YILDIRIM BOALMASI ve

YILDIRIMDAN KORUNMA
Prof. Dr. zcan KALENDERL
stanbul Teknik niversitesi -

Elektrik-Elektronik Fakltesi
YILDIRIM
I

(imek) ve sesi (gk grlts) ile
ayrmsal (fraktal) bir olay olan yldrm,
herkes tarafndan bilinen, en tannm

doa olaydr.
Tarihte yldrm
lk insanlar ve atalarmz yldrm

tanrnn
fkesi ve g

gsterisi olarak grmtr.
M.. 2200'l

yllarda Mezopotamya
blgesinde yaam

olan Akadllar'n,
ateli bir yldrm oku ve gk grltsn

temsil eden kamsyla bir hava tanrs

olduu bilinmektedir.
Chac "ak":
Mayalarda yldrm tanrs
M.. 1000-M.S. 900
Orta Amerika
"imek akt"
lyapa:
nkalarda yldrm tanrs
12. -16. yzyllar
Gney Amerika
Tlaloc: Azteklerde yldrm tanrs
15. Yzyl -

Meksika
Cociyo: Yldrm ve yamur tanrs
Meksika Zapotek Uygarl

(M.S. 250-600)
Eski Yunanllar, yldrm boalmalarnn
Zeus'un silah

olduuna inanrlard
(M.. 800-490).
zmir
Fuar

2009
Romallar

ise yldrmn Jupiter'in

Vulcan
tarafndan yaplan silah

olduuna
inanyorlard.
skandinavllarn

Thor adn

verdikleri bir
yldrm tanrs

vard.
Perembenin
gelii
Thors Day
Almanlarn

Thunar, Donar veya Donner,
veya ngilizce Dunnor olarak sylenen bir
yldrm tanrs

vard.
Finlerin

Ukko Pitknen, Beyaz Ruslarn

Pjarun,
Polonyallarn

Piorun, Srplarn

Dunder

olarak
sylenen yldrm tanrlar

vard.
Slavlarn

Perun
Litvanyallarn
Perkuns veya

Perkunas
skolarn

Taranis
inlilerin yldrm ve rzgar tanrlar
Raijin

Japon mitolojisinde yldrm tanrs
Hintlilerin
Indra adn

verdikleri
bir yldrm tanrs

vard.
Pegasus

is a winged horse in the old Greek mythology.
He is the god of lightning.
Reshef
Msr
Bunlarn dnda da yldrm ve gk
grlts

pek ok eski uygarlkta ve
mitolojide yer almaktadr.
Shango: Yldrm tanrs
Latin Amerika
Astrape: Yldrm tanras
Hititte yldrm tanrs
M.. 4000-3000 yllarnda Smerlerde
Ububul, Etrsklerde Apullu

yldrm ve
imek tanrs

adlardr.
Adad

-

God of thunder,
lightning and rain
Orta Asyadaki inan
Vahagn (Heracles) -

Stone statue of
Armenian god of thunder and lightning -

Mount Nemrut
Aristo, yldrm olayn

dnya ile ay
arasndaki bolukta, ate

ile hava
arasndaki dengenin deiimi

olarak
aklamaya almtr.
Aristoteles
(M

384

M

322)
Antik Yunan Filozofu
Uzun yllar sonra, Leonardo da Vinci,
yldrmn bulutlarn arpmasnn bir
sonucu

olduunu sylemitir.
Bu aklamalarda, yldrm ile elektriksel
olaylar arasndaki iliki bilinmiyordu.
Leonardo da Vinci
(15 Nisan 1452

2 Mays 1519)
talyan mimar, mzisyen,
anatomist, mucit, mhendis,
heykeltra, geometrici ve ressam
Otto von Guericke
(1602

1686)
Alman Fiziki
Elektrik retmek iin yaplan ilk ara,
1663'te yaplan, Otto von Guericke'nin
srtnme makinas

idi.
Eski Yunanllar, kehribarn (Yunanca
"Electra"nn) bir krke srtldnde,
kat (papirs) veya tahta gibi kk
paracklar

ektiini biliyorlard.
ngiliz bilim adam

William Wall,
"elektrik boalmasnn kvlcm ekli ve
sesi ile yldrma ve gk grltsne
benzer"

olduunu syleyen ilk kiiydi.
Yl 1708 idi.
1745'te "Leiden

(Leyden) iesi" olarak
bilinen yapy

oluturan Pieter

van

Muschenbrook, "elektrik
kvlcmlarnn yldrm boalmalarna
benzer"

olduunu sylemitir.
Pieter

van

Muschenbrook
(1692-1761)
Hollandal

Matematik retmeni
Newton, elektrik boalmalarn

gzlerken
"kvlcmlar

gzlemem

beni ok kk
lekte bir yldrm

gzlediimi
dnmeme neden oldu" dedi.
Isaac Newton
(1643-1727)
ngiliz fiziki, matematiki, astronom,
mucit, filozof, simyac
18. yzyldan beri yldrm olay

zerinde alan pek ok aratrmac

bulunmaktadr.
Benjamin Franklin, 1749'da, almalar

sonunda elektrik akm

ile yldrm
boalmas

arasndaki benzerlii syledii
almalar yapmtr.
Benjamin Franklin
(1706-1790)
Benjamin Franklinin uurtma deneyi (1752)
Olu ile Leyden iesine ipe bal

anahtar zerinden
yldrm yklyor
Benjamin Franklin, 1760'ta

Philadelphia'da Mr. West binasna
yldrm arparken etkinliini
kantlad

"yldrm ubuu (bugn
Franklin ubuu

veya yakalama ucu
olarak sylenen koruma eleman)" ile
bir yldrmdan koruma sistemi
tasarlamtr.
Yldrm boalmas

zerine almalar yapan
St. Petersburg'lu

Prof. Richmann, 1753 ylnda gerek yldrmla
yapt

deney srasnda yldrm arpmas

sonucu ld.
Asistan

ar yaral... 6 Austos 1753
Georg

Wilhelm

Richmann
(1711-1753)
Lichtenberg

ekilleri

olarak
adlandrlan ekilleri kefeden
Lichtenberg
Georg

Christoph

Lichtenberg
(1742

1799)
Alman Bilim Adam, Fiziki
lk klidonograf

yapan Peters, yldrm boalmalarnn fotorafn

ekmek iin dnen kameray

gelitiren Boys, ilk yldrm boalmas

retecini yapan Steinmetz, 1924 ylnda ok katl

darbe retecini
gelitiren Erwin Marx

(1893 -

1980)

ve daha pek ok kii bu konuda
almalarda bulunmutur.
YILDIRIM
Yldrm, rasgele ve kestirilemez bir olaydr.
Yldrm, "en az direnli yol" olarak
adlandrlan temel fizik yasasn

izlemektedir.
Yldrm, her yl dnyada ortalama 20 000'den
fazla yangna ve 2 milyar dolar

aan maddi
zarara neden olur.
Atmosferin Katmanlar
Troposfer: 6-16 km
Stratosfer: 25-30 km
Semosfer: 80-90 km
yonosfer: 250-200 km
Ekzosfer: 10000 km
Uzay
veya
Dnya + 100-150 km Heaviside tabakas

+ 200-700 km ikinci tabaka
Dnya
Atmosfer
Kresel Kondansatr:
Dnyann ortalama yarap, r
1

= 6368 km
Yldrmn olduu tabakann kalnl, a = 50 km (r
2

= 6418 km)

0

= 8,854 pF/m = 8,854 nF/km

r

(hava) = 1
C = 4..
0

.
r

.r
1

.r
2

/(r
2

-r
1

)

90 -

100 mF
veya Dzlemsel (bulut-yer) kondansatr: elektrotlar

aras

aklk = yaklak 1-2 km
Yldrm Bulutu
Kml-nimbus
ap: yaklak 10 km
Ykseklik: yaklak 14-15 km
Yldrm Bulutlar
(rs biimi grnm)
Yldrm Bulutu Oluumu
n koul: Yukarya doru esen
kuvvetli rzgarlar ve yksek nem
Yldrm Bulutunun

Elektriksel Yklenmesi
Yldrm bulutlarndaki elektrik yklerinin oluumu
tam olarak aklanamasa da

Su damlacklarnn salmasnn

Buz kristallerinin paralanmasnn

Kutuplu su damlacklarnn donmasnn

katks

vardr.

Simpson

ve Lomonossow

teorisi

Elster

ve Geitel

teorisi

J.I. Frenkel

teorisi,

gibi teoriler vardr.
Hareket

Yamur

Yamur

Rzgar
Kar
Buz kristalleri
Srkleyici
rzgar yn
Traposfer
Yeryzndeki ortalama elektrik alan:
yi havada:
100 V/m = 0,1 kV/m = 0,001 kV/cm
Frtnal

(yldrml) havada:
15-20 kV/m
Bulutun altndaki alan:
1000 -

10000 V/m = 1 kV/m -

10 kV/m
Yldrm trleri
1. Bulut ii
2. Bulutlar aras
3. Buluttan havaya (Bulutst)
4. Bulut-yer
Bulutla-yer
arasndaki yldrmlar
Bulut ii
yldrmlar
Bulut st

yldrmlar
+
+
3
1
2
4
Bulutlar aras

yldrmlar
Bulut-yer yldrmlar,
elektriksel boalmann gelime ynne (yukar

veya aa) ve
gelien yklerin kutbiyetine (pozitif veya negatif olmasna)
gre drt trdr.
4.1. Negatif inili (%70-90)
4.2. Negatif kl
4.3. Pozitif inili (%10-30)
4.4. Pozitif kl
Bir elektron

ve bu n bulunduu konuma gre elektrotlar aras

potansiyel dalm.
1:

n ba

(elektron bulutu)
2:

n gvdesi (pozitif iyonlar)
3:

n kuyruu (pozitif iyonlar)
Katot Anot
3 2 1
Katot Anot
a
V
Kanal Teorisi
Yklerin
Oluumu
Yldrm
Boalmasnn
Balangc
Yldrm
Boalmasnn
Geliimi
Yldrm
Boalmas
Yldrm Boalmasnn Temel Evreleri
Yldrm,
yksek akml

(2-400 kA), yksek gerilimli (100-1000 MV),
en byk aklkta (1-3 km) gerekleen
gl bir elektriksel boalma olaydr.
-50
o
C
+10
o
C
+20
o
C
15000 m
3000 m
0 m
Elektrik Ykleri
Bulut-Yer Yldrm
Bulutlar aras

Yldrm
Bulutii
Yldrm
ZELLKLER
n boalma balang

elektrik alan iddeti = 10 kV/cm
n boalma adm uzunluklar

= 10 -

100 m (ortalama 50 m)
n boalmann hz

= 50 -

50 000 km/s
Admlar aras

duraklama sresi = 10 -

100 mikrosaniye
Yldrmn zellikleri:
Yldrmn elektrik yk

= 0,05 -

50 Coulomb

(kulon)
Akm

= 3 kA

-

400 kA

(20-60 kA) (800-500 000 A)
Negatif yldrmlarn maksimum akm

25 kA

kadar.
Gerilim, U = 100-1000 MV (megaVolt)
Akm, I = 3 -

400 kA (kiloAmper)
rnek:
G, P = U x I = 100 kV x 20 kA = 2000 MW (megaWatt)
Enerji, W = P x t = 2000 MW x 10 mikrosaniye = 200 Ws = 200 J
T1
T' T
T2
t
O1
0,3
0,5
A
B
0,9
1,0
U/Um
T1=1,67 T
T'=0,3 T1=0,5 T
0
Darbe akm

ve Darbe gerilimi
(+ ve -

darbe), I
m

, U
m

, T
1

, T
2
Gerilim
Zaman
Zaman
Gerilim Darbesi
Akm Darbesi
Akm
%90
%90
%30
%10
1,2 s
20 s
8 s
Um, Tepe Deer
Um / 2
Im, Tepe Deer
Im / 2
Standart
yldrm
darbe
gerilimi ve
akm

dalga
ekilleri
50 s
Yldrmn etkileri
Dorudan

+ Dolayl

etkiler
1. Isl (termik) etki
(Joule kayb

nedeniyle ortaya kan s), (yangn, erime)
2. Termodinamik veya elektrodinamik etki
(ekil deitirme, deformasyon)
3. Elektromanyetik etki

(endksiyon etkisi)
4. Akustik etki

(gk grlts) (yaklak 10 km'ye kadar)
5. Grsel etki

(k etkisi) (imek)
6. Elektrokimyasal etki

(Ozon O
3

, nitrik asit HNO
3

)
7. Canllara (insan ve hayvanlara)

etkisi,
tehlikeli yanklar, kas kaslmalar,
kalp ve solunum sorunu, adm gerilimi
YILDIRIMLIK
(Franszca Paratonneire, Eanlaml

Paratoner,

Eski eanlaml

Siperisaika)
Yaplar, yldrmn etkilerinden korumaya yarayan dzenek.
18. yy. ortalarnda Buffon, Romas ve Franklin'in yaptklar

incelemeler,
"Franklin ubuu" denilen ve gnmzde de kullanlan dzenein
bulunmasyla sonuland.
Dzenek, bir metal ubuktan, onu topran iinde bulunan topraklaycya
balayan bir balant

iletkeninden ve toprak iinde akm

datmaya yarayan
topraklaycdan oluur.
Louis Mertens, 19. yy.'da Faraday kafesi

ad

verilen, korunacak binay

topraklanm

iletkenler iine (bir Faraday kafesi iine) almaya dayanan bir
yntem gelitirmitir.
Daha sonralar

sivri ularda radyoaktif elementler kullanarak, yeniden yakalama
ucu gibi yaplarla koruma yaplmtr. Gnmzde radyoaktif yldrmlklar,
olas

bir radyoaktiviteden saknmak iin terk edilmitir.
Benjamin FRANKLIN

Amerikal

filozof, fiziki ve devlet
adam

(Boston 1706-Philadelphia 1790).

Gen

yata, basmevi yneten ve liberal
bir gazete yaymlayan kardei Jamesin
yanna girdi, basmclk mesleini sevdi
ve edebiyat almalarna balad.
1730'da Philadelphia'da bir basmevi ve
bir gazete kurdu. Poor Richard adl

bir
almanak kard.
Her eye ilgi duyuyordu; bir kulp at, bir ktphane, bir hastane ve yangna
kar

bir sigorta irketi kurdu, basmevlerini oaltt; mason etkinliklerine katld,
zamanla en nde gelen masonlardan biri oldu. Franklin, zellikle elektrik
olaylaryla ilgili aratrmalar yapt, ularn gcn

kefetti ve elektriin
korunumu ilkesini ortaya att. 1752'de, yldrmn elektriksel zelliini buldu ve
yldrml

icat etti. Bunun zerine Royal Society of London ve Paris Bilimler
akademisi Franklin'e kaplarn

at. Franklin 1736'da, Philadelphia meclis
sekreteri oldu ve siyasete atld.1750'de Pennsylvania meclisi'ne seildi, arazi
vergisine kar

olan byk ailelerle mcadele etti.
ngiliz Amerikas

Postalar'nn genel mdrlne getirildi,
posta servisinde dzeltmeler yapt. Kuzey Amerika'daki
smrgeler isyannn balangcnda, smrgelerde yaayanlar
Franklin'i, 1757'de ikayetlerini Londra'ya iletmekle, 1765'te
de Damga resmi yasas'na kar

itirazlarn

Lord Grenvillee
bildirmekle grevlendirdi. 1772'de Massachusetts valisi
Hutchinsonun smrge halkna ynelen hakaretlerle dolu
mektuplarn

ele geirerek yaymlad. Neredeyse asilerin su

orta

diye tutuklanacakt. Hem ngiltere kralnn sadk bir
uyruu, hem iyi bir Amerikan vatanda

olarak
kalamayacan

anlad. Philadelphia'da cokuyla karland

ve
birinci Amerikan Kongresi'ne milletvekili seildi. Jefferson ve
John Asfams ile birlikte Bamszlk Bildirisi'ni hazrlad

(1776) ve tek banalk siyasetinden yana olmasna karn,
Fransa ile ittifak grmelerini yrtmekle grevlendirildi.
Paris'te coku ve hayranlkla karland

ve Franszlar'n bu
duygularndan yararlanmay

baard. 1778'de Fransa ile ABD
arasnda dostluk anlamas, daha sonra, 1783'te ngiltere ile
bar

antlamas

imzaland. Bununla birlikte, Franklin
Amerika'ya ancak 1785'te dnd.
h
r
Benjamin Franklin (1706-1790)
Franklin ubuu

(1760), Franklin konisi
Koruma teli,
Koruma hatt,
Koruma iletkeni
Koruma as
Koruma blgesi

Michael FARADAY

ngiliz kimyac

ve fiziki (Newington, Surrey,
bugn Southwark, 1791 -

Hampton Court 1867).

Bir demircinin oluydu. Londra'da bir kitapda
almaya balad, daha sonra bir ciltinin yannda
rak oldu. Bylece ok sayda kitap okuma frsatn

buldu ve zellikle kimyaya ve elektrie ilgi duydu.
Geceleri Davy'nin Royal Institution'da verdii
derslere katld

ve bilimsel konferanslar

izledi.
Davy burada kendisine asistanlk grevi verdi; ayn

yerde 1825'te laboratuvar mdr, 1833'te de kimya
profesr

oldu.
Kimyayla ilgili ilk aratrmalarnda maden kmr

katranlarnda benzeni buldu.
Basit bir aletin iinde sktrma ve soutma yoluyla, anda bilinen hemen btn
gazlar

svlatrmay

baard. Oersted'in buluundan sonra, 1821 ylnda
elektromanyetizma konusunu incelemeye balad

ve bir mknatsn elektrik akm

zerindeki etkisini gzledi; bylece Ampre'in kuramlarn

tamamlam

oldu. Bu
yolla, srekli mknatslarn etkisi altndaki bir devreyi dndrmeyi baard

ve
elektrik motorunu altracak ilkeyi bulmu

oldu.
1831'de, kukusuz en nemli buluunu gerekletirdi: mekanik enerjiyi elektrik
enerjisine eviren elektromanyetik indklemeyi bularak dinamolarn yapmn

salad. 1833'te elektroliz kuramn

ortaya koydu; olayn adn, elektrot ve iyon
terimlerini ortaya att: kendi adn

tayan nitelik ve nicelik yasalarn

belirledi.
Daha sonra elektrostatikle urat, 1843'te bir elektroskoba bal

silindir
yardmyla elektriin korunumu ilkesini dorulad. Etkiyle elektriklenme kuramn

ortaya koydu; ukur bir iletkenin (Faraday kafesi) elektrostatik etkilere ekran

oluturduunu gsterdi. 1846'da elektrostatik enerjinin dielektriklerde yerletiini
buldu. Bu buluu Maxwell'in elektromanyetiklik kuramn

gelitirmesine yardmc

oldu ve elektrikle Hertz dalgalar

arasndaki bantlar

aklamaya yarad. Yine bu
bulu, yaltkanlarn zgl indkleme gcn

tanmlamay

salad. 1838'de elektro-

ldama olayn

ortaya koydu. 1845 tarihli son bulular, polarize n manyetik
alan zerindeki etkisi ve diyamanyetikliktir.
Michael Faraday (1791-1867)
Faraday Kafesi
Yldrmn uzakln

kestirme
Ik hz

= 300 000 000 m/s
Ses hz

= 340 m/s (havada)
Yol, l

= (Hz, v) x (Zaman, t)
rnek:
l

= 1 km = 1000 m ise
sesin bu yolu gitme sresi
t = 1000/340

3 s
olur.
Yldrmn uzakl

(km) = (Gk grltsn

duyma an

-

imek an) (s) / 3 s
rnek: llen sre

9 saniye ise yldrm 3 km uzaklkta,
18 saniye ise yldrm 6 km uzaklktadr.
Not: Gk grlts

en ok 10 km'den insan kula

ile duyulabilecek iddette olmaktadr.
Yldrm gvenlik pozisyonu