda
zaman zaman alam zntsn, hayatm kldan ince, kltan keskin bir
kprnn stndedir cmlesi ile ifade etmeye almtr.
40
Ancak
komisyon bakan, raporu onaya sunmu, Ursava, dokunulmazl
kaldrlarak 18 Ekim gn tutuklanmtr.
41

Elde edilen bilgilere gre, Ankara Cumhuriyet Genel Sayman B. Baha
Arkan Atatrke yaplmak istenen komplonun tzel safhalar hakknda
unlar sylemitir; Suriyede erkes Ethemin tahrikiyle bir suikast plan
yapmak iin gizli bir ittifak yaplmtr. Suikastlar takriben 1,5 ay nceye
kadar snr gemeye alrlarken Anderin kazasnn Kmbetir kynde
yakalanmlardr. Yaplan tahkikatlar sonucunda Urfa Saylav Ali Saib
Ursavan da olayla balantl olduu gerekesiyle 18. 10. 1935 tarihinde
dokunulmazl kaldrlarak tevkif edilmitir. Olay ilk tahkikat safhasnda
olduu iin daha fazla bilgi veremeyeceim
42
demitir.
Basnda verilen haberlere gre, komplo ile ilgili yeni gzaltlar ve
tutuklamalar devam etmitir. Bu haberlerden birinde; Kudste, komplo ile
ilgili 3 kii tutuldu cmlesi verildikten sonra, Atatrke kar tertip edilen
suikast teebbsnde pheli olarak grlen en nemli kiilerden biri olan,

36
TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, C.518.10.1935,Ulus 19 Ekim 1935; Tan, 19 Ekim
1935, Akam 19 Ekim 1935.
37
Ursava, ifade verirken kendisini dinleyen nnden bir ricada bulunarak; burada
yaplan tahkikat yetersiz grdn ve kendisinin bu olayla bizzat megul olmasn
istemitir. Tan, 19 Ekim 1935; Cumhuriyet, 19 Ekim 1935.
38
Kamutayda Heyecanl Bir Gn, Tan, 19 Ekim 1935.
39
Ulus, 19 Ekim 1935; Tan, 19 Ekim 1935; TBMM Zabt Ceridesi, Devre V,
C.518.10.1935, s.9799; Soyak, a.g.e, s.371.


40
Tan, 19 Ekim 1935.
41
TBMM Zabt Ceridesi, s.99; Cumhuriyet 19 Ekim 1935; Tan, 19 Ekim 1935.
42
Ulus, 20 Ekim 1935; Tan, 20 Ekim 1920; Efe, a.g.e, s.563.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

11
Maveraieria Parlamentosu yelerinden, Esad Paann kat belirtilmitir.
Ayrca 1921de Milli Mcadele dneminde Yunanllara kam olan
Osmanl Subaynn da Hayfada tutuklandklar haberi dikkat ekmitir.
Haberin ayrntlarnda, ngiltere denetiminde bulunan Filistinde kaydedilen
bu gelimeler, ngilterenin Trkiye dostluuna gsterdii zen olarak
deerlendirilmitir. Ancak olayn asl cereyan ettii yerlerin Filistin ve
Suriye olduu dolaysyla ngiltere gibi Fransann da Trkiyeye yardmc
olmas gerektii ve Trkiye Atatrk dmanlarna sert tavr taknmas
gerektiine dair yaklamlar sergilenmitir.
43

Atatrke kar giriilen hareketle ilgili olarak tutuklama haberlerinden
en dikkat ekici olan, kukusuz erkes Ethemin Ammanda yakalanp
Ankaraya getirilecei haberi olmutur. Haberin ayrntlarnda, Ethem ve
kardei Reidin Ammanda Maveraieria polisleri tarafndan yakaland,
taraftarlarnn ise onu kurtarmaya altklarn ancak baarl olamadklar
bilgisi verilmitir. Ayrca, Maveraeria ve Filistinde yaplan tutuklamalarda,
hainlerin saysnn yzden fazla olduu
44
ve bunlarn bazlarnn da eski
Osmanl zabitlerinden olduu bildirilmitir.
45
erkez Ethem ve kardeine
yardm edenlerin sadece Urfa milletvekili ve eski Osmanl zabitleri ile snrl
olmad, Niste bulunan Halife Abdlmecitin de Atatrke kar planlana
bu olayn iinde olduu bilgisi verilmitir. Halifenin Etheme para yardm
yapt iddia edilmektedir.
46

Haber ayrntlarnda; bu tahkikatlarn Trkiyenin talebi ile yapld
yazlarak, Ammanda kiinin daha yakaland bilgisi aktarlmtr. Bu
kiilerin, Suikast planna nderlik yapan, erkez Ethemin kardei Tevfik,
boksr Edip Kemal ve Kazm smail olduklar, bunlarn Trkiyeye iade
edilip edilmeyeceklerinin kesin olmad bilgisi verilmitir.
47
erkezlerin
Ammanda kurmu olduklar Elcemiyyetil erkesiye adl kulbnde
yaplan aratrmalarda suikast teebbsne ait ok sayda evrak ele
geirildii ifade edilmitir.
48
Suikastla ilgili tahkikat devam ederken, Suriye-

43
Kudste Komplo le lgili Kii Tutuldu, Ulus, 26 Ekim 1935; Suikastlardan
Hayfada Yakaland, Tan, 26 Ekim 1935; Hayfada Eski Osmanl Zabiti Tutuldu,
Akam, 26 Ekim 1935, Suikastlar zerinde Klliyetli Miktarda talyan Lireti Bulundu,
Tan, 27 Ekim 1935.
44
erkez Ethem Ammanda Yakaland, Ulus, 27 Ekim 1935; erkez Ethem Yakaland,
Ankaraya Getiriliyor,Cumhuriyet, 27 Ekim 1935; erkez Ethem Ammanda Yakaland,
Tan, 27 Ekim 1935; Hain erkez Ethem Yakaland, Akam, 27 Ekim 1935; Hain
erkez Ethem Yakaland, Akam, 27 Ekim 1935.
45
Suikasti Hazrlayan Hainler Yz Kiiden Fazla mi Cumhuriyet, 30 Ekim, Ulus, 27
Ekim 1935.
46
Tan, 27 Ekim 1935.
47
Cumhuriyet, 30 Ekim 1935; Tan, 3 Kasm 1935.
48
Tan, 3 Kasm 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


12
Trkiye snrna yakn olan Payasta 18 kiinin olayla ilgili olarak
tutuklandklar, ancak eski zabitlerden Ahmet Srurun teslim olmad iin
jandarma tarafndan ldrld haberi dikkat ekmitir. Srurun evinde
yaplan aramalarda ok sayda nemli kdn ele geirildii verilen bilgiler
arasndadr.
49
Yine olayla ilgili olarak Kozanda muhtarn; etenin Kozan
topraklarna girmesini zamannda haber vermedikleri gerekesiyle
tutuklandklar haberi dikkat ekmitir.
50

4. Suikast Planna Gsterilen Tepkiler
Atatrke suikast giriimi yurt iinde ve dnda yank uyandrmtr. Bu
haberin basn aracl ile duyurulmasnn hemen ardndan toplumun farkl
kesimlerinden olay knamak amal eitli tepkilerin geldii grlmektedir.
Bunlarla ilgili tm ayrnt ve grntler basnda geni yer tutmutur.
nceleri basnda; olayn tahkikat, tutuklamalar ve ayrntlar daha fazla
yer tutarken, gnler ilerledike gsterilen tepkilerle ilgili haberler daha geni
yer tutmutur. Bu tepkiler, gazetecilerin ke yazlarnda, yaplan
mitinglerde, farkl dinlere mensup vatandalarn dini trenlerinde,
Cumhuriyet Bayram etkinliklerinde, dier lkelerin basn haberlerinde ve
telgraflarda dile getirilmitir.
Atatrke suikast giriimine farkl kesimlerden gelen bu tepkilerle ilgili
haberlerin, zellikle tahkikat sonular dorultusunda azalarak Kasm ay
balarndan itibaren bittii sylenebilir.
4.1. Yurt inden Gelen Tepkiler
Suikast planna verilen tepkiler sert ve duygusal olmutur. Gazete
stunlarndan takip edildii kadaryla; farkl kesimlerden, farkl anlatm
biimleri ile gelen bu tepkiler genel olarak Atatrk sevgisi etrafnda
ilenmitir. Atatrkn inklp yn, irtica kartl ve mcadelesine
vurgular yaplmtr. Ayrca gerek ke yazlarnda gerekse de olayn
aleyhinde yaplan gsterilerde Atatrke kar yaplan hareket iddetle
knanmtr. Bu hareketi yapanlarn bata erkez Ethem olmak zere
gemileri sorgulanm, onlarn adalk kartlklar ile kin duygular
zerinde durulmutur.
Suikast planna tepki gsteren gazetecilerden; Yunus Nadi; Atatrk
sevgisini dile getirmi ve Mecliste Atatrke suikast giriiminden dolay
yaplan grmelerin ok ac verici olduunu ifade etmitir. erkes Ethem
ve kardei Reidin snrlarmzn dnda olmalarna ramen hala
alaklklarn devam ettirdiklerini ve en kymetli varlmz olan Atatrkn

49
Tan, 4 Kasm 1935; Cumhuriyet, 4 Kasm 1935.
50
Cumhuriyet, 6 Kasm 1935; Tan, 6 Kasm 1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

13
canna kast etmek istediklerini yazmtr. Ayrca bir milletvekilinin de bu ie
kartrlmasnn daha fazla zc olduunu belirten Nadi, yazsnda
Ursavan sulu olamayacan ima etmi, ancak dokunulmazln
kaldrlmasnn yerinde bir hareket olduunu, bylelikle olayn aa
kavuabileceini belirtmitir. Yazar, Ursavan Ceyhanda iftlii olan bir
milletvekili olduunu ve yakalanan Yahya adl kiinin de onun ismini
vererek, Ali Saibin bu ete ile alakas olduunu ifade ettii iin
milletvekilliinin kaldrlarak yarg srecinin balatldn yazmtr.
51

Ayn ekilde Abidin Daver de Atatrk sevgisi ile ifade ettii Atatrke
suikast Medeniyete suikasttr balkl yazsnda; Milli Mcadele dneminde
erkez Ethemin ihanetini, Trkl arkasndan vuran melun olarak
hatrlatm, ihanet ateinin on be yl gemesine ramen hala snmediini, o
zaman orduyu arkadan vurmak isteyen dmann bu seferde Atatrke
suikast yapmak istediini ifade emitir. Atatrke suikastn vatana,
Cumhuriyete, Trkle, Millete, tarihe, gelecee, insanla ve medeniyete
suikast olduunu yazarak olaya tepki gstermitir.
52

Szn Gelii adl kede yazan M.N. Artam; Kuduzlar bal altnda,
ok ar dille olay knamtr. Oda dier yazarlarla benzer bir yaklamla,
erkes Ethemi yllanm haydut ve dmana snm bir kpek olarak
niteleyerek, onun kendisi gibi olan adamlar aracl ile Atatrke kast
etmek istediini ancak Trk halknn ve gvenlik glerinin byle kuduz
kpeklere izin vermeyeceine dair bir yaz yazmtr.
53

Peyami Safa, Ahmaka, Alaka balkl ksa yazsnda; halknn srekli
salna duac olduu, Allah bamzdan eksik etmesin dedii Atatrke
suikastn aslnda her Trke suikasttr diyerek Atatrk sevgisini
vurgulamtr. Safa, aslnda erkez Ethemin ve dier dmanlarn Trk
halknn bu sevgisini ok iyi bildikleri halde kinlerini devam ettirmelerinin
ahmaka ve alaka olduunu ifade etmitir.
54

Falih Rfk Atay da, Gndelik kesinde yer alan Halk Haykryor
balkl yazsnda, Trk Milletinin Atatrk sevgisine vurgu yapmtr. Trk
Milletinin, Atatrk sayesinde Milli bilincini edindiini ve dolaysyla bu
bilin sayesinde, Trkiyenin gl bir birlik iinde yaadn belirtmitir.
Atatrkn her zaman milletinin kollar arasnda olduunu ve bu ekilde
halkyla btnlemi bir kiiye yaplan/ yaplacak her trl teebbsn
baarsz olacan sylemitir. Atatrkn stn zelliklerinden dolay Ona

51
Yunus Nadi, Millet Meclisinde ok Ar ve Ac Bir Mesele, Cumhuriyet, 19
Ekim 1935.
52
Abidin Daver, Atatrke suikast Medeniyete suikasttr, Cumhuriyet, 20 Ekim 1935.
53
M.N. Artam Kuduzlar, Ulus, 22 Ekim 1935.
54
Peyami Safa, Ahmaka, Alaka Tan, 19 Ekim 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


14
kar olan sevginin sonsuza kadar devam edeceini ve dmanlarn her
saldrsnn Atatrk sevgisini perinlemede bir hizmet anlamna geldiinin
altn izmitir.
55

Burhan Belge, rticann mant bal altnda yazm olduu
yazsnda, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun ve ilerleyiinin muhteem
olduunu bu srelerde ok sayda engelin ortadan kaldrldn belirtmitir.
Ancak yazar, zaman zaman devrimin bu son olayda olduu gibi zarara
uratlmaya alldn syleyerek, bunu yapanlar ylana benzetmi ve
onlarn hibir zaman baarya ulaamayacann altn izmitir.
Emperyalizmi yenmi Trk Devriminin nnde hibir engel olamayacan
yazmtr. Belge, irticann mant olmadn ve her zaman yol arayp
kmak istediini, bunun iinde tneyecek bataklk aradklarn bu yzden de
Trkiyenin salam gvdesini muhafaza etmesi gerektiini de u szleri ile
tlemitir. Fakat irticann mant yoktur. Ylgnln geirmek iin
bataklklar arar, tneyecek msait muhitler arar ve trl istihaleler yaparak
gelir, kulamzn dibinde vzldar. rtica, Trk gvdesinin salkl olmasna
dmandr. nk bilir ki, bu gvde salamlatka, onun iinde
barnmayacaktr. Onun geim yolu, btn mikroplar gibi, hasta gvdedir
56

1935 suikast plannn basna yansmas sonrasnda olay knamak
amacyla gsterilen tepkiler gnlerce farkl ekillerde protesto edilmi ve
eitli kesimlerden gelen bu tepkiler basnda yer almtr.
57

19 Ekim gn, zmirde elli bin kiilik kadnl ve erkekli bir grup
toplanarak suikast giriimini protesto mitingi yapmlardr. Miting,
Atatrkn canna kast etmek isteyen kiilere kar nefret havas iinde

55
Falih Rfk Atay, Halk Haykryor Ulus, 23 Ekim 1935.
56
Burhan Belge, rticann Mant, Ulus, 23 Ekim 1935.
57
Hainleri Telin, Cumhuriyet, 20 Ekim 1935; zmirden gelen telin sesi, Ulus, 20
Ekim 1935; zmirde Heyecan Ve Nefret, Tan, 20 Ekim 1935;Trk genlii melunlar
takbih ediyor, Cumhuriyet, 21 Ekim 1935 Btn yurd komployu telin ediyor; Ulus, 21
Ekim 1935; stanbul da Miting Yapyor, Tan, 21 Ekim 1935; Atatrk hepimiz sana
fedayz- Dn birok yerlerde heyecanl mitingler yapld, Cumhuriyet, 22 Ekim 1935;
Bugn Telin Mitingi Yaplacak, Ulus, 22 Ekim 1935; stanbul Genlii Dn Miting
Yapt, Suikast Telin Etti, Tan, 22 Ekim 1935; Dn Genlik niversitede Heyecanl Bir
Toplant Yapt, Akam, 22 Ekim 1935; Btn yurd komployu telin ediyor, Ulus, 22 Ekim
1935; Btn Trkiye tek ses halinde melunlar telin ediyorlar, Cumhuriyet; 23 Ekim
1935; Btn Yurd Tek Ses Halinde Haykryor: Atatrke Kalkan Eli Krarz!, Ulus, 23
lkterin 1935; stanbulun hainlere nefreti, Cumhuriyet, 24 Ekim 1935; Atatrk in
Ktlk Dnenler Trkiyenin Sesini Dinlesinler, Ulus, 24 Ekim1935; Dn Btn
stanbul Ayaa Kalkt, Tan, 24 Ekim 1935; Mtarekede Bile, stanbul Byle Kalabalk
Halinde Toplanm Deildi, Tan; 24 Ekim 1935; stanbul Byk ndere Candan
Balln Gsterdi, Akam, 24 Ekim 1935; Memleketin her yerinde byk ve heyecanl
mitingler devam ediyor, Cumhuriyet, 25 Ekim 1935; Halk haykryor!, Cumhuriyet, 25
Ekim,1935; Halk Her Tarafta Hainleri Telin Ediyor, Akam, 28 Ekim- 10 Kasm, 1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

15
gemitir. zmirde miting dzenleyen heyet, Atatrke, Babakanla ve
ileri Bakanlna telgraflar ekerek olay karsnda duyduklar znty
dile getirmilerdir.
58

21 Ekimde niversitede toplanan binlerce gen, Atatrke yaplmak
istenen suikast protesto etmilerdir.
59
niversite rencileri ve yksek
retim genlii, Milli Trk Talebe Birliinin daveti zerine, niversite
konferans salonunda ok byk bir miting yapmtr. Konferansa katlan ok
sayda gen, Atatrke yaplmak istenen tertibi byk bir lanetle protesto
etmilerdir. Kr olsunlar, kahr olsunlar sesleri ile salonu nlatmladr. Sz
alan genler Atatrkn Trk Milleti iin ne kadar nemli olduunu ve kendi
canlarnn onun iin feda olacan syleyerek olay knamlardr. Bayan
hatiplerden Hayrunisa Grkan Hanm, lk arkadalarm, efimize el
uzatanlar, daimi ve karanlk bir mezara ulamaldrlar Kamal Atatrke
gz dikenlerin gzlerini oyarz diyerek salonun heyecann arttrmtr.
Mitingin sonunda seilen bir heyet Taksime giderek Atatrk Antna elenk
brakmlardr.
60

Ankarada 22 Ekim gn bir miting dzenlenmitir. Mitingin
fotoraflarndan (bkz. Ek 2) ok byk bir kalabaln katlm olduu
anlalmaktadr. Habere gre, 50.000 kiinin katld bu mitingin merkezi
Atatrk Antnn bulunduu Parti binas olmasna ramen kalabalktan
dolay geni bir alana yayld yazlmtr. Ankarada bu gn tm halkn
iini gcn brakarak miting meydanna dolduu ifade edilmitir. Yaplan
konumalarda Atatrk ldrmek iin snrn geildiinin sylenmesi
zerine kimi kiilerin aladklar yazlmtr. Atatrk sevgisini anlatan ona
yangzle bakanlar ate gibi yakarz, onun can canmzdan, varl
varlmzdan ycedir, o ulusun talihidir, ba iin bamz feda, dur
dedii yerde durur, l dedii yerde lrz eklinde yazl olan pankartlar
tanmtr. Hep bir azdan Erkinlik (stiklal) Mar sylenmitir. Gazeteci
Naid Ulu mitingde bir konuma yapmtr. Ulu konumasnda zetle,
Atatrke yaplan komployu nefretle knamtr. Bu canilerin Atatrke
yaptklarnn tm millete mal edilmesi gerektiini, Trk Milletinin,
Atatrkle beraber memleketi kurtarmaya altklar dnemde sadece kendi
menfaatlerini dndklerini, imdide hainliklerine en byk varlmza el
uzatarak devam ettiklerini sylemitir. Trk Milletinin ise bu canilere asla

58
zmirde Heyecan ve Nefret, Tan, 20 Ekim 1935; Suikast Teebbs Her Tarafta
Byk Nefret Uyandrd, Akam, 20 Ekim 1935.
59
Bkz. Ek.1
60
Dn Birok Yerlerde Heyecanl Mitingler Yapld, Cumhuriyet, 22 Ekim 1935;
stanbul Genlii Dn Miting Yapt, Suikast Telin Etti, Tan, 22 Ekim 1935; Dn
Genlik niversitede Heyecanl Bir Toplant Yapt, Akam 22 Ekim 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


16
izin vermeyeceini vurgulamtr. Naid Uluun dnda smet Paa Kz
Enstitsnn temsilcisi Sheyla, Cumhuriyet Gazetesi muhabiri Meki Said
Esen, Yksek Ziraat Enstits, Hukuk Fakltesi ve Veterinerlik Fakltesi
rencileri konumulardr.
61

Ayrca stanbulda Beyazt ve skdarda 23 Ekimde yaplan olduka
kalabalk olan mitinglerde, Atatrke ynelik bu hareket ar bir dille
lanetlenmitir. Buralarda toplanan kalabaln sesleri ile yaplan konumalar
radyo aracl ile yaynlanarak, lkede herkesin dinlemesi salanmtr. Saat
15te nce ehir meclisinden Galip Bahtiyar toplantnn amacn aklam
daha sonra ise retmen Hasena Ilgaz, kalabalk halka olduka etkili bir
konuma yapmtr. Konumada; Yurdda, kalbinin arpntsn, gzlerinin
nemini, yznn sararm halini ayr ayr gryorum. Hepiniz, tarihin her
insanolundan bekledii, fakat her insanolunun yapamayaca muhakkak
olan byk ileri baaran, btn ulusa seve seve, sevdire sevdire, isteye
isteye alayan byk kudreti, Atatrk dnyorsunuz Yurtta bugn
Atatrke yaplmak istenen suikast btn ulusuna yaplan suikasttr. nk
biz biriz, Atatrk ve Cumhuriyetle kaynam bir ulusuz. Birbirimizden ayr
grmyoruz, birbirimizden ayr dnmyoruz ki btn gelecek
tehlikelerden korkalm. Byk efimiz her an 18 milyon Trkn kalbinde, 36
milyon gzn nndedir. Biz btn Trk Ulusu Atatrke uzanacak elleri
krmaya, gzleri oymaya, fena dnen kafalar bir anda hz etmeye hazr
bir ulusuz. Kalbimizdeki sevgi, iman, kran borcu hepimizi ayn dava
arkasnda sryor. nk Atatrk Trkiyenin ve Trkiye Atatrkndr
szleri ile Atatrke ball ifade etmitir. Krsye daha sonra Eminn
Halkevi bakan, Agh Srr gelerek bir konuma yapmtr. Srr,
rencilere, genlere, gen kzlara ve yallara ayr ayr seslenerek; zetle bu
halk, Cumhuriyeti kuran, inklplar yaparak lkeyi ada seviyeye getiren
byk nderden ayrmaya altklarn, ancak bu milletin bu sevgi ile byle
bir eye asla izin vermeyeceklerini anlatmtr. Bu konumalardan sonra
kadn hatiplerden Meliha Avni Szen
62
bir iir okumutur.
63


61
Ulus, 23 Ekim 1935; Tan, 23 Ekim 1935.
62
Bkz. Haluk Cemil Tanju, Hitabeti le Meliha Avni Szen Bir Volkandr, stanbul,
1982.
63
Ona Uzanan Eller
Atatrk mz, Atatrk bamzdr.
Gvdesidir Trk onun, o Trkn arpan kalbi,
Uzanan eller ona Trkle uzanmtr,
Paralarz o eli ylan ezer gibi,
Anasn ldrmek, barna kurun skmak,
Paralamak bayra, yurdu dmana satmak,
Atatrke suikast bu eit kahpeliktir,
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

17
Meliha Avninin bu iirinden sonra yine kadn hatiplerden birisi olan
ffet Oruz da,
64
ateli bir konuma yapmtr. Kara el, alak el gene
inanmza, inanmzn o snmez gneine uzanm bulunuyor. Fakat kime
dokunuyorsun? Yzyllarn stne titreyerek yetitirdii bir ba, koynunda
saklad bir varlk, bizim barmzn atei, yolumuzun nderi! Onu sana
vermeyiz; dokunamazsn
65

Mitinge, gsnde stiklal Madalyas ile katlan gazilerden yal bir
kiinin mrmde muharebe dnda kimseye dokunmadn. Fakat inallah u
hainlerin ipini ben ekeceim diyerek, alamas burada bulunanlar daha da
duygulandrmtr.
66

24 Ekim gn basnda, Galatada bulunan Ermeni Kilisesinde yaplan
Atatrke ynelik hareketi knayan trenden bahsedilmitir. Kilisenin kaps,
Atatrkn ieklerle bezenmi byk bir portresi ile sslenmitir. Saat onda
Patrik Kevork Aslanyan byk trenlerde kulland ruhani kyafeti ile
katlmtr. Olduka kalabalk olduu yazlan trende, Piskopos bir konuma
yapmtr. Atatrke yaplan hareketi knam ve Ermeni halkn Atatrke
sevgisini dile getirmitir. Aziz yurttalar, Ulu Tanr bize gne kadar
parlak, Dnya kadar ulu bir varlk hediye etmitir ki onun adn btn dnya
biliyor, btn kainat seviyor, bizi ykselten o kutlu varlk btn Trkln
gz bebei Kamal Atatrk.Halbuki kahpe dman, Trkln canevine
kastetmekten daha doymam. O kara ifrit, kanl trnaklar ile yeniden

Bu kahpelik vatana yaplan kahpeliktir.
erkez Ethem ve Yahya daha bilmem kimler var
Trk adn tayan bu herifler kahrolsun,
Kahrolsun, rezil olsun, kpek gibi ulusun
Sokulun tkrlerek yerin dibine kadar,
Tam 18 milyonuz ardnda Atatrkn
Genlik onun yolundan dnmeyecek hi geri
Bamz yolundadr. Trke can veren Trkn,
O hi lrmym, dnn kpekler geri!
an salyor admz adile Atatrkn
Ona kar koyan ate olur yakarz.
Uzanan eller ona dmandr her Trkn
O dman damgalar daraacna asarz.
Naml Trk ocuklar, kadn, erkek, gen, byk
O alak hainleri hrsla, kinle analm!
Ey burada olanlar hep birden haykralm!
Yaasn, ok yaasn, bin yaasn Atatrk.
64
Bkz. Erdal Kse, ffet Halim Oruzun Hayat, Sanat, Eserleri, Atatrk niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006.
65
stanbul Byk ndere Candan Balln Gsterdi, Akam 24 Ekim 1935;
Cumhuriyet, 24 Ekim 1935, Tan, 24 Ekim 1935.
66
Akam, 24 Ekim 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


18
milletin barn delmek ve demek isteyerek, Ulu Cumhurbakanmza kar
menfur cinayetini baa karmaya yeltendi..Ey Ulu Tanr! Sen en aziz
yaratn olan Ulu nderimiz Atatrk Trk Milletinin yz hrmetine ilahi
ellerinde daima himaye ve siyanet eyle! Btn beeriyetin k ald o
parlak gnee uzanacak menfur elleri kr, mahveyle. Onun emsalsiz
varlna kem gzle bakan kahpe dmanlar lanetle, kahreyle. Trkle
eref ver, btn beeriyete fazilet numunesi olan o ok yksek dahiye
tkenmez mutluluklar, salklar ve gzellikler baheyle! Amindiyerek
duasn tamamlam ve kilisenin nnde kurbanlar kesilmitir.
67

Dier taraftan Ermeni Cismani Meclisi de bir telgraf gndererek olay
protesto etmitir. ili, Beyolu ve Galata Musevi Cemiyetleri de bir sonraki
gn Beyolunda Keneseth srael Sinagogunda Atatrkn kymetli
hayatnn korunmas iin dini merasim yaplaca haberi verilmitir.
68

29 Ekim gn stanbulda Aya Dimitri Rum Ortodoks Kilisesinde bir
tren yaplmtr.
69
Bu trende olduka heyecanl konumalar yaplarak olay
lanetlenmi Atatrkn sal iin dualar edilmitir. Ayrca bir avukatn
Atatrk iin yazm olduu duygulu bir iir ile mar da okunmutur.
stanbulda Cumhuriyet Antna elenk koyma treninde bir konuma yapan
retmen Vecihe Ziya adl kii, Atatrke dzenlenen suikast olayn Her
eye ramen kara dncelerden uzak olmamz gerekirken, bu sevinli
gnde, hain kpekleri de hatrlyoruz Ey vatan haini, canavarca kurulmu
bir plann oyunca olan sen, kulbende ulayan bir kpeksin cmleleri ile
olay ok ar bir ekilde knamtr.
70

Trk Karaimleri tapnanda da bir tren yaplmtr. Kurban kesilmi,
Dr. shak Krimi tarafndan olay lanetleyen bir sylev verilmitir.
Ermeni Protestan kilisesi ile ayrca stanbulun eitli yerlerinde
bulunan 33 Ermeni kilisesinde olay proresto edilmitir.
71

Atatrke yaplmak istenen hareket telgraflar aracl ile de nefretle
knanmtr. Gazeteler gnlerce Anadolunun hemen hemen her yerinden
ekilen telgraflara ve miting grntlerine
72
de yer vermitir.
73
rnein
Bayndrdan ekilen bir telgrafta, Bu teebbsn Trkn tarihini karalamak
amacyla yapld ve gzbebei olarak nitelenen Atatrke kar yaplan bu

67
Bkz. Ek. 3. Cumhuriyet, 25 Ekim 1935; Tan, 25 Ekim 1935; Akam, 25 Ekim 1935.
68
Cumhuriyet, 25 Ekim 1935, Tan, 24 Ekim 1935.
69
Tan, 29 Ekim 1935.
70
Son Posta, 30 Ekim 1935. Akam, 28 Ekim- 10 Kasm, 1935.
71
Cumhuriyet 3031 Ekim, 12 Kasm 1935.
72
Bkz. Ek.24.
73
Cumhuriyet, 25 Ekim 1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

19
hareketin sorumlularnn derhal cezalandrlmas istenmitir. Zonguldaktan
gelen yazda ise, Trk Ulusunun yaratc, yaatc ve en kutsal varlna
kymak isteyenlerin bulunmasnn Zonguldakta yaayanlar derinden
sarstn belirterek, byk ndere uzanan eli, tarihin ve ulusun arpan
kalbini koparmak iin uzanan bir pene olarak deerlendirilmitir.
74

Akehirden gelen telgrafta; Trk genliinin Atatrke ve Trkiyeye
uzaklardan uzanacak elleri ve kem gzle bakacak kafalar krmaya and itii
yazlmtr.
75
stanbul, zmir, Denizli, Bursa, Balkesir, Tokat, Mucurdan
gelen tellerde olay nefretle knanmtr.
Atatrk, kendisine kar yaplan komploya kar tepki veren Trk
Halkna u cmleler ile bir teekkr mesaj iletmitir; Son yan teebbs
dolaysyla yurdun her bucandan ulusal kurum ve gruplardan birok
teessr telgraflar aldm. Byk Milletimin bana kar gsterdii derin ilgi
ve sevgiden kvan duydum. Hizmetinde bulunmakla vndm aziz
milletimize kran ve sayg duygularm sunar ve ona sonsuz mut ve genlik
dilerim. Ayn biimde dnemin Babakan smet nn yaynlad bir
mesajda Atatrke kar yaplan bu komployu protesto eden herkese teekkr
etmitir.
76

Dnemin ileri Bakan, kr Kaya da verdii demele olay
knamtr. Kaya; halka bu olaya gsterdikleri tepkiden dolay teekkr
etmitir. Bu tepkileri, Atatrkn Trk Milleti tarafndan ne kadar ok
sevildiinin en samimi gstergesi olarak deerlendirmitir.
77

4.2. Yurt Dndan Gelen Tepkiler
Atatrke kar giriilen suikast hareketi uluslar aras boyutta da ses
getirmi, gerek devlet adamlar gerekse de yabanc basndaki konu ile ilgili
haber ve yorumlar da Trk gazetelerinde yer almtr.
Atatrke kar giriilen bu harekete d dnyadan gelen tepkilerde o
dnemde Trkiye ile dier devletlerarasndaki ilikileri ile balantl olduu
yorumu yaplabilir. Olayn Suriye snrnda ortaya karlmas bu olayda
Suriye ve Fransann da etkili olabilecei imalarna yol am ve buna
ynelik yorumlar yaplmtr.
Yunus Nadi, bu olayda Suriyeyi manda altnda tutan Fransann da
parma olabilecei dncesini dile getirmitir. En deerli varlmz olarak
nitelendirdii Atatrke uzanan ellerin, Suriyede bulunmasndan yola
karak, Fransann tutumunu merak ettiini belirterek, mandater Fransann

74
Ulus, 21 Ekim 1935.
75
Tan, 30 Ekim 1935.
76
Ulus, 26 Ekim 1935,
77
Tan, 22 Ekim 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


20
veya Paristeki baz iddialar gre, Suriyedeki Fransz Mstemleke
memurlarnn, orada Trkle dman tekilat himaye etmekle hangi amaca
hizmet ettiklerini sorgulamtr.
Suriyelilerin Trklere bu kadar dman olmasnn imkn olmadna
inanan yazar, Suriyedeki Trk dmanln siyasal bir meslek haline
getirenlerin orada alan koloni memurlar olduunu ve emellerine hizmet
edenlerin de asl Suriye halk olmayan bir takm tredi cemaatler olduunu
belirtmitir. Son suikast tertip edenlerin de erkez cemiyetinin nde
gelenleri olduunun altn izmitir.
Yazar, Fransann payn koyu puntolarla, Suriyedeki Fransz
idaresinin snrlara Ermeni kylerini yerletirmekteki itinasn ifade etmitir.
Nadi zetle, bu snrda yerli deil, yabanc bir idarenin dmanl olduunu
vurgulayarak, Trk- Fransz dostluunun srekli olarak Suriyeden
kundakln ifade etmitir.
78

Bu yorumlara karlk ise yine Trkiyedeki gazeteler aracl ile
Suriyede kan gazetelerde karlk verildii tespit edilmitir.
Antakyada kan Elkbis Gazetesinin haberine gre, Suriyeli eski
zabitler Atatrke bir telgraf ekmilerdir. Buna gre Atatrke kar yaplan
suikastn btn dnyada zellikle de Suriyede derin bir nefret uyandrdn,
baz gazetelerin suikastlarn Suriyeli olduklar haberinin eski zabitler
zerinde rahatszlk uyandrdn ifade etmilerdir.
79
Yine Antakyada
kan Yeni Gne deme veren am muhabiri de, Trkiyenin
Cumhurbakanna kar giriilen bu hareketin Suriyeliler tarafndan tertip
edildiine dair haberlerin ok zc olduunu yinelenmitir. Suriyelilerin
Atatrke sevgi ve saygdan farkl duygular besleyemeyecekleri ifade
edilmitir.
80

Halepte kan Elvakit Gazetesi, yle bir yaz ile olay anlatmtr.
Trkiye Cumhurbakanna kar tertib edilen suikastn Halepte
hazrland hakknda kan haberlerin yanl olduu anlalm, bilakis
suikastn Halep polisi ve emniyet mdr M. Bron tarafndan daha evvel
meydana karlarak Trkiyeye haber verildii renilmitir. Suikastn
Filistin ve arki Erdendeki erkesler tarafndan hazrlanm olduu ve
Trkiyeye geerek yakalanan suikastlarn am, Dirzur ve Cezire yoluyla
Trkiyeye getikleri anlalmaktadr.

78
Yunus Nadi, Cenub Hududunda Yabanc Bir dare Trkiyeye Kar Aikr Bir
Dmanlk Siyasas Gdyor, Cumhuriyet, 22 Ekim 1935.
79
Elkbis, 4 Kasm 1935; Cumhuriyet, 5 Kasm 1935.
80
Yeni Gn, 31 Ekim 1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

21
Beyrutta kan Ennehar Gazetesi, Trkiye Cumhurbakan Atatrk
aleyhine tertip edilen komplonun meydana geldii ortaya karldktan sonra,
Trkiye hkmeti dostluk erevesinde Fransann dikkatini ekerek, erkez
Ethem etesinin Suriye hududundan geerek, Trkiyeye girdiini bunun da
anlamaya aykr olduunu yazmtr. Bunun dnda, Trkiye Hkmeti
mahkm bulunan ve kendisince sakncal bulduu baz kiilerin Suriyeden
karlmasn istemitir.
81

amda Franszca olarak kan Les Echos Gazetesi, suikast teebbs
haberlerinin bir kaak kumpanyasnn rakibi olan kumpanyay ortadan
kaldrmak iin yalan yere yapt bir iftiradan ktn sylemitir.
Suriye basnndan verilen haberlerde zetle, Atatrke kar yaplan bu
harekette Suriyenin sulanmasna tepki gsterilmi Atatrke byk sayg
duyduklarn ve hayatna bir zarar gelmemesine ok memnun olduklarn
yazmlardr.
82

Yunan Gazeteleri de konuyla yakndan ilgilenerek eitli yorumlarda
bulunmulardr. Gazeteler, zellikle Milli Mcadele dneminde erkezin
durumunu anlatm ve Atatrke kar hazrlam olduklar bu giriimde de
baka lkelerden yardm grdkleri yorumunu yapmlardr.
Elefteros Antropos; stanbuldan yazlyor; Cumhurbakan Atatrk
ldrerek bugnk rejimi devirmek isteyen byk bir suikast ebekesinin
meydana karlmas herkesi hayrete drmtr. Bilhassa baz devletlerin
perde arkasndan bu ie yardm ettiklerinin duyulmas ok tuhaf
grlmektedir. Ankarada yakalananlarn zerinde mhim vesikalar
bulunmusa da Trk Makamat ketumiyetini muhafaza etmektedir. Buna
ramen suikastlarn ecnebi mahfeleri ile temasta bulunduklar
anlalmakta olup Trkiyede kargaalk karmak talyann bunlara yardm
ettii hatra gelmektedir Suikastlarn zerinde klliyetli miktarda talyan
lireti bulunmu ve yakalanan vesikalar arasnda Berutta mukim Franesko
Bayanki namndaki bir ahs ile ete reislerinin muhaberede bulunduuna
dair mektuplara tesadf edilmitir.
Toplanan malumata gre, talyan kurmaynn ikinci ubesi
zabitlerinden olan Bayanki, talyann arkta da casus tekilatn idare
etmekte olub, dorudan doruya propaganda nazr kont iyano nun
emrinde bulunmakta ve oradan direktif almaktadr.
Evvelce yalnz phe edilmekte iken bugn bu nokta bir hakikat olarak
meydana olarak meydana kmtr. talyanlarn Anadoluya sokulmaktan

81
Tan, 6 Kasm, 1935; Cumhuriyet, 6 Kasm 1935.
82
Cumhuriyet, 6 Kasm 1935; Tan, 6 Kasm, 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


22
vazgememi olduu bu sarslmaz vesikalardan anlalmaktadr.
83
Ayrca
talyan Propaganda Bakan, Kont Ciyanonun Mussolinin damad olduu,
Onunda u an Habeistanda bulunduu haberleri dikkat ekmektedir.
84

Nitekim suikast olay ile talyann Habeistan igali ayn zamanlara
rastlamtr. Bu durum, talyann Trkiye ile ilgili bir takm amalar olduu
eklinde yorumlanarak Trk kamuoyundaki heyecan iyice arttrlmtr.
Yunan basnnda yer alan bu iddiaya ramen, Anadolu ajansndan
verilen bilgiye gre; yaplan tahkikatn sonucunda, bu iddia rtlm ve
yakalanan ahsiyetlerin zerinde talyan lirasna rastlanmad bildirilmitir.
Bu aklamada baz gazetelerin talyann Trkiyede gz olduu iddialar
aslsz olduu ifade edilmitir.
85

Kiriks Gazetesinde yaplan yorumlara gre, erkez Ethem ve kardei
Reidin gnderdikleri etelerin, Ankaraya dahi varamadan yakalandklar
yazldktan sonra, Ethemin Milli Mcadele bir Trk zabiti olarak Aznavur
ayaklanmasn bastrp kendi soydalarnn kanls olduunu, Aznavur
ldkten sonra da, Rumlara kar ok sayda vahet yaptn kardei
Reidin de Mecliste milletvekili olduu dnemde bu olaylar Mustafa Kemal
Paadan gizlediklerini, nk onun bu tr davranlara tahamml
edemediini yazmtr. Sakarya Savandan sonra artk Hristiyan
kalmaynca Trklere saldrmaya baladn bu yzden de Atatrkn
kendilerinden kurtulmak istediinden dolay maiyetlerindeki 2000 kii ile
beraber Yunanllara iltica etmitir. Yorumu yaplmtr. Gazete;
Yunanllarn hezimetinden sonra, erkes Ethemin Mezopotamyaya
yerletiini ve Mustafa Kemal Paaya kar suikastlar planladn ancak,
hi birinde baarl olamadn belirtmitir. lkesini padiahlarn
boyunduruundan kurtarp inklp yapan beeriyetin en byk
ahsiyetlerinden biri olan Mustafa Kemale kar olan bu canavarn
Yunanllar tarafndan hrmet beslenemeyeceinin alt izilmitir.
86

erkez Ethem ve kardei Reidin Ammanda bir emir tarafndan
yakaland haberlerinin basna yansmasnn ardndan bir Yunan
Gazetesinde erkez Ethemin Niste oturan eski halifeden para aldna dair
bir haber ayrnts verilmitir ve Trkiyeye iadesinin muhtemel olduu
yazlmtr. Bu emirin ise muhtemelen Mavray eria hkmdar Emir
Abdullah olduu belirtilmitir.
87


83
Cumhuriyet, 27 Ekim 1935; Tan, 27 Ekim 1935; Akam, 27 Ekim 1935.
84
Tan, 28 Ekim 1935.
85
Tan, 27 Ekim 1935; Akam, 27 Ekim 1935.
86
Cumhuriyet, 27 Ekim 1935.
87
Cumhuriyet, 27 Ekim 1935; Tan, 28 Ekim 1935; Akam 27 Ekim 1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

23
Yunan basnnn konuyla ilgili deerlendirmelerinde, erkez Ethemin
Milli Mcadele esnasndaki pozisyonundan dolay, Beyrutta bu plan
hazrlad ve baz yabanc devletlerden de yardm grd ihtimali zerinde
durulmutur. Bu balamda meriside Kiriks Gazetesi, Atatrke kar
giriilen bu hareketin de dierleri gibi baarsz olduu dolaysyla
Ankaraya bile yaklaamadklarn yazmtr. Suikastn bakahramanlarndan
Reidin, drt yl nce snd Atinay terk ederek, Trkiyenin aleyhinde
almaya devam eden kardei Ethemin yanna sndn ifade etmitir.
Burada Milli Mcadele dneminde Atatrk kart olan erkez Ethem ve
beraberindekilere kucak aan Yunanistann zellikle, 1930lu yllarda
dostane ilikiler iine girdii Trkiye ile iyi ilikilerinin sonucundaki tavr
deiikliine dikkat ekilmitir. Milli Mcadele dneminde erkez Ethem
ile ilgili bir takm bilgiler ise ilgintir. Buna gre, Ethem Milli Mcadele
tarafnda iken Aznavurla mcadele ettiini ve Milli Mcadele kart bu
eylemlerle mcadele ederken de kendi rkdalar ile dman olduu
yazlmtr. Aznavur isyann bastrp onu ldrdkten sonra da Ethemin
birok Rum kyn basp katliamlar yaptn bu esnada da Mecliste olan
kardei Reidin erkezin yapt bu vaheti gizlediini, nk Mustafa
Kemalin bu namussuzluklar kabul etmedii yorumu yaplmtr.
88

Suikast planna ynelik olarak Alman Basnnda da yorumlar
yaplmtr. Deutche Allgemeine Zeitung Gazetesi; Almanlarn, Trk
halknn Atatrke olan sevgisine hayran kaldklarna ve ona yaplmak
istenen suikastn baarsz olmasndan dolay ok memnun olduklarna dair
uzun bir yaz yaynlamtr.
89

Bulgaristanda yaayan Trklerde, Atatrke ynelik komploya tepki
gstermilerdir. Atatrk gibi devrimci bir lidere yaplan bu hareketin
Bulgaristanda yaayan Trklere byk ac verdiini belirterek, erkez
Ethem ve onun gibi hainlerin hibir zaman emellerine ulaamayacaklarna
dikkat ekmilerdir.
90

5.Tahkikat ve Yarglamalarn Sonular
Urfa Mebusu Ali Saip Ursava, milletvekillii kaldrldktan sonra
Ankara Ar Ceza Mahkemesine sevk edilmitir. Mahkeme Bakan Talat
ltekin, ye Hayrullah ve Celal Beyler, savc ise Baha Arkan olarak tespit
edilmitir Sanklarn avukatln Ankarann tannm avukatlarndan Hamit
evket nce yapmtr. Ursavala birlikte yakalanan dier kiilerinde davalar
9 Ocak 1936da balamtr. Mahkeme Bakan Cumhurbakan Atatrke

88
Ulus, 27 Ekim 1935.
89
Komplodan Btn Dnya reniyor, Tan, 7 Kasm 1935.
90
Kamal Atatrk, Doru Yol, 6 Kasm 1935.
BENGL SALMAN BOLAT


24
suikast yapmak iin aranzda silahl bir birlik kurmaktan sulu olarak
hakknzda yaplan soruturma zerine yarglanmanz iin mahkemeye
verildiniz. imdi hakknzda soruturma evrak okunacaktr. Evrak uzundur;
oturarak dinlemenize izin veriyorum.diyerek mahkemeyi balatmtr.
ddianame okunduktan sonra; sanklar, kendilerine yneltilen sulamalar
red etmiler ve olayla ilikileri olmadn savunmulardr.
91

Ali Saip Ursava mahkemede verdii ifadede Srf talihsizliim eseri
olarak adm bu davaya karm bulunuyor. zeyir hari, sanklardan
hibirini tanmam. zeyiri de drt buuk seneden beri grm deilim. Eer
bu sre iinde onunla grp temas ettiim ispat edilirse btn bu iftiralar
olduu gibi kabul ederim. Dedikten sonra ilk soruturmada aladna
ilikin ksm okunduunda yeniden duygulanm ve 17 seneden beri sadk
bir nefer gibi arkasndan ayrlmayarak daima glgesinde olmay eref
bildiim Byk Atatrkn hayatna yaplacak bir suikasta ismimin
karmas karsnda ben alamayaym da kim alasn diyerek zntsn
tekrar dile getirmitir.
92

lerleyen gnlerde devam eden drt durumada sank avukatlar ile
savc arasnda zaman zaman iddetli tartmalar yaanmtr. Savc Arkan;
Atatrkn manevi kiilii, kurtarcl ve devrimciliine vurgular yaparak
bir konuma yapm ve Szlerinin sonunda sulularn cezalandrlmasn
istemitir.
93

Savcnn konumasndan sonra sz alan sanklarn avukat, Hamit
evket nce, savunmasn yapmtr. nce zetle; Atatrke suikast yapma
niyetinin ok feci ve kabul edilemez bir durum olduunu belirttikten sonra,
.. Atatrke suikast.. bu dehetin altnda titremeyecek hangi Trk vatanda
vardr? Ben kanun koyucu olsaydm, byle bir niyeti dahi tayan adamn
kellesinin kesilmesini teklif ederdim.diyerek savc ile ayn grleri
paylatn dile getirmitir. Ancak avukat, kendilerinin sadece Atatrke
sevgi ve sayg konusunda savc ile ayn dndklerini vurgulamtr.
Avukat, mvekkili Ali Saibin hakknda en kk bir phesi olmadn,
dolaysyla olsayd, onun savunmasn stlenmeyeceini belirterek,
dncesini En ufak bir glgenin mvekkilim Ali Saib zerinde dolatn
grseydim bu davay zerime almazd; btn mesleki mrm ykardm,
geimimi berbat ederdim, ocuklarm a brakrdm, yine bu ii zerime
almazdm
94
diyerek mvekkilinin susuz olduunu ifade etmeye
almtr.

91
Soyak, a.g.e, s.371; ,Efe, a.g.e, s.575.
92
Efe, a.g.e, s.576; Soyak, a.g.e, s. 372.
93
Soyak, a.g.e, s.373374; Efe, a.g.e, s.576577.
94
Soyak, a.g.e, s.374376.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

25
Avukatn savunmasndan sonra, Ali Saib, gzyalar arasnda, Atatrke
ballndan, emrinde ve izinde yapt ilerden bahsetmitir. Atatrkn
gvenini kazand bir kii olduunun altn izen Ursava, buna delil olarak
ta, Atatrkn kendisine imzalayarak verdii ve onu lke hizmetinde n
kazanan ve lnceye kadar benden ayrlmayacak olan diye tanmlad
bir fotoraf gstermitir. Ursava, Atatrkle beraber Trablusgarp Savanda
bulunduunu, I.Dnya Sava esnasnda kendisini hastanede bizzat arayp,
durumu hakknda bilgi aldn ve sadece bu sebeplerin bile kendisini
lnceye kadar Atatrke bal kalmak iin yeterli olduunu sylemitir.
95

Tm bu savunmalar ve verilen ifadelerden sonra, 17 ubat 1936da
tamamlanan mahkemede, sanklar susuz bulunarak beraatlarna karar
verilmitir.
96
Mahkeme, beraat kararnn sebeplerini u ekilde aklamtr.
1-tiraf, maddi kantlarla belgelendirilmedike bir inandrcl olamaz
2-Hlbuki bu olayda sanklarn itiraflar, maddi kantlarla
belgelendirilememitir.
3-Sanklar bask altnda itirafta bulunduklarn sylemilerdir. Bunun
tersi ortaya kmamtr.
4-Bundan baka mantki gidi de sanklarn itiraflarnn doru
olmadn gstermitir.
5- fadeler arasndaki eliki, mahkemede vicdani bir kanaat ortaya
kmasn salamamtr.
97

Mahkemeden kan karar ve yaplan aklamalara gre; bata Yahya
adl ahsn ve dier sanklarn verdii ilk ifadelerin doru olmad,
sanklarn bask altnda zorla bu ifadeleri verdikleri sonucuna varlmtr.

95
Soyak, a.g.e, s.377378; Efe, a.g.e, s. 580.
96
TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara, 1937, s. 64
65.Soyak anlarnda; Atatrkn, mahkeme ile hi ilgilenmediini ve sonuca da hi tepki
vermediini ifade etmitir. Ancak, Ali Saip hakknda zel bir aratrma yaptrdndan
bahsetmitir. Atatrk, Ursavan baz yaknlarna ve arkadalarna ektii kukulu olarak
nitelendirilen telgraflarn bulunup kendisine getirilmesini istemitir. (O dnemde Posta ve
Telgraf Genel Mdrl ise Kl Ali'nin bakanlk yapt Ulatrma Bakanl'na baldr.)
Kl Ali, istenen bu telgraflar buldurarak Atatrk'e ulatrmtr. Yaplan bu aratrmann
sonunda, Atatrkte Ali Saip'in bu komplo ile ilikisinin olmad kansna varm olmakla
beraber, onun baz kaaklarla ilikisi olduunu grmtr. Suikaste ad karanlarn ise bu
kaaklardan olduu ortaya kmtr. Atatrkn bu olaydan sonra Ursava ile ilikisini
kestii Soyakn Tabidir ki Atatrk, artk Ali Saip ile eski ilikisini srdremezdi; nitekim
onun tahliyesinden sonra derhal stanbul'a gelip kabul iin benim araclmla yapt btn
ricalarna iltifat etmemi, bir daha kendisiyle grmemitir. Cmlesinden anlalmaktadr.
Soyak, A.g.e, s.371383; Efe, a.g.e, s.583584.
97
Soyak, a.g.e, s.380; Efe, a.g.e, s.583584.
BENGL SALMAN BOLAT


26
Dier taraftan Ammanda yakalanan, erkez Ethem ve kardei Reid,
yaplan sorgulamalarnda, kendilerine yneltilen tm sular red etmiler ve
bu iin bir takm muharrik ajanlarn marifeti olduunu iddia etmilerdir.
erkez Ethem, Halepte kan Vahdet Gazetesine bir mektup
gndermitir. Bu mektupta; Kendisinin Atatrke yaplmak istenen suikast
teebbs ile katiyen alakadar olmadn, Trkiyede tevkif edilenlerin hi
birini tanmadn, hibir maksatla Trkiyeye kimseyi gndermediini
bildirdikten sonra, arki rdn polisinin yapt arama ile ele geen evrakn
da bu ciheti meydana koyduunu ve serbest brakldn yazmtr
98

Verdikleri bu ifadelerin sonucunda ise Ethem ve Reit kardelerinin adli
sebeplerden dolay, Ammanda serbest brakldklar
99
haberleri basnda yer
almtr.
Sonu
Atatrkn Samsuna k ile birlikte balayan Milli Mcadele
hareketi ok sayda evreden destek grm ve katlm geni boyutlu
olmutur. I.Dnya Sava sonras Anadoluyu paylama projelerini ieren
gelimeler, genel olarak tm kesimleri Anadoluyu kurtarma fikri etrafnda
toplamtr. Atatrkn Milli Mcadele liderlii kanlmaz olarak siyasal
anlamda iktidar oluturmu, ancak siyasal muhalefeti de ayn ekilde
gelimitir. Mcadelenin tm aamalarnda bu ekime kendini gstermitir.
Bata tilaf devletleri gdmndeki Padiah ve stanbul Hkmeti olmak
zere, eitli ekillerde gelien bu muhaliflik zaman iinde TBMM ve
Cumhuriyet dnemlerinde de devam etmitir.
Bu muhalefetin ilgi ekici bir ksmn ise; zellikle ngilizlerin etkisi ile
karlan i isyanlar oluturmaktadr. Bu isyanlarn bastrlmasnda ihtiya
duyulan Kuva-y Seyyare birliklerinin nemli bir hizmeti olmutur. Bu
hizmeti verenler iersinde isminden en ok sz ettiren kii erkez Ethem
olmutur. Fakat Ethem salad baarlardan dolay kendini ok byk
grmeye balam, bundan dolay da Atatrk ve hkmetin tepkisi ile kar
karya kalmtr. Bir anlamda gcnn snrlanmas olarak alglad dzenli
orduya girmek istememesi, hatta emri altna girecei komutanlar kk
grmesi onun sonu olmutur. Ethem isyan ettikten sonra, Yunan birliklerine
snarak hayatn kurtarm ve Trkiye dnda yaamaya balamtr.
Kaynaklarda belirtildii zere onun kini hi bitmemi ve Atatrk bata
olmak zere kendisine bu hayat layk grenleri defalarca ortadan kaldrmak
istemitir.

98
Recep Albayrak, Ethem Beyin Srgn Yllar ve Simav Olaylar (19191948),
Ankara, 2004, s.273275.
99
erkez Ethem ve Kardei Reid Crmlerini nkr Ediyor, Cumhuriyet, 6 Kasm
1935.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

27
1935 ylnda Atatrke ynelik olarak planlanan bir suikast olduu
basna yansm ve bu hareketin ba sorumlusunun erkez Ethem olduu
belirtilmitir. Gazetelerden anlald kadaryla gerek ierde gerekse de d
lkelerde tepkilere ve bir takm yorumlara sebep olmutur. Tm bu haber ve
yorumlar birbirine ok benzerlik gstermektedir. Ancak bu olayda her ne
kadar sonu alnamam ve ortada byle bir su olmad hissi uyanmsa da
youn bir Atatrk sevgisi dikkat ekmitir. Gazeteler; halkn, sivil toplum
rgtlerinin, rencilerin, dini temsilciliklerin bu olaydaki sevgi gsterilerini
yanstmlardr, gelen tepkiler, genel olarak Atatrk sevgisinin gsterilmesi
biimine dnmtr.
Ke yazlarnda birok yazar, Atatrkn irtica ile mcadelesine,
Cumhuriyete ve inklbna vurgular yapm, ayrca Atatrke kar giriilen
bu olaydan dolay ona olan dmanl knanmlardr. Bu ekilde ortak
olarak yaplan yorumlarda Atatrk sevgisi ile Trk Milleti iin yaptklar ve
mcadelesinin etkisi phesizdir. Ancak 1930lu yllarn hassasiyetlerinin de
ortak yorumlarda etkisi olabilecei dnlebilir. Gittike gerilen lkeler
aras ilikiler, Dnyann yeni bir savaa srklenmesi ve Trkiyedeki
mevcut durum da gz nne alnabilir. Nitekim bu yllarda Trkiyede,
Atatrk nderliinde olas bir atma durumuna kar tedbirler alnmaktadr.
Trkiye bir taraftan dier devletlerle ilikilerini dzenlerken, dier taraftan
da lke iersinde meydana gelebilecek siyasi atmalarn nne gemeye
almaktayd. kinci ok partili deneyim SCF de baarszlkla
sonulanm, Menemende inklp kart ayaklanma km ve tekrar sert
nlemler alnmtr. Bu nlemler iersinde 1931de karlan Basn Kanunu
da, hkmetin iktidarnn deimemesi gerektii ynndeki hassasiyetini
gstermektedir. Basn Kanununun adeta mevcut sistemi eletirmesinin
nne gemesi, suikast giriimindeki ortak dilde de kendini gstermitir
denebilir. O halde bu olayda, gerilim dnemi olarak deerlendirilen
1930larda, Atatrke gvenin tazelenmesi, Atatrk kart bir takm
evrelere mesaj verilmesi gibi sonular da karlabilir.









BENGL SALMAN BOLAT


28
KAYNAKA
Yaynlanm Ariv Belgeleri
TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, C. 14, TBMM Matbaas, Ankara, 1937.
TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, C.5, Ankara,18.10.1935.
Kitap ve Makaleler
Albayrak, Recep, Ethem Beyin Srgn Yllar ve Simav Olaylar, ( 19191948),
Ankara, 2004.
Amca, Mnevver, 1935 Yl Trkiye Yllk Raporu, Ege niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, zmir, 2007.
Armaolu, Fahir,20. Yzyl Siyasi Tarihi, C.I: 1914-1980, Ankara, 1992.
Atatrk, Kemal, Nutuk, Ankara, 2002.
Atay, Falih Rfk, ankaya, stanbul 1984.
Berber, Engin, Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ve Vahdettin, 2. Bask,
Ankara, 1998.
erkez Ethemin Anlar, stanbul, 2008.
Demirel, Ahmet, Birinci Mecliste muhalefet kinci Grup, I. Bask, stanbul, 1994.
Efe, Ahmet, erkez Ethem, 2. Bask, stanbul, 2007.
Erman, Azmi Nihat, zmir Suikast ve stiklal Mahkemeleri, stanbul, 1971.
Esengin, Kenan, Milli Mcadelede Ayaklanmalar, 3. Bask stanbul 1998.
Gz, Ali Cem, Cumhuriyetin Kurumsallamas Srecinde Muhalefet Olgusu
(19201945), Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta, 2005.
Gne, hsan, Birinci TBMMnin Dnce Yaps ( 19201923), stanbul, 1997,
slamolu, Abdullah, II. Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet 19081913,
stanbul, 2004.
Kandemir, Feridun, Atatrke zmir Suikastndan ayr 11 Suikast, Tarih Yay,
1955.
Kse, Erdal, ffet Halim Oruzun Hayat, Sanat, Eserleri, Atatrk niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006.
Kuzu, Ali, Atatrke Yaplan Suikastlar, Kariyer yay. stanbul, 2011.
Lle, Zeynel, Mustafa Kemalin Can Yolda, Ali avu, Doan Kitap, Ankara,
2008.
Mardin, erif, Trk Modernlemesi (Makaleler 4), 2. Bask, stanbul, 1992.
Nadi, Yunus, erkez Ethem Kuvvetlerinin haneti, stanbul, 1995.
1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

29
Ortak, aban, Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paaya Ermeniler Tarafndan
Dzenlenen Bir Suikast Giriimi (1924), Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C. VIII, Say: 3, 73, 2006.
zalp, Kazm, Milli Mcadele ( 19191922), Ankara, 1971.
Soyak, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, 6. Bask, stanbul, 2004.
avkl, Cengiz, Atatrk Dneminde Parlamento Faaliyetleri, 19201938,
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora
tezi, Ankara, 2011.
ener, Cemal, erkez Ethem Olay, stanbul, 1984.
Tanju, Haluk Cemil, Hitabeti le Meliha Avni Szen Bir Volkandr, stanbul,
1982.
Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.IV, stanbul, 1991.
Toker, Metin, eyh Sait ve syan, Ankara, 1968.
Topuz, Hfz, II. Mahmutdan Holdinglere Trk Basn Tarihi, 2. Bask, stanbul,
2003.
Tunaya, Tark Zafer Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1986.
Tunay, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas
(19231931), 3. Bask, stanbul, 1999.
Tunay, Mete, Trkiyede Sol Akmlar ( 19081925), Ankara, 1967.
Turgut, Nkhet, Siyasal Muhalefet; Bat Demokrasileri- Sosyalist lkeler-
Trkiye, Ankara, 1994.
Trkkan, Yasemin, Trk Modernlemesinde Yeni Adam Dergisi(19341938),
Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.
Yetkin, etin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul, 1982.
Zurcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal, stanbul,
1992.
Gazeteler
Akam
Cumhuriyet
Doru Yol
Elkbis
Yeni Gn
Son Posta
Tan
Ulus
BENGL SALMAN BOLAT


30
Ekler
Ek.1 Tan, 22 Ekim 1935












Ek.2 Cumhuriyet, 23 Ekim 1935






















1935 YILINDA ATATRKE KARI PLANLANAN SUKASTIN

31
Ek.3.Tan, 25 Ekim 1935.





































BENGL SALMAN BOLAT


32
Ek.4. Akam, 9 Kasm 1935.