Cevre Temiz Enerji PDF

evre ve Temiz Enerji: Hidroelektrik
evre ve Orman Bakanl

Devlet Su leri Genel Mdrl
ANKARA - Mart 2011
Yayna Hazrlayanlar:
zcan DALKIR
Elif EEN
Grafk Tasarm:
brc Organizasyon Reklam Tasarm
Bas. Yay. Tur. n. Tic. San. Ltd. ti.
www.brcorganizasyon.com.tr
Bask:
MRK Matbaaclk ve
Tantm Hizmetleri Ltd. ti.
Ankara - Mart 2011
evre ve Orman Bakanl
Devlet Su leri Genel Mdrl
NDEKLER
NSZ ...........................................................................................................................................................................................................................................................................5
1. ENERJNN NEM VE ENERJ HTYACI ........................................................................................................7
2. ENERJ ETLER ..........................................................................................................................................................................................................9
2.1. Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar ............................................................................................................................. 10
a) Termik Enerji ............................................................................................................................................................................................................. 10
b) Doal Gaz .......................................................................................................................................................................................................................... 10
c) Nkleer Enerji .......................................................................................................................................................................................................... 11
2.2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ......................................................................................................................................... 12
a) Gne Enerjisi ......................................................................................................................................................................................................... 12
b) Rzgr Enerjisi ..................................................................................................................................................................................................... 13
c) Jeotermal Enerji............................................................................................................................................................................................... 13
d) Hidrojen Enerjisi ............................................................................................................................................................................................... 13
e) Biyoenerji .......................................................................................................................................................................................................................... 14
f) Hidroelektrik Enerji ..................................................................................................................................................................................... 14
3. KLM DEKL, EVRE VE ENERJ ........................................................................................................ 15
4. HDROELEKTRK ENERJ TRLER ............................................................................................................................ 19
4.1. Depolamal (Baraj) ........................................................................................................................................................................................ 19
4.2. Nehir Tipi (Reglatr) ............................................................................................................................................................................ 21
a) Dnyada Nehir Tipi HESler ................................................................................................................................................. 22
4.3. Pompajl Rezervuarl ............................................................................................................................................................................... 26
5. KK HDROELEKTRK SANTRALLER ...................................................................................................... 26
6. ENERJ RETMNDE HDROELEKTRN YER ..................................................................... 29
7. DNYADA HDROELEKTRK ENERJ .................................................................................................................... 32
7.1. Dnyada KHESlerin Durumu.................................................................................................................................. 36
8. TRKYEDE HDROELEKTRK ENERJ VE ENERJ HTYACI ......... 40
8.1. evre Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac.................................................................. 43
8.2. klim Deiiklii ve Karbon Ticareti
Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac ............................................................................................. 47
8.3. Enerji thalat ve Gelir Kayb Asndan
Hidroelektrik Enerji htiyac ......................................................................................................................................... 50
8.4. Arz Gvenlii Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac.................................. 51
9. TRKYEDE KHESLER VE NEHR TP HESLER ............................................................. 53
10. NEDEN NEHR TP HES? ................................................................................................................................................................. 57
10.1. Havza Planlama, Kaynak ve Potansiyel Tespiti Asndan ......... 57
10.2. Takn Kontrol Asndan ........................................................................................................................................ 57
10.3. evre Asndan ................................................................................................................................................................................. 58
10.4. stihdam Asndan ..................................................................................................................................................................... 58
SONSZ .............................................................................................................................................................................................................................................................. 58
KAYNAKLAR ......................................................................................................................................................................................................................................... 59
5
NSZ
Enerji; her lke iin kalknma,
istikrar, gelime, refah ve
artan hayat kalitesi anlamna
gelmektedir. Enerjinin yerinde,
zamannda, makul fiyatlarla
temini ise kalknma iin
vazgeilmezdir. nk retim
ancak enerji ile mmkndr.
Bununla birlikte enerji;
ekonomik, sosyal ve evresel
ynleri bulunan, ayn anda
pek ok sektrle balantl bir
konudur.
Sahip olduu bitki ve hayvan eitlilii, tabii ve kltrel gzellikleri ile Trkiye;
srekli enerji ihtiyacn srdrlebilir kalknma ve evre koruma ilkeleri ile
uzlatrmaya byk nem vermektedir. Btn tabii kaynaklarmzn koruma
kullanma dengesini gzeten, srdrlebilir kaynak ynetimi anlaynn hakim
klnmas iin ulamdan ziraate, sanayiden atk ynetimine kadar pek ok
alanda hem mevzuatta hem de uygulamada ok nemi admlar atlmtr.
Trkiyeyi enerjiye ok ihtiyac olmasna ramen, evreyi ok daha az kirleten
bir lke haline getirmek iin yatrmlarmz bilhassa evreyi gz nne alarak,
evre ve insan iin yapyoruz. nk biliyoruz ki srekli enerji temini gibi temiz
evre de bir ihtiya, bir haktr. Temiz enerji, temiz evre demektir.
Dnya genelindeki en yksek byme oranlarndan birine sahip olan Trkiye,
srdrlebilir kalknma hamlelerini yetersiz enerji kaynaklar ile beslemek
durumundadr. Dnyadaki temel enerji ihtiyalarnn drtte n karlayan
ancak hzla azalan fosil yaktlar hem sera gazlar ile kresel snmaya sebep
olmakta hem de fiyat dalgalanmalarndan ok abuk etkilenmektedir.
Gne ve rzgar gibi yenilenebilir enerjilerse henz byk apl ihtiyalar
6
karlayabilecek kadar gelimi deildir. Bu itibarla artan enerji ann
kapatlmas iin Trkiyenin nndeki en uygun seenek su yani hidroelektriktir.
Hayatn devamll iin vazgeilmez olan zaruri ihtiyalar bnyesinde
barndran, insana hem ime suyu hem de enerji olarak geri dnen su; bereket
ve refah depolayan baraj ve tesisler sayesinde tarlalarmzda altn baaklara,
lambalarmzda a dnr. Durmakszn yenilenen su evriminden elde
edilen hidroelektrik enerji; yenilenebilir, gvenli, verimli, yeil, yerli ve ucuz
bir kaynaktr.
Temiz ve srekli bir enerji kayna olan suyun mmkn olan en ksa srede
faydaya dntrlmesi, boa akan su kaynaklarnn milli ekonomiye
kazandrlmas, projelerin daha ksa srede tamamlanarak gelecekte muhtemel
enerji ann yerli kaynaklar ile karlanmas iin 26 Haziran 2003 tarihinde,
Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii karlmtr. zkaynamz olan
btn hidroelektrik potansiyelimizin harekete geirilmesi; her yl enerjiye
dediimiz dviz miktarn 15 milyar dolar drecei gibi lkemizin da
bamln da azaltacaktr.
Akan suyun gcnden faydalanan hidrolik kaynakl enerji tesisleri; evre
kirliliine ve sera gaz emisyonuna sebep olmadan, temiz ve yenilenebilir enerji
salar, suyu kontrol edip dzenleyerek sel ve taknlarn nne geer. HES
projeleri ile hem enerji retilecek hem de nehirlerimiz akmaya devam edecektir.
yi planlanm evre ile uyumlu, yeil ve maviyi buluturan hidroelektrik santral
projeleri; enerji ve kalknmay da beraberinde getirecektir.
Prof. Dr. Veysel EROLU
evre ve Orman Bakan
7
1. ENERJNN NEM VE ENERJ HTYACI
Bir lke iin kalknma,
istikrar, gelime, refah
ve artan hayat kalitesi
anlamna gelen enerjinin
vazgeilmezlii her zaman
ve mekanda alt izilebilecek
bir gerektir. Nasl ki her
canlnn hayatn idame
ettirebilmek iin enerjiye
ihtiyac varsa, insanolunun
ilm ve teknik almalar
neticesinde ortaya koyduu
tesislerin, fabrikalarn ve
makinelerin de almak, retmek iin enerjiye ihtiyac vardr. Dnyada nfus
art, ehirleme, sanayileme ve teknolojinin yaygnlamasna paralel olarak
enerji tketimi de srekli artmaktadr.
lkemizde ve btn dnyada sosyal ve ekonomik kalknmann temel
gstergesi olan enerjiye gn getike daha ok ihtiya duyulmas, enerji
kaynaklarnn snrl olmas ve srekli tketilmesi gereinin daha geni
kesimlerce anlalmas, lkeleri; enerji politikalarn yeniden gzden geirmeye
ve enerjiyi daha etkin kullanmaya yneltmitir. Kresel enerji kullanm, ylda
yaklak %2 art gstermektedir. Nfus art, iktisadi byme ve yksek
hayat standartlarn yakalama abalar, insanolunun tasarruf etmeye dair
alkanlklarndan giderek uzaklamas enerji sarfiyatndaki artta etkili olan
nemli faktrlerdendir.
LKELER YILLIK TALEP ARTII (%)
Dnya ortalamas 2.4
Gelimi lkeler ortalamas < 2.0
Gelimekte olan lkeler ortalamas 4.1
Trkiye
6-8
Tablo 1 Enerji htiyacndaki Art
8
Tablo 2 Baz lkelerin Yllara Gre Toplam Elektrik Tketimi (milyar kilowatt.saat)
Nfus 2005 2006 2007 2008
Avusturya
8 milyon 60 61 63 63
Belika
10 milyon 82 85 84 84
Finlandiya
5 milyon 81 86 87 83
Fransa
64 milyon 449 445 447 460
Almanya
82 milyon 543 547 547 544
Yunanistan
11 milyon 54 55 58 59
talya
59 milyon 307 313 314 314
Hollanda
16 milyon 107 109 111 112
Norve
4,5 milyon 113 110 113 115
Polonya
38 milyon 119 125 129 132
Portekiz
10,5 milyon 46 47 48 48
spanya
45 milyon 244 261 264 267
Trkiye
72,5 milyon 160 174 190 198
Kaynak: Energy Information Administration
Bugn bir lkenin elektrik enerjisi tketimi, o lkenin gelimiliinin de bir
gstergesidir. Gelimi lkelerde kii bana yllk elektrik tketimi 8.900
kilowatt.saat iken, Dnya ortalamas 2.500 kilowatt.saattir. Baz lkelerin
2009 yl kii bana tketilen yllk elektrik miktarlarna baktmzda (CIA
World Factbook 2010);
Norvete 27.636 kWh/yl
Finlandiyada 16.551 kWh/yl
Kanadada 15.826 kWh/yl
ABDde 12.668 kWh/yl
Japonyada 8.498 kWh/yldr.
Az gelimi lkelerde bu rakam 30 kWha kadar dmektedir. Trkiyenin
2.685 kWh/yl olan kii bana elektrik tketiminin ise artrlmas gerektii
aikardr.
20000
Twh
1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007
Afrika
Orta Dou
Asya
Latin Amerika
Japonya ve Pasifk
Kuzey Amerika
Avrupa
BDT
18000
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
ekil 1- Elektrik Enerjisi retiminin Deiimi (1971-2007)
9
Dnya genelinde enerji talebi en ok artan lkelerden biri olan Trkiye, dinamik
gelime srecinde katlanarak artan ekilde enerjiye ihtiya duymaktadr. Srekli
ve istikrarl bir byme srecini devam ettirebilmek iin enerji vazgeilmezdir.
1960larda yaklak 3 milyar kilowatt.saat olan Trkiyenin elektrik sarfiyat,
2009 ylnda 194 milyar kilowatt.saat olarak gereklemitir. lkemizin
toplam elektrik sarfiyat 2009 yl hari btn yllarda yaklak olarak %7
deerine ulam ve bir nceki yla gre ortalama % 4-10 arasnda art
gstermitir (TEA 2009 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporu).
Elektrik tketiminin 2020 ylnda yksek ihtimalli senaryoya gre yllk
yaklak %8 artla 450 milyar kWhe, dk ihtimalli senaryoya gre ise
yllk ortalama %6,1 artla 372 milyar kWhe ulamas beklenmektedir.
Bu artn karlanabilmesi iin bata yerli kaynaklar olmak zere, btn
enerji kaynaklarnn gvenilir, srekli ve kabul edilebilir maliyette tketiciye
ulatrlmasna ynelik tesislerin ina edilmesi gerekmektedir. Enerji
eitliliinin salanmas arz gvenlii asndan da nem tamaktadr.
lkemizin 2010 ylnda elektrik retiminin,
%46s doal gazdan, %25i kmrden, %25i
hidroelektrikten, %2si sv yaktlardan ve %2si
de rzgr, jeotermal gibi dier yenilenebilir
kaynaklardan elde edilmitir (TEA 2010 Yl
Sistem letme Faaliyetleri Raporu). Doal gaz
byk oranda ithal eden lkemiz asndan hayatn
devamll iin vazgeilmez olan zaruri ihtiyalar
bnyesinde barndran, insana hem ime suyu hem
de enerji olarak geri dnen su, temiz ve kullanlabilir
enerji kaynaklarnn en banda gelmektedir.
2. ENERJ ETLER
Gnmzde enerji kaynaklar; yenilenemeyen
enerji kaynaklar (kmr, petrol, doal gaz ve
nkleer enerji) ve yenilenebilen enerji kaynaklar
(biyoenerji, jeotermal enerji, gne, rzgar,
hidrojen, hidrolik, gelgit ve dalga enerjisi) eklinde
snfandrlmaktadr.
En iyimser tahminler bile nmzdeki 50 yl iinde
petrol rezervlerinin byk lde tkenecei ve
ihtiyac karlayamayaca ynndedir. Kmr ve
doal gaz iin de uzun srete benzer bir durum
sz konusudur. Dolaysyla btn dnyada olduu
gibi lkemizde de yenilenebilir enerji kaynaklar
byk nem kazanmtr.
10
2.1. Yenilenemeyen Enerji Kaynaklar
a) Termik Enerji
Termik enerji santrallerinde yakt olarak balca maden kmr, linyit ve petrol
(fuel oil) kullanlr. oktan beri bilinen ve kullanlan bir teknoloji olduundan,
iletme esnasnda rzalar, problemler az olur. Ekonomik mrleri orta
seviyededir (40-50 yl). Randmanlar dktr (%35 civarnda). Durmu
trbinlerin harekete geip retime balamalar uzun zaman alr (6-9 saat).
Bu sebepten iletme esneklikleri fazla deildir ve pik talebi karlamak iin
kullanlamazlar. Gnde 24 saat alarak baz talebi karlarlar.

En byk mahzuru, hava kirliliine yol amalardr. Yeryznn hemen
her blgesini etkileyen asit yamurlarnn, havay kirleten yanmam kat
taneciklerin ve dnyamzn geleceini tehdit eden kresel snmaya sebep olan
sera gazlarnn en byk sulusu kmrle ve linyitle alan termik santrallerdir.
Ayrca bu santrallerden atk madde olarak kan byk miktarlarda uucu kln
nasl bertaraf edilecei de nemli bir problemdir.
b) Doal Gaz
Gaz trbinleri termik santrallere nazaran havay daha az kirletirler. Yksek hzl
ve yksek sl makineler olduklar iin sk rza yapmalar beklenir. Normal
olarak ylda bir ay planlanm bakm iin servis d kalrlar. Genellikle ylda bir
ay da rza sebebiyle servis d olurlar. Ekonomik mrleri ksadr (kombine
evrim santrallerinde 20-25 yl). Randmanlar dktr (basit evrimlide
%35, kombine dnmlde %60 civarnda). Basit evrimlide sistemlerde
durmu halde olan trbinler abucak iletme hline geebilirler.
htiya duyulan enerjiyi eitli kaynaklardan temin etmek mmkndr. Ancak,
bunlar arasnda seim yaparken, yakt retiminden atk ynetimine kadar
btn enerji zinciri de mutlaka dikkate alnmaldr.
ekil 2 Dnyada Enerji
retiminin Kaynaklara
Gre Dalm

Kmr
Doalgaz
Nkleer
Hidroelektrik
Petrol
Biyoktle
Rzgar
Dier
%0,6
%0,8
%1,3
%1,3
%16
%14
%21
%41
Gnmzdeki enerji retiminin
kaynaklara gre dalmna
bakldnda, retimin 2/3nden
fazlas (% 68i) fosil kaynaklardan
gelmektedir (kmr, mazot, doal
gaz).
11
lk yatrm masrafarnn nisbeten dk olmasna karn, iletme-bakm ve
bilhassa yakt mliyetleri ok yksek olduundan, doal gaz santrallerinden
elde edilen elektrik pahal olur. Bu sebeple gelimi Bat lkelerinde doal gaz
santralleri gnde 4-5 saat pik talebi karlamak iin altrlrlar.
c) Nkleer Enerji
Nkleer enerji, ilk yatrm masrafar ok yksek, iletme masrafar olduka
yksek olduundan, nisbeten pahal bir enerjidir. Ekonomik mrleri ksadr
(25-30 yl). letme esneklikleri yoktur. Durmu bir nitenin alr hle
getirilmesi gnler hatta hafalar gerektirebilir. Bu sebeple ancak gnde 24
saat alarak baz talebi karlamak iin kullanlabilirler.
Kullanlm, snm uranyum yakt hl radyoaktifir ve daha binlerce sene
radyoaktif olarak kalacaktr. Bunlarn tanmas ve emniyetli bir ekilde
depolanmas dnyann her yerinde henz tam olarak zlmemi byk
bir problemdir. mrn tamamlam olan bir nkleer santralin servisten
kartlmas da zor ve pahal bir ilemdir. Bir kaza hlinde nemli radyasyon
riski tar.
ekil 3 - Enerji Santrallerinin lk Yatrm Maliyetleri
Kaynak: US Department of Energy
6
5
4
3
2
1
0
Termik Nkleer Hidroelektrik Gaz Trbini
ekil 4 - Enerji Santrallerinin letme Maliyetleri
5
4
3
2
1
0
Termik Nkleer Hidroelektrik Gaz Trbini
Yakt
Bakm
letme
K
u
r
u
l
u

G

M
a
l
i
y
e
t
i
(
1
0
0
0
$
/
k
w
h
)
*
r
e
t
i
m

M
a
l
i
y
e
t
i
(
/
k
w
h
)
*
* 1996 yl fiyatlaryla
12
2.2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
Yenilenebilir enerji, tabii srelerde mevcut bulunan ve kendini yenileyen bir
enerji trdr. Bu tr kaynaklar su, jeotermal, rzgr, gne ve biyolojik
faaliyetlerdir.
a) Gne Enerjisi
Gne enerjisi, gnein ekirdeinde yer alan fzyon sreci ile aa kan
ma enerjisidir. Gne enerjisinden faydalanma konusundaki almalar
zellikle 1970lerden sonra hz kazanm, evresel olarak temiz bir enerji
kayna olarak kendini kabul ettirmitir. Gne enerjisi teknolojileri metot,
malzeme ve teknolojik dzey asndan ok eitlilik gstermekle birlikte
temel olarak sl gne teknolojileri ve gne pilleri olarak ikiye ayrlmaktadr.
Gne enerjisi; yakt masraf olmayan, iletme maliyeti dk, enerji kayna
tkenmeyen ve evreyi kirletmeyen bir enerji trdr. Ancak geni kullanm
alanlarna ihtiya duyulmas, kullanlabilir enerjileri dntrme teknolojisinin
henz tam olarak yaygnlamamas, ilk yatrm maliyetinin yksek olmas ve
gelen enerjinin kesikli ve deiken olmas en nemli dezavantajlardr.
Trkiye, gne kua ad verilen 40
o
kuzey ve 40
o
gney enlemleri
arasnda yer almakta olup gne enerjisi bakmndan orta zenginlikte bir
lke durumundadr. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresinin
yksek olmasna karlk dk ve orta scaklk uygulamalarnda snrl
sayda kullanlmaktadr. Trkiyenin ortalama yllk toplam gnelenme sresi
2640 saat olarak tespit edilmitir. En fazla gne enerjisi alan blge Gney
Dou Anadolu olup, bunu Akdeniz Blgesi izlemektedir.
Blge
Toplam Gne Enerjisi
(kWh/m
2
-yl)
Gnelenme Sresi
(Saat/yl)
Gney Dou Anadolu
1460 2993
Akdeniz
1390 2956
Dou Anadolu
1365 2664
Anadolu
1314 2628
Ege
1304 2738
Marmara
1168 2409
Karadeniz
1120 1971
Tablo 3 - Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm
(Kaynak: EE Genel Mdrl)
Trkiyede gne enerjisinin en yaygn kullanm scak su stma sistemleridir.
lkemizde kullanlan gne pili kurulu gc 300 kW civarndadr.
13
b) Rzgr Enerjisi
Meteorolojik artlara bal olmakla birlikte enerji retiminde kullanlan bir
dier kaynak da rzgrdr. Rzgr enerjisinden yararlanabilmek iin ncelikle
potansiyelin belirlenmesi gerekmektedir. En yaygn olarak kullanlan hesaplama
yntemi Danimarkada RISO Laboratuarlarnda gelitirilmi bulunan Rzgar
Atlas Analiz ve Uygulama Program (WASP)dr.
Rzgar enerjisi yenilenebilir ve temizdir. Ancak gvenilir olmad iin ilve
olarak gvenilir santrallerin de olmas zaruridir. retim talebe bal deildir,
rzgrn esmesine baldr. Rzgr trbinlerinin bakm masraf ve zahmetlidir.
lkemizde rzgr enerjisi dnm sistemlerine uygun olan yerleri belirlemek
maksadyla Trkiye Rzgr Atlas hazrlanmtr. Ayrca Avrupa Birlii
Komisyonunun yenilenebilir enerji konusundaki %12lik yenilenebilir enerji
kullanm hedefine ulamak iin Avrupa Birlii ile IRESMED (Integration of
Renewable Energies into Electricity Network) Projesi ve Akdeniz lkeleri ile
de MED 2010 Projesi yrtlmektedir. 2010 yl itibariyle lkemizde rzgr
enerjisi kurulu gc 1.202 MWa ulamtr.
c) Jeotermal Enerji
Jeotermal enerji; ksaca yer ss olup, jeotermal kaynaklardan dorudan
veya dolayl her trl faydalanmay kapsamaktadr. Jeotermal enerji yeni,
yenilenebilir, srdrlebilir, ucuz, gvenilir, yanma teknolojisi kullanlmad
iin evre dostu, yerli ve yeil bir enerji trdr.
Jeotermal enerjinin en nemli mahzuru, tabii artlar sebebiyle ekonomik
olarak kullanm alanlarnn snrl olmasdr. Ayrca, yeryzne kan jeotermal
akkanda bor, iyot gibi tehlikeli maddeler bulunduundan, evre kirliliine
sebep olmaktadr. Dier bir problem de bu akkann ok abuk kabuklaarak
kuyular tkamasdr. Zararl maddelerin temizlenmesi ve kuyularn almas
iin yksek harcamalar gerekmektedir.
Trkiyenin toplam jeotermal s ve elektrik potansiyeli 31.500 MWt olup bu
rakam yllk 30 milyar m
3
doal gaza edeerdir. 2010 yl itibariyle lkemizde
jeotermal s kapasitesi 4.481 MWe ykseltilmitir.
d) Hidrojen Enerjisi
Hidrojen, 1500l yllarda kefedilmi ancak 1700l yllarda yanabilme
zelliinin farkna varlmtr. Hidrojen tabiatta serbest halde bulunmaz,
bileikler halinde bulunur ve en ok bilinen bileii de sudur. Hidrojen gaz
farkl yntemlerle elde edildii gibi su, gne enerjisi veya onun trevleri olarak
kabul edilen rzgr, dalga ve biyoktle ile de retilebilmektedir. Aratrmalar,
14
mevcut artlarda hidrojenin dier yaktlardan yaklak kat pahal olduunu
ve yaygn bir enerji kayna olarak kullanmnn hidrojen retiminde mliyet
drc teknolojik gelimelere bal olacan gstermektedir.
e) Biyoenerji
Biyoktle; bitkiler, aalar ve zirai bitkilerin oluturduu btn organik
maddeleri tanmlamaktadr. Biyoktle kaynaklarmz; tarm, orman,
hayvan, organik ehir atklarndan olumaktadr. Trkiyenin hayvansal atk
potansiyeline karlk gelen retilebilecek biyogaz miktarnn 1,5-2 Milyon
Ton Edeer Petrol (MTEP) olduu deerlendirilmektedir. Atk potansiyelimiz
yaklak 8,6 (MTEP) olup bunun 6 milyon TEPi snma maksatl kullanlmaktadr.
2009 ylnda biyoktle kaynaklarndan elde edilen toplam enerji miktar
66 bin TEPtir. 2010 ylnda 17 MW kurulu gcnde p gaz ve biyogaz
kaynakl elektrik retim santrali iletmeye alnmtr. stanbul ve Gaziantep
ehirlerimizde kat atk depo alanlarnda oluan metandan elektrik retimine
de balanmtr.
f) Hidroelektrik Enerji
nsanolunun milttan nce ilk alarda su deirmenleri ile faydalanmaya
balad suyun gc, gnmzde de halen vazgeilmez bir enerji kaynadr.
Hemen hemen btn enerji kaynaklar, gne nmnn maddeler zerindeki
fiziksel ve kimyasal tesirinden meydana gelmektedir. Hidrolik enerji de gne
enerjisinin salad hidrolojik evrim neticesinde dolayl olarak oluan bir
enerji kaynadr.
ekil 5 - Su evrimi (Harvey,1998)
Su evrimi
Younlatrma
Buharlama
Terleme
Atmosferdeki su birikimi
Ya
Buz ve kardaki
su birikimi
Eriyen karn
derelere ak
Yzey ak
Akarsu ak
Okyanuslardaki
su birikimi
Yeralt suyu depolanmas
Kaynak
Tatl su
birikimi
Szma
15
Deniz, gl veya nehirlerdeki sular, gne enerjisi ile buharlamakta,
oluan su buhar rzgrn etkisiyle de srklenerek atmosferik artlarda
younlaarak yamur veya kar halinde yeryzne ya olarak dmekte ve
nehirleri beslemektedir. Bylelikle hidrolik enerji kendini srekli yenileyen bir
enerji kayna olmaktadr. Hidroelektrik enerji retimi ise suyun potansiyel
enerjisinin kinetik enerjiye dntrlmesi ile salanmaktadr.
Su, bir cebri boru yardmyla rezervuardan alnarak trbine verilmektedir.
Trbinlere bal jeneratrlerin dnmesi ile de elektrik enerjisi retilmektedir.
3. KLM DEKL, EVRE VE ENERJ
Kresel enerji tketim rakamlar incelendiinde %69 ile en byk pay fosil
yaktlar almaktadr. Buna karlk yenilenebilir enerji pay %31 olarak ifade
edilmektedir. Fosil yaktlar (kmr, petrol ve doal gaz), hemen hemen btn
lkelerde temel enerji retim kayna olarak karmza kmaktadrlar. Fosil
yaktlarn evresel tesirleri gz nne alndnda karmza sera etkisi, asit
yamurlar ve hava kirlilii kmaktadr. Bu tr yaktlardan yanma neticesinde
enerji elde edildiinde yanma rnleri (CO
2
, NOx ve SO
2
gibi gazlar), baca
gaz olarak atmosfer iinde dalmaktadr. Baca gazlar ayrca uucu kl ve
hidrokarbonlar iermektedirler. zellikle sl deerleri dk, kl ve kkrt
ierikleri yksek olan kalitesiz yerli linyitlerin kullanlmas, hava kirliliini
artrmaktadr.
Nikel, kadmiyum, kurun, arsenik gibi zehirli metaller de fosil yaktlarn
yanmas sonucu atmosfere atlan dier maddelerdir. Karbondioksit (CO
2
),
sera etkisi oluumunda etkin rol oynamaktadr. Dnyadaki sanayileme,
gelime ncesi atmosferdeki CO
2
konsantrasyonu 280 ppm (milyonda birim)
dolaylarnda idi. Bu konsantrasyon, 1958de 315 ppm, 1986da 350 ppm ve
2005de 379 ppm dzeyine kadar ykselmitir. Artan CO
2
miktar, sera etkisi
ekil 6 - Hidroelektrik Enerji retimi
Kaynak: Environment Canada
Elektrik iletim hatt
Baraj
Baraj
Trbin
Kuyruk
suyu k
Transformatr
Santral
Jeneratr
C
e
b
r
i

b
o
r
u
Su alma
kapaklar
Rezervuar
16
ile yerkrenin scaklnn artmasna sebep olmakta, bu da iklim dengelerinin
bozulmasna yol amaktadr. Kkrtdioksit (SO
2
) ve Azotoksit (NOx) ise esas
olarak asit yamurlarna yol amaktadr. Atmosferdeki su buhar ile birleen
SO
2
ve NOx slfrik ve nitrik asit oluturmakta ve bu da dnyann ekolojik
dengesinin bozulmasna sebep olmaktadr.
Hava kirlilii ve asit yamurlarnn yan sra fosil yaktlarn kullanm ve
tamacl da eitli riskler tamaktadr. Kmr madencilii alanlara
salk riskleri getirmekte, petrol tayan tankerlerin sebep olduu kazalar
yzlerce ton petroln denize yaylmasna yol aabilmektedir.
ekil 7- Alternatif Enerji Santrallerinin evresel Tesirleri
Kaynak: Schweizerischer Wasserwirtschaftsverband
0 5 10 15 20 25 30
Nkleer
Santral
Hava Kirlilii
klime Etkisi
klime Etkisi
klime Etkisi
Risk nleme
Normal letme
Radyoaktivite Durumu
Rzgar
Santral
Gne Enerjisi
Santral
Baraj Tipi HES
Nehir Tipi HES
Kombine evrim
Santral
Maden Kmr
Santral
Linyit
Santral
Fuel Oil
Santrali
ekil 8- Enerji Kaynaklarnn Meydana Getirdii Karbondioksit Emisyon Miktarlar
Kaynak: Choosing the Nuclear Power Option: Factors to be considered, UAEA, 1998.
0 200 400 600 800 1000
Rzgar
CO
2
Emisyonu (g/kW.saat)
Gne Pili
Hidro
Nkleer
Doal Gaz
Petrol
Takmr
Linyit
20
200
4
25
380
760
790
910
17
Enerji retiminin evre zerindeki tesirleri deiik biimlerde deerlendirilebilir.
Bu deerlendirmeler, her bir kaynak iin birim enerji retimine karlk
gelen kirletici madde tip ve miktarlar, bunlarn evre ve atmosfer ierisinde
dalmlar, alanlarn ve halkn sal zerine etkileri, atn miktar ve
zehirlilii, uzun dnemde evre ve evreyle ilgili sistemler zerindeki tesirleri
alarndan dikkate alnarak yaplabilir. Enerji retim trleri arasnda seim
yaparken teknik, evresel, sosyal ve ekonomik tesirleri bir btn olarak
dnlmelidir.
Bilindii gibi, dnyada artan nfus ve sanayilemeye bal olarak enerji
ihtiyac da her geen yl artmakta, bu ihtiyac karlamak iin arlkl olarak
kullanlan fosil yakt rezervi ise sratle azalmaktadr. En iyimser tahminler
bile nmzdeki 50 yl iinde petrol rezervlerinin byk lde tkenecei
ve ihtiyac karlayamayaca ynndedir. Kmr ve doal gaz iinde uzun
srete benzer bir durum sz konusudur. Dolaysyla btn Dnyada olduu
gibi lkemizde de yenilenebilir enerji kaynaklar byk nem kazanmtr.
lkemiz iin yenilenebilir kaynaklar ierisinde potansiyel adan n plana
kan kaynak ise hidroelektrik kaynaktr.
Enerjide da baml bir lke olmamz dolaysyla, HESlerin yaplmas
lkemiz menfaatleri asndan bir zarurettir. Hidroelektrik santrallerimiz bir
yenilenebilir enerji kayna evre dostu bir yatrmdr.
Dnya genelinde sera gaz emisyonlarnn ok byk bir blm (%75-
90) enerji retimi faaliyetleri sonucunda gereklemektedir. Bu durumda
iklim deiiklii ile mcadelede en nemli faaliyet yeil enerji kaynaklarnn
kullanm olacaktr.
Dnyada ekonomik olarak yaplabilir hidroelektrik retim potansiyelinin
yarsnn bile gelitirilmesi sera gaz emisyonlarnn %13 orannda azalmasn
salayacaktr. 2008 ylnda yalnzca kmr ile alan termik santrallerin
atmosfere sald karbondioksit miktar 64 milyon ton civarndadr.
Karbondioksit emisyonu yannda kmr ve doal gaz ithalat sebebiyle yaklak
ylda 25 milyar dolar dviz kayb olmaktadr. stikrarl yatrm programlarnn
devam etmesine bal olarak 2023 yl itibariyle kurulu HESler sayesinde
27 milyon ton emisyon azaltm salanabilmesi ngrlmektedir.
Bugn AB lkelerindeki mevcut kk hidroelektrik santral (KHES) retimi,
fosil yaktlarn yerini alarak tabiat ve toplumu, evre problemlerinin banda
gelen sera gazlar ve slfr dioksit gibi zararl emisyonlardan korumaktadr.
18
ekil 10 - 2008 Yl Sektrlere Gre Toplam Sera Gaz Emisyonlar (milyon ton)
Enerji
277,7 MTon
%76
Atk
33,9 MTon
%9
Tarm
25 MTon
%7
Sanayi
29,8 MTon
%8
ekil 9 - Yllar itibariyle Trkiyenin Kmlatif Sera Gaz Emisyonlarnn Geliimi
350
400
1
9
9
0
0
50
100
150
200
250
300
1
9
9
1
1
9
9
2
1
9
9
3
1
9
9
4
1
9
9
5
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
Yllar
T
o
p
l
a
m

E
m
i
s
y
o
n
l
a
r

(
M
i
l
y
o
n

C
O
2
-
e

T
o
n
T
o
p
l
a
m

E
m
i
s
y
o
n
l
a
r

(
M
i
l
y
o
n

C
O
2
-
e

T
o
n
187
199
210
222
217
238
259
272
274 275
297
278
286
303
312
330
350
380
367
Trkiyenin sera gaz emisyonlar, 1990 yl seviyesiyle karlatrldnda
2008 ylnda iki katna karak 366,5 Mt CO
2
e miktarna ulamtr.
Mevcut retim, CO
2
salmn yllk 32 milyon ton ve slfr dioksit salmn da
105 bin ton azalmaktadr. Elektrik retiminde fosil yaktlarn yksek oran,
son yirmi ylda sera gaz emisyonlarndaki artn balca sebeplerinden biridir.
Sera gaz emisyonlarnn azaltlmas iin, yenilenebilir enerji kaynaklarnn
elektrik retimindeki paynn arttrlmas gereklidir.
19
Tablo 4- Deiik Teknolojilerin Maliyetleri
4. HDROELEKTRK ENERJ TRLER
Hidroelektrik santraller, temel olarak depolamal, doal akl (nehir tipi) ve
pompajl rezervuarl olmak zere grupta deerlendirilebilir.
4.1. Depolamal (Baraj)
Depolamal sistemde suyun n bir baraj ile kapatlarak, barajn gerisinde
bir rezervuar oluturulur. Bylece, yal sezonda akarsuyun debileri bu
rezervuarda biriktirilir. Yasz ve kurak sezonda ihtiya duyulan su eksii bu
birikmi su hacminden temin edilir.
Trkiyenin 2008 yl sera gaz emisyonlarna bakldnda, en byk pay
enerji sektrnde aittir. Trkiyenin elektrik retim stratejisini ortaya koyan
ve bu balamda en nemli ulusal belge niteliini tayan Trkiye Elektrik
Enerjisi Piyasas ve Arz Gvenlii Strateji Belgesi, bu alandaki ulusal ilke
ve hedeferi ortaya koymaktadr. Strateji Belgesi, Trkiyenin toplam elektrik
retiminde yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn arttrlmas iin 2023 yl
hedefinin milli enerji politikalarnn merkezinde yer aldn belirtmektedir.
Buna ilikin genel hedef, yenilenebilir kaynaklarn elektrik enerjisi retimi
ierisindeki paynn 2023 ylnda en az %30 dzeyinde olmasnn
salanmasdr. Hidroelektrik kaynaklarmzn da tamamnn deerlendirilmesi
hedefenmektedir. Belirlenen hedefere ulalabilmesi iin 2023 ylna kadar
ilave 22.500 MW hidrolik, 19.000 MW rzgr ve 420 MW jeotermal gcn
iletmeye alnmas gerekmektedir.
BM klim Deiiklii ereve Szlemesi hkmlerinin uygulanmas
kapsamnda, enerjinin lke ekonomisindeki nemi ve evrenin korunmas gz
nnde bulundurulduunda yenilenebilir enerji kaynaklarna arlk verilmesi
gerekmektedir. Bu kaynaklar iinde hidroelektrik gne ve rzgr enerjisiyle
karlatrldnda en ekonomik ve gvenilir olandr.
TEKNOLOJ MALYET (2009 yl fiyatlaryla/$)
Biyoktle Enerjisi
5 - 15 /kWh
Rzgar Enerjisi
5 - 13 /kWh
Gne Enerjisi
25 - 125 /kWh
Hidroelektrik Enerji
Byk Santraller
2 - 8 /kWh
Kk Santraller
4 - 10 /kWh
Jeotermal Enerji
2 - 10 /kWh
Deniz Enerjisi
Gel - git
8 - 15 /kWh
Dalga
8 - 20 /kWh
Aknt
8 - 15 /kWh
20
Ayrca, rezervuarda biriken sular baraj yksekliine yakn bir d de
kazanarak potansiyel enerjilerini artrm olurlar. Bilindii gibi enerji retimi
d ile debinin arpmyla doru orantldr. Bir tarafan debi, dier tarafan
d ne kadar artarsa, retilecek enerji de o kadar artar.
Barajlarn en byk avantaj, debi dzenlemesidir Depolamal hidroelektrik
santrallerde, zaman iinde rasgele bir deiken niteliinde olan akm,
depolama yaplmak suretiyle dzenlenmekte ve bu dzenli debiyle akarsudan
elde edilen gvenilir enerji byk lde artmaktadr. Debi dzenlemesi yalnz
enerji barajlarnn deil, ime suyu ve sulama maksatl barajlarn da salad
ok, pek ok nemli bir faydadr. Bu hizmeti salayacak barajlardan baka
bir tesis yoktur. Barajlar bu debi dzenlemesini mevsimler arasnda (yal
mevsimde biriktirip kurak mevsimde su vermek) yaptklar gibi, yllar arasnda
da (yal yllarda biriktirip kurak yllarda su temin etmek) yapabilirler. Bu
adan barajlar lkemizde asla vazgeilemeyecek tesislerdir.
Halk asndan barajlarn en byk faydas, zerinde ina edildikleri akarsuyun
doal artlarda yaratabilecei takn tehlikesinin ve taknlardan kaynaklanan
ok byk mal ve can kayplarnn azaltlmasdr. Dolusavak kapasitesi, hava
pay, feyezan telemesi ve geici feyezan depolama hacmi doru olarak
tasarmlanm her baraj, mutlaka mansabndaki takn riskini byk lde
azaltarak, mansapta yaayan vatandalar iin paha biilmez bir hizmet verir.
Takn riskini azaltmak iin yaplabilecek sel kapan, vs. gibi dier tedbirlerin
faydas hibir ekilde barajlarla kyas edilemez. Bu adan da barajlar zaruri ve
vazgeilemeyecek tesislerdir.
Barajlar iin mahzur olarak
sylenebilecek ey ilk yatrm
maliyetlerinin yksek ve inaat
srelerinin uzun olmasdr.
Maamafih, yakt paras denmedii
ve iletme-bakm masrafar ok
dk olduu iin uzun vdede en
ekonomik enerji trdr. Akarsu
ovaya indikten sonra zerine
yaplan barajlarda deerli tarm
arazisi, yerleim yerleri ve hatta
baz kltrel miras rezervuar sular
altnda kalarak kaybedilebilir. Lkin,
akarsuyun yukar mecralarnda,
dalk arazide yaplan barajlarda
bu mahzur minimum seviyededir,
hatta hi yoktur.
21
4.2. Nehir Tipi (Reglatr)
Nehir Tipi Santrallerde
akarsuyun zerine yaplan
bir reglatr ile su seviyesi
bir miktar kabartlr.
Bylece debilerin Sualma
Yaps tarafndan daha
kolay alnmas salanr,
hem de bir miktar d
kazanlm olur. Bu tip
tesislerde debi dzenlemesi
olmaz. Santralin retecei
elektrik enerjisi mevsimlere
bal olarak deiir.
retilecek gvenilir enerji akarsuyun tabii artlarda gelen minimum debisi ile
snrldr, dolaysyla kk bir miktardr. retilen elektriin byk bir ksm
ikincil enerjidir. Oysa depolamal baraj tesislerinde, tam tersine, retilen
elektriin byk bir ksm gvenilir enerji olur. Eer Nehir Tipi Santrallerin
menbanda byk barajlar varsa, o barajlarn rezervuarlarnda salanan debi
dzenlemesinden mansaptaki nehir tipi santraller de istifade ederler. Bu
durumda onlarn rettii gvenilir enerji de byk miktarda artar.
Nehir Tipi Santraller balca iki ksma ayrlabilirler:
a) Hidroelektrik santralin reglatre bitiik olmas hli: Bu durumda d
reglatr ykseklii ile snrl,
dolaysyla kktr. retilecek
enerji miktar daha ok
akarsuyun debisine baldr. Bu
tip tesislerde evre etkisi sfr
olur.
b) Hidroelektrik santralin
mansapta belli bir mesafede
olmas hli: Bu durumda trbin
debileri reglatrden santrale
bir sale Kanal veya Tneli ile
iletilirler. Kanal ise bir Ykleme
Odas, tnel ise ok zaman bir
Su,
refahn
kendisidir
22
Denge Bacas yaplr. Ykleme Odas veya Denge Bacasndan sonra debiler
santrale Cebr Borularla iletilirler.
Bu ikinci kk yapmann gerekesi dy, dolaysyla enerji retimini
artrmaktr. Arazinin toporafyasna ve sale Kanalnn veya Tnelinin
uzunluuna bal olarak d az veya ok artar.
Dere yatandaki fauna ve foray korumak iin, en kurak zamanda bile
dere yatana bir miktar su brakmak elzemdir. Halk dilinde Can Suyu
denilen bu miktarn ne kadar olaca lkemizde ynetmeliklerle belirlenmitir.
Kamu kurumu olsun, zel sektr olsun herkes bu ynetmeliklere uymak
mecburiyetindedir.
Nehir Tipi Santrallerin ilk yatrm masrafar dktr. Yakt masrafar yoktur
letme ve Bakm masrafar czidir. Bu sebeplerden dolay rettikleri enerjinin
mliyeti dk olur.
Tipik bir 26 megawattlk nehir santrali, yllk 80 milyon kilowatt.saat yeil
enerji retir ve bu da yaklak 47.000 ton karbondioksite ya da bir baka
ifadeyle 9.000 aracn trafikten ekilmesine edeerdir (www.bcenergyblog.
com).
letmeye giren HESlerden rnek verecek olursak 2010 yl ierisinde zel
sektr tarafndan tesis edilerek iletmeye alnan 28 MW kurulu gc haiz
Adyaman lindeki Bur Bendi HES projesiyle ylda 69.281 ton karbondioksit
(CO
2
) salm engellenecek, bir baka deyile tesis ylda yaklak 3,3 milyon
aacn sald temiz havaya edeer katkda bulunacaktr.
Btn HESler inaata balanmadan nce kapsaml bir dzenleme ve inceleme
srecinden geerler. lkemizde HES projelerinin bavurudan iletmeye
alnncaya kadar olan sre ierisinde evre ve Orman Bakanl; Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanl, leri Bakanl, Valilikler, Tarm ve Ky leri
Bakanl l Tarm Mdrlkleri, Ulatrma Bakanl, Kltr ve Turizm Bakanl
gibi ok sayda kurum ve kurulula grev sahalar ierisinde bilgi ve gr
alveriinde bulunmaktadr.
a) Dnyada Nehir Tipi HESler
Dnyada birok lkede nehir tipi santral inaat srmektedir. Mesela Kanadada
ina edilen Bute Inlet projesi, 3 adet nehir tipi HES ile 1027 MW kurulu gce
sahiptir. Yine British Columbia blgesinde 700 MWlk KlinakliniKnight,
23
196 MWlk East Toba Montrose, 195 MWlk Forrest Kerr, 180 MWlk Toba
PowellJervis ile 121 MWlk Knight Inlet dier byk kapasiteli nehir tipi
HES projesi rnekleridir. Ayn eyalette eitli aamalarda 22 demet proje de
devam etmektedir (http://www.watershed-watch.org/publications/files/Run-
of-River-long.pdf).
lke
Hidroelektrik retimi iin Gelitirilen Kapasite
Toplam (GW)
Toplam Kapasite inde
Hidroelektriin Pay (%)
Nehir Tipi HES (GW)
Fransa
24.3 22.1 10.8
talya
19.8 27.5 8.2
spanya
16.3 35.4 6.1
Avusturya
11.7 67.7 5.5
svire
13.8 77.2 4.0
Portekiz
4.3 45.5 3.1
Almanya
8.3 8.4 2.7
Tablo 5 Baz Avrupa lkelerinde Nehir Tipi HESlerin Yeri
Kaynak: EuroWasser: Europes hydropower potential today and in the future
Byk nehirlerin hidroelektrik potansiyelinin gelitirilmi olduu ve toplam
enerji retiminin %95i hidroelektrikten salanan Norve'te 4000e yakn
nehir tipi hidroelektrik santral mevcuttur (http://www.bcenergyblog.com).
Fransada sadece Rhone Nehri ve kollar zerinde 1937-1986 yllar arasnda
19 adet baraj ve HES ina edilmitir. Ayn nehir zerinde 22 adet nehir tipi
HES bulunmaktadr (http://www.internationalrivers.org/files/Alam%20pdf.
pdf).
Almanyada byk lekli HESlerin %20si depolamal, %80i ise nehir tip
hidroelektrik santraldir (http://www.erneuerbare-energien.de/inhalt/42608).
Slovenyada Tunann kollarndan biri olan Sava Nehrinin st, orta ve alt
blmnde eitli byklklerde ok sayda nehir tipi santral yapm iin
almalar devam etmektedir. rnein alt blgede gelitirilen zincirleme
proje, 6 adet HESi ihtiva etmektedir. lk nitesi olan Vrhovonun 1993 ylnda
iletmeye alnd proje 2015 ylnda tamamlanacak olup btn niteleri Nehir
Tipi HES olarak planlanmtr. Orta blmde 10 adet nehir tipi HESten oluan
bir zincirleme proje planlanmtr (Kryzanowski ve ark., 2008).
24
Tablo 6 - 2030 Ylna
Kadar Sava Nehri zerinde
Yapm Planlanan Projeler
ekil 11 Alt Sava HES Zinciri Projesi
Santral
Devreye
Alnma Yl
Alt Blge
Blanca
2009
Krsko
2012
Brezice
2014
Mokrice
2015
Orta Blge
Tacen
2013
Gameljne
2015
Senjakob
2016
Zalog
2018
Jevnica
2019
Kresnice
2021
Ponovice
2022
Renke
2024
Trbovlje
2026
Suhadol
2028
Pozarje
2030
st Blge
Moste II
2015
Moste III
2015
Medvode II
2013
Avusturyada ina edilmi pek ok byk barajlar ve yksek dl
hidroelektrik santraller yannda, ok sayda Nehir Tipi HES de gelitirilmitir.
Bunlardan ilgin bir rnek Salzach aynn orta mecrasnda zincirleme olarak
ina edilen ve toplam kurulu gc 106,6 MW olan toplam 7 santraldir. Bu
tesislerin inaatna 1982 ylnda balanm, projeleri hazr olan 5 tanesi
(toplam kurulu g 82,6 MW) 1991 ylnda tamamlandktan sonra bir sre
ara verilmi, geriye kalan 2 tanesinin (toplam kurulu g 24 MW) inaatna ise
2006 ylnda yeniden balanarak 2009 ylnda tamamlanmtr.
Projenin birinci etap inaatnn banda 1984 ylnda, baz sivil toplum
kurulular blgeye gelip HES projelerine ynelik protestoda bulunmak
istemiler ancak yre halk tarafndan direnle karlanmlardr. Yre halk
bakent Viyanadan blgeye gelenlerin blgenin ihtiyalarn yeterince
bilemeyeceklerini belirterek projelerin ucuz enerji temini ile yre halkna
25
istihdam saladn belirtmilerdir. Projeler ayrca takn tehlikesini azaltt
gibi evreyi iyiletirmitir. Orta Salzach projesinde toplam yatrm bedelinin
yaklak %30u evre dzenlemesi, evreye olabilecek etkilerin giderilmesi ve
yre halkna ynelik sosyal projeler iin harcanmtr.
ekil 12 Avusturyadaki Orta Salzach Projesinin Boy Kesiti
Kot: 598,00
Q
A
.... Trbin Debisi
H
A
.... D
N
A
.... Kurulu G
A...... Yllk Ortalama retim
Q
A
=105+95 m
3
/s H
A
= 5.8 bzw 150 m
N
A
= 5.1 + 12.0=17.1 MW A= 19.3 + 43.2=62.5 Gwh
Q
A
=183 m
3
/s H
A
=10.4 m
N
A
= 16.5 MW A= 71.0 Gwh
Q
A
=185 m
3
/s H
A
=10.2 m
N
A
= 16.5 MW A= 79.5 Gwh
Q
A
=200 m
3
/s H
A
=9.0 m
N
A
= 16.0 MW A= 73.2 Gwh
Q
A
=220 m
3
/s H
A
=6.5 m
N
A
= 12.0 MW A= 55.7 Gwh
Q
A
=220 m
3
/s H
A
=6.5 m
N
A
= 12.0 MW A= 57.3 Gwh
Q
A
=190 m
3
/s H
A
=10.0 m
N
A
= 16.5 MW A= 75.1 Gwh
Kot: 582,00
Kot: 570,60
Kot: 559,20
Kot: 547,80
lk Etapta Yaplan Projeler (1981-1991)
KREUZBERG-MAUT
REGLATR
BISCHOFSHOFEN
REGLATR
URREITING
REGLATR
ST. JOHANN
REGLATR
ST. VEIT
REGLATR
600
590
580
570
560
550
510
520
530
540
WALLNERAU
REGLATR
PFARRWERFEN
REGLATR
2. Etapta Yaplan Projeler (2006-2009)
Kot: 537,50
Kot: 529,50
26
4.3. Pompajl Rezervuarl
Hidroelektrik santrallerin bir
eidi de pompajl depolamal
santraller olup, gayesi enerji
talebinin dk olduu saatlerde
ebekeden aldklar enerji ile suyu
pompalayarak bir st Rezervuarda
depolamak ve enerji ihtiyacnn
fazla olduu saatlerde biriktirilmi
suyu st Rezervuardan Alt
Rezervuara aktrken trbinleyerek
hidroelektrik enerji elde etmektir. Gerekte pompajl depolamal santraller
lkenin toplam enerji retimini artrmazlar, sadece kullanlmayan, ziyan olan
enerjiyi enerjinin en kymetli, en pahal olduu zamana tayarak arz-talep
dengesini salamaya hizmet ederler.

Bu tip santraller gelimi sanayi lkelerinde 50-55 senedir yaplmaktadrlar.
lkemizde de yakn bir gelecekte gndeme gelmeleri beklenmektedir.
5. KK HDROELEKTRK SANTRALLER
Hidroelektrik santralleri enerji retim tiplerinin yan sra kurulu glerine gre
de snfandrmak mmkndr.
Birlemi Milletler Sanayi ve Kalknma Organizasyonu UNIDO tarafndan
belirlenen ve dnyada birok lke tarafndan kabul gren snfandrmaya gre
kurulu gc;
0-100 kW arasnda olan santraller mikro,
101-1000 kW arasnda olan santraller mini,
1001-10000 kW arasnda olan santraller ise kk HES olarak
tanmlanmaktadr.
ABD ve Kanadada, kk olarak nitelendirilen HESlerin st snr 50 MWa
kadar kmaktadr. Avrupada ise kk hidroelektrik santral genellikle
10 MWa kadar bir kurulum olarak dnlmekte ve yenilenebilir enerji iin
salanan teviklerden yararlanabilmektedir. ABye yeni ye lkeler asndan
deerlendirildiinde misal olarak Polonyada bu deer 5 MW, Litvanyada
2 MW, Estonyada ise 1MW ve alt olarak tanmlanmaktadr.
27
Ancak KHESlerin tanmna ilikin olarak uluslararas alanda gr birlii
salanm deildir. Snfandrmada gz nne alnabilecek dier kriterler ise
unlardr:
1. Enerji Ekonomisi Ynnden Snfandrma
Santraln enterkonnekte ebeke ile ilikisine gre
i) Enterkonnekte ebekeden bamsz izole santraller
ii) Enterkonnekte ebekeye bal santraller
iii) Kk ebekelere bal santraller
2. Teknik zelliklere Gre Snfandrma
a) Santralde kullanlan suyun saland kaynaa gre
i) Akarsular zerine kurulan santraller
ii) Tabii gllerden beslenen santraller
iii) Byk debili pnarlarla beslenen santraller
iv) Suni kanallar zerine kurulan santraller
b) Elektromekanik donanmn yerleimine gre
i) Blok tipi santraller
ii) Ayrk tip santraller veya
iii) Elektromekanik donanm yatay eksenli santraller,
iv) Elektromekanik donanm dey eksenli santraller
3. Su Ekonomisi Ynnden Snfandrma
a) Yalnz hidrolik enerji reten santraller
b) ok maksatl santraller
c) Ana maksad baka olan tesislerden yan fayda olarak enerji reten
santraller
Kk hidroelektrik santraller (KHES) rmaklarda, kanallarda ve akarsularda
akan suda mevcut enerjiyi dntrmek suretiyle elektrik retirler. Bir KHESin
kapasitesi ve enerji retimi, genel olarak iki etkene baldr: akmn debisi ve
d ykseklii.
Enerji literatrnde byk hidroelektrik enerji, klasik yenilenebilir kaynak
grubunda ele alnrken; kk HESler yeni ve yenilenebilir kaynaklar grubuna
dhil edilmektedir. Kk hidroelektrik santraller, daha az mliyetlidirler ve
daha dk evresel tesire yol amaktadrlar. (Johanson, 2003).
KHESler, hidroelektrik santrallerin toplam enerji retimine katklar yannda
politik ve sosyal adan da nemlidir. Bu tr enerji tesisleri sayesinde,
kk yerleim yerlerinin aydnlatlmas ile birlikte retilen enerjinin kk
28
sanayi tesislerinde, el sanatlarnn gelitirilmesinde ve tarmda kullanlmas
salanarak blgenin kalknmasna katkda bulunulmaktadr.
Kk Hidroelektrik Santrallerin stnlkleri (Kossler,1992):
1. Ulam g olan ve ulusal sistemden beslenemeyen krsal blgelerdeki
ky ve dier yerleim birimlerinin enerji ihtiyacnn karlanmasnda kk
hidroelektrik santraller nemli rol oynamaktadr. Bu tesisler, sz konusu
blgelerin sosyoekonomik ve kltrel geliimlerinin hzlanmasna da
destek olmaktadr.
2. Kk hidroelektrik santrallerin trbin-jeneratr gruplarnn
standartlatrlmalar kolaydr. Bylece ilgili tehizatn yapm ok
ekonomik hale gelir ve iletme - bakm problemleri asgari dzeye iner.
Trbin-jeneratr ve transformatrn bir blok halinde ve otomatik iler
ekilde yaplmasyla, ayn blgedeki ok sayda santral bir tek teknisyen
tarafndan kontrol edilebilir. Bunun neticesi olarak iletme maliyeti azalr.
3. lkemizde su trbinleri imalat ile ilgili sanayi kurma almalar gnmzde
son safhaya ulamtr. Mini, mikro ve hatta kk hidroelektrik tesislerin
makinelerinin tmnn lkemiz imknlaryla, dviz sarf etmeden imal
edilebilecei ispatlanmtr. Kk kapasiteli nitelerin imal edilmesiyle bu
konuda bilgi birikimi artacak ve yakn bir gelecekte daha byk kapasiteli
nitelerin imalt tamamen yerli imknlarla gerekleebilecektir.
4. Kk hidroelektrik santraller, toplam yatrm bedelleri az olduundan
ksa srede ina edilebilmektedirler.
5. Yaktl santrallere nazaran dk iletme maliyeti ile elektrik enerjisi
retmektedirler.
6. Kk hidroelektrik santrallerde retilen enerji genellikle blgede
kullanld iin uzun iletim hatlarna ihtiya duyulmamaktadr.
7. evre problemlerinin nemi gnmzde herkes tarafndan daha iyi
anlalmaya balanmtr. Btn hidrolik kaynaklar gibi kk hidroelektrik
santrallerin de evre kirliliine katks yok denecek kadar azdr.
8. Bakmlar kolay, ucuz ve hizmet sreleri uzundur.
yi tasarlanm bir KHES evresi ile btnletirilebilmekte ve evre zerinde
yok denecek kadar az olumsuz tesir yaratmaktadr. KHESlerde suyun
tutulmas, basit yaplarla gerekletirilebilmektedir. Bu tutulan su, kk bir
cebri boru ile trbine ynlendirilmekte ve trbinden kan temiz su santralin
mansabnda akarsuya geri braklmaktadr. Trbinler ve dier elektromekanik
tehizat, suyu kirletebilecek ya szntlarn engellemek iin kapal bir
sistemde altrlmakta ve iyi bir ekilde yaltlmaktadrlar. Suyun bir ksm, su
tutma havzas ile trbin dearj noktas arasnda akacak ekilde tutularak yerel
ekosistem korunur. Ayrca KHESler elektrik retmek iin sulama barajlarnn,
ime suyu ebekelerinin ve sulama kanallarnn knda kurulabilmektedir.
29
Dnyann yllk enerji ihtiyac nfus artna
paralel olarak hzla artmaktadr. Gelien
teknoloji ile birlikte ham petrol ve doal
gaz fiyatlarndaki artlar, kmr kullanan
tesislerin ve nkleer enerjinin evre
zerindeki muhtemel olumsuz tesirleri
yenilenebilir enerji kaynaklarnn daha etkin
kullanlmasn zorunlu hale getirmitir.
Yakn bir gelecekte, enerji retiminde
fosil yaktlarn kullanlmas, gerek evre,
gerekse artan fiyatlar sebebiyle cazip olmaktan kacaktr. Sanayide fosil
kkenli enerji kaynaklarnn tasarrufunda ksa vadeli tedbirler olarak yaltm
ve uygun malzeme seimi uzun vadeli tedbirler olarak da yenilenebilir enerji
kaynaklarnn tketiminin artrlmas nerilmektedir.
Yenilenebilir temiz enerji kaynaklarnn banda hidrolik enerji gelmektedir.
nsanlk tarihi boyunca suyun hareket enerjisinden yararlanmak iin eitli
metotlar kullanlmtr. Henz gelime aamasnda olan dier yenilenebilir
enerjilerden farkl olarak hidrolik enerji uzun yllardr btn dnyada
kullanlan bir enerji trdr. Barajlar, temiz su salad gibi temiz enerji de
salamaktadr.
Dnyada 24 lkede toplam ulusal elektrik retiminin %90nn ve 63 lkede
%50sinin hidroelektrik santrallerden elde ediliyor olmas bu yaplarn enerji
salamada nemini gstermektedir (World Commission on Dams Report, 2000).
Uzmanlara gre hidroenerji dier yenilenebilir enerji kaynaklarna oranla
baz teknik stnlkler sunmaktadr. ncelikle hidroelektrik gvenilir bir
enerjidir. Bir dier stnlk, bu enerji trnn daha kolay depolanmas ve
ihtiya duyulduunda kullanlabilmesidir. Dk kapasitedeki hidroelektrik
santrallerin bir ka saniye iinde yksek kapasiteye dntrlebilmesi de
nemli avantajlardan birisidir.
Hidroelektrik enerji, ebekelerin stabilitesinde hayati rol oynar. ebekede
sk sk grlebilecek olan yk deiiklikleri ve frekans deiikliklerine annda
mdahale ederek ebekenin ileyiini dzenleyerek, vatandalarn sklkla
karanlkta kalmalarn ve elektrikli cihazlarn bozulmalarn nler. ebekedeki
reaktif gc kontrol eder ve bylece elektriin retim noktasndan tketim
noktasna dzgn akn salar. Hibir yabanc g kaynana ihtiya
duymadan, sfrdan retime geebilir ve bylece balamas uzun zaman alan
dier enerji kaynaklarna yardmc g salayarak onlarn retime gemelerini
salar.
6. ENERJ RETMNDE HDROELEKTRN YER
30
0
Atatrk
Karakaya
Keban
20 25 30 Yllar
ekil 13 - Baz HES Projelerinin Geri deme Sresi
Geri deme Gelir
5 10 15
9 ylda,
4 ylda,
7 ylda,
yatrm geri denmitir.
Hidroelektrik enerji;
Ekonomik mr uzun,
Dnya genelinde yaygn,
evre dostu,
letme-bakm gideri dk,
Yakt gideri olmayan,
Geri deme sresi ksa (510 yl),
Yksek verimli (% 90n zerinde),
letmede esneklik ve kolaylk salayarak pik talepleri karlayabilen,
Yre halkna da ekonomik ve sosyal katklar salayan,
Da baml olmayan yerli bir kaynaktr.
Bir hidroelektrik santralin ani talep durumunda devreye girmesi iin sadece
birka saniyeye ihtiya varken bu sre termik santraller iin birka saati
almaktadr.
Barajlarn gayri ekonomik olduu ve hidroelektrik santrallerin pahal olduu
ynnde baz grler ileri srlmektedir. Doal gaz santralleri iin ilk yatrm
finans maliyeti yaklak olarak 800 $/kW civarndadr. Kmr santralleri ve
hidroelektrik santraller iin bu deer 1500$/kw mertebesindedir. lk yatrm
finans maliyetleri asndan doal gaz santralleri ok cazip grlmektedir. An-
cak uzun sreli ve iletme maliyetlerine baktmzda hidrolik enerjinin dier
alternatifere gre ok daha avantajl olduu grlmektedir.
Bugnk piyasa fiyatlaryla bakldnda geri deme sreleri ok daha ksadr.
31
Barajlara yneltilen bir dier tenkit ise mrlerinin ok ksa olduu, ekonomik
mr olarak kabul edilen 50 senenin ok uzun tutulduu, gerekte ise
mrlerinin ok daha ksa olduu ve bu sebeple dier alternatifere kar enerji
mliyetlerinin dk gsterildiidir. Enerji retmek iin planlanan barajlarn
rantabilite hesab yaplrken barajn ekonomik mr pratik sebeplerden
dolay 50 yl alnr. Zira fayda-masraf karlatrmasnn bugne tanm
fiyatlar (present net value) ile yaplmas mecburidir. Aksi takdirde sonular
doru kmaz. Bu hesapta alnan %8-%10 gibi makl sosyal iskonto oranlar
(discount rate) sebebiyle, HESin 60-70 yl sonra retecei elektrik enerjisinin
geliri bugne tandnda ihmal edilebilecek bir meblaa tekabl eder. O
yzden hesaba 50. seneden sonra devam edilmez. nk devam edilse de
netice deimez. 50 senede elde edilen rantabilite ile 90-100 senede elde
edilen rantabilite pratik olarak ayn kar. Barajlarn ekonomik mrnn 50
sene alnmasnn yegne sebebi budur. Bu sadece rantabilite hesab iin
geerli olan bir kabuldr. Barajn fizik mryle bir alkas yoktur. Aslnda
barajlarn tabi mr 100 yldan fazladr. Tabiatiyle her baraj kendine zg bir
projedir. Nisbeten kk baz barajlarn tabi mr, siltlenme gibi sebeplerle,
50-60 yl gibi bir sreyle snrl olabilir. Dier tarafan, Frat zerinde 1974
ylnda iletmeye alan Keban Barajnn rezervuar hacmi ok byktr. Bu
rezervuarn Su Alma Yaps eiine kadar rsubatla dolmas 625 yl alacaktr.
Hidroelektrik enerji retmek iin kurulan tesislerin pek ok dolayl faydas da
vardr. Bu tesisler, su yolu ulam ve su sporlarnn yaplabilmesi iin imkan
salar, su rejimini dzenler, herhangi bir atk oluturmadklar iin havas
ve evresi ile temiz bir ortam salar, insanlara elenme-dinlenme maksatl
mesire yerleri salar (Kocaman, 2003). Ayrca sanayiyi canlandrmakta ve
zellikle yre insannn iletmelerde istihdamna katkda bulunmaktadr.
32
7. DNYADA HDROELEKTRK ENERJ
Hidroelektrik enerjinin hem evreyi kirletmeyen temiz bir kaynak olmas hem
de uzun vadede en ucuz enerji tr olmas sebebiyle, birok lke son yllarda
hidroelektrik santral inaatna yeniden hz vermitir.
Barajlarn ina maksatlarna bakldnda, birinci srada sulama (%38), ikinci
srada ise enerji (%18) gelmektedir. Halen Dnyada enerji amal iletme ha-
linde 8.200 byk baraj bulunmaktadr.
Londra merkezli Uluslararas Hidroenerji Birliine (International Hydropower
AssociationIHA) gre kresel elektrik ihtiyacnn %16s hidroenerjiden
elde edilmektedir. Hidroenerjinin, yenilenebilir kaynaklardan salanan
enerji retimi iindeki pay ise %80e ulamaktadr. Gnmzde Kuzey
Amerika kullanlabilir hidroenerji kaynaklarnn %70ini, Avrupa ise %75ini
kullanmaktadr. Hidroenerji alannda en nemli byme frsatn ise Gney
Amerika, Asya ve zellikle Afrika sunmaktadr.
IHAnn almalarnda, dnyann teknik hidroelektrik kapasitesi 14,2 trilyon
kWh/yl olarak hesap edilmektedir. Bunun iinde ekonomik hidroelektrik
kapasite ise 8,1 trilyon kWh/yldr.
ekil 14 Hidroelektrik Enerji retiminin Seyri (1971-2007)
Twh
1971 1975 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007
Afrika
Orta Dou
Asya
Latin Amerika
Japonya ve Pasifk
Kuzey Amerika
Avrupa
BDT
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
33
Ekonomik potansiyelin yaklak %34lk yllk 2,7 trilyon kWh dzeyindeki
kapasite, halen kullanlmakta olan mevcut kapasitedir. Avrupa ve Kuzey
Amerikada bugnk ekonomik kapasitenin drtte deerlendirilmi
durumdadr. Bu kullanm, gelimekte olan Asya da %22, Afrikada ise sadece
%8 seviyesindedir.
Asya Gney
Amerika
0
1.000
2.000
3.000
4.000
5.000
6.000
7.000
8.000
(TWh/yl)
(Dnya Toplam Teknik Kapasite: 14.220 /
Ekonomik Kapasite: 8.100 Twh/yl)
Afrika Kuzey
Amerika
Avrupa Okyanusya
8
.
0
0
0
3
.
6
0
0
2
.
7
0
0
Teknik Kap.
Ekonomik Kap.
Asya Gney
Amerika
0
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
300.000
(MW)
(Dnya Toplam Mevcut Kurulu G: 720.600
/ na Halinde Kurulu G: 88.00 / Planlanm
Kurulu G: 288.800 MW)
Afrika Kuzey
Amerika
Avrupa Okyanusya
2
4
1
.
6
0
0
1
1
1
.
5
0
0
1
3
.
3
0
0
2
0
.
6
0
0
2
4
1
.
6
0
0
2
4
1
.
6
0
0
6
8
.
6
0
0
1
1
.
4
0
0
1
.
8
0
0
4
.
0
0
0
2
.
0
0
0
2
0
0
1
5
4
.
0
0
0
3
8
.
5
0
0
8
.
4
0
0
1
2
.
2
0
0
7
4
.
8
0
0
9
0
0
Mevcut Kurulu G
Planlanm Kurulu G
na Halinde Kurulu G
1
.
6
0
0
1
.
7
5
0
1
.
6
6
5
1
.
0
0
0
1
.
0
0
0
1
.
0
3
5
2
7
0
7
9
3
1
0
7
ekil 15 Dnyann Teknik ve Ekonomik Potansiyeli
ekil 16 Dnyadaki Mevcut, na Halinde ve Planlanm
Hidroelektrik Kurulu G Dalm
34
Avrupann Teknik Hidroelektrik Potansiyeli, IHAnn almalarna gre
1 trilyon kWh/yl olarak kabul edilmitir. Bu potansiyelin %76,62sna
tekabl eden 793 milyar kWh/yllk ksm ekonomik kabul edilmektedir ve bu
ekonomik kapasitenin %75i kullanlr durumdadr. Kalan %25lik ksmnn ise
2.000 MW kurulu g ina halinde ve 8.400 MWn da planlanmas yaplmtr.
0
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
400.000
200.000
Mevcut
Kullanlan
Kapasite
Ekonomik
Kapasite
Teknik
Kapasite
Bakiye
Kullanlabilir
Kapasite
1
.
0
3
8
.
0
0
0
7
9
3
.
0
0
0
5
9
5
.
0
0
0
1
9
8
.
0
0
0
Tablo 7 Baz lkelerdeki Hidroelektrik Potansiyel Geliimi (2008)
LKE
Teknik
Potansiyel
(milyar kWh/yl)
Gelitirilen
Potansiyel
(milyar kWh/yl)
(%)
ABD
376 322 86
Japonya
132 103 78
Norve
171 116 68
Kanada
593 332 56
Trkiye
216 53 24,5
Misal olarak hidroelektrik potansiyelinin Arnavutluk %96sn, Hrvatistan
%59unu gelitirmitir. Srbistanda Velika Morava havzasnda 10-12 yllk
bir srete 7 adet baraj ina edilmitir (European Commission,2000). Ayn
ekilde Bat Avrupada da hidrolik potansiyelin byk blm kullanlr durum-
dadr.
ekil 17 Avrupann Hidroelektrik Potansiyel Dalm
Uluslararas Enerji Ajansnca (International Energy AgencyIEA) 2020de
dnya enerji tketimi ierisinde hidroelektrik ve dier yenilenebilir enerji
kaynaklarnn paynn bugne gre %53 orannda artaca ngrlm olup,
bu her gteki hidroelektriin deerlendirilmesi ile mmkndr.
(GWh/yl)
35
AB Dahili Elektrik Pazarndaki Yenilenebilir Enerji Kaynaklarndan retilen
Elektriin Tevik Edilmesi Ynetmelii, 27 Ekim 2001 tarihinde yrrle
girmitir. Bu Ynetmelik gerei olarak Avrupa Birlii lkelerinde 2010 ylndan
itibaren tketilecek olan elektriin %22,1nin yenilenebilir yeil enerji kaynakl
olmas ykmll getirilmekte ve hidrolik kaynaklardan retilen enerjinin
tamam yeil enerji olarak ifade edilmektedir. (IEA Technical Report,2000).
2020 ylna kadar toplam enerji tketiminin bete birini yenilenebilir
enerjilerden elde etmeyi hedefeyen AB lkelerinde, zellikle hidroelektrik
enerji kapasitesinin artrlmas ve mevcut santrallerin yenilenmesine ynelik
yatrmlar hzla artrlmaktadr. Avrupada kurulu hidroenerji kapasitesi
170 bin MW civarndadr. Hidroenerji retiminde ilk srada gelen lkeler
Norve, Avusturya, svire, sve ve spanyadr.
Tablo 8 - Baz Avrupa lkelerinde Hidroelektrik Enerji Kullanm (2006 yl itibariyle)
Kaynak: Energy Information Administration (EIA)
LKE
Mevcut Hidroelektrik
Kurulu G
Elektrik retiminin
Hidroelektrikten
Karlanma Oran
MW %
Norve
27,569 98.2
Avusturya
11,700 70.4
svire
13,800 60.0
sve
16,200 55.0
Bosna Hersek
2,380 46.0
Romanya
5,860 34.8
Portekiz
4,394 27.0
Finlandiya
2,340 21.5
spanya
24,376 20.0
Gnmzde Bat Avrupada bugn izlenen bir dier eilim, mevcut hidroelek-
trik santrallerin kapasitesini yeni donanm ve teknolojiler yoluyla artrmak y-
nndedir. Mesela Fransada, devlet kontrolndeki Electricit de France (EDF),
Fransa ekonomisini destekleme program kapsamnda, hidroelektrik projeleri-
nin modernizasyonu iin 2 milyar Euro ayrmtr.
Aralarnda sosyal ve ekonomik nemli farkllklar olsa da suyun zkaynak ola-
rak nem tad birok lkede, hidroelektrik retimin toplam elektrik enerjisi
retimi iindeki pay olduka yksektir.
36
7.1. Dnyada KHESlerin Durumu
Dnyada birok lkede KHES projeleri gelitirilerek enerji datm ebekelerine
uzak cra blgelerin elektrik ihtiyacn karlanmaktadr.
Doal Hayat Koruma Vakf (World Wildlife Fund-WWF) bata olmak zere,
pek ok sivil toplum kuruluu, Uluslararas Hidroenerji Birlii ile srdrlebilir
hidroenerji projeleri zerinde almaktadrlar. WWF tarafndan yaynlanan
"klim zmleri Raporu: WWF'nin 2050 Vizyonu" balkl raporda,
srdrlebilir hidroenerjinin mmkn olduuna dikkat ekilerek, eski
hidroenerji santrallerinin yeniden faaliyete geirilmesi ve buralarda kk,
orta veya byk lekli srdrlebilir, yeni projelerin gerekletirilmesi
gndeme getirilmitir.
Gelimi lkelerin ounda kmsenmeyecek miktarda kk hidroelektrik
santral bulunmaktadr. Bu santrallerin toplam enerji retimindeki pay %4 ile
%6 arasnda bulunmaktadr. Dnya Bankas tarafndan yaplan bir aratrmaya
gre nc dnya lkelerindeki hidroelektrik potansiyelin %5 ila %10unun
kk hidroelektrik santraller tarafndan enerjiye dntrlebilecei
hesaplanmtr.
Kk hidroelektrik santrallere
byk nem veren lkelerin
banda in gelmektedir. KHES
potansiyeli ynnden olduka
zengin olan inde 100.000 MW
teknik olarak yaplabilir kk
HES kapasitesi belirlenmi ve
1999 ylnda 43.333 kk
HES iletmeye alnm olup,
23.480 MW kurulu g ile
72 milyar kWh elektrik retimi
gerekletirilmitir. Kalan
potansiyelin 2015 ylna
kadar deerlendirilmesi iin
planlama yaplmtr. in, dnyada en byk hidroelektrik potansiyele sahip
olan lkelerden biridir. Bu potansiyel iinde tahmini olarak 300.000 MW g,
kk ve orta byklkteki akarsulardan salanmaktadr. inde kurulu gce
gre 12 MWa kadar olan santraller, KHES olarak tanmlanmaktadr.
37
ABD merkezli Elektrik Enerjisi Aratrma Enstits'ne gre, mevut tesislerin
kapasitesini artrarak yeni baraj inaat olmakszn 2025 ylna kadar ABD
elektrik ebekesine 40 bin MW'lk kapasite eklemek mmkn olacaktr.
Bu kapasite, her biri 2000 MW gcnde 20 yeni nkleer santral kurmaya
edeerdir
Kanada, mikro ve mini (5-1000 kWh aras) HES trbinlerini plastik alamndan
komple bir ekilde retmektedir. Bu ekilde maliyetler dmekte, daha hafif
ve az bakm gerektiren sistemler kullanlmaktadr. Kanadada ok sayda proje
yrtlmektedir. Mart 2010 itibariyle British Columbia blgesinde enerji
retimi maksatl 628 adet uygulama yeni ruhsat iin bavurmu bulunmaktadr
(http://www.ippwatch.com).
Japonyada 1350 civarndaki kk hidroelektrik santral 7000 MW
toplam kurulu gce sahiptir. Bu santraller lke retim kapasitesinin
%6'sn oluturmaktadr. Filipinler, Endonezya ve Latin Amerika lkeleri
kalknmalarnda, zellikle krsal blgelerin elektrifikasyonunda bu tip
santrallerden byk lde faydalanmaktadrlar.
Avrupa'da yenilenebilir enerji kaynaklarnn geliiminde KHESler nemli bir
role sahiptir. zellikle temiz enerji yatrmlar gerektiren Avrupa Birliinin
genileme sreci, Kyoto Protokol gibi sera gaz emisyonlarn azaltmaya
ynelik uluslararas anlamalar ve fosil yakt kullanmnn olumsuz evresel
tesirleri asndan dikkate alndnda KHESlerin nemi daha da artmaktadr.
Avrupa Komisyonunun Yenilenebilir Enerji zerine Beyaz Sayfas ve
Yenilenebilir Elektrik Direktifi (RES-e Direktifi) kk hidroelektrik santrallerin
geliiminde nemli bir rol oynamtr. Her ikisi de olumsuz evresel tesirlerin
azaltlmas, enerji temininin gvence altna alnmas ve srdrlebilir enerji
sistemi oluturulmas iin yenilenebilir enerji kullanmnn artrlmas
gereini vurgulamaktadrlar. RES-e Direktifi uyarnca, 2010 yl itibariyle
Avrupa Birliinin ilk 15 yesinin enerji retiminin %22'sinin yenilenebilir
kaynaklardan salanmas ngrlmektedir. AB'nin ilk 15 ye lkesinde teknik
potansiyelin yaklak %82'lik ksm halihazrda kullanlmaktadr. 10 yeni ye
lkede bu oran %50 civarnda olup, aday lkelerde ise kk hidroelektrik
potansiyelinin sadece % 5,8lik blm kullanlabilmektedir. Trkiyede bu
oran %3 civarnda olup, Estonya ve Litvanya'da %1520, ek Cumhuriyeti,
Romanya, Slovenya ve Bulgaristan'da ise %4060 arasnda deimektedir.
Halihazrda yeni ye ve aday lkelerde kullanlmay bekleyen KHES potansiyeli
yaklak yllk 26.000 GWh olarak tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin
yaklak %80'i, yani yllk 19.300 GWhlk blm Trkiyede yer almaktadr.
Polonya ve Romanya ikinci srada gelmekle birlikte, Trkiyenin sadece yaklak
1/6 ila 1/10'u orannda potansiyele sahiptirler (Punys&Laguna, 2005).
38
ekil 18 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde Ekonomik
Olarak Yaplabilir KHES Potansiyeli

20000
15000
10000
5000
0
1538
e
k

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
L
e
t
o
n
y
a
L
i
t
v
a
n
y
a
P
o
l
o
n
y
a
S
l
o
v
a
k
y
a
S
l
o
v
e
n
y
a
B
u
l
g
a
r
i
s
t
a
n
R
o
m
a
n
y
a
T
r
k
i
y
e
3080
19300
Kaynak: Blue Energy for A Green Europe
(GWh/yl)
AB yesi ilk 15 lkede
ortalama gc 0,7 MW olan
yaklak 14.000 KHES
bulunmaktadr. 10 yeni ye
lkede 2770, 3 aday lkede
ise toplam 390 tesis yer
almaktadr. Daha nceki
yllarda ina edilen tesislerin
%65i Bat Avrupada yer
almaktadr.
Yeni ye lkelerde ortalama
tesis kapasitesi 0.3 MW
iken, aday lkelerde bu
rakam yaklak 1.6 MWdr. ek Cumhuriyetinde 1.302, Polonyada 608,
Slovenyada 400, Romanyada ise 234 KHES bulunmaktadr. En byk kurulu
gce srasyla Romanya (275 MW), ek Cumhuriyeti (273 MW) ve Polonya
(238 MW) sahiptir. lk 15 ye lkedeki kurulu gcn 2015 yl itibariyle %30
artaca tahmin edilmektedir. Yeni ye lkelerde de 2015 yl iin %49 bir
art hedefenmektedir.
ekil 19 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde KHES Says ve Kurulu G (MW)
1400
KHES Says Gelitirilen KHES Kapasitesi (MW)
300
250
200
150
100
50
0
1200
1000
800
600
400
200
0
e
k
C
u
m
h
u
r
iy
e
ti
E
s
to
n
y
a
K
b
r
s
M
a
c
a
r
is
ta
n
L
e
to
n
y
a
L
itv
a
n
y
a
P
o
lo
n
y
a
S
lo
v
a
k
y
a
S
lo
v
e
n
y
a
B
u
lg
a
r
is
ta
n
R
o
m
a
n
y
a
T
r
k
iy
e
KHES Says
Gelitirilen
Kapasite
39
Fransada 2200 civarnda kk hidroelektrik santral olup bunlarn toplam
kurulu gc 1800 MW civarndadr. Bu potansiyel, lkenin toplam hidroelektrik
retim kapasitesinin yaklak %4n oluturmaktadr. Hidroelektrik
kapasitesinin uzun yllar ncesinde hemen hemen tamamen gelitirilmi
olduu Rhone Nehri zerinde dahi Chautagne ve Belleyde 2008 ylndan beri
2 adet KHES inaat devam etmektedir (http://www.cnr.tm.fr/en/categorie.
aspx?idcategorie=10).
Almanyada 2008 ylnda 7.300 KHES bulunmaktadr. Sadece Bavyera
eyaletinde 1135 adet kk hidroelektrik santral mevcuttur (http://www.
erneuerbare-energien.de/inhalt/42608).
Rusyann elyabinsk Blgesinde cra blgelere g kayna salamak iin
gelitirilen proje ile 2020 ylna kadar 24 kk hidroelektrik santral yapm
ngrlmektedir.
svirede lkenin ilk hidroelektrik
santrallerinden biri olan Kappelerhof
KHESi Limat Irma zerinde 1898de
ina edilmitir. Orijinal kurulu gc 2.6
MW, retimi 18.6 GWh/yl olan santral,
104 yl hizmet verdikten sonra, 2002-
2007 yllar arasnda 34.2 Milyon
svire Frang harcanarak kademeli bir
ekilde rehabilite edilmitir. Kurulu gc
6.6 MWa, yllk ortalama retimi 41.6
GWha ykseltilen tesisin daha uzun
yllar hizmet vermesi beklenmektedir.
ek Cumhuriyetinde turistik Kolin Eyaletindeki Velky Osek Blgesinde
adet 250 kWlk santral inas devam etmektedir.
Tablo 9 2015 Ylnda Baz AB lkelerinde Beklenen Toplam KHES Kapasitesi
lke MW GWh
Fransa
2750 11000
talya
2550 9600
spanya
2248 7560
Almanya
1700 7000
Norve
1190 5750
Avusturya
1176 5589
ek Cumhuriyeti
325 1000
Polonya
250 1300
Slovenya
140 900
Belika
112 520
40
8. TRKYEDE HDROELEKTRK ENERJ
VE ENERJ HTYACI
Elektriin kalknma iin, yaamak iin ne kadar byk bir ihtiya olduu aktr.
Dnya genelinde enerji talebi en ok artan 2. lke olan Trkiye, dinamik gelime
srecinde katlanarak artan ekilde enerjiye ihtiya duymaktadr. 1990-
2010 dneminde lkemizde birincil enerji talebi art hz %3,7 dzeyinde
gereklemitir. Trkiye, OECD lkeleri ierisinde getiimiz 10 yllk dnemde
enerji talep artsnn en hzl gerekletii lke durumundadr. Ayn ekilde
lkemiz, Dnyada 2000 ylndan bu
yana elektrik ve doal gazda inden
sonra en fazla talep artna sahip
ikinci byk ekonomi konumunda
olmutur. Ancak Trkiye, kii
bana yllk elektrik sarfiyatlar
1012 bin kilowatt.saate varan
gelimi lkelerin seviyesine henz
ulaabilmi deildir.
Trkiye gibi byme srecinde olan,
tketimi her geen gn artan lkeler
iin enerji daha da byk bir nem
arz etmektedir. Yllk enerji art
hz ortalama % 8 civarnda olan
lkemizin, 2020 ylnda 450 milyar
kWh enerjiye ihtiyac olaca tahmin edilmektedir. Kii bana enerji ihtiyac
iin ise yine 2020 iin yllk 5.200 kilowatt.saat enerji ngrlmektedir
(Alta ve ark., 2003).
Su hayat
demektir,
baraj
su ve enerji
demektir.
skoyada Loch Lomond & Trossachs Milli Park snrlar iinde 4 adet
kk hidroelektrik projesinden oluacak kombine bir sistem ina edilmesi
planlanmaktadr.
Slovakyada toplam 60 MW kapasiteli yaklak 180 KHES projesi
bulunmaktadr. Gelitirilebilecek ilave 300 MWlk blm iin 250 potansiyel
alan belirlenmitir (http://waterwiki.net/index.php/Small_Hydro-Power_
Plants_for_Slovakia).
Avrupa Birliinin yeni ye lkelerinde byk santrallerin yan sra,
10 MWlk kapasitenin altndaki kk hidroelektrik santrallere ynelik gelime
imknlar da olduka fazladr. Avrupa Kk Hidroenerji Birliinin (European
Small Hydropower AssociationESHA) tahminleri dorultusunda, kk
hidroelektrik santrallerin kapasitesi 2020 ylnda 16 bin MWa ulaabilecektir.
Bu oran mevcut kurulu gcn 4 bin MW artaca anlamna gelmektedir.
41
lke olarak enerjiye 2020 ylna kadar yaklak 40.000 MWlk kurulu
gc salayacak bir yatrm yapmak, retim maliyetlerini drmek ve
enerji arznda da bamllmz azaltabilmek iin toplam enerji retimi
ierisinde yerli enerji kaynaklarnn payn artrmak ve maliyetleri drmek
iin yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal elektrik retimi gelitirmek
mecburiyetindeyiz. Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde bugn iin en
avantajl olan hidroelektrik santralleri bir an evvel gerekletirmemiz byk
nem arz etmektedir.
Toporafyas ve morfolojik yaps
gz nne alndnda lkemiz hem
d hem de debi asndan ansl
saylabilecek lkeler arasnda
yer almaktadr. Su kaynaklar
bakmndan sz konusu avantajlara
sahip lkemiz, bu kaynaklarn
deerlendirilmesi noktasnda
ise ne yazk ki ulamas gereken
seviyede bulunmamaktadr.
Avrupa lkelerinde ise lkelerin
ekonomisi asndan byk bir
neme sahip hidrolik kaynaklarn,
Avrupa lkelerinde tamamna
yakn deerlendirilmektedir.
ekil 20- Elektrik Enerjisi retimine likin 2005 2020 Dnemi
retim Yatrmlarnn Yllara Gre Dalm
0
2005
0,1 0,1 0,5 0,5 1,5 3,0 3,9 3,6 4,0 4,4 4,2 3,7 4,1 5,1 6,7 7,9
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
1
2
3
4
5
6
7
9
8
Milyar $ (Dnya Toplam 14.220 / 8.100 Twh/yl)
Enerji,
kalknmann
lokomotifidir.
42
lkemizin teknik ve ekonomik olarak deerlendirilebilir hidroelektrik potansi-
yeli 140 milyar kilowatt.saat olarak hesaplanmtr. 2010 yl itibariyle ylda
yaklak ylda 53 milyar kWh hidroelektrik enerji retim potansiyelimiz ilet-
meye alnmtr. Bu deer; toplam teknik ve ekonomik olarak deerlendirile-
bilir hidroelektrik potansiyelimizin sadece %37,85idir. Dnyadaki duruma
baktmzda ise ABD hidroelektrik potansiyelin %86sn, Japonya %78ini,
Norve %68ini, Kanada %56sn gelitirmitir.
Devam eden HES projeleri tamamlandnda ylda takriben 80 milyar kWhlk
bir elektrik retimi salanacak ve mevcut hidroelektrik potansiyelimizin kulla-
nlma oran takriben %90a karlacaktr.
Trkiyenin, deniz seviyesinden ortalama ykseklii 1300 metre civarndadr.
Yurdumuza den yllk ortalama ya 501 milyar m ve bunun akarsulara
dnen ksmnn 186 milyar m olduu bilinmektedir.
Trkiye, mevcut potansiyeli ile Dnya hidroelektrik potansiyeli iinde %1 pay
ile sekizinci srada gelmektedir. Teknik yaplabilir potansiyel asndan Avrupa
potansiyelinin yaklak %20si mertebesinde hidroelektrik potansiyele sahip
bulunmaktadr.
ekil 21 lkemizde Hidroelektrik Potansiyel
Teorik Hidroelektrik Potansiyel 433 Milyar kWh
Teknik Olarak Deerlendirilebilir
Hidroelektrik Potansiyel 216 Milyar kWh
Teknik ve Ekonomik Olarak
Deerlendirilebilir
Hidroelektrik Potansiyel 140 Milyar kWh
Ekonomik
%30
%20
%50
Ekonomik Olmayan
Teknik Olarak Deerlendirilemez
Tablo 10 - Trkiyede Hidroelektrik Enerji retiminin Geliimi
YILLAR
Hidroelektrik
retimi (GWh/yl)
Brt Elektrik
Enerjisi Tketimi
(GWh/yl)
Hidroelektrik
retimin Pay (%)
1950 30 790 4
1960 1.001 2.815 36
1970 3.033 8.623 35
1980 11.348 23.275 49
1990 23.148 57.543 40
2000 30.879 124.926 25
2009 35.958 194.813 18
(Kaynak: zi ve ark.,2009)
Trkiyede 1950lerde ylda sadece 800 milyon kilowatt.saat enerji retimi
yaplrken, bugn bu oran yaklak 275 misli artarak ylda 220 milyar kilowatt.
saate ulamtr.
43
ekil 22 Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu
na Edilecek
%43
%20
%37
na Halinde
Teknik Olarak
Deerlendirilemez
letmede Olan Santraller

DS : 11.265 MW
Dier : 3.935 MW
Toplam : 15.200 MW
DS Yatrm Programnda* : 3.094 MW
zel Sektr Tarafndan Mracaat Edilen* : 22.706 MW
TOPLAM : 41.000 MW
* Bu projelerin bir blm ina halindedir.
8.1. evre Asndan Hidroelektrik Enerji htiyac
Bir hidroelektrik santral (HES), suyun potansiyel enerjisinin belli bir
ykseklikten braklarak kinetik enerjiye evrilmesi ve su trbinleri ile mekanik
enerjiye, mekanik enerjinin de jeneratr yardmyla elektrik enerjisine
dntrlmesi ile almaktadr (Kocaman,2003). HES projeleri suyun
enerjisinden faydalanarak elektrik reten yaplardr. Hidroelektrik santraller
dier enerji alternatiferi ile karlatrldklarnda en evreci seeneklerden
biridir.
zellikle KHESler asndan nemli bir potansiyele sahip yeni ve aday AB
lkelerinde HES tesislerine ynelik baz evresel eletiriler getirilmektedir. Bu
konularn balcalar grsel kirlilik, balkla etkileri, su paylam ve dier
alanlardaki su ihtiyac olarak saylabilir.
44
ekil 23 Avrupa Birliinin Yeni ve Aday lkelerinde KHESlere Ynelik Eletiri
Balklar (1 - Etki Yok, 5 - Ciddi Etki)
1
2
3
4
5
A
r
l
k

D
e
r
e
c
e
s
i
e
k
C
u
m
h
u
r
iy
e
ti
E
s
to
n
y
a
M
a
c
a
r
is
ta
n
L
e
to
n
y
a
L
itv
a
n
y
a
P
o
lo
n
y
a
S
lo
v
a
k
y
a
S
lo
v
e
n
y
a
R
o
m
a
n
y
a
T
r
k
iy
e
Balklk
Grsel kirlilik
Su Reglasyonu
Su Paylam
Dier
lkemiz asndan temel problem, bata sulama olmak zere suyun dier
maksatl kullanmlar ile ilgili problemlerdir. Baz evrelerce ne srlen
havzann tabii dengesinin, nem dengesinin ve ya rejiminin bozulaca
iddialar tamamen gerek ddr. Zira havzadaki ya ve nemin kayna
dereler deildir. Misal olarak lkemizde Dou Karadeniz Havzasnda yllk
ya miktar ok yksek olup 2500 mmye kadar kmaktadr. Yln neredeyse
yars yal olarak gemektedir. Dolaysyla yalar sebebiyle yksek akma
sahip dereler, ok gr, sk, salkl ormanlar ve bitki rts meydana gelmekte,
nem ve buna bal olarak havzaya zg hidrometeorolojik zellikler ortaya
kmaktadr.
HES projeleri devreye konulurken tabii hayatn devamlln salayacak
miktarda su, hatta ihtiya olduunda suyun tamam bilimsel esaslara gre
tespit edilerek nehir yatana braklmaktadr. Bu, Su Kullanm Anlamasnda
aka belirtilmektedir. Mesela Norvete can suyu, danmanlarca arazide
gerekletirilen saha gezileri ile belirlenmekte ve bu miktar havzann durumuna
gre, % 2 ila % 20 arasnda deimektedir. Trbinlere zarar vermemek iin
akarsudaki kum, akl gibi maddeler tutulur, askdaki sedimentler keltilir ve
bylece trbinlere giren ve trbinlerden kan su, tabii halinden daha temiz
olarak akarsuya dner.
lkemizde, evresel Etki Deerlendirmesi (ED) raporu olmayan baraj yapm
mmkn deildir. ED, belirli bir proje veya gelimenin, evre zerindeki
nemli etkilerinin belirlendii bir sretir. Bu sre, kendi bana bir karar
verme sreci olmayp, karar verme sreci ile birlikte gelien ve onu destekleyen
bir sretir.
45
EDin temel ilevi karar vericilerin
daha salkl karar vermelerini
salamak iin, onlara, projelerin
evresel etkilerini gstermektir.
Bu sre, pek ok aamadan
olumaktadr. Bir HES projesine
ait ED raporunda; projenin tanm
ve gayesi, proje konusu yatrmn
tanm, mr, hizmet maksatlar,
nemi ve gereklilii, projenin
fiziksel zelliklerinin, inaat ve
iletme safhalarnda kullanlacak
arazi miktar ve arazinin
tanmlanmas, nerilen projeden
kaynaklanabilecek nemli evresel
etkilerin genel olarak aklanmas (su, hava, toprak kirlilii, grlt, titreim,
k, s, radyasyon ve benzeri) yatrmc tarafndan aratrlan ana alternatiferin
deerlendirilmesi ve seilen tercih edilme sebepleri, proje iin seilen yerin
konumu, proje yeri ve alternatif alanlarn mevkii, koordinatlar, yeri tantc
bilgiler, proje yeri ve etki alannn mevcut evresel zellikleri, nerilen proje
sebebiyle kirlenmesi muhtemel olan evrenin; nfus, fauna, fora, jeolojik ve
hidrojeolojik zellikler, tabii afet durumu, toprak, su, hava, iklimsel faktrler,
mlkiyet durumu, mimari ve arkeolojik miras, peyzaj zellikleri, arazi kullanm
durumu, hassasiyet derecesi ve bu faktrlerin birbiri arasndaki ilikileri de
kapsayacak ekilde yaplan aklamalar, projenin nemli evresel etkileri ve
alnacak tedbirler, proje iin kullanlacak alan, doal kaynaklarn kullanm,
kirleticilerin miktar, atklarn minimizasyonu, yatrmn evreye olan etkilerinin
deerlendirilmesinde kullanlacak tahmin yntemlerinin genel tantm,
evreye olabilecek olumsuz etkilerin azaltlmas iin alnmas dnlen
tedbirlerin tantm, halkn katlm toplantsna ilikin bilgiler, projeden
etkilenmesi muhtemel halkn belirlenmesi ve halkn grlerinin evresel etki
deerlendirmesi almasna yanstlmas iin nerilen yntemler, grlerine
bavurulmas ngrlen dier tarafar gibi konular yer almaktadr.
Ksa bir mukayese asndan ok sayda kk ve byk hidroelektrik santral
projesinin gelitirildii Norve ve Kanadadaki duruma gz atmak faydal
olacaktr. Norvete izinler asgari evre etkisi ile azami elektrik retimi
prensibine uygun ekilde verilmektedir. Norvete imtiyaz sresi 60 yldr
ancak nihai karar hkmet tarafndan verildii zaman ilemeye balar.
Sonrasnda ne kadar hzl bir ekilde projenin gerekletirilebilecei proje
sahibine baldr. Sre bir n fizibilite plannn lisanslamadan sorumlu devlet
kurumuna gnderilmesi ile balar. Kurum, halka ak bir toplant ars yapar
ve plan zerinde tartlr. Plan ve toplant, yerel ve ulusal gazetelerde ilan
Su ve ate,
iyi bir hizmetkar
fakat kt birer
efendidir.
(Romen atasz)
46
edilir ve baz bilinen paydalara dorudan gnderilir. Etki deerlendirmesi
bamsz uzman danman firmalar tarafndan yrtlmektedir. Korunan
alanlarda da koruma stats kriterlerine uygun olmak artyla kk ve mikro
HES yapmna izin verilebilmektedir. Kanadada ise kullanm hakk en fazla
40 yldr. Gelitirici firma eyalet hkmetine suyun yan sra arazi iin de kira
der. Sre dolduunda tesisler de kullanm hakk da hkmete geri dner.
EDin projeye salad en nemli katklarndan biri, ilgili tarafar ile halkn
grlerinin ve tereddtlerinin dikkate alnabilmesi iin srece katlmlarn
salanmasdr. Gerekli artlara haiz olmayan projeler iin olumlu ED karar
verilmesi mmkn deildir. Daha nce kurulu gc 10 MWn altnda olan
projeler ED srecinden muaf tutulmuken, 17 Temmuz 2008 tarihli yeni
ED ynetmelii ile btn HES projeleri ED srecine alnmtr. Bu durum,
evreye verilecek olumsuz etkilerin asgari dzeyde tutulmas asndan byk
nem arz etmektedir.
lkemizde evre koruma, enerji ve kalknmay ayn anda salamak iin hem
mevzuat hem de altyap yatrmlarnda nemli almalara imza atlmtr.
Trkiye olarak, srdrlebilir kalknma ve srekli enerji ihtiyacn evre
koruma ilkeleri ile uzlatran ada yaklamlarla yerli kaynaklara arlk
verilmektedir. Bu erevede, evre Kanunu, Enerji Verimlilii Kanunu,
Yenilenebilir Enerji Kanunu ve alt mevzuatlar yrrle girmitir. Bu konudaki
Ksk HES
47
bir dier nemli adm ise 26 Haziran 2003 tarihinde yrrle konulan Su
Kullanm Hakk Anlamas (SKHA) Ynetmeliidir. Temiz bir enerji kayna
olan hidroelektrik retiminde r aan ynetmelikle Trkiye, ok byk bir
hamle gerekletirmitir.
Su Kullanm Hakk Ynetmelii Anlamas ile;
Elektrik enerjisi krsal kesimlere daha kolay ve kesintisiz ulatrlmakta,
Sanayi canlanmakta ve istihdam artmakta,
Yerinde retimle hat kayplar en aza indirilmekte,
Rekabet ortam tesisi edilerek ucuz enerji temini salanmakta,
Yenilenebilir enerjinin gelitirilmesine ynelik imkanlar artmakta,
Gelecekte ortaya kabilecek muhtemel enerji ann yerli kaynaklar ile
karlanmas salanm olacaktr.
Su Kullanm Hakk Anlamas Ynetmelii boa akan su kaynaklarnn milli
ekonomiye kazandrlmasn, projelerin daha ksa srede tamamlanarak
gelecekte muhtemel enerji ann yerli kaynaklar ile karlanmasn krsal
kesimlere daha kolay ve kesintisiz elektrik ulatrlmasn hedefemektedir.
Ynetmeliin gayesi, 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu hkmleri
erevesinde halen piyasada faaliyet gsteren veya gsterecek tzel kiiler
tarafndan hidroelektrik enerji retim tesisleri kurulmas ve iletilmesine
ilikin retim, otoprodktr, otoprodktr grubu lisanslar iin DS ve tzel
kiiler arasnda dzenlenecek Su Kullanm Hakk Anlamas imzalanmas
ilemlerinde uygulanacak usul ve esaslar belirlemektir. Su Kullanm Hakk
Anlamas ile birok husus dzenlenmi olup evresel etkilenmeler ve dier
su kullanclarnn su haklar bu kapsamda korunmutur. Belirlenen mansaba
braklacak su miktarnn iletmede fiili olarak brakldnn tespiti gayesiyle
de tesisinin mansabna akm gzlem aletleri yerletirilmesi zorunlu klnmtr.
Tesisin kabul aamasnda uzaktan alglamal akm gzlem aletlerinin kurulmu
olup olmad hususu zellikle kontrol edilmektedir.
8.2. klim Deiiklii ve Karbon Ticareti Asndan
Hidroelektrik Enerji htiyac
Gelimi lkelerin, saysallatrlm sera gaz azaltm ve snrlama hedeferine
ulamalarn kolaylatrmak ve karbon emisyonlarn azaltc uygulamalar
daha dk maliyetle gerekletirmek iin Kyoto Protokolnde proje ve
piyasa temelli esneklik mekanizmalar tanmlanmtr. lkeler, ulusal sera
gaz emisyonu azaltm tedbirlerinin (enerji verimlilii, yenilenebilir enerjiye
gei vs) yetersiz veya ekonomik olarak uygulanabilir olmad durumlarda
48
bu mekanizmalara bavurmaktadrlar.
Kyoto Protokolnn tarafarn
kullanmna sunduu proje temelli
mekanizmalar; Temiz Kalknma
Mekanizmas (TKM) ve Ortak Yrtme
Mekanizmas (OYM), piyasa temelli
mekanizma ise Uluslararas Emisyon
Ticaretidir (ETS).
lkemizin Kyoto Protokolnn ilk
ykmllk dneminde (2008
2012) saysallatrlm sera gaz
azaltm veya snrlama ykmll
bulunmamakta olup, Trkiye
protokoln emisyon ticaretine konu
olan esneklik mekanizmalarndan
da faydalanamamaktadr. Ancak bu
mekanizmalardan bamsz olarak ileyen, evresel ve sosyal sorumluluk ilkesi
erevesinde kurulmu Gnll Karbon Piyasasna ynelik projeler Trkiyede
gelitirilmekte ve uygulanmaktadr.
Gnll Karbon Piyasalar; hkmetlerin iklim deiiklii ile mcadele
hedeferi ve politikalarndan bamsz olarak gelitirilmi, i dnyasndan,
yerel ynetimler, sivil toplum kurulular ve bireylere kadar ilgili her kesimin
karbon denkletirme maksadyla katlm salayabilecei nitelie sahip
piyasalardr. klim deiiklii ve etkileri konusunda artan kamuoyu bilinci ve
karbon denkletirmenin gvenilir bir nlem stratejisi olduu gereinin kabul
grmesi bu piyasalarn son yllarda hzla gelimesini salamtr.
Bu piyasada ticareti yaplan emisyon kredilerine Voluntary Emission Reduction
Units (VER) ad verilmektedir. Faaliyetleri erevesinde oluturduklar sera
gazlarn dengelemek isteyen firmalar emisyon miktarlarn hesaplayarak
(karbon ayak izlerini lerek) bu emisyonlarn azaltmak ve dengelemek iin
emisyon azaltm salayan projelerin retmi olduklar karbon kredilerini
sosyal sorumluluk prensibi erevesinde satn almaktadrlar.
Gnll Karbon Piyasas, Dnya Karbon Piyasas ierisinde ok kk
bir yzdeyi temsil etmekle birlikte bu piyasay hlihazrda etkili biimde
kullanmakta olan Trkiyenin ileri dnemde karbon piyasalarna katlm
asndan da bir frsat sunmaktadr. Dnya Karbon Piyasasnda % 1den az bir
Elektrik,
ekonominin ve
sosyal yaamn
vazgeilemez
bir esidir.
49
paya sahip olan Gnll Karbon Piyasas karbon finansman iin yine de uygun
bir alternatif kaynaktr. Ayrca, her geen gn yeniliki ve karbon piyasasnn
oluumu iin uygun artlar salayan etkili bir ortam olarak grlmektedir.
Mevcut durum itibariyle, Trkiyede gerekletirilen projelerin tamam Gnll
Karbon Piyasasnda ilem grmektedir.
BMDS kapsamnda Trkiyenin zgn konumu ve uluslararas iklim rejimindeki
belirsizliklere ramen, lkemizin gnll karbon piyasasnda kaydettii
geliim cesaret vericidir. Trkiyede yeni olumakta olan bu pazar bata zel
sektr olmak zere nemli bir kapasite gelitirme imkn salamtr.
Trk zel sektr proje hazrlamada yaparak renme yolunu semi ve
gnmzde bu konumunu uluslararas arenada da srdrebilecek bir aamaya
getirmitir. Projelerin ounluu hidroelektrik, rzgar ve jeotermal gibi
yenilenebilir enerji alannda olup, atktan enerji retimi ve biyoktle alannda
projeler de mevcuttur. ubat 2011 tarihli verilere gre Trkiyede toplam 151
proje gelitirilmi olup, bunlarn 84 hidroelektrik, 55i rzgr, 4 jeotermal,
7si atktan enerji retimi ve 1 tanesi de biyoktle enerjisi projeleridir.
Tablo 11- Trkiyede Gnll Karbon Piyasalarnda Gelitirilen Projeler
Proje Says
Kaynak: Gold Standart, VCS, VER+ (ubat 2011)
Santral Tr Proje Says Toplam Kurulu G (MW)
Yllk Sera Gaz Azaltm
(ton CO
2
edeeri)
Hidroelektrik 84 1.195,9 3.112.155
Rzgar 55 2.389,3 5.173.979
p Gaz 7 63,2 2.209.559
Jeotermal 4 64,0 240.907
Biyoktle 1 3,6 75.000
TOPLAM 151 3.176,0 10.811.600
50
8.3. Enerji thalat ve Gelir Kayb Asndan Hidroelektrik
Enerji htiyac
Kresel rekabeti piyasalarda gzetilmeleri gerekli iki temel unsur, d
ticaret dengelerinin salanmas ve korunmas olup, d ticaret amzn en
byk sebebi olan enerjide retim maliyetlerini olabildiince drmemiz
gerekmektedir.
lkemiz 2009 yl iin 194 milyar kWh olarak gerekleen enerji ihtiyacnn
yaklak %80ini petrol, doal gaz ve kmr gibi fosil yaktlardan karlam
olup, kullandmz petroln % 92si, doal gazn ise %99u ithal edilmektedir.
lkemizin Rusya ve randan ald doal gazn bedeli 2010 ylnda 20 milyar
dolarn zerindedir.
lkemizin toplam ithalatnn % 22si
gibi ar bir d deme yk getiren
bu durum, gelimekte olan bir lke
iin hi phesiz olumsuz tesirlere
yol amaktadr. Bu boyuttaki bir d
deme, lkenin d ve i gvenlik,
eitim, altyap, adalet, belediye
hizmetleri ve istihdama ynelik
yatrmlarndan fedakrlk yaplarak
gerekletirilmektedir ve bu
fedakarln toplumun sosyal yaps
zerinde birtakm olumsuz etkiler
ortaya karmas kanlmazdr.
Enerji ithalat iin yaplan d
nk karanlk,
kla bir yerde
bulunmaz.
(Mesneviden)
Tablo 12- Trkiyede Gnll Karbon Piyasasnda Gelitirilen Baz HES Projeleri
No Proje Ad Santral Tr Kurulu G (MW)
ngrlen Sera Gaz
Tasarrufu (ton e-CO
2
/yl)
1
Dzlen HES 15 29,000
2
Firnis HES 9,6 23,200
3
Niksar HES 9,5 164,250
4
Kumky HES 17,5 75,750
5
Azmak HES 24,3 60,575
Gnll Karbon Piyasalarnn, Trkiyenin 2012 sonras iklim rejimi iin teknik
alt yapnn glenmesine katk salayaca ve yatrmclara, daha verimli enerji
kullanan temiz teknolojilere yatrm yapmay daha cazip hale getirebilecei
aikardr. Ayrca, iletmelerde enerji ve hammadde tasarrufunu salayarak
rekabet ve verimlilii glendirebilecei zellikle yenilenebilir enerji, enerji
verimlilii, atk ynetimi gibi konularda kurumsal sosyal sorumluluk projelerinin
daha da artaca dnlmektedir.
51
demenin toplumun sosyal yaps zerindeki yansmas ksaca aile bana
yaklak aylk 284 TLdir. Asgari cretin 729 TL (brt) olduu bir lkede, bu
ykn ne kadar yksek olduu tartmadan uzaktr.
Su Kullanm Hakk Ynetmeliinin yrrle girdii 2003 ylndan
2010 yl sonuna kadar 310 adet tesisin temeli atlm, bunlardan
104 adedi tamamlanarak yllk 7 milyar kilowatt saat enerji retmeye
balamtr. Ynetmelik kapsamnda 24.000 MW kurulu gcndeki HES
projesine mracaat edilmitir. Bu rakam lkemizin en byk hidroelektrik
santrali olan Atatrk Baraj ve HESin kurulu gcnn 10 katna edeerdir.
Halihazrdaki HES projeleri tamamlandnda, lkemizin enerjiye dedii
dviz miktar ylda 15 milyar dolar
decek, yllk 85 milyar kilowatt.
saat enerji retecek ve gelitirilen
yaklak %38lik potansiyel
%90lara karlacaktr. Bu projeler
iin zel sektrn yatrm miktar
ise yaklak 40 milyar ABD Dolar
olacaktr.
8.4. Arz Gvenlii Asndan
Hidroelektrik Enerji htiyac
Her lke enerji retiminde kendi
topraklarndaki tabii kaynaklar
Enerjide kendi
kendine yeten
Trkiye
amlkaya HES
52
kullanmay tercih eder. Doal gazda dnya lideri Rusyann bile kendi zkayna
olan doal gazdan elektrik elde etme oran %38 iken, doal gaz ihtiyacnn
hemen tamamn ithal eden Trkiyede bu orann 2009 ylnda %48, 2010
ylnda %46 olarak gereklemesi olduka dndrcdr.
Enerjinin ithal kaynaklardan saland lkemizde, artan maliyetler sanayinin
gelimesini de sekteye uratmaktadr. Avrupa Birlii lkelerinde sanayide
elektrik kullanm maliyeti yaklak 6 cent/kWh iken, bu deerin Trkiyede
9-10 cent/kWh olduunu belirtmek yerinde olacaktr.
Trkiyenin 2020 yl Elektrik/Enerji perspektifini olumsuz ynde etkileyen
en nemli faktr, baka hibir Avrupa lkesinde grlmeyecek kadar yksek
olan yllk elektrik talep artdr. Trkiyenin elektriksiz kalmamas ve yaklak
% 8lik elektrik talep artnn karlanabilmesi iin 2020 ylna kadar her yl
dzenli olarak iletmeye almak zorunda olduu 3.000 MW dolayndaki kurulu
gcn parasal karl, elektrik enerjisinin sadece retim yatrmlar iin yllk
4 milyar USD civarndadr.
Bugnk yllk toplam elektrik talebimiz ortalama 200 milyar kilowaat.saat
olarak kabul edilirse, lkemizin nmzdeki 10-12 yl iinde bu kapasitenin
Kalen HES
53
9. TRKYEDE KHESLER VE
NEHR TP HESLER
Anamur Reglatr
lkemizde 2010 yl sonu itibariyle 264 adet iletmede, 236 adet inaat
devam eden (12 adeti DS tarafndan), 1.200 adette 4628 sayl Kanun
kapsamnda planlama dzeyinde ilemleri devam eden toplam 1.700 adet
HES bulunmaktadr. letme ve naat aamasndaki toplam 500 adet projenin
225 adeti KHEStir. 500 projenin 100 adeti ise barajl olup geri kalan
400 adeti ise nehir tipi HEStir. Planlama dzeyinde ilemleri devam eden
1.200 adet projenin 730 adeti KHEStir.
en az iki kat kadar yeni kapasite kurmak ve ticari iletmeye almak gibi son
derece zor bir hedefe kar karya olduu sylenebilir.
Btn dnyada olduu gibi lkemizde de enerji hayati bir konu olduundan,
kendine yeterli, srekli, gvenilir ve ekonomik bir elektrik enerjisine sahip
olunmas ynnde bata da baml olmayan ve yerli bir enerji kayna olan
hidroelektrik enerjisi olmak zere btn alternatifer gz nne alnmal ve
deerlendirilmelidir.
54
Kovada II HES
Trkiyede kk hidroelektrik santraller 1926 ylndan itibaren
kullanlmaktadr. 19501960 yllar arasnda byk bir ksm ina edilen
bu tip santrallerin yapmna 1972 ylna kadar deiik kurulularca devam
edilmitir. nceleri enerji retimi iin yaygn bir biimde kullanlan kk
hidroelektrik santraller, 1960l yllardan sonra yerlerini byk boyutlu baraj
ve hidroelektrik santrallere brakmlardr. Dier birok lkede olduu gibi bu
geliim lkemizde de gzlenmitir.
Gemi yllarda byk kapasiteli hidroelektrik santrallerin ina edilerek biran
nce ekonomiye kazandrlmasna nem verildii iin zerinde ok fazla
durulmayan kk hidroelektrik santraller ya da bir nehir tipi santraller,
lkemizin toporafik ve hidrolojik artlar dikkate alndnda gelitirilmesi
gereken bir seenek olarak karmza kmaktadr. Nitekim dnyada da kolay
ina edilmeleri, evreye olumsuz tesirlerinin ihmal edilebilir dzeyde olmas
ve krsal kesimde sosyoekonomik yapnn iyiletirilmesine katkda bulunmalar
sebebiyle, kk hidroelektrik santrallerin gelitirilmesine ynelik artan bir
eilim gzlenmektedir.
Daha nce belediyeler ve mlga Ky Hizmetleri tarafndan krsal
kesimlerin elektriklendirilmesi iin ina edilen KHESler 1982 ylnda kan
2705 Sayl Yasa ile TEKe devredilmi, bunlardan bazlar iletme problemleri
55
ve belediyelerle yaanan skntlar yznden kapatlmtr. 3096 sayl kanun
yrrle girdikten sonra kurulu gc 10 MWn altnda 12 adet proje zel
kurulularca Yap-let-Devret ve Otoprodktr modeli kapsamnda ina edilip
iletmeye almtr.
Barajn yks
Ben bir baraj'm dostum.
Bir omuzum dayanmsa bir daa,
Baka bir yamaca yaslanmtr
br omuzum.
Taa telerde vard ya,
Hani bir kaynak
imdi gece-gndz tam vardiya
Ik oldu, enerji oldu o kaynak.
Ben bir suyum, sen bir dasn, dnyor
musun?
El-ele vermiiz; o da oluyor bir nur, bir k.
Ovalara kentlere bereket yasn,
dnyor musun?
Fabrikalar aydnlk, evler-insanlar
aydnlk
zdemir ASAF
Trkiye genelinde henz etd yaplmam 1-30 MW aras kk tesislerden
minimum 10-15 milyar kWh/yl, kanal ve barajlara konulacak trbinler yoluyla
da 3-5 milyar kWh/yl elektrik retilebilecei tahmin edilmektedir.
rnek olarak yidere alt havzasnda gelitirilen hidroelektrik santral projelerine
gz atlabilir.
56
Tablo 13 yidere Alt Havzasnda Gelitirilen Hidroelektrik Santral Projeleri
SIRA
NO
HDROELEKTRK
SANTRALIN ADI
AKARSU ADI
KURULU
G MW
TOPLAM
ENERJ
GWh
DURUMU
1
kizdere Reg.leri ve HES
(Rehabilitasyon)
yidere (kizdere) ay 78,39 280,11 letmede
2
Cevizlik Reg. ve HES yidere (kizdere) ay 90 396,4 letmede
3
Kalkadere Reg., Yokulu
HES, Kzlaa HES
yidere (kizdere) ay 40,65 182,64 Lisans Alm
4
Dereky Reg. ve
Demirkap HES
yidere (kizdere) ay 110,4 395,92 Lisans Alm
5
Rzgarl I-II Reg.leri ve
I-II HES
amldere 10,13 38,31 Lisans Alm
6
Selin I Reg. ve HES Cimil Dere 18,85 73,742 Lisans Alm
7
Selin II Reg. ve HES Cimil Dere 18,8 80,77 Lisans Alm
8
Ar Reg.leri ve HES Cimil Dere 34,77 145,82 Lisans Alm
9
NCRL REG. VE HES yidere (kizdere) ay 25,2 126,02 Lisans Alm
10
Saray Reg. ve HES yidere-Karadere 10,35 60,2
EPDKda Lisans
aamasnda
11
Sarmakol Reg. ve HES okcor Dere 6,22 19,51
EPDKda Lisans
aamasnda
12
Babu Reg. ve HES yidere (kizdere) ay 0,92 3,98
EPDKda Lisans
aamasnda
13
imirli Reg. ve HES Yayla Dere 3,65 18,82
EPDKda Lisans
aamasnda
14
Ceyhun Reg.leri ve HES
Caterli Dere- Uyran
Dere
5,45 14,435
EPDKda Lisans
aamasnda
15
Tozky Reg.leri ve HES
kizdere / Cimil-Gl
okcor-Kabahor
176,9 558,91
Fizibilite
Aamasnda
16
Gelinta Reg. ve HES amlk Dere 3,45 14,328
Fizibilite
Aamasnda
17
Nizam Reg.leri ve HES okcor-Tal Dere 1,04 3,166
Fizibilite
Aamasnda
18
Orsa-2 Reg. ve HES Cimil- Pancul Dere 5,00 13,00
Fizibilite
Aamasnda
19
Filiz Reg. ve HES Anzer-akador Dere 15,00 35,00
Fizibilite
Aamasnda
20
Ayyldz Reg.leri ve HES
Melez-Kunda-Arzayan
Dere
14,00 35,00
Fizibilite
Aamasnda
21
kiz 1-2-3 Reg.leri ve HES
Cimil- Faso, Bulank ve
Ranos d.
5,00 13,00
Fizibilite Teslim
Aamasnda

TOPLAM 674 2509

Gelitirilecek her proje iin, havzann tabii gzelliklerinin, tarihi eserlerinin
ve ekosisteminin korunmasyla ilgili kapsaml ED almalar yaplacaktr.
almalar yapldka yre halk ve sivil toplum kurulular bilgilendirilecek ve
onlarn grleri dorultusunda almalar sonulandrlacaktr.
57
10. NEDEN NEHR TP HES?
10.1. Havza Planlama, Kaynak ve Potansiyel Tespiti Asndan
Su kalitesi ynetiminde mnferit zmler yerine havza baznda btncl
bir ynetim anlay benimsenmitir, ancak Trkiyede pek ok akarsu veya
kolunun hidroelektrik potansiyeli henz tam olarak belirlenmemi, ayrca
kk hidroelektrik potansiyeli de ortaya konulmamtr. Yaplan almalarla
artk nerede ne kadar suya ihtiya olduunu, havza genelinde ne kadar su
bulunduunu ortaya koymak ve buna gre kaynak planlamasna gitmek
mmkn olacaktr.
10.2.Takn Kontrol Asndan
Trkiye dnyann kurak bir blgesinde bulunmakta, ancak yalar dzenlilik
arz etmemektedir. Karadeniz Blgesinde 2.500 mm olan yllk ya miktar,
Anadoluda 250 mmye kadar dmektedir. Dolaysyla akarsu rejimi
dzensizdir. Trkiyede taknlar en ok ilkbahar ve sonbahar aylarnda
olumakta olup Karadeniz, takna en hassas blgemizdir.
klim deiiklii neticesinde
gney blgelerimizde yalarn
azalaca, buna karn kuzey
blgelerimizde artaca ynnde
tahminler bulunmaktadr. Bu da
Karadenizde sel baskn riski,
Akdeniz ve Gneydou Anadoluda
ise su sknts demektir. Dou
Karadenizde anlk, youn
yalar olmas beklenmektedir.
Nitekim gemi yllarda Rize,
Artvin, Trabzon, Giresun gibi
ehirlerimizde bunun rnekleri
yaanmtr.
na edilen su depolama tesisleri; suyu kontrol edip dzenleyerek sel ve
taknlarn nne gemekte, akarsularla oluan erozyonu nlemektedir.
Dolaysyla ina edilen HESler tamamland zaman Dou Karadeniz
Blgesinde taknlar da nlenmi olacaktr.
Topramz, emeimiz ve
enerjimiz sel olup gitmesin.
58
10.3.evre Asndan
Nehir tipi santrallerin drenaj
havzalarnda takn koruma,
erozyon kontrol, aalandrma
gibi baz iyiletirici evresel
tedbirler alnmas blgenin
biyoeitliliinin korunmasna da
katkda bulunur.
10.4. stihdam Asndan
HESlerin inaat srasnda blge insanna nemli bir istihdam imkan
salamaktadr. Sanayi canlandrmakta ve zellikle yre insannn iletmelerde
istihdamn salamaktadr. Projeyi gerekletiren firmalar sosyal projeler
(salk oca, okul, ky kona, ime suyu vb.) ile blgeye katk salamaktadr.
SONSZ
Su, yeryzne ulaan gne enerjisinin te birinin hareket ettirdii hidrolojik
evrim sayesinde sreli yenilenebilen, evre kirliliinin nlenmesi asndan
temiz nitelikte, tesislerinin ou ime ve kullanma suyu, sanayi suyu, sulama
suyu, takn kontrol gibi birden ok gaye de hizmet eden ok maksatl, Trki-
ye iin bir zkaynak olarak da elektrik enerjisi ihtiyacnn karlanmasnda zel
yeri bulunan Trkiye iin byk nem arz eden bir birincil enerji kaynadr.
HESler, enerji arz gvenliinin sigortasdr, kresel snma ile mcadelede en
nemli unsurdur, temiz, ucuz, yenilenebilir enerji kaynadr. evreyi tahrip
etmesi sz konusu deildir. Bu konuda gerekli tedbirler alnmakta olup, sk
denetimler yaplmaktadr.
HESlerin evresel etkilerine ynelik argmanlarn byk ounluu bilimsel
aratrmalardan ok, eitli pein hkmlere ve nkabullere dayanmaktadr.
Tekil olaylarla ilgili argmanlar, btn HES projelerine genellenmekte, baz
eletiriler de duygusal reaksiyonlardan kaynaklanabilmektedir. HES projeleri
ina edilirken uygulanan yeni teknolojiler evresel etkilerin asgari dzeye e-
kilebileceini gstermektedir.
evre ile en uyumlu elektrik enerjisi retim yntemi olarak tanmlanan tabii
akl kk hidroelektrik santraller, evresel etkileri bilimsel esaslar dorultu-
sunda dikkate alnarak planlanmalar halinde, sadece yenilenebilir enerji reti-
Mersin Pamuk HES Aalandrma almas
59
mine deil, ayn zamanda ekonomik kalknmaya, zellikle krsal kesimde hayat
standartlarnn ykseltilmesine hizmet etmekte ve bu erevede pek ok lke-
de blgesel farkllklarn giderilmesine de katkda bulunmaktadr.
Trkiye olarak sadece ekonomik deil, evresel adan da en uygun seenek
olan hidroelektriin deerlendirilmesi gelecek nesillerin de faydasna olacak-
tr.
nsanlar bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olamaz ve en ok korktuklar eyler de
en az bildikleridir. Bu sebeple HESler hakknda doru bilgi edinilmesi, yanl
bilinenlerin dzeltilmesine de imkan salayacaktr.
HESLER KORKUMUZ DEL,
UMUDUMUZ OLSUN!
KAYNAKLAR
ALTA, M.; FKRET, H.; ELEB, E. Enerji statistikleri, Dnya Enerji Konseyi Trk Milli
Komitesi, Trkiye 9. Enerji Kongresi Yayn, stanbul, 2003.
Blue Energy for A Green Europe: Strategic study for the development of Small Hydro
Power in the European Union, Universit Commerciale Luigi Bocconi, Milano, Italy,
2000.
CIA World Factbook 2010.
European Commission, Energy in Europe 1999 Annual Energy Review, Special Issue
January 2000, Directorate-General for Energy.
EuroWasser: Europes hydropower potential today and in the future (http://www.usf.
uni-kassel.de/usf/archiv/.../5/ew_8_hydropower_low.pdf)
HARVEY, J. P., Water quality, sediment, benthos and fisheries baseline survey: River
Don Water Injection Dredging, Report to British Waterways, 1998.
http://waterwiki.net/index.php/Small_Hydro-Power_Plants_for_Slovakia
60
http://www.ippwatch.com
http://www.bcenergyblog.com/uploads/file/IPPBC_Fact_Sheet_runofriver.pdf
http://www.cdmgoldstandard.org/Carbon-Market-News.337.0.html
http://www.cnr.tm.fr/en/categorie.aspx?idcategorie=10
http://www.eia.doe.gov
http://www.eie.gov.tr
http://www.enerji.gov.tr/index.php?sf=webpages&b=elektrik
http://www.erneuerbare-energien.de/inhalt/42608
http://www.hyroworld.com
http://www.internationalrivers.org/files/Alam%20pdf.pdf
http://www.watershed-watch.org/publications/files/Run-of-River-long.pdf
IEA Technical Report: Hydropower and the Environment, Paris, May 2000.
JOHANSSON, T. B, and et al., Renewable Energy: Sources for Fuels and Electricity,
2003, Island Press.
KOCAMAN, B., Elektrik Enerjisi retim Santralleri, Birsen Yay., stanbul, 2003.
KOSSLER, E., Installed and Planed Minihydro Power, Osstruction, 1992.
KRYZANOWSKI, A. and et al., Hydro Potential and Development Opportunities in
Slovenia, International Journal on Hydropower&Dams, Special Issue: HYDRO 2008,
Vol.15, Issue 5, 2008.
Z, .; BARAN, T.; HARMANCIOLU, N.; Trkiyede Su Kuvvetinden Enerji retimi.
zmir, Mhendislik ve Dier Meslek Odalar zmir ubeleri, zmir Su Kongresi, 2009.
PUNYS, P., LAGUNA, M., The Situation in the New Member States and Candidate Coun-
tries, European Small Hydropower Association, 2005.
Salzburger AG fr Elektrizitaetswirtschaf: Power Stations Mittlere Salzach. Salz-
burg, 1991.
SIRCA, A., JOSPOVC, Z., KVATERNK, K., MOCNIK, I. and SOMRAK, D.: A Multipurpo-
se Lower Sava River Project in Slovenia. ICOLD 23. Kongresi, Brasilia, 2009.
TEA Yk Tevzi Dairesi Bakanl, 2009 Yl Sistem letme Faaliyetleri Raporu.
TWIDEL, J.W., WEIR, J., Renewable Energy Resources, London: Taylor & Francis; Se-
cond edition, 2005.
World Commission on Dams Report:Dams and Development, November 2000.

Cevre Temiz Enerji PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cevre Temiz Enerji PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

evre ve Temiz Enerji: Hidroelektrik

evre ve Orman Bakanl

You might also like