Si A ma ay may ugaling kanyang-

kanya: i sang dahi l an upang si ya'y

maging malimit na paksa ng usapan. A t
sa mga usapan tungkol sa kanya na
narinig ko narinig ko mula kay Ina,
mula sa mga kapatid ni A ma, mula sa
mga kapitbahay, mula kung kani-kanino
ay para ko na ring nasaksihan ang
buhay niya na hindi ko nasaksihan.
Si Ama
Edgardo M.Reyes
Nalaman ko halimbawa, na si A ma
ay nakatapos ng pitong grado, i^ang
katangiang maipagmamalaki na kung
i i si pi ng si ya'y nag-aral sa panahong
bihirang-bihira ang may hi l i g mag-aral.
(Ipinanganak siya nang taong si Ri zal ay
barilin sa Luneta.) A l am ko pati ang
pagkakapangasawahan nila ni Ina.
Labindalawang taon ang katandaan
ni A ma kay Ina. A y wan ko kung bakit sa
kabila ng malaking katandaan niya kay
Ina ay nagustuhan siya ni Ina, ngunit
alam ko kung bakit lumagpas siya sa
akmang gulang ng pag-aasawa; panga-
nay siya sa pitong magkakapatid, maaga
silang naulila sa ama, at natural, mangyari
pa, na siya ang magdala ng pamilya.
Nang may kumikita na sa mga kapatid
niya ay saka pa lamang siya nakaisip
mag-asawa.
Bago mamanhi kan si A ma ay
nagpundar muna siya ng bakuran at
bahay. Ngunit nang si ya'y mamanhikan
na (kasama ang malalapit na kamag-
anak) ay hinihingan siya ng dote ng mga
magulang ni Ina, bukod pa ang mga
kondisyon sa kasal. Pasudlungan daw
niya ng dalawang sibi ang bahay ng
kanyangbibiyenanin.atipakumpuniang
bulok na batalan. Sa kasal, pinapag-
bubuwal siya ng dalawang kalabaw.
Nagpaalam sina Ama at ang sabi'y i i si pi n
ang kanilang hinihingi, ngunit hindi na
nagbalik si A ma.
Sabi raw ni A ma kay Ina nang si la'y
makanakaw hg pagkakataong magkau-
sap, "Di ko kaya ang hi ni hi ngi ni la, at
186
; kaya ko ma'y di ako lokong magpapa-
Ijaklak nang gayon sa mga taong may
[ malalaklak nainan sa kanilang bahay.
iDalawang manok, kayakong magbuwal;
1 kung lalagpas pa roon ang gusto ni la'y
Isabihin mong kanila ka na at akin na ang
Rdalawang manok ko."
Nasakyan naman ni Ina ang punto
| ini Ama; katunavan, para i paki l al ani Ina
I na hindi mahala ga sa kanyaang magar-
i | bong kasal, ay aiyakag ni ya si A ma na
| | magtsnan sila.
K ayai sa kaxdlang pagkakapan-
: gasawahan, ni <ng dalawang manok ay
hindi nabuwal. Nagalit si Ingkong (ang
! ama ni Ina), ang pamalita'y hi ndi si la
makapapanhik mask! kai lan: itaga raw
! iyon sa bato. Sinubok nilang pumanhik-
itinaboy sila ng mura. Sinubok ul i ni la
I nang may apo na (si Ate Mati ng) sa
kanila si In gkong-minura sila nang kaunti
ngunit murang mura-murahan; nakapag-
mano si la.
Latero si A ma Tumatanggap siya
ng anb mang gawaing may kaugnayan sa
lata: paatip ng bahay, alulod. A ng silong
ng aming bahay ay talyer na gawaan niya
ng batya, palanggana, sandok, rigadera,
imbudo, kung anu-ano pa. Apat kaming
anak (Si Ate Mari ng, si K uya Selmo, si
Di kong Ige, at ako), at kami 'y katu-
katulong niya sa talyer. May oras kami
para sa laro, may oras para sa iskuwela,
may oras na ukol sa pagtatrabaho. Sa
kanya'y walang bata-bataris. Mapa-
pahiya sa kanya ang sinu mang maki-
kihinang ng balde. Dapat siyang bayaran
ng bayad na sa palagay ni ya'y katumbas
ng kanyang ipinagtrabaho. H i ndi siya
napababataris at hindi naman namba-
bataris.
* Mi nsan, noo'y maliliit pa kami, si
A ma ay nagkaroon ng trabaho sa malayo
at may isang linggong hindi umuwi. Sa
ikatlong araw ng kanyang di pag-uwi ay
lumakas ang hangin, walang lubay ang
ulan; ang balita'y may bagyo. Sa takot my
Ina na baka ibuwal ng bagyo ang aming
bahay ay tumawag siya ng isang kapit-
bahay at pinadagdagan ang serga ng
aming bahay. Nang umuwi si A ma ay
napansin agad ni ya ang bagong serga.
"Mabwn, sabi ni A ma.'
I
E> si no'ng
ptnagkabtt mo nireT*
"Si Omeng " sabi ni I na.
"O, e, magkano'ng ibinigay mo?"
A tubi l i ang sagot ni I na
"Nalimutan ko, e."
Nagalit si A ma. "Naghirap 'yong
tao'y di mo binayaran? H al a, padalhan
mo ng sampiseta"
K ung ang ugali ni A ma ay hi ndi
kabisado ng aming kapitbahay, walang
pagsalang marami siyang makakasuma-
ngan.
Si A ma ay hindi nangungutang at
hindi mauutang'an. Noong panahon ng
H apon, natatandaan ko, ay nagkahira-
pan sa bigas. Mapera kami (perang
H apon), ngunit ang mabibili ang wala.
Naghanda ng isang bayong na pera si
A ma.
"Ti ti ngi n ako sa San Rafael," sabi
ni A ma.
Umaga nang umalis si A ma at nang
bumalik ay gabi na; ang bayong ay may
lamang apat na salop na bigas.
"Gutomna'ng mga bata kaya nang-
hiram muna 'ko ng sanggatang kina Iska
at siya kong i ni lugaw," balita ni Ina kay
A ma. Nagalit si A ma. Masakit din ang
salitang sinabi niya kay Ina.
187
"Ul i -ul i , ke mamatay kayo sa gutom,
huwag kayong mangungutang. A ng
problema nati'y problema natin, huwag
n'yong idamay ang mga kapitbahay.
H al a, palitan mo.'ng kinuha mo ke Iska;
patubuan mo ng sandakot"
Si A ma ay hindi nagsisimba, ngunit
kami ay hindi niya pinagbabawalang
magsimba. Kapag pista sa aming baryo,
kahit paano'y tumutulong siya sa abu-
luyan, ngunit hindi siya pumapayag na
kami 'y maghanda.
? "Paanopokungmagkabisitatayo?"
minsa'y nasabi ni Ate Mari ng kay A ma.
"Baka po magdatingan dito ang mga
kaklase ko."
"H arapi n mo, tapos!" sabi ni A ma.
"Di baleng magpakain tayo ng iba kung
hindi makagigipit sa 'ti n, pero sa 'ti n
lang e di magkahusto'ng kabuhayan
natin, paanong gagawin mo?"
S a pag-aasawa ng mga anak ay
liberal si A ma..
"Di ko kayo pakikialaman," sabi
niya sa amin, "K e H udas at H udesa ang
mapi li n'yo, bahala kayo. Me mga isip
naman kayo. Isang bagay lang: pag-
aasawa n'yo'y magsasarili kayo. A t sa
kasal, ayoko nang mangungutang kayo,
o hihingi ng pangkasal sa 'ki n.
Pagkaraan ng giyera ay sumigabo
ang nagpapagawa ng bahay at si A ma ay
tumanggap ng marami ng trabaho.
Maestro latere siya at kaming tatlo nina
K uya Selmo at Di kong Ige ang pi yon.
Si nusuwel duhan ni ya kami nang
arawan. A ng sahod namin ay aming-
amin; hindi bumabahagi si Ina, at iyon ay
sa kagustuhan na rin ni A ma.
\ "Gastahi n n'yo para sa i nyong
sari l i ," sabi ni A ma. "Ipag-aral n'yo."
Kayatsatulongngpaglalatero,lahat -
kami 'y nakakarera. Naging sikat kami
sa aming baryo. Sino ang maniniwalang
sa baryo namin na ang halos lahat ay
nabubuhay sa pagsasaka ay may isang
pamilyang lahat ng anak ay titulado?
Sa naging kapalaran namin, nindi
lahat ay pumupuri kay A ma; nariyan din
ang mga pumupula.
"K uri pot kasi , e."
"Walang kapwa tao." . j
"A ni mo'y kung si nong Ponci o
Pi l ato."
Sunud-sunod arig taon ng aming
pag-aasawa kayat sa loob lamang ng
apat na taon ay nawalan sina A ma ng
anak na wal ang asawa. A t bi l ang
pagsunod sa kagustuhan ni A ma, bawat
mag-aasawa sa ami 'y nagsasarili.
Sa mga may pinagtapusan ay hindi
mahirap ang pagsulong. H ang taon
lamang at si K uya Selmo, empleyado sa
bangko, ay nakapagtayo ng magandang
bahay sa Makati . Si Di kong Ige, ki mi ko
sa habihan ng tela, ay nagkakotse at
nagkabahay sa Pasig. Si Ate Mari ng,
maestra sa haiskul, ay may bahay na rin
sa Caloocan. A ko'y nangungupahan ng
"apartment" sa Quezon Ci ty ngunit may
hinuhu lugan na akong lote at nagbabalak
na ring magpatayo ng bahay.
Samantala'y matanda narin si A ma;
sila ni Ina ay naroroon pa ri n sa luma
naming bahay, na gayong latere siya ay
pawid ang bubong. Sa buhay nila ni Ina,
ang pinakamalaking pagbabagong mapa-
pansin ay ang patuloy na pagdami ng
puti sa kanilang mga buhok.
K ung lilingunin ang pinagmulan
naming magkakapatid ay masasabing
malalayo na rin ang aming nararating.
188
A ng bagay na ito ay nauugnay sa bali -
balitang nahihigingan namin: umano,
learning magkakapatid ay walang turing
na mga anak. Pagkatapos daw namaiangat
kami"ni A ma ay pinabayaan na namin sila
sa ibaba. Sa aming kawalang-utang na
l oob, marahi l ay kami lamang ang
makauunawa.
A ng kalagayan nina A ma ay na
pag-usapan na naming magkakapatid.
K ukuni n namin sila. Nagkaroon pa nga
kami ng pagtatalo, pag-aagawan, pagkat
dalawa lamang silang kukunin namin at
kami 'y apat na kukuha. Napagkayarian
na lamang namin na kung sino ang gus-
tong samahan ni na A ma ay siyang
mananalo.
Umuwi kami at ang aming napag-
usapan ay sinabi namin kirta A ma.
Inaasahan naming matutuwa si A ma,
ngunit nagkamali kami .
"Magti gi l nga kayo," sabi sa amin
ni A ma. "H anda kami sa pagtanda namin
ng ina ninyo, anong 'kala n'yo? At kayo
ba'y papagsasarilinin ko ng ano?"
A t ang pagpupumilit namin at ang
pagpapaliwanag ay hindi pinakinggan ni
A ma. Ibang balak naman ang sumaisip
namin.
"Ipagiba natin ang bahay na pawid
at ipagpagawa natin si l a ng bago,"
mungkahi ni K uya Selmo, at iyon ay
sinang-ayunan namin.
Ngunit muli ng binigo ni A ma ang
aming pagmamagandang-loob.
"Tama ne'tong bahay ne'to sa 'mi n
ng ina n 'yo," sabi ni AmaTTama na sa tao
yaongpagtulog ay hindi nahahamugan."
Basta't may pagkakataon di n
lamang ay umuuwi kami sa lalawigan at
dinadalaw namin sina A ma. Nagpa-
pasalubong kami ng damit, pagkain,
kagamitan sa bahay, ngunit hindi kami
nagbibigay ng pera pagkat tiyak namang
hindi tatanggapin ni A ma. "H i ndi pa
naman kayo kayamanan, a," sasabihin ni
A ma. f
Mahi na na si A ma. Malabo na ang
kanyang mata at makupad na siyang
kumilos. Wala na ang dating bi li s niya sa
pagsisinsil ng lata, ang dating bilis niya
sa paghihinang. Maluwag na ang balat sa
maugat niyang bisig at parang mabigat
na para sa kanya ang soldador, ang
istanyo. Paggawa naman ng lababo ang
inaatupag niya, at iyon ay ipinagbibili ni
Ina sa palengke.
Mi nsan, sa awa ko, ay ni l i hi m ko. si
Ina. Inaabutan ko ng pera si Ina, ngunit
iyon ay ayaw niyang kunin.
"Magagalit ang ama mo," sabi ni
Ina.
"D i huwag pc n'yong sabihing
binigyan ko kayo," sabi ko.
"H i ndi ko magagawa, anak," sabi
ni Ina. "H i ndi nga niya malalaman, pero
ang kaso'y di ko kayang maglihim sa
kanya. Di ko kayang magtago ng anu-
man sa kanya. Saka di naman namin
masyadong kailangan ang pera. Pagkain
lang naman ang pinagkakagastahan
nami n."
Nahuhukot si A ma ay gumigiray
naman ang luma naming bahay.
"Sa edad n'yong 'yan e di na kayo
dapat magtrabaho," sinasabi namin sa
kanya.
"A t anong gusto n'yo, mamatay
ako nang nakatunganga?"
Bunga ng katandaan ay malimit
nang dapuan ng sakit si A ma. Kayat
nang isang araw ay lumuwas ang isa
189
naming pinsan at ibinalitang patay na si
A ma, naiyak kami ngunit ang balita'y
hindi naging kagulat-gulat sa amin.
Gumayak kami sa madaliang pag-
uwi , kasama ang pami-pamilya. A t bago
kami nagkanya-kanyang uwi , si K uya
Selmo ay nakasama ko sa pagbili ng
korona.
"Pi hong aasahan sa atin ang ma-
lakihang l i bi ng at isang malakihang
lamayan," sabi ni K uya Selmo. "K ahi ya-
hiya sa baryo natin at sa mga kamag-
anak natin kung sa ating kalagayang
i to'y hindi natin maibigay iyon sa A ma."
"A no'ng mainam na gawin natin?"
tanong ko.
"Gastahan natin nang todo ang Ama.
A ntal ahi n nati n ang l i bi ng para
maipagpagawa natin siya ng libingang
marmol. I bi li natin siya ng maganda at
mahal na ataul. Kumasundo tayo ng
musiko. Umarkila tayo ng mga dala-
wampung karitela para walang maglakad
sa mga makikipaglibing. Sa lamayan,
ibigay natin ang kaya nilang kai ni n."
"Tama," sabi ko. "Tutal , ngayon
lamang naman natin pagkakagastahan
ang A ma "
Sa J.uma nami ng bahay nang
dumating kami , ang mga nakikiramay
ay nagpapayok ng galyetas na ipinaa-
anod sa matabang na kape. Wal a ni isang
manok na pinapatay sa kusina. Sa du-
luhan ng bakuran ay tadong karpintero
ang gumagawa ng ataul. (Sa aming bayan
ang mayayaman lamang ang kapag
namatayan ay bumi bi li ng yari nang
ataul).
Si A ma ay nakaunat sa papag. A l am
kong siya'y patay na ngunit aywan ko
kung bakit pi li t kong isinasaisip na siya'y
natutulog lamang. I big kong huwag
umiyak pagkat lalaki ako, ngunit sa
gayong pagkakataon pala ang l al aki 'y
nawawala sa kanyang pagkalalaki.
A ng napag-usapan namin ni K uya
Selmo ay sinang-ayunan nina Djkong
Ige at Ate Mari ng. Malakihang lamayan.
Kontri-kontribusyon kami ng tig-sasan-
daang piso kay Ate Mari ng na sasama-
han niya ng sandaan din bago ibigay kay
Ina.
"Para sa'n 'to?" tanong ni Ina nang
ibigay na sa kanya ni Ate Mari ng ang
pera.
A t ang aming napagkayarian ay
inilahad namin kay Ina.
"Magpabi l i na 'gad kayo ng baboy,
saka maraming manok," sabi ni Di kong
Ige.
"Pati gi li n na n'yo ang gumagawa
ng ataul at bumi li na lang tayo ng yari ,"
sabi ni K uya Selmo. *
Ngunit hindi nasunod ang aming
nais pagkat tumutol si Ina.
"H i ndi ko magagawa 'yon sa ama
n'yo," sabi ni Ina. "Lal o na ngayong
nanahimik na si ya."
A t sa paliwanag ni Ina ay lumitaw
na si A ma pala ay nag-ipon ng perang
pampalibing sa sarili nito. Kaunti la-
mang ang natipon ni A ma, ngunit sasa-
pat na sa isang aba, payak na li bi ng, na
umano'y siyang i bi g ni A ma. Nais ko
sanang sabihin kay Ina na anuman ang
gawin namin sa libing ni A ma ay maaari
pagkat wala na si A ma upang tumutol.
Ngunit naisip ko na isang malaking kala-
pastanganan kung rnagsasamantalakami
sa sandaling si A ma ay hindi na makapag-
tanggol.
190
Puntod lamang ang pinaglibingan kay A ma, ngunit damang-dama ko ang dangal
at katapatan ng li bi ng na i yon. H anggang sa huling hantungan ay dala ni A ma ang
kawalan ng pagkukunwari.
PA G SUK A T SA PAIVG-UIMAWA )mmmmmm
T A L A SA L I T A A N
Bi gyan ng dalawa o tatlong kahulugan ang mga salitang may salungguhit at
gamitin sa pangungusap.
1. malimit na paksa ng usanan
2. hinihingan ng dote
3. ipinagbubuwal ng dalawang baka
4. walang bata-bataris
5. sumigabo ang nagpapagawa ng bahay
6. walang lubay ang ulan
7. maraming makasusumangan
8. gumigiray ang bahay
BAL I K-DI WA
Ilarawan ang amang binabanggit sa kuwento. Sang-ayon ba kayo sa
kanyang prinsipyo sa buhay? Bakit?
A no ang masasabi ninyo tungkol sa larangan ng mga sumusunod:
a. pag-aasawa
b. hanapbuhay
c. paghahanda kung pista
d. pami mi li ng mapapangasawa ng anak
e. pangungutang
f. pagpapalaki sa anak
K ung ikaw ang ama, papayag ka ba sa mga iminumungkahi ng mga anak
huwag nang magtrabaho at pagpapatayo ng bahay para sa kanilang mag-
asawa? Bakit?
A l i n sa mga prinsipyo ng ama ang iyong naibigan? di-naibigan? IpaJiwanag.
191
1.
2.
3.
4.