12 Eylül Belgeleri PDF

Kltrel Yaplanma Grubu YORUMSUZ 12 Eyll BELGELER
1
2
3
indekiler

12 EYLL BELGELER__________________________________________________________ 5
Milli Gvenlik Konseyi bildirileri ___________________________________________________ 6
TSK'NIN UYARI MEKTUBU... _________________________________________________________6
ORGENERAL EVREN'N 30 AUSTOS ZAFER BAYRAMI MESAJI _______________________8
12 EYLL'N LK BLDRS... (Radyodan okunan)_____________________________________12
MGK'NIN 2 NUMARALI BLDRS... _________________________________________________14
EVREN'N TRK SLAHLI KUVVETLER'NE YAYINLADII MESAJ... __________________18
PART LDERLERNE TEBL... _____________________________________________________20
TRKE N YAYINLANAN BLDR... ______________________________________________22
Kenan Evren'in konumalar _____________________________________________________ 23
EVREN'N RADYO-TELEVZYON KONUMASI...______________________________________23
EVREN'N DEVLET BAKANI OLARAK ANT MES... ________________________________29
EVREN'N BASIN TOPLANTISI... _____________________________________________________29
EVREN'N SYAS PARTLERN KAPATILMASINA LKN RADYO-TV KONUMASI ___41
Anayasay tantma konumalar ___________________________________________________ 45
Radyo-Televizyon konumas... 24 Ekim 1982_____________________________________________45
Trabzon konumas 25 Ekim 1982... _____________________________________________________54
Erzurum konumas... 26 Ekim 1982 ____________________________________________________65
Diyarbakr konumas... 27 Ekim 1982___________________________________________________75
Ankara konumas... 29 Ekim 1982______________________________________________________84
Kayseri konumas... 30 Ekim 1982 _____________________________________________________92
Adana konumas... 31 Ekim 1982 _____________________________________________________102
Antalya konumas... 31 Ekim 1982 ____________________________________________________112
zmir konumas... 1 Kasm 1982 ______________________________________________________121
zmit konumas... 2 Kasm 1982_______________________________________________________132
Edirne konumas... 3 Kasm 1982 _____________________________________________________141
4
stanbul konumas... 4 Kasm 1982 ____________________________________________________152
Eskiehir konumas... 4 Kasm 1982 ___________________________________________________164
Radyo-Televizyon konumas... ________________________________________________________173
5 Kasm 1982_______________________________________________________________________173
EVREN'N RADYO TELEVZYON KONUMASI... 1982 Anayasas'nn kabul dolaysyla
teekkr konumas... 12 Kasm 1982 ______________________________________________ 181
Belge ________________________________________________________________________ 186
ANAYASA DZEN HAKKINDA KANUN_____________________________________________186
MLL GVENLK KONSEY HAKKINDA KANUN____________________________________187
SYAS PARTLERN KAPATILMASINA LKN YASA... _____________________________188
MGK'NIN 52 SAYILI KARARI... 2 Haziran 1981________________________________________189
Bilgi_________________________________________________________________________ 191
12 EYLL DNEM SIKIYNETM... ________________________________________________191
12 EYLL DNEMNN DAMLARI... ________________________________________________192
5
12 EYLL BELGELER

12 EYLL BELGELER Cumhuriyet tarihinin kilometre talarndan biri olan 12 Eyll,
zerinden 20 yl gemesine karn hala tartlan en nemli olaylardan biri...
12 Eyll 1980'den balayarak, 1983 Milletvekili Genel Seimleri sonucu TBMM'nin tekrar
almasna kadar geen sreteki belge ve olaylara (bildiriler, konumalar, gazete kprleri,
yorumlar, tartmalar, davalar, Skynetim Mahkemeleri kararlar, Danma Meclisi
almalar, 1982 Anayasas'na ilikin tartmalar...), "12 Eyll Belgeleri" adn verdiimiz bu
blmde yer verilecek.
Dneme ait binlerce sayfay bulan belgeler, elektronik ortama aktarldka, bu sayfalarda
yerini alacak.
lk aamada, Milli Gvenlik Konseyi Bildirileri, Kenan Evren'in konumalarna yer verilecek.
Belge ve metinlerin izlenmesinde kolaylk salamak iin, "indekiler" blmnde her belge
veya metnin sisteme konulu tarihi belirtilecek.
Her sayfann banda, o belge veya metin ile ilgili ksa aklama bulunacak. Balantl
konulara sayfann sol tarafndaki "lgili sayfalar" blmnden ulalabilecek.
6

Milli Gvenlik Konseyi bildirileri

TSK'NIN UYARI MEKTUBU...
(27 Aralk 1979)
27 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, kendisinin ve
Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutan
Oramiral Blend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya ile
Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasunun imzalarn tayan ve lkede
yaanan siyasi ve sosyal alkantlar karsnda Trk Silahl Kuvvetlerinin grn
ieren bir uyar mektubunu, n yazs ile Cumhurbakan Fahri Korutrke sundu.
Bata siyasi partiler olmak zere tm kamuoyu, mektubu, 2 Ocak 1980 tarihinde
Hrriyet Gazetesi'nde Cneyt Arcayrek'in haberiyle rendi.
Cumhurbakan Fahri Korutrk, 1 Ocak 1980 tarihinde, Genelkurmay Bakan
Orgeneral Kenan Evren, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutan'n
ankaya Kk'ne davet ederek grt.
2 Ocak 1980 tarihinde, Babakan ve Adalet Partisi (AP) Genel Bakan Sleyman
Demirel ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent Eceviti ankaya
Kkne birlikte davet eden Cumhurbakan Korutrk, iki lidere, kendisine sunulan
"Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr"balkl uyar mektubunun suretini verdi.
Cumhurbakan Korutrk, ayn gn Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet
Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu
Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat
Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket
Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan
Turhan Feyziolu ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk Skana da
mektubun birer rneini gnderdi.

Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren'in, 27 Aralk 1979 tarihli Uyar
Mektubu'nun n yazs yle:
"Sayn Cumhurbakanm,
lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn
mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter
demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli
7
bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak
grlmektedir.
Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete
mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara
gtrlemedii yksek malumlardr.
Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam
seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok
ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin
mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha
uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi.
Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak
zatalilerine sunuyorum.
Gereini yksek takdirlerine arz ederim.
Sayglarmla. "

Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr
lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her
geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve
beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve sorumlu
anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde
kalmtr.
Kahramanmara olaylarnn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki
evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle
mahade edilmektedir.
Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine
komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine
her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin
tahamml kalmamtr.
ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda
hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini
zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve
blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve
dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr.
8
Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm
getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn
nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile
uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir.
Blgemizdeki gelimeler Ortadou da her an scak bir atmaya dnebilecek
durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn
yapmaktadrlar.
lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin
gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda
kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr.
Dier yandan Meclislerin alndan birbuuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil
edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar
mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir.
Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada
ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve
huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu
bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de
grevleri arasndadr.
Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki
iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli
menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir
grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl
hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da
bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir.

ORGENERAL EVREN'N 30 AUSTOS ZAFER BAYRAMI MESAJI
(30 Austos 1980)
Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, 30 Austos 1980 tarihinde Zafer
Bayram dolaysyla yaynlad mesajda, "Silahl kuvvetler, gzel vatanmz kan ve
kin gl haline getirerek paralamay amalayan anarik eylemlerinin karsna
byk bir heyecan ve hassas bir grev bilinci ile dikilmi bulunmaktadr"dedi.
Evren, "Meclislerin aylardr alamaz ve Cumhurbakan seimi gibi ok nemli bir
grevini yapamaz duruma getirilmi olmasndan derin strap duyulduunu", "devlet
otoritesinin zafiyet iinde bulunduunu"bildirdi.
Genelkurmay Bakan Evren, mesajnda unlar kaydetti:
9
"Yurtta domasn dledikleri kargaa ile demokratik dzenin ve lke btnlnn
yok edilmesini amalayan anarinin idrakten yoksun vatan haini yaratclar, elbette
layk olduklar cezay bulacak, tarihimizde bir zamanlar tremeye yeltenen benzerleri
gibi, Trk Silahl Kuvvetleri'nin kahredici yumruu altnda ezilerek, akttklar karde
kanlarnn gnahlar iinde boulup gidecekler ve yce Trk ulusu, barndan kopan
Trk Silahl Kuvvetleri'nin yaratt gven ortam iinde, sonsuza kadar daha birok
bayramlar refah ve mutluluklarla kutlayacaktr."
Siyasi tarihilere gre, Evren'in bu bayram mesaj, 12 Eyll'den nceki son uyar
niteliindeydi.

Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Silahl Kuvvetler Haftas ve 30
Austos Zafer Bayram dolaysyla yaynlad mesaj yle:

Aziz yurttalarm, kahraman silah arkadalarm,
Yce ulusumuzun yeniden douunu mjdeleyen ve Trkiye Cumhuriyetine hayat veren
byk zaferimizin 58 inci yldnmne, ulu nderimiz Atatrk'n aydnlatt yolda ve
ilkelerinden asla taviz vermemeye kararl olarak ulam bulunuyoruz.
Ulusumuza ve Trk Silahl Kuvvetleri mensuplarna kutlu olsun. Ebedi bakomutanmz
Atatrk'n 30 Austos 1922 byk zafer destannn bir ans olarak Trk ordusuna armaan
ettii bu mutlu bayram bu yldan itibaren ayr zamanda silahl kuvvetlerimizin kurulu gn
olarak da kutlanacaktr.
Kara kuvvetleriyle 2189, deniz kuvvetleriyle 890, hava kuvvetleriyle 59 ve jandarma genel
komutanl ile de 141 nci yln idrak eden Trk Silahl Kuvvetleri iin, bu muhteem
zaferin yldnmnden daha anlaml ve daha gzel bir kurulu gn dnebilmek esasen
mmkn deildir.
Ulusunun engin gven ve gurur kayna kahraman Trk Ordusu, kendisine bahedilen bu
kutsal gne layk olduunu, gerektiinde, daima en mkemmel ekilde gsterecek ve
birok yzyllar aarak byk zaferin mealesini, Ulu Atatrk'n izinde, sonsuza kadar an
ve erefle nesilden nesile tayacaktr.
nk o, eriilmez gcn, tarih sayfalarn menkibeleriyle ssleyen kahraman soyundan,
stn moral ve disiplin ruhundan almakta, ada bilim ve teknie dayanan eitimini,
modern harp silah ve malzemesi ile de her geen gn bir kat daha gelitirmektedir.
Son yllarda lke ekonomisinin urad talihsiz bunalmlarn olumsuz etkilerine ramen,
onun Atatrk inanc ve snrsz yurt sevgisiyle dolu elik gs, en kt emellerin tufanyla
dahi yklmaz bir kale ve almaz bir da olarak kalacaktr.
10
Ancak, Trk Silahl Kuvvetlerini, da baml lkelerin daima zarar grd baz olumsuz
etkilerden koruyabilmek veya bu zarar en dk dzeye indirebilmek iin, milli harp
sanayiine ncelik vermek ve sratle gerekletirmek gerektiini de ayrca nemle
vurgulamak isterim.
Ne yazk ki, Yce Atatrkn uza gren stn dehasyla balatt yerli harp sanayii
atlmnn, ayni heyecanla devam ettirilememesi bir aralk tamamen terkedilmesine sebep
olan hata ya ihmallerin bedelini Trk Silahl Kuvvetleri bugn olduka ar bir bunalmla
demektedir.
Dnyann en gl ve kahraman ordusunun korkusuz savalar, ihtiya duyduklar ve ok
iyi deerlendirecekleri muhakkak olan yeterli silah ve malzemeyi d lkelerden binbir
glkle ve ok pahal bir ekilde salayabilmek yerine, ulusunun esiz zekasndan ve
becerisinden beklemektedir. nk onlar, glerinin de tesinde, tm abalarn, lkemize
en iyiyi, en doruyu ve en gzeli verebilme tutkusuna adam, tarih boyunca fedakarlk ve
kahramanln simgesi, uygarlk ve bilimin ncs, ahlakn ve halkn koruyucusu olarak,
Trk ulusunun hayatna byk deerler katmtr. Toprann ekilmesinde, yurdunun
imarnda, yurttann eitilmesinde daima yardmc olmu, Trk'n bamszlk ve onurunu
kt emellerden korumu ve kurtarmtr.
Nitekim bugn de aldatlarak i ve d ihanet odaklarnn kuklalar haline getirilmi baz
zavall kiilerin, gzel vatanmz kan ve kin gl haline getirerek paralamay amalayan
anarik eylemlerinin karsna byk bir heyecan ve hassas bir grev bilinci ile dikilmi
bulunmaktadr.
Ulusumuzun mutluluk ve huzuru uruna seve seve stlendii skynetim hizmetini, eitli
yerlerde alarak esas grevinden ayr kalma pahasna da olsa, gece ve gndz ara
vermeden sadakatle ve gayretle yrtmektedir. Bununla beraber, eitimin ve sava
grevlerinin aksatlmamas iin gsterilen btn abalara ramen, birlikler zerinde az da
olsa yaratt olumsuz etkileri ortadan kaldrabilmek iin, iki yla yaklaan skynetim
uygulamasna bir an nce son verilmesi gerektiine inanmaktayz.
Uygun yasal tedbirler alnmak suretiyle, normal dzene dnlmesini birok defalar talep
etmi olmamza karlk, halen yrrlkteki yasalarmzn buna imkan vermediini ve bu
konuda yeni yasal dzenlemelere ihtiya duyulduu grn tamaktayz.
Ancak skynetim komutanlarnn hi olmazsa baz sorunlarna zm getirebilmek zere,
yetkilerinin arttrlmas ile ilgili olarak sunulan yasa deiikliinin meclislerimizden
geirilebilmesi iin sarfedilen abalarmz maalesef netice vermemitir.
Son 20 ylda, yurdumuzda, ortalama her iki yla karlk bir yl skynetim uygulamas
zorunluluu ortaya ktna gre, nedenlerinin ok iyi bir tahlilden geirilerek bir zm
yolu bulunmas gerekli grlmekte ve bu grevin de meclislerimize dtne
inanlmaktadr.
11
Meclislerimizin aylardr alamaz ve Cumhurbakan seimi gibi ok nemli bir grevini
yapamaz duruma getirilmi olmasndan derin strap duyarken, lkede huzur ve skunun
sadece skynetim komutanlarndan beklenmesinin ve ksa srede gereklememesi
zerine de, onlarn sulanmasnn insafla ve saduyu ile badatrlmas elbette mmkn
deildir.
Nitekim, yurdumuzda olduu gibi, anarinin hkm srd tm lkelerde, mcadele,
ulusa verilerek yaplmakta ve ancak bu suretle stesinden gelinebilmektedir.
Tarihimizin, birlik ve beraberliimize ait birok gzel rneklerle dolu olmasna karlk bugn
byle bir btnlemeyi sadece szle istemekte, fakat ne yazk ki, asla
gerekletirememekteyiz.
Btn bunlara ilave olarak, devlet otoritesinin dt zafiyet de, anari ve terrn reyip
gelimesine elverili ayr bir ortam yaratmakta, nceleri, renci retmeninden, sulu
emniyet grevlisinden, evlat babadan ekinmekte iken, bugn bu dzen tamamen tersine
dnm bulunmaktadr.
Unutmamak gerekir ki, vatanda devlet otoritesinin etkinliini ve sulularn sratle
cezalandrldklarn grmek ister. Ancak o zaman devletine gvenir, yardmc olur ve
beklenen btnleme de bu suretle salanabilir.
Deerli arkadalarm, yurt ekonomisinin iinde bulunduu bunalmn ortadan
kaldrlabilmesi iin elbirlii ile sarfedilecek abalar yerine, sapk ideolojilerin bilinsiz
kleleri tarafndan srdrlen bu azgn anari ve terr, hibir soruna zm getirmemekte
ve sadece btnlmze gz diken kt emellere hizmet etmektedir.
Yurtta domasn dledikleri kargaa ile demokratik dzenin ve lke btnlnn yok
edilmesini amalayan anarinin idrakten yoksun vatan haini yaratclar, elbette layk
olduklar cezay bulacak, tarihimizde bir zamanlar tremeye yeltenen benzerleri gibi, Trk
Silahl Kuvvetleri'nin kahredici yumruu altnda ezilerek, akttklar karde kanlarnn
gnahlar iinde boulup gidecekler ve yce Trk ulusu, barndan kopan Trk Silahl
Kuvvetleri'nin yaratt gven ortam iinde, sonsuza kadar daha birok bayramlar refah ve
mutluluklarla kutlayacaktr.
Trk Silahl Kuvvetleri'nin kahraman evlad, sen bamszlmzn tek ve en byk
gvencesi, Atatrk ilkelerinin sadk ve fedakar bekisi, geleceimizin gerek sahibisin.
Atatrk ideali en gl rehberin, Cumhuriyetimiz en kutsal emanetindir.
Onlarla yaa, onlarla sonsuza ula.
Cennet yurdun iin mucizeler yarat; her kesi iyilik, doruluk ve gzellik iekleriyle
dolsun.
Kahraman ulusunu mutlu ve hr yaat ki, ehitlerinin ruhlar ad olsun.
12
Atatrk ilkelerinden asla taviz verme, onlar amacna gtr.
Bu senin, Trk ulusuna ve yurduna kar en kutsal grevin ve en yce sorumluluundur.
Ulusun sana gvenmekte, seninle gurur duymaktadr. Sen bu gvene layk olduunu
yzyllardan beri her zaman, en mkemmel ekilde gsterdin, gelecekte de, kudretle ve
byk bir grev anlay ile gstereceine kesin inan besliyorum.
Sayn yurttalarm, deerli arkadalarm,
Trk Silahl Kuvvetleri, sorumluluklarnn engin bilinci ierisinde, kendisine decek
grevleri, yasalarn verdii yetkilerden g alarak, evk ve heyecanla yerine getirmeye
hazr bulunmakta, aziz ve kahraman ulusunun daima emrinde ve hizmetinde olmann
snrsz gururunu yaamaktadr.
Sizleri, bu engin gurur ve heyecanla selamlyor, Trk Silahl Kuvvetler kurulu gnn ve
Zafer Bayramnz en iten salk, mutluluk ve baar dileklerimle kutluyorum.
Bizlere bu esiz zaferi armaan eden byk kurtarcmz Atatrk' ve aziz ehitlerimizi
tazimle anyor, mall ve muharip gazilerimizle, ehitlerimizin dul ve yetimlerine, silahl
kuvvetlerimize uzun yllar deerli hizmetler vermi ve bugn saflarndan eklen ayrlm
tm emeklilerine derin kranlarmla, hepinize sevgiler sunuyorum.
12 EYLL'N LK BLDRS... (Radyodan okunan)

12 Eyll 1980 tarihinde, Trk Silahl Kuvvetleri, "Emir ve komuta zinciri iinde ve
emirle"lke ynetimine el koydu.
Yasama ve yrtme yetkilerini kullanacak bir Milli Gvenlik Konseyi kuruldu.
Konsey, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan
Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya,
Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan
Orgeneral Sedat Celasun dan oluuyordu.
Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, Milli Gvenlik Konseyi Bakanl'nn
yan sra Devlet Bakanl grevini de stlendi.
12 Eyll 1980 Cuma gn saat 03.59'da Trkiye radyolar (TRT) stiklal Mar'nn
alnmasyla birlikte yayna geti. Daha sonra anons yaplmadan Harbiye Mar
alnd. Marn bitiminde Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral
Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi
okunmaya baland. Bu bildiriyi 5 bildiri daha izledi.
Trkiye yeni bir dneme giriyordu...
13
Milli Gvenlik Konseyi'nin 1 Numaral bildirisi yle:

Yce Trk Milleti;
Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bu btn olan, Trkiye Cumhuriyeti
Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile, varlna, rejimine ve
bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir.
Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya
suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti
kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr.
Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar ve vatandalarn
can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr.
Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve
haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i
gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum
kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin
eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr.
Aziz Trk Milleti:
te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye
Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri
iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur.
Giriilen harekatn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak,
muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden
tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr.
Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr.
Btn yurtta skynetim ilan edilmitir.
Yurt dna klar yasaklanmtr.
Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05 den itibaren
ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur.
Bu kollama ve koruma harekat hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00 deki
Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn
skunet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve
bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini
beklerim.
14
MGK'NIN 2 NUMARALI BLDRS...
(12 Eyll 1980)
lk bildiriden sonra dier bildiriler de radyodan okundu. Milli Gvenlik Konseyi'nin
(MGK ) 2 numaral bildirisinde, Skynetim Komutanlklarna yaplan atamalar
akland.
Bildiride, "Skynetim Komutanlklarnn, lkede devlet otoritesinin tesisi, asayi,
emniyet, huzur, can ve mal gvenliinin salanmas iin, lzum grecekleri her trl
tertip ve tedbiri almaya yetkili klndklar"belirtildi, "vatandalardan alnan kararlara
ve yaynlanacak bildirilere titizlikle uymalar"istendi.
MGK'nn 2 numaral bildirisi yle:

1. 1'inci Ordu Komutan Orgeneral Necdet RU, stanbul ili Skynetim Komutanl'na,
2'nci Ordu Komutan Orgeneral Bedrettin DEMREL, Konya, Nide, Kayseri, Nevehir,
Yozgat illeri Skynetim Komutanl'na,
3'nc Ordu Komutan Orgeneral Selahattin DEMRCOLU, Erzincan, Gmhane,
Giresun, Trabzon, Rize, Ordu, Sivas, Tokat, Amasya, orum, Samsun, Sinop illeri
Skynetim Komutanl'na,
Ege Ordusu Komutan Orgeneral Sreyya YKSEL, zmir, Manisa, Aydn, Uak, Denizli,
Mula, Isparta, Burdur, Antalya illeri Skynetim Komutanl'na,
Donanma Komutan Koramiral Nejat SERM, Kocaeli, Bursa, Bilecik, Sakarya, Bolu,
Zonguldak illeri Skynetim Komutanl'na,
2'nci Kolordu Komutan Korgeneral Hsn ELENKLER, anakkale, Balkesir illeri
4'nc Kolordu Komutan Korgeneral Recep O. ERGUN, Ankara, ankr, Kastamonu illeri
5'inci Kolordu Komutan Korgeneral Adnan DOU, Tekirda, Krklareli, Edirne illeri
6'nc Kolordu Komutan Korgeneral Nevzat BLGRAY, Adana, Mersin, Kahramanmara,
Adyaman, Gaziantep, Hatay illeri Skynetim Komutanl'na,
7'nci Kolordu Komutan Korgeneral Kemal YAMAK, Diyarbakr, Urfa, Mardin, Siirt,
Hakkari,Van illeri Skynetim Komutanl'na,
15
9'uncu Kolordu Komutan Korgeneral Selahattin CAMBAZOLU, Erzurum, Ar, Kars,
Artvin illeri Skynetim Komutanl'na,
1'inci Taktik Hava Kuvvet Komutan Korgeneral Tevfik ALPASLAN, Eskiehir, Ktahya,
Afyon illeri Skynetim Komutanl'na,
atanmlardr.
2. Skynetim Komutanlklar, lkede Devlet otoritesinin tesisi, asayi, emniyet, huzur, can
ve mal gvenliinin salanmas iin, lzum grecekleri her trl tertip ve tedbiri almaya
yetkili klnmlardr.
3. Btn vatandalar, lkede Devlet otoritesinin tesisi, asayi, emniyet, huzur, can ve mal
gvenliinin ksa srede salanmas iin, Skynetim Komutanlklarnn ald veya alaca
kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere titizlikle uyacaklardr.
Milli Gvenlik Konseyi

(12 Eyll 1980)
12 Eyll'de radyodan okunan Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK ) 3 numaral
bildirisinde, gda ve salk hizmetleri konusunda aklamalar yer ald.
1. Kuruluunda belediye tekilat bulunan tm yerleme merkezlerinde vatandalarn birlik,
dzen ve salnn korunmasndan birinci derecede belediyeler sorumludur.
2. Vatandalarn zaruri ihtiyalarn tekil eden gda maddelerinin sat, elektrik, su,
havagaz ve toplu tama hizmetleri ile salk ve temizlik faaliyetleri dzenli bir ekilde
yrtlecek, itfaiye ekipleri tehizat ve personeli ile her an grev alacak tarzda hazr
bulunacaktr. Belirtilen faaliyet sahalarnda alan grevli ve hizmetliler ile messese
amirleri sokaa kma yasa sresi iinde skynetim veya garnizon komutanlklarndan
izin belgesi alarak almaya devam edeceklerdir.
3. zellikle btn frnlar ve un fabrikalar tam kapasite ile alacak ve halkn ekmek
ihtiyacn karlayacaklardr. Bu sahada hizmet veren vatandalara gerekli izin belgeleri
skynetim komutanlklar veya garnizon komutanlklarnca verilecektir.
4. Gda maddelerinin satlarnda panie ve istifilie frsat verilmeyecektir.
16
5. Belediyelerde ve dier salk kurulularnda alan btn salk personeli grev
yerlerinde bulunacak,acil durumlarda vatandalar hasta tahliyesi iin belediye tabipliklerine
bavuracaklardr.
6. Gda ve yakacak gibi halkn zaruri ihtiya maddelerini tamakla grevli ve zel kara,
deniz ulatrma aralar,ehirleraras ve ehir ii nakliyatnda sokaa kma yasa sreleri
iinde de normal seferlerini yapabileceklerdir. Bu gibi aralar iin garnizon komutanlklar
gereken msaadeyi vereceklerdir.
7. Askeri servis aralar gnlk seferlerine normal ekilde devam edeceklerdir.

Btn vatandalarmn grevlilere yardmc olmalarn beklerim.

Kenan EVREN
Orgeneral
Genelkurmay ve Milli
Gvenlik Konseyi Bakan
(12 Eyll 1980)
12 Eyll'de radyodan okunan 4 numaral bildiride, Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK )
kimlerden olutuu akland.
1. Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve
komuta zinciri ierisinde ve emirle yerine getirme karar alm ve lke ynetimine btnyle
el koymu olan Milli Gvenlik Konseyi :
BAKAN : Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan EVREN
YE : Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN
YE : Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA
YE : Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat TMER
YE : Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUN'dan teekkl etmitir
2. Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterlii'ne Orgeneral Haydar SALTIK atanmtr.

Kenan EVREN
Orgeneral
17
(12 Eyll 1980)
12 Eyll'de radyodan okunan Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK ) 5 numaral
bildirisinde, ulam ve haberleme konularnda alnan nlemlere yer verildi.
1. Btn hava ve deniz limanlar ile hudut kaplar ka kapatlmtr. Ancak, Trakya'dan
yurtdna kara ve hava yolu ile kacak yurtdnda alan ii ve yabanc turistler k
yapabileceklerdir.
2. Yabanc bandral gemilerin boazlardan geii devam edecektir.
3. Yurtii tarifeli sefer halinde bulunan kara, hava, deniz ve demiryolu aralarnn son
duraklarna kadar seyirleri kontroll olarak devam edecektir.
4. Transit geen yabanc uak ve gemiler seyirlerine devam edeceklerdir.
5. Dou ve Gneydou Anadolu'da pasavanla geiler yasaklanmtr.
6. Meskun blgelere giri ve klar, skynetim komutanlklarnn denetimi altna
alnmtr. Trafie devam mecburiyeti olan aralar, belli gzergahlardan kontroll olarak
sevk edileceklerdir.
7. Dileri Bakanl ile yabanc elilik ve yetki verilmi yabanc temsilcilikler hari ikinci bir
emre kadar yurtd ile telsiz haberlemesi yasaklanmtr.
8. PTT'nin lkeleraras ve ehirleraras haberleme servisleri kontrol altnda faaliyetine
devam etmektedir. Resmi ve acil olmayan irtibat istekleri karlanmayacaktr.
9. Deniz, kara ve demiryollar , Devlet Hava Meydanlar letmesi ve Trk Hava Yollar'nn
seyrsefer yardmc cihazlarnn ulam emniyeti maksadyla kullanlmasna ve
altrlmasna devam edilecektir.
10. htiya duyulan dier sistem ve devrelerin tekrar hizmete sokulmas,skynetim
komutanlklarnn msaadesi ile olacaktr.
11. Btn vatandalarn belirtilen esaslar erevesinde grevlilere yardmc olmalarn rica
ederim.
Kenan EVREN
Orgeneral
18
EVREN'N TRK SLAHLI KUVVETLER'NE YAYINLADII MESAJ...
(12 Eyll 1980)
Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren, 12 Eyll
Bildirisinin radyoda okunmasndan sonra Trk Silahl Kuvvetleri'ne bir mesaj
yaynlad.
Milli Gvenlik Konseyi'nin 6 Numaral bildirisi yle:

Kahraman Silah Arkadalarm,
Trkiye Cumhuriyeti'nin lke btnl ile ulusal birlik ve beraberliinin maruz kald
hayati tehlike karsnda Trk Silahl Kuvvetleri kendisine Hizmet Yasas ile verilmi olan
tarihi g-revini, ulusunun byk ounluunun mit ve zlemle bekledii dorultuda, stn
disiplin anlay, snrsz yurt ve ulus sevgisi, bilinli bir kararllk ve yakana ifa ederek,
ynetime el koymu ve tm lkede, ksa srede tam ve kesin kontrol salam
bulunmaktadr.
Ekonomik, sosyal ve siyasal sorunlarn yaratt saysz bunalmlar, ulusal varlmza
kastederken, bu tarihi karara bavurulmasayd, Ulu Atatrk n kutsal emanetleri ve ilkeleri
sapk ideolo-jilerin klesi olacak ve Trk Silahl Kuvvetlerinin yurduna geleneksel ve snrsz
ball, esiz kahramanlk ve fedakarl, anl tarihinin ve ulusunun nnde bu felaketin
ar vebali altnda kalacakt.
Aziz Silah Arkadalarm,
Sizlere, stn gayret ve feragatle yrttnz hizmetlerinizin yannda, Yce Trk
Ulusunun refah ve mutluluunun salanmas iin anari, terr, blclk ve komnist,
faist, fanatik dinsel ideolojilerle mcadelede baarl olacanza kesin inan beslediim
tarihi ve erefli bir sorumluluk tevdi ediyorum.
Gcnz, Aziz Trk Ulusunun vefa dolu kalbinde sizler iin yaatt byk gven ve
gururdan, damarlarnzda yurt sevgisiyle alevlenen asil kandan ve bayranzla birlikte
ebediyete kadar gtrmeye and itiimiz Atatrk ilkelerinden alacaksnz.
lkemizin geirdii felaketli ve bunalml dnemlerde, ulusu-muzun daima en byk
destek ve gvenine mazhar olan ahsi kar ve ikbal hrsndan uzak yksek feragat ve
fedakarlnz, stn disiplin anlaynz, sonsuz alma ve baarma azminiz, vakur ve
bilinli hizmet aknz, Trkiye Cumhuriyetinin Atatrk ilkeleri dorultusunda ebediyete
kadar hr ve bamsz yaatlmasnda en kutsal lknz olacaktr.
Trk Silahl Kuvvetlerinin btn mensuplarnn, gemite olduu gibi bugn de emir komuta
zinciri iinde alacaklar grevleri stn disiplin ruhu ve vatanseverlik duygular ile glerini
de aan gayretle ifa etmelerini, her trl kkrtc faaliyete kar kendilerinden beklenen
19
olgunluk ve soukkanll gstermelerini, yce ulusumuzun nazarnda Trk Silahl
Kuvvetlerinin sahip olduu saygnl zedeleyici sz ve davranlardan kanmalarn, i ve
d tehditlere kar daima uyank ve hazr bulunmalarn rica ederim.
(12 Eyll 1980)
Radyodan okunan 7 numaral bildiride, siyasi parti faaliyetlerinin yasakland, DSK
ve MSK ile bu kurululara bal sendikalarn faaliyetlerinin durdurulduu akland.
1) Siyasi parti faaliyetleri yasaklanmtr. Parti bina ve tesisleri skyne-tim ve garnizon
komutanlklarnca emniyet ve kontrol altna alnacaktr.
2) Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn
faaliyetleri durdurulmutur.
Bu kurulularn yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnmtr.
3) Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin
faaliyetleri durdurulmutur.
4) Bu hafta sonu yaplacak btn spor faaliyetleri yasaklanmtr. Durum ve artlara gre
skynetim ve garnizon komutanlklarnca spor faali-yetlerine bilahare izin verilecektir.
5) Bankalarn faaliyetleri ikinci bir emre kadar durdurulmutur. Gvenlik-leri skynetim ve
garnizon komutanlklarnca salanacaktr.
Kenan EVREN
Orgeneral
Genelkurmay ve Milli Gvenlik
Konseyi Bakan
(12 Eyll 1980)
Radyodan okunan 8 numaral bildiride, devlet memurlarnn emeklilik ilemleri ikinci
bir emre kadar durduruldu.
Trk Silahl Kuvvetlerinde, devlet dairelerinde, belediyeler ve KT lerde, zerk devlet
kurulularnda alan tm memur, szlemeli ve cretli personelin emeklilik, istifa ve iten
20
ayrlmalar ile yeniden yaplacak atamalar ikinci bir emre kadar dur-durulmutur. Bu
hususlar ilemi tamamlanm personele tebli edilmiyecektir.
Kenan EVREN
Orgeneral
Konseyi Bakan

(12 Eyll 1980)
Radyodan okunan 9 numaral bildiride, Emniyet tekilat Jandarma Genel
Komutanl'na baland.
1) Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 Cuma gnnden itibaren
Jandarma Genel Komutanlnn emir ve kuruluuna verilmitir.
2) Emniyet Genel Mdrlne, Jandarma Genel Komutan Yardmcl uhdesinde kalmak
zere; Korgeneral Hayrettin Tulunay atanmtr.

Kenan EVREN
Orgeneral
Konseyi Bakan

PART LDERLERNE TEBL...
(12 Eyll 1980)
12 Eyll bildirisinin radyoda okunduu saatlerde (04.00), parti liderlerine, "geici
sreyle ikamet edecekleri"yerler tebli ediliyordu.
Teblide, Adalet Partisi (AP) Genel Bakan ve Babakan Sleyman Demirel ile
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent Ecevit'in Gelibolu-Hamzakoy,
Milli Selamet Partisi (MSP) Genel Bakan Necmettin Erbakan ve Milliyeti Hareket
Partisi (MHP) Genel Bakan Alparslan Trke'in zmir-Uzunada'da "geici sreyle
ikamet edecekleri"belirtiliyordu.
21
Trke dndaki parti genel bakanlar, tebliden hemen sonra evlerinden alnarak
Etimesgut Askeri Havaalanna getirildiler. Ecevit ve Demirel, nce uakla stanbul'a,
daha sonra helikopterle anakkale'ye, Erbakan ise uakla zmir'e gtrldler.
Nazmiye Demirel ile Rahan Ecevit de eleriyle birlikte Hamzakoy'a gittiler.
MHP Genel Bakan Trke ise, evinde bulunamamt. Milli Gvenlik Konseyi, 13
Eyll'de yaynlad bir bildiri ile Trke'in teslim olmamas halinde sulu duruma
deceini bildirdi. Bu bildiriden sonra Trke, 14 Eyll sabah Ankara Merkez
Komutanl'na teslim oldu. Trke, ayn gn Uzunada'ya gnderildi.
Erbakan ve Trke'in "geici sreyle ikametleri"9 Ekim 1980, Demirel ve Ecevit'in de
11 Ekim 1980 tarihlerine kadar srd.
Erbakan ve Trke, Ankara'ya getirildikten sonra Skynetim Komutanl Askeri
Savcl'nca gzetim altna alnd.

Parti genel bakanlarna tebli edilen yaz yle:
Yaplan btn uyarlara ramen, siyasi partilerin takndklar uzlamaz tutum ve ar ulara
sempati gsterilmesi veya destek salanmas; anari, terr ve blcl byk boyutlara
ulatrarak lkemizi paralanma noktasna getirmitir.
Trk Silahl Kuvvetleri, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak,
muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek Devlet otoritesini ve varln yeniden
tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmak
maksadyla, Hizmet Yasasnn kendisine tevdi ettii Cumhuriyeti kollama ve koruma
yetkisine dayanarak yce Trk Milleti adna lke ynetimine el koymutur.
Parlamento ve Hkmet feshedilmi, siyasi faaliyetler durdurulmutur.
Parlamento yelii sfatnz kaldrlmtr. Hibir konuda beyanat vermeye yetkiniz yoktur.
Can gvenliiniz Trk Silahl Kuvvetlerinin teminat altndadr. Bu maksatla, emniyet iinde
evinizden havaalanna gtrlecek, oradan uakla (Hamzakoy/Gelibolu'ya) (Uzunada/zmir)
(*) gideceksiniz. Arzu ettiiniz takdirde ailenizi de yannzda gtrebilirsiniz. Geici bir sre
ikamet edeceiniz adres aadadr. Bir saat iinde hazrlanp harekete hazr olduunuzu
gvenliiniz iin gelen subaya bildiriniz. Talimat getiren subayn ikazlarna uyunuz.
Bu talimat ile belirtilenler dndaki her trl tutum ve davrannz sutur.
Rica ederim.

Kenan EVREN
22
Orgeneral
Genelkurmay ve
Milli Gvenlik Konseyi Bakan

(*) Demirel ve Ecevit'e verilen metinde adres Hamzakoy/Gelibolu olarak gsterilirken,
Erbakan'a verilen metinde adres Uzunada/zmir idi.

TRKE N YAYINLANAN BLDR...
(13 Eyll 1980)
Milli Gvenlik Konseyi, 13 Eyll'de yaynlad 13 numaral bildiriyle MHP Genel
Bakan Alparslan Trke'in, teslim olmad takdirde sulu durumuna deceini
aklad.
Trke, 14 Eyll sabah, Ankara Merkez Komutanl'n arayarak, "Gaziosmanpaa
semtinde bir evde olduunu, teslim olmak istediini"belirtti. Trke, ayn gn
Uzunada'ya gtrld.

Konsey Bildirisi yle:
1. Milli Gvenlik Konseyi Bakannn 12 Eyll 1980 gn Trkiye Radyo ve
Televizyonlarnda yaptklar konumada belirttikleri gibi drt siyasi parti liderinin
emniyetlerinin Silahl Kuvvetler gvencesi altnda tutulmak amacyla geici bir sre iin
belirli bir yerlerde ikametleri istenmitir.
2. Bu arya parti liderinin uymasna ramen Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan
Alparslan Trke'in uymayarak evinden uzaklat, Ankara Skynetim Komutanl'nn
bildirileri ile de en yakn Garnizon Komutanlna mracaat ederek yukardaki bildiri
dorultusunda hareket etmesi istenmesine ramen, u ana kadar buna da icabet etmedii
grlmtr.
3. Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, 14 Eyll 1980 gn saat
13.00'e kadar en yakn Garnizon Komutanlna mracaat etmedii takdirde kendisinin
Ankara Skynetim Komutanl bildirilerine ve Milli Gvenlik Konseyi emirlerine
uymadndan dolay sulu duruma decei aklanr.
Kenan Evren
Orgeneral
Devlet Bakan,
23
Kenan Evren'in konumalar

EVREN'N RADYO-TELEVZYON KONUMASI...
(12 Eyll 1980)
Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren, 12 Eyll'de
radyo ve televizyondan saat 13.00'de bir konuma yaparak, ynetime el koymalarnn
nedenlerini aklad.
Kenan Evren'in radyo ve televizyon konumas yle:
Yce Trk Milleti,
30 Austos Zafer Bayram dolaysyla sizlere radyo ve televizyondan hitap etmek imkann
bulmu ve ayrlan kstl sre ierisinde mmkn olduu kadar, yurdumuzun iinde
bulunduu siyasi ve ekonomik durumu ile anarik ve blc eylemleri; alnmas gereken
tedbirleri ok ksa olarak izah etmeye almtm. Yine ok iyi hatrlayacaksnz ki, iki yldr
her frsattan istifade ile muhtelif defalar verdiim beyanat ve radyo-televizyon
konumalarmda da bu hayati nemi olan konular dile getirmitim.
Kalbi bu vatan ve millet iin atan saduyu sahibi vatandalarm kabul edeceklerdir ki;
lkemizin halen iinde bulunduu hayati nemi haiz siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar,
devlet ve milletimizin bekasn tehdit eder boyutlara ulam ve bu hal devletimizi,
Cumhuriyet tarihinin en ar buhranna srklemitir.
Yine hepinizin bildii gibi; anari, terr ve blclk, her gn 20 civarnda vatandamzn
hayatn sndrmektedir. Ayn dini ve milli deerleri paylaan Trk Vatandalar siyasi
karlar uruna, eitli suni ayrlklar yaratlmak suretiyle muhtelif kamplara blnm ve
birbirlerinin kanlarn ekinmeden aktacak kadar gzleri dndrlerek, adeta birbirlerine
dman edilmilerdir.
Atatrk ilkelerini esas alarak kurulan Cumhuriyetimizin bu duruma drlebileceini,
bundan 10 sene evvel tasavvur dahi etmek mmkn deildi.
Bugne kadar iktidara gelen eitli hkmetlerin, her yl artan bir hz ile yaygnlaan ve
dnya tarihinde saysz rnekleri grlen zel harbin szma ve kertme harekatna kar i
gvenlii salayacak kararlar ve tedbirleri birinci ncelikle alacaklarn vadetmelerine
ramen; sonu alacak teebbsleri, siyasi kar atmalar ve basit parti hesaplar,
kaprisler, hayaller, gerek d talepler ve Trk Devleti'nin niteliklerine ters den gizli ve
ak emeller arasnda kaybolup gitmitir.
Dmann ama ve yntemleri, anari, terr ve blcln ulat dzey; zel hukuki
tedbirlere, idari dzenlemelere, sosyal koullarn gelitirilmesine milli eitim ve i hayatnn
dzenlenmesine ihtiya gstermekteyken; milletin vekaletini tayan milletvekilleri ve
24
senatrler Meclislerde aylardan beri, hibir sorumluluk duymadan yalnz parti menfaat ve
disiplini uruna bu olaylara seyirci kalabilmilerdir. ktidarlarn baar mit ederek aldklar
her tedbir, muhalefetler tarafndan knanarak ve hatta memleket yararna da olsa
baltalanmtr. Milli birlik ve beraberlie en fazla muhta olduumuz dnemlerde bile
kutuplamalar ve blnmeler adeta tevik edilmi; yangn beraberce sndrmek yerine,
zerine benzin dklerek memleket bilerek veya siyasi karlar uruna, srf iktidara
gelebilmek pahasna bir yangn yerine evrilmek istenmitir.
Azlarndan drmedikleri hukuk devleti kavram, bir ksm anayasal kurulularca,
devletin paralanmas pahasna da olsa yalnz kiilerin mdafaas olarak yorumlanm,
devletin ve milletin savunulmas ise sahipsiz kalmtr.
Anayasann kuvvetler ayrl ilkesinin birlikte getirdii sorumluluk, uygulamada kuvvetler
atmasna dntrlmtr.
Dncelerimiz, dinimiz zerinde ve akla gelebilen her konuda d ve i kaynakl blc ve
ykc faaliyetler btn iddetiyle srdrlrken ne hazindir ki; bir ksm geree uymayan
zerklik, dar grl, sahibinden bakasnn inanmad bilimsellik ve koullar dikkate
almayan salt hukuk savunucular, yklacak devletin enkaz altnda kalacaklarnn, yok olup
gideceklerinin idraki iinde olamadklar grnmn vermilerdir. Bu ac hakikatleri grp
are arayanlarn veya Trk Ulusunu uyaran ve milleti btnlemeye davet edenlerin ise
seslerini duymak mmkn olamamtr. (Bir ksm kymetli Trk basnnn bu konuda zaman
zaman yaptklar uyarlar burada kranla belirtmek isterim.)
Siyasi partiler, bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i
gerilimi devaml olarak arttrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara
cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin
zemin yaratma yollarn tercih etmilerdir.
ktidara gelen siyasi partiler, devlet tekilatnn btn kademelerini kendi grleri
dorultusundaki kiilerle doldurarak, kamu grevlilerinin ve vatandalarmzn bir tarafa
girerek kamplara blnmesini zorunlu hale getirmiler, giderek anari ve blcl
destekleyen kaynaklarn ekillenmesine ve kamu kurulularnda alanlarla, polis ve
retmenlerin dahi birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olan partizan tutum ve
davranlardan vazgememilerdir. Bylece tarafsz halkmz, devletten beklediklerini parti
kaplarnda aramaya mecbur braklarak devlet otoritesi yok olmaya, vatandalarn hak ve
hukukunu korumak ve ona tarafsz hizmet gtrmek yerine, devletin saygnl yava yava
erimee mahkum olmu ve dolaysyla lkemizde tam otorite boluu teekkl etmitir.
Bir ksm bedbahtlar Trk Milletinin bamszln, birlik ve beraberliini temsil eden stiklal
Marmza, koyu taassup veya sapk ideolojik amalarla protesto maksadyla oturarak veya
stiklal Mar yerine Enternasyoneli syleyerek aka saygszlk gsterebilmiler ve buna
dorudan sorumlu kiiler tevil yoluna sapmak suretiyle savunmalarn yapabilmilerdir.
Uzun zamandan beri bu fevkalade zc olaylar yakndan takip eden Trk Silahl
Kuvvetleri hatrlayacanz gibi; milletin kendisine verdii yetkileri kullanamayan ve bu
25
korkun gidii acz iinde seyreden anayasal kurulularn tmn Cumhurbakanmz
araclyla uyararak, alnmas gereken tedbirlere de yer vermek suretiyle byk Trk
Milletine kar yklendii sorumluluu dile getirmitir. Aradan geen 8 aylk sre ierisinde
yaptmz saysz uyarmalara ramen hemen hemen bu tedbirlerin hi birine yasama ve
yrtme organlar ile dier anayasal kurululardan yeterli bir cevap alnamam ve bu
konuda mspet faaliyetleri de izlenememitir. Bu uyar mektubundan sonra bir ksm
yasalar etkisiz hale getirerek karan Meclislerimiz 22 Mart 1980 tarihinden beri siyasi kar
hesaplar ile kmaza srklenen Cumhurbakanl seiminden dolay iinde
bulunduumuz buhran ile mcadelede en kymetli unsur olan zaman ftursuzca
harcamlardr. Dnyann hibir lkesinde Cumhurbakanl makam ve seimi bu kadar
hafife alnmam ve bu kadar zaman boa harcanmamtr.
Asayi ve ekonomik bunalma areler getirmesi ve kanunlar yapmas beklenen yasama
organlarmz, memleket zerine ken bu kabusa kar kaytsz kalmlardr.
Anayasamz, Trk Vatandalarnn dini inanlarndan tr knanamayacan, aka
belirtmi olmasna ramen, tek bir oyun peinde koan siyasi partilerimiz, yce Atatrk n
Cumhuriyeti Dneminde unutulmu mezhep ayrlklarn kkrtmakta faydalar grerek
Erzincan, Sivas, Kahramanmara, Tunceli ve orum illerinde siyasi karlar uruna
vatandalarmzn birbirini katletmelerine neden olmulardr.
Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde yaayan ve kendini Trk Vatanda kabul eden
herkesin tek bir vcut halinde Trk Milleti'ni oluturduu unutulmu ve deiik mezheplere
bal vatandalarmzn tam bir kardelik ba ile kaynamalarn engellemek isteyen
kkrtclar siyasi destek grmlerdir.
Bir ksm anayasal kurulular muhtelif etkiler altnda anari, terr ve blclk karsnda
tarafsz, adil ve ortak bir yol izlemek yerine, bizzat Anayasann ihlali karsnda dahi sesiz
kalmay tercih etmilerdir.
Btn bu artlara ramen; hukuk devletinin temel ilkelerini savunmakla grevli anayasal
kurulularmz, devletin en st kademesindeki anarizmin yaratt tehlikenin bykln
idrak edemediklerinden veya terr odaklarnn tehdidinden ekindiklerinden, devletin
temellerine konan dinamitle her an paralanma tehlikesi karsnda olduunu gzlerden
karmaya almlardr. Devlet kertildii zaman Anayasann kanatlar altna snan tm
hukuk kurumlar ile zerk, bilim ve messese ve derneklerinin bu enkaz altnda yok olaca
unutulmutur.
Son iki yllk sre iinde terr 5.241 can alm, 14.152 kiinin yaralanmasna veya sakat
kalmasna sebep olmutur. stiklal Harbinde, Sakarya Savandaki ehit miktar 5.713,
yaral miktarmz 18.480 dir. Bu basit mukayese dahi Trkiye de hibir insanlk
duygusuna deer vermeyen bir rtl harbin uygulandn aka ortaya koymaktadr.
Sevgili Vatandalarm,
26
te btn bunlar ve buna benzer saylabilecek ve hepiniz tarafndan yakinen bilinen daha
birok sebeplerden dolay Trk Silahl Kuvvetleri lkenin ve milletin btnln, milletin
hak, hukuk ve hrriyetini korumak, can ve mal gvenliini salayarak korkudan kurtarmak,
refah ve mutluluunu salamak, kanun ve nizam hakimiyetini, dier bir deyimle devlet
otoritesini tarafsz olarak yeniden tesis ve idame etmek gayesiyle devlet ynetimine el
koymak zorunda kalmtr. Bugnden itibaren yeni hkmet ve yasama organ kuruluncaya
kadar muvakkat bir zaman iin yasama ve yrtme yetkileri benim bakanlmda, Kara,
Deniz, Hava Kuvveti Komutanlar ile Jandarma Genel Komutan ndan oluan Milli
Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlacaktr.
Byk Atatrkn deyimiyle "Ulusal kltrmz, ada uygarlk dzeyinin stne
karmak yurdumuzu dnyann en mamur ve en uygar ara ve kaynaklarna sahip
klmak"hedefine ynelik hzl bir kalknma dneminin en ksa zamanda gerekletirilmesi
zaruretine inanyoruz. Bu inancmzn gereklemesi iin yce ulusumuzun, barndan
kard ve yurdumuzdaki kutuplamada hibir taraf tutmayan, sadece Atatrk ilkeleri
dorultusunda yryen Trk Silahl Kuvvetleri ynetimine gveneceinden kukumuz
yoktur. inde bulunduumuz buhrandan kmamz iin ulusa arzu edildiine inandmz,
disiplinli ve her trl tasarrufa arlk veren bir yaam ve dayanma ortamna girilmesini ve
millete gcmzn tmn ortaya koyacak bir alma hzn bekliyor ve yce Trk
Milleti'ne gveniyoruz.
Vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada ortak bir btn halinde milli uur ve lkler
etrafnda birletirmenin i bar ve huzurun salanmasnda vazgeilmez faktr olduu
dncesiyle, Atatrk Milliyetiliinden hz ve ilham almann, politikada "Yurtta sulh,
cihanda sulh"ilkesine bal kalmann, milli mcadele ruhunun, millet egemenliine Atatrk
ilke ve devrimlerine olan balln tam uurunu yerletirmek ve gelitirmekle lkemize
ynelik tehditlerin ulusa gsleneceine inanyoruz.
Trkiye Cumhuriyeti, NATO dahil tm ittifak ve anlamalara bal kalarak, bata
komularmz olmak zere btn lkelerle kar-lkl bamszlk ve sayg esasna dayal,
birbirlerinin i ilerine karmamak kaydyla eit artlar altnda ekonomik, sosyal ve kltrel
ilikilerini gelitirme kararndadr.
Uluslararas sorunlarn bar yollarla zmlenmesinden yana bir d politika izlenmesine
devam edilecektir.
Birok tutum ve davranlaryla demokratik zgrlk parlamenter sisteme inancn
defalarca kantlayan Trk Silahl Kuvvetleri, en ksa zamanda Bakanlar Kurulu nu kurarak,
yrtme sorumluluunu bu Kurula brakacak ve hr demokratik parlamenter sistemin imdi
olduu gibi dejenere edilmesine ve tkanmasna mani olucu ve Trk toplumuna yarar bir
Anayasa ve Seim Kanunu ile Partiler Kanununu hazrlamay ve bunlara paralel
dzenlemeleri yapmay mteakip insan hak ve hrriyetlerine saygl, milli dayanmay n
plana alan, sosyal adaleti gerekletirecek, ferdin ve toplumun huzur, gven ve refahna
nem veren zgrlk demokratik, laik ve sosyal hukuk kurallarna dayal bir ynetime
lke idaresini devredecektir.
27
Saylan bu hazrlklar tamamlanncaya kadar Yurdumuzda her trl siyasi faaliyetler her
kademede durdurulmutur. Zorunlu olarak faaliyetleri durdurulan siyasi partilerin yeniden
hazrlanacak Anayasadaki dzenlemelere ve yeni Seim ve Partiler Kanununa gre
zaman, koullar ilan edilecek seimlerden yeterince nce faaliyete gemesine msaade
edilecektir.
Parlamento yeleri, siyasi faaliyetlerden dolay sulanmayacak ve yeni ynetime kar su
tekil edecek tutum ve davranlarda bulunmadklar srece haklarnda herhangi bir ilem
yaplmayacaktr.
Ancak, kanunlarn su kabul ettii fiilleri vaktiyle iledii saptanan parlamenterler hakknda
gerekli kovuturma yaplacaktr. Adalet Partisi, Cumhuriyet Halk Partisi, Milli Selamet
Partisi ve Milliyeti Hareket Partilerinin parti bakanlar imdilik can gvenliklerinin
salanmas amac ile Silahl Kuvvetlerin koruma ve gzetiminde belirli yerlerde ikamete tabi
tutulmulardr. Durum msait olunca serbest braklacaklardr.
Memlekette idarenin tam bir tarafszlk iinde vatandan hizmetine komas salanacaktr.
Devlet hizmetinde bulunanlarn siyasi etkiler dnda almalar kanun hakimiyeti altna
alnacaktr. Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyduu u anda devletin yannda
tarafsz ve adil hizmet grecek yneticiler, eski zamann siyasi davranlarna
ynelmedike hizmet ve grevlerine devam edeceklerdir.
Kanun ve nizam hakimiyetini salamada tecrbeli ve yetenekli kiilerden oluan
mahkemelerin sratle ve doru kararlar vermelerini ve bunlar korkusuzca
uygulayabilmelerini salayacak yasal ve idari tedbirler alnacaktr.
Memleketin ekonomik koullarn kendi gcmzle iyiletirmek iin her alanda elden gelen
gayret sarfedilecektir. alkan ve vatanperver Trk iisinin mevcut ekonomik koullar
erevesinde her trl haklar korunacaktr.
Ancak temiz Trk iisini smren, onlar kendi ideolojik grleri istikametinde kullanmak
iin her trl bask oyunlarna bavuran, iinin hakk yerine kendi menfaatlerini n planda
tutan baz aalarn bu faaliyetlerine asla msaade edilmeyecektir.
Tm iverenlerin i barnn koullarn salayacak esaslardan ayrlmadan retimin
arttrlmas ve ihracata ynelik gayretlerin gelimesine yardmc olmalar iin her trl tedbir
alnacaktr.
Kylnn, milletimizin efendisi olduu inancn, kuvveden fii-len karmak iin tarm
alannda retimi artracak bir tarm seferberlii ve fiyat politikas ile gerekli dier nlemlerin
alnmasna, bilhassa nem verilecektir. Trk kylsnn tarlasndan ayrlp ehir-lere g
etmesini zorlayan ekonomik ve sosyal nedenlere are aranacaktr.
Eitim ve retimde Atatrk Milliyetiliini yeniden yurdun en cra kelerine kadar
yaygnlatracak tedbirler en ksa zamanda alnacaktr.
28
Yarnn teminat olan evlatlarmzn Atatrk ilkeleri yerine yabanc ideolojilerle yetierek
sonunda birer anarist olmasn nleyecek tedbirler alnacaktr. Bu maksatla hepimizin tek
tek saygyla andmz retmenlerimizin Der li, Bir li derneklere ye olarak
blnmelerine msaade edilmeyecektir. Her dzeyde rencinin amac Atatrk ilkeleri ve
milliyetilii ile pekimi ve retime ynelik bilgi ve becerisini kazanmak olacaktr.
En kdemsiz erinden, en st komutanna kadar Trk Silahl Kuvvetleri'nin tm personeli, bu
amalara ulamada devletin i ve d tehditlere kar kollayc ve koruyucu gc olarak
siyasetin dnda kalacaktr.
Aziz Yurttalarm;
Bir defa daha belirtiyorum ki; Silahl Kuvvetler aziz Trk Milletinin hakk olan refah ve
mutluluu, vatan ve milletin btnl ve gittike etkisi azaltlmaya allan Atatrk
ilkelerine yeniden g ve ilerlik kazandrmak, kendi kendini kontrol edemeyen demokrasiyi
salam temeller zerine oturtmak, kaybolan Devlet otoritesini yeniden tesis etmek iin
ynetime el koymak zorunda kalmtr.
Komutan, subay, astsubay ve erler olarak hepimiz vatan ve. milletin refah ve mutluluu
uruna her eyimizi, bu arada hayatmz dahi seve seve feda etmeye hazrz. Memlekette
her zaman bulunabilen ve zellikle son zamanlarda oalan kt niyetli birok kii ve
kurulular sizlere yalanlar dzerek, bunun aksini syleyebilecekler ve menfi
propagandalara bavurabileceklerdir. Bunlara asla inanmaynz. Btn uygulamalar milletin
gz nnde yaplacaktr.
Kymetli Vatandalarm;
Her zaman milletiyle bir btn ve Trk milletinin emrinde olan Trk Silahl Kuvvetlerine ve
yeni ynetime kar yaplacak her trl direni, gsteri ve tutum annda en sert ekilde
krlarak cezalandrlacaktr.
Yurtta kan dklmemesi iin btn vatandalarmn tahriklere kaplmakszn skunet iinde
yaynlanacak bildiriler dorultusunda hareket etmelerini ve ikinci bir bildiriye kadar sokaa
kmamalarn rica ederim.
Vatandalarmn birbirlerinin hak ve hukukuna saygl olmalarn, sevgi iinde krgnlklarn
unutmalarn, hepimizin bu mbarek topraklar zerinde ayn haklara sahip bir Trk
vatanda olduumuzun idraki ierisinde olarak yeni ynetime yardmc olmalarn
vatanperverlik ve asil karakterlerinden bekler, mutlu ve aydnlk yarnlar dilerim.
29

EVREN'N DEVLET BAKANI OLARAK ANT MES...
(13 Eyll 1980)
Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren, 12
Eyll ile birlikte Devlet Bakanl grevini de stlendi. Evren, Milli Gvenlik Konseyi
yeleri Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri
Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat
Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun nnde 13 Eyll 1980
tarihinde TBMM tren salonunda ant iti.
Evren'in itii and yle:
Yce Trk Milleti,
Devlet Bakan, Milli Gvenlik Konseyi ve Genelkurmay Bakan sfatyla Trkiye
Cumhuriyeti nin iinde bulunduu btn sorunlar, Atatrk ilkelerine bal kalarak, adalet,
hukuk ve insan haklar prensiplerinden ve vicdani kanaatlerimden baka bir tesir altnda
kalmakszn ve hi bir karlk beklemeksizin zmlemek amacyla kendimi Trk Milletine
adadm.
Vatann ve milletin mutluluuna, birlik ve beraberliine alacama, devletin
bamszlna, vatann ve milletin btnlne ynelecek her tehlikeye kar koyacama,
milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayal yeni
bir anayasa dzenlenmesi iin alacama, Trkiye Cumhuriyeti nin an ve erefini
koruyup yceltmek ve zerime aldm grevi yerine getirmek iin btn gcm ve
varlmla alacama, namusum ve erefim zerine and ierim.

EVREN'N BASIN TOPLANTISI...
(16 Eyll 1980)
Devlet Bakan Kenan Evren, 12 Eyll'den sonraki ilk basn toplantsn 16 Eyll'de
dzenledi.
Yerli ve yabanc ok sayda gazetecinin izledii basn toplantsnda Evren, "makul bir
srede yasal dzenlemeleri tamamladktan sonra sivil idareyi yeniden tesis
edeceklerini"bildirdi.
30
Evren aklamalarndan sonra, nce yerli, daha sonra yabanc basn mensuplarnn
sorularn cevaplandrd.
Evren'in basn toplants ve gazetecilerin sorularna verdii yantlar yle:

Deerli Basn Mensuplar,
Hepinizi en iyi duygularla selamlyorum.
Hr demokratik rejimlerde basnn ne byk hizmetler grd ve onun deerli
mensuplarnn demokrasinin yaamasna ne denli katklarda bulunduklar, demokrasi iinde
yaayan aklselim sahibi herkesin idraki iindedir. Bu inan iinde size hitap etmekten
kvan duyuyorum.
Demokrasi rejimi, faziletler rejimidir. Demokrasi fertten ferde faziletli insanlarn varl ile
yaar. Demokrasinin btn zgrlkleri ona inananlar iindir. Demokrasi rejimini ykmak,
yerine baka bir rejim kurmak isteyenler, hele demokrasinin hak ve hrriyetlerini kullanarak
emellerine ulamak isterlerse, demokrasiye inanm milyonlarca faziletli insann hak ve
hrriyetleri nasl korunacaktr
te bence meselenin esas budur. Bilerek veya bilmeyerek anlalmayan birinci mesele
budur.
Demokrasiye vcut veren btn kurulular, demokrasi var diye, demokrasiyi ykmak
isteyenlere demokrasinin hak ve hrriyetlerini vererek onlar, faziletli vatandalara
uygulanan yasalardan nasl faydalandrabilirler? Hal byle olunca, terr ve anariye kar
nasl yasa yaplabilir? te bu yzdendir ki, rejim kendi kendini koruyacak yasalarla, bilerek
veya bilmeyerek tehiz edilememitir. Bu yasalar Meclislerde grlrken faziletli
vatanda dnlmemi, daima rejimi ykmak isteyenlerin demokratik haklar
dnlmtr.
Trkiye de de otuz yl akn bir sredir demokrasi rejimi vardr. Devletin temel yaps,
"Egemenlik kaytsz artsz milletindir"inanc zerine bina edilmitir.
Yarg yetkisi millet adna hr ve bamsz yarg organlarna, yasama yetkisi milletin semi
olduu temsilcileri ile yine millet adna TBMM ye verilmitir.
Yrtme yine millet adna TBMM iinden seilmi hkmetlerce yrtlr. Trkiye nin
temel dzeni budur. Btn bunlar Anayasamz ile dzenlenmi bulunmakta ve de en
nemlisi Trk demokrasisi, Anayasann dibacesinde belirtildii gibi Atatrk inklaplar
bazna oturtulmutur.
te, bilerek veya bilmeyerek anlalmayan ikinci mesele de budur. Sanki Atatrk inklaplar
baz yokmu gibi davranarak, demokrasimizi bu raydan karmak iin yaplan btn
beyanlar, gizli ve ak almalar, demokrasiyi korumak iin kurulmu btn anayasal
31
kurulularca, daha balangta kar klmam, hatta suskunlukla adeta tevik edilmi, en
hafif deyimle msamaha ve hogr ile basiretler balanmtr.
Her rejim, kendini fikren savunacak salam muhafzlar ister. Rejimi topsuz, tfeksiz
korumann esas yolu budur.
Atatrk inklaplar tabanna oturtulmu Trk demokrasi rejimi maalesef kendi kendini
savunacak Atatrk grle tehiz edilmi yeni nesiller yetitirilmesinde zaafa bilerek veya
bilmeyerek drlmtr. te nc nemli mesele budur.
lkokullardan niversitelere kadar Atatrklk, dier bir deyimle Kemalist retim
yaplacana ve byle bir fikir retileceine tam aksine sa, sol ve irticai fikirler retilmitir.
Bunlar retenler maalesef devlet kasasndan maa alan bir ksm retmen ve profesrler
olmu, bu hal yle bir durum yaratmtr ki, nce bu retmenler, profesrler blnm,
daha sonra en sevgili varlklarmz tertemiz ocuklarmz kart fikirlere ayrlmtr. Birok
Atatrk ve vatansever retmen ve profesrlerimizin sesleri duyulmaz olmutur. Birok
retmen bir yl nce bize gelip, "Efendim biz okulda Atatrkyz demeye korkuyoruz,
aznlkta kaldk"demilerdir.
Devletin gz nnde Bakentte bir retmen dernei kongresinde terrist odaklarn
mcadele ve mnakaas aka yapld halde yetkili kurulular "Bu hal
nedir?"diyememitir.
Byle bir retim ve eitim ortamnda biz nasl demokrasiyi fikren koruyacak gen nesiller
yetitirebilirdik.
u halde "Byk Atatrk n Cumhuriyeti emanet edecei genlik
yetitirilememitir"diyoruz ve inanyoruz ki, bu tespitimize 45 milyon Trk vatanda da
katlmaktadr. nk Trk Silahl Kuvvetleri Trk Milletinin bir parasdr ve onun en sadk
evladdr.
Yine demokrasi rejimlerinde serbest olan dernek kurma hakk ktye kullanlmtr. Binlerce
dernek esas kurulu gayesinden ayrlarak rejim zerinde fetva veren kurulular olup
kmlar, gizli veya ak demokrasiyi ykma savana girimilerdir.
alkan, masum, vatann ycelmesi iin el emei ve alnteri dkerek gece-gndz alp
ailesini geindirmek, yarnn gvenceye almaktan baka bir .dncesi olmayan Trk
iileri, birtakm aalarca ellerine kzl bayrak verilerek ve yabanclarn resmi tututurularak
demokrasiyi ykmak ve baka bir rejim istemek iin haince kullanlmlardr.
Bylece vatansever iilerimiz de birka gruba blnm, oynanmak istenen oyun perde
perde oynanmtr.
Btn bunlar yetmiyormu gibi, blnme yzyllardan beri kardee yaayan mezhep ve rk
ayrmna gtrlerek oyunun son perdesine gelinmek istenmitir.
32
Yukardan beri ana hatlar ile izahna altm nedenlerdir ki, Trk Demokrasisini rayndan
kartmtr ve bylece bir rejim buhran domutur.
Btn bu ve saymadm daha birok tutum ve davranlar karsnda bir ksm anayasal
kurulular ve siyasi partiler gaflet uykusundan uyanmamlar, sanki ortalk gllk
glistanlkm gibi ahsi, zmrevi ve partici ekimelerden ayrlmamlar, adamsendecilik,
suskunluk ve umursamazlk iinde gerekli giriimlerde bulunmamlardr. Bir taraftan, bu
yolda kk bir beyanat veren ksa, dier taraf onu "Ara rejim zleyenler var"diye tehdit
etmi, batacak gemide kendisinin de boulacan hesaba katacak idrakten yoksun
olduunu gstermitir.
Aziz Milletimiz, btn bu durumlar ac ierisinde izlemi, "Bu iin sonu ne olacak?"diye
aresizlik iinde kalmtr.
Trk Silahl Kuvvetleri tarih boyunca daima devleti korumutur. Byk Atatrk n bize
verdii grev budur. Aziz milletimizin istei de budur. O daima, Silahl Kuvvetlerini
koruyucusu olarak grr ve eli silah tutan evlatlarnn gvencesi altnda yaar.
Rejim buhrann zecek giriimlerin olmamas bu iin baarlamamas zerine, Trk Silahl
Kuvvetleri 8 ay evvel bir uyar mektubu ile endielerini ve isteklerini demokrasiye yakr bir
biimde ilgililere bildirmiti. Ve de her vesile ile dncelerini aklayarak demokrasiyi
kurtarmak iin demokrasi iinde giriimlerini srdrmtr.
Ayrca, devlet gvenlii ile dorudan ilgili bir anayasal kurul olan Milli Gvenlik Kurulu
iinde ayda bir uyarlara devam edilmi, sylenecek her ey sylenmitir.
Ne yazk ki, haftalar, aylar gemi, derde deva olacak ne bir tedbir alnabilmi, ne de byk
milli meselede birlik ve beraberlik salanabilmitir.
Btn bu uyarlarn etkisiz kalmas sonucu Trk Silahl Kuvvetleri son are olarak,
Atatrkn verdii emaneti, yasalarn verdii grevi ve aziz milletinin isteini yerine
getirmitir.
Ksaca sylemek gerekirse, bu harekat Cumhuriyeti koruma ve kollama harekatdr.
Bu harekat Silahl Kuvvetlerin ve aziz milletimizin tmnn istekleri dorultusundadr. Bu
noktay zellikle vurgulamak isterim. Bu, tarih kitaplarndaki bir darbe deildir. Bu harekat
demokrasiye indirilen darbeyi ortadan kaldrmak iin Ordunun ve milletin istei
dorultusunda yaplmtr.
Eer bu mdahale yaplmasayd, bu gizli ve hain gler Silahl Kuvvetlere szarak birka
ylda onu da blme yoluna gideceklerdi.
Ykc ve blc gler byk milletimiz iinde itibar ve taraftar kazanamamlardr. Birer
halk ocuu olan bekilerimizi, polislerimizi, askerlerimizi ldrmekle geride yetim
braktklar ocuklarn feryad, analarn ve babalarn strab onlarn halktan yana
33
olmadklarn gstermitir. Gya halk iin savayorlarm. Dier taraftan Konya olaylar
gericiliin ne boyutlara ulatn gstermitir. Milletimizin bu olay karsnda gzleri alm
tehlikeyi btn boyutlaryla grmtr.
Bir parti liderinin anakkale deki bir kongrede konumalarnn dikkatle incelenmesi,
tadklar fikirlerin ne olduunu gsterecektir.
Buna benzer bugne kadar ok beyanlar oldu. Fakat savclklarn her mracaatnda ilgililer
hakknda dokunulmazlk kaldrlamad. Peki ne olacak, bir parlamenter her seimde seim
kazansa, kanunlar ineyip su ilemesine ramen hibir zaman mahkeme karsna
kartlamayacak m?
Demokratik lkede anari, blclk, terr, yldrma, zorla para alma, vatanda bask
altnda tutma bu boyutlarda olabilir mi? Bu hale rejim daha ne kadar dayanabilir? Milletimiz
ortada devlet yok mu diye sormaz m?
Herkes kendi hakkn korumaya kalkarsa o memleket ne hale der?
Sorular uzatabiliriz.
Harekatn ok ksa bir zamanda kansz bir ekilde baarlmas, aziz milletimizin tmnn
isteinin bir belirtisi ve milletimizin ykc, blc ve genci evrelere nefretinin en ak
ifadesidir.
Halkn yaants normale dnmtr. Daha da iyilemesi iin btn gayretler sarfedilecektir.
Bu harekatn amalarn yle zetleyebilirim:
1. Milli birlii korumak,
2. Anari ve terr nleyerek, can ve mal gvenliini tesis etmek,
3. Devlet otoritesini hakim klmak ve korumak,
4. Sosyal bar, milli anlay ve beraberlii salamak,
5. Sosyal adalete, fendi hak ve hrriyete ve insan haklarna dayal laik ve cumhuriyet
rejimini ilerli klmak,
6. Ve nihayet makul bir srede yasal dzenlemeleri tamamladktan sonra sivil idareyi
yeniden tesis etmektir.
Bu amalara ulamak iin bize yol gsterecek olan k her zaman olduu gibi Atatrklk
ve ilkeleridir.
34
Milli Gvenlik Konseyi demokratik dzen ve rejimin imdiye kadar salkl bir biimde
ilemesine imkan vermeyen tm engelleri bir daha byle bir mdahalenin yaplmasna
lzum brakmayacak ekilde kaldrmaya kararldr. Bunun iin Anayasa, Seim Kanunu,
Partiler Kanunu gibi mevcut kanunlarda bugnk duruma gelmemize neden olan hkmler
ya deitirilecek ya da yeni hkmler ilave edilecektir. Bunun yansra anari ve terr etkili
bir ekilde nleyecek yarg organlarnn kuvvetlendirilmesi iin gerekli kanunlar
hazrlanacak ve Ceza Kanununda aksayan taraflar slah edilecektir.
zgrlk veya bamszlk ad altnda anarinin ne okullarda, ne niversitelerde, ne de
sendikalarda serpilip boy atmasna imkan verilmeyecektir.
Yetkili, sorumlu, yeterli vatandan hakkna saygl ileyebilen, demokratik, sosyal hukuk
dzeni gerekletirilecektir. Bu dzene, ksa srede aamalarla varlacaktr.
Malumunuz olduu gibi, halen yasama yetkilerini kullanan bir Gvenlik Konseyi vardr.
Yrtme organ olarak bakanlmda Bakan yetkilerine sahip mstearlardan oluan bir
kurul faaliyettedir. Bu hafta iinde Bakanlar Kurulu tekil edilecektir.
Bir geici Anayasa hazrlanacak ve mteakiben Kurucu Meclis kurulacaktr.
Trk ekonomisinin byk skntlar iinde olduu, enflasyonun artt, sanayimizin tam
ileyememesi sonunda retimde dler ve istikrarszlk olduu bilinmektedir.
Memleketimizi dt bu ekonomik bunalmdan kurtarmak, halkmzn skntlarn
hafifletmek, ekonomik gelimeyi salayarak artan igcne yeni i sahalar amak
amacyla uygulanan istikrar program yrtlecektir. Ekonominin tabii kanunlar iinde
almas kolaylatrlarak sosyal amalara bir an evvel ulalacaktr.
Trkiye nin uygulad ekonomik istikrar programnn OECD lkeleri ve milletleraras
ekonomik ve finans kurulularnca desteklenmesi salanacaktr.
lkemizin ksa srede ekonomik buhrandan kmas iin gerekli yasal dzenlemeler sratle
ele alnacaktr. Bunlarn zmlenmesinde, alnacak btn ekonomik tedbirlerin zerinde
milletimizin ferden ve btn olarak gsterecei sabr, metanet ve fedakarlk balca
gvencemiz olacaktr.
Deerli Basn Mensuplar,
Btn retmen, memur ve dier grevliler, ii ve iverenlerin vazife uuruna sahip
sorumlu kiiler olarak vatanseverlik, milli beraberlik ve kardelik duygular iinde birbirinin
haklarna karlkl saygl olarak grevlerine devam etmeleri salanacaktr.
Devlet hizmetlerinde bulunan grevlilerin, tarafsz ve adil olmas nemli bir ilkedir. Bu
ilkenin uygulanmasn nleyen, bu ilke. ye aykr olan btn tertiplere ve kurululara
msaade edilmeyecek ve gerekli olan yasal ilemler yaplacaktr.
35
Muhtelif ve bilhassa ideolojik sebeplerle kopma noktasna gelen ii ve iveren ilikileri,
iinin haklarn koruyan ve iveren hakkna saygl bir anlayla yeniden dzenlenecektir.
yerlerindeki barn, iinin sosyal ve ekonomik haklarn gvenilir bir biimde salamas
yannda, retim ve verimin artmasn da salayarak tm Trk Ulusunun yararna olacana
inanyoruz.
Kymetli Basn Mensuplar,
Yeni ynetim, her alanda olduu gibi d politika alannda da Atatrk ilkeleri uyarnca, Trk
Milletinin temel zlemleri dorultusunda ve yine Atatrk n "Yurtta sulh, cihanda
sulh"deyiminde ifadesini bulan, bar bir d politika izleyecektir.
Trkiye, btn lkelerle ilikilerinde Birlemi Milletler Yasas nda yer alan bamszlk,
egemenlik, toprak btnlne sayg, i ilerine karmamak ve hak eitlii ilkelerini esas
alacaktr. Kendisi bu ilkelere riayet gsterecei gibi, baka lkelerin de anlan ilkelere
uymalarn titizlikle gzetecektir. Trkiye ye, Trkiye nin toprak ve ulus btnlne ve
Trk vatandalarna yneltilebilecek her trl tecavz ve tehdide de kar konulacaktr.
Trkiye dnya ve blge barna elinden geldii lde katkda bulunmak yolundaki
geleneksel siyasetini srdrecektir. Bu siyaset erevesinde bugnk uluslararas
koullarn gerei olduuna inand yumuama srecini de destekleyecektir.
Trkiye nin gvenlik, politik ve ekonomik alanlarda taraf olduu ikili ve ok tarafl btn
antlamalar geerliliini koruyacak ve Trkiye bunlardan doan ykmllklerini karlkllk
ilkesi uyarnca yerine getirmeye devam edecektir.
NATO ittifak ile ilikilerimiz srdrlecektir. Bu ittifakn uluslararas bar ve gvenliin
korunmas iin nemini devam ettirdiine kaniim.
AET ve Avrupa Konseyi ve demokrasiye bal lkelerin yesi bulunduu dier kurulularla
ilikilerimiz ve ibirliimiz devam edecektir.
Bu ok tarafl iliiklere muvazi olarak, Amerika Birleik Devletleri, Dokuzlar ve dier Batl
lkelerle ikili dzeydeki .ilikilerimizi gelitirme yolunda abalarmz srdrlecektir.
Kendileriyle tarihi ve geleneksel balarmz olan slam lkeleri ile ilikilerimizin her alanda
dostluk ve kardelik anlay iinde gelitirilip glenmesine zen gsterilecektir. Btn
komularmzla iyi iliikler ve verimli bir ibirlii gelitirmek en samimi arzumuzdur.
Sovyetler Birlii, dnyada bar ve gvenliin muhafazasnda ve glendirilmesinde byk
sorumluluu bulunan bir devlet olarak komularmz arasnda zel bir yere sahiptir.
Yunanistan ile aramzda sregelen btn sorunlarn, iyi niyetli ve yapc bir yaklam iinde,
ikili mzakereler yoluyla adil zmlere kavuturulabilecei grndeyiz.
36
Kbrs sorununa gelince, bu anlamazln Ada daki iki toplum liderleri arasnda varlm
mutabakatlar erevesinde ve toplumlararas grmeler yntemiyle sonuca ulamasn
temenni ediyoruz.
Aziz Basn Mensuplar,
Memleketin ve milletin yce menfaatlerini daima her eyin stnde tutmu olan Trk Silahl
Kuvvetleri, bu tarihi grevini tamamladktan sonra, her zamanki vekar ve vazife ak ile,
btnyle asil vazifesi olan vatan savunmasna dnecektir.
Trk Silahl Kuvvetleri, bu kere zerine ald bu grev nedeniyle kuvvet ve kudretinden
asla hibir ekilde zaafa uram deildir. Etkili bir biimde vazifesi bandadr.
Harekatn ilk anndan itibaren btn vatandalarmzn Milli Gvenlik Konseyi nin emir ve
bildirilerine uymakta gsterdii byk anlay, soukkanl davran, milletimize gvende ne
derece hakl olduumuzun bariz delillerinden birini tekil etmitir. Bunun iin huzurunuzda
yce Trk Milletine bu g anlarda gsterdii yurtseverlik ve anlay iin bir kere daha,
ahsm ve Trk Silahl Kuvvetleri adna kranlarm ifade etmeyi zevkli bir bor bilirim.
Hepinize teekkr ederim.

YERL BASIN MENSUPLARININ SORULARI VE CEVAPLAR
Soru : Geici Anayasa ve Kurucu Meclis iin acaba bir tarih, bir sre verebilir misiniz?
Cevap :Takdir edersiniz ki, bu konularda, kat i tarih vermek, hem sizi hem de
vatandalarm yanltabilir. Ama una bilhassa emin olunuz ki, Trk Silahl Kuvvetleri,
demin iaret ettiim gibi, uzun sre bu vazifeyi stlenmek ve asli vazifesinden ayrlmak
niyetinde deildir. Mmkn olabilen en ksa srede bunlarn yaplmas iin elden gelen
btn gayretler sarfedilecektir.
Soru : Gvence altnda bulunan siyasi parti liderlerinin siyasal gelecekleri hakknda bir ey
syleyebilir misiniz?
Cevap : lk gnk konumamda da ifade etmitim zannediyorum ve demitim ki, imdilik
btn siyasi partilerin faaliyetleri durdurulmutur. Kapatlmtr demedim, durdurulmutur.
Seim Kanunu, Partiler Kanunu ve Anayasa hazrlandktan sonra, seimlere gidilecek
zamandan muayyen bir sre evvel, onlarn hazrlklarn yapabilecekleri kadar bir sre nce
parti faaliyetlerine msaade edilecektirdemitim. Parti liderlerinin durumuna gelince,
onlarn gvenceleri iin bu yola bavurulmutur. Kendileri gzaltnda deildir. Orada
serbest olarak dolamaktadrlar, bulunduklar mahalde.
Ancak, bu ortam ierisinde Ankara da bulunmalar, kendilerinin gvenlikleri bakmndan
baz mahzurlar dourabilir. lk gnn heyecan ile vaktiyle yaplan baz irkin hareketlere
tevessl edilebilir. Bunun iin ortam yatncaya kadar kendilerinin byle bir yerde
37
kalmalarn uygun grdk, ama onlar da ok ksa bir zamanda tekrar yerlerine, evlerine
iade edeceimizi syleyebilirim. Ama bunun hakknda kati bir tarih veremem.
Her gn btn Trkiye nin, btn yurdun drt kesinden haberler alyoruz. Daha sakin ve
normal bir dzene getiimiz zaman onlar Ankara ya getirteceiz.
Soru : Uygulanan ekonomik istikrar programnn, sizin de iaret ettiiniz gibi enflasyonu
hzlandrd, retimin dmesi ile aksayan baz sonular oldu. Acaba Milli Gvenlik
Konseyi, program aynen uygulayacak m? Yoksa bu aksayan ynlerini yeniden gzden
geirecek mi?
Cevap : Bir program tespit edilmi ve bir yola girilmi. Bu yolda yrnyor. Bu yolda
kacak ufak tefek engellerin almas iin gayret sarfedilecek. Ama byk bir engel,
karmza byk bir duvar kmad srece bu ekonomik programdan ayrlmayacaz. Ve
alnan bu tedbirlerin aksayan taraflar olursa, bunlarn giderilmesi iin her trl gayret
sarfedilecek.
Soru : Milli Gvenlik Konseyi nin be yesinin yemin etmelerine ilikin haberler vard
basnda. Bu yemin hangi yemin olacak? Bir parlamenter yemini olacan zannetmiyorum.
Yeminin ekli ve amacn, nedenini syleyebilir misiniz?
Cevap : Her halde onu siz de greceksiniz, duyacaksnz. imdi yanmda olmad iin
okuyamayacam. Tabii parlamentoda yaplan yemine benzer bir yemin olacak. Tabii, ayn
olmayacak.
Soru : Ne gn yemin treni efendim?
Cevap : Perembe gn.
Soru : Cumhurbakan seimi turlarnn mevcut sistemde aksad grld. Yeni bir
anayasa hazrlanaca veya Anayasann aksayan ynleri dzeltileceine gre,
cumhurbakan seiminin sratle yaplmasn salayacak yeni bir dzenleme sz konusu
mudur?
Cevap : ok iyi bir noktaya temas ettiniz. Demokratik lkelerde biliyorsunuz,
cumhurbakanl seimi, vaktiyle bizde olduu gibi tkanm ama her lke buna are
bulmu. Bizde bu are maalesef bulunamam. nk iyiniyete dayanlarak yaplm, ama
her eyde iyi niyet kafi gelmiyor. Baz meyyidelerin konmas lazm. Yaknda biliyorsunuz,
Yunanistan da bir seim yapld ve oturumda eer seilemezse, meclis feshediliyordu.
Buna benzer, bunun ayn demiyorum ama bir usul getirilmek suretiyle cumhurbakanl
seiminin byle uzun sre bekletilmeden ksa zamanda yaplmasn salayacak kanuni
tedbirler alacaz. Ayrca, Milletvekillerinin de istedikleri zaman Meclise gelip istedikleri
zaman gitmeleri veya yoklamada bulunduktan sonra ayrlp gitmeleri gibi zc ve milletin
nazarnda ho grlmeyen ksmlar dzenleyecek tedbirleri de almak niyetindeyiz.
38
Soru : Baz liderler hakknda su duyurular ve kantlar olduu ne srlyor. Bu konuda
ne dersiniz?
Cevap : Biz bu su kantlarnda hi kimseyi ayr tutmadk Kanun nazarnda biliyorsunuz
herkes eittir. Eer her hangi bir parti lideri bu suu ilemise, elbette kanun karsnda o
da hesabn vermek zorundadr. O bakmdan bir ayrm yapmadk.
Soru : lkokullar ald. Orta dereceli okullar renime balamak zere. Acaba
retmenlerin tm., ocuklara aladklar fikirleri yeniden alamamalar iin bir nlem
alnacak m? Ayn retmenler grevlerine devam edecekler mi?
Cevap : Halen mevcut retmenlerimiz, bundan evvelki dnemlerde Olduu gibi ar
ularn birer maas olmadka ve Atatrk ilkeleri dorultusunda grev yaptka hi kimseye
bir ey yaplmayacaktr. Vaktiyle su ilemiler hari. Bunlarn ierisinde maalesef terrist
olanlar da kmtr. Terr odaklarna yataklk yapanlar da.. Elbette bunlar hakknda ilem
yaplacak. Fakat, falan dernee yedir, dernee kaytldr da diyerek kimseye birey
yapacak deiliz. Yeter ki su ilemi olmasn. Zaten dernekler kapatldna gre, bu da
mevzubahis olamaz. O bakmdan, retmenlerimizin ounluunun tertemiz olduuna
hepimiz inanyoruz. Hepimizi yetitiren onlardr. Ve ne zaman grsek ellerini periz, bizi
yetitirdikleri iin. Ama buna layk olduklar srece... Elbette onlar grevlerinin banda
kalabilir. Buna layk olmad srece de bu tertemiz ocuklarmz zehirlemelerine,
alamalarna da frsat vermeyeceiz.
Soru : Kurucu Meclis nasl oluturulacak? Kurucu Meclise hangi kurululardan ne ekilde
ye seilecek? Bu konuda bir alma var m?
Cevap : Kurucu Meclis seimi iin ilkeleri tespit etmekteyiz. Ve biter bitmez, bu ilkelerin
tespiti biter bitmez, hem kamuoyuna, hem de kymetli ,basnmza aklanacaktr. Ama u
anda Kurucu Meclis yeleri u tarzda seilecektir, buralardan ye alnacaktr gibi henz bir
karara varm deiliz. Bunlarn zerindeki almalarmz srdrlmektedir. Demin de ifade
ettiim gibi bitince sizlere tabii muhakkak bilgi vereceiz.
Soru : Szlerinizden devri sabk yaratmayacanz izlenimi aldm. Yanlyor muyum?
Cevap : Devri sabk demeyelim de buna, o tabiri kullanmayalm da, gemi dnemlerde
memleketin bu hale gelmesi iin gsterilen geni msamaha, kanunlar uygulamama ve
adamsendecilikten memleketi kurtaracaz.
Soru : lkenin normal demokratik dzene geebilmesi iin yaplmas gereken
almalarnz sizce ne kadar sre iinde tamamlanabilir? Trkiye deki bu hareket eitli
komularmz tarafndan ne ekilde karlanmtr? zellikle ran'n bu konudaki tutumu
nedir?
Cevap : Zannediyorum Ve bundan evvelki konumamda da deinmitim. Bu normal
dzene ne zaman geeceiz konusunda, byle bir takvim yaparak, bir binann
yaplmasnda olduu gibi, filan gne kadar, filan katta beton dklecek, filan gn demiri
39
denecek gibi bir program yapmann mmkn olmadn takdir edersiniz. Onun iin
normal dzene gei konusunda mmkn olan en ksa srede dedim. En ksa srede
geeceiz.
Bu hareketin komularmz zerinde brakt intibaa gelince; gerek dnya devletlerinde
gerek komularmzda byk bir tepki grlmedi. Bunu anlayla karladklarn
zannediyorum. nk bu bizim i meselemizdir. Ve bu i meselemizden dolay da d
politikamz deitirecek deiliz. Gelmi gemi btn hkmetler devrinde srdrlen d
politikamz yine devam edecektir.
Dostumuz ve komumuz ran a gelince; ran ile ilikilerimiz tarih boyunca daima en iyi
ekilde devam etmitir. Ve yine hepimizin bilecei gibi Iran Devrimini biz, ran n bir i ii
olarak kabul ettik ve onlarla iliiklerimizde hi bir aksakla meydan vermeden, elimizden
gelen btn yardmlar yapma abas iinde bulunduk.
Dost ran n da bizim bu hareketimizi, Cumhuriyeti koruma ve kollama hareketimizi
olgunlukla ve anlayla karlayacana inanyoruz.
Soru : Kurucu Meclis kurulacandan bahsettiniz. Burada Anayasa, Seim Kanunu, Partiler
Yasas gibi ana kanunlarn da deitirileceini veya yeniden yaplacan beyan
buyurdunuz. Acaba bu yasalar, kurulacak olan Kurucu Meclis mi yapacaktr, yoksa Kurucu
Meclis kurulup da bu yasalar da yaplm ve tarafnzdan ilan edilmi olacak mdr?
Cevap : Elbette Kurucu Meclis kurulduktan sonra yaplacaktr. nk, Kurucu Meclisten
evvel Seim Kanunu, Partiler Kanunu ve Anayasay hazrlam olsaydk, Kurucu Meclise
zaten gerek kalmazd. O zaman dorudan doruya seimlere giderdik. Mesele kalmazd.
Onun iin Kurucu Meclisten sonra bunu yapacaz.

YABANCI BASIN MENSUPLARININ SORULARI VE CEVAPLAR
Soru : Trk-Yunan ilikilerinin imdiki durumunu nasl deerlendiriyorsunuz? Gelecei
hakknda ne dnyorsunuz?
Cevap : ok yakn komumuz ve dostumuz, ayn ittifak iinde bulunduumuz
Yunanistan la ilikilerimizde baz kopukluklar olmutur. Bundan evvelki hkmetler
dneminde de bu kopukluklarn giderilmesi iin Trkiye iyi niyetle daima yaklamda
bulunmutur.
Bizim dnemimizde de Trk-Yunan ilikilerinin daha iyiye gitmesi ve Yunanistan n NATO
ittifakna dnmesi iin her trl gayret gsterilecek, ama bu gayretin dostumuz, komumuz
Yunanistan tarafndan da ayn ekilde gsterilmesini mit etmek istiyoruz.
Soru : Sayn General, Milli Gvenlik Konseyi nin herhangi bir yesi ya da
Genelkurmay dan herhangi bir kii bu hareketi yapmadan nce Birleik Amerika ile
istiarede bulundu mu?
40
Cevap : Sureti katiyede hayr. Ancak, bu soruyu niin sorduunuzu biliyorum. ABD nin
buradaki Yardm Kurulu Temsilcilerinden ald bir haber zerine, ABD deki baz
ajanslarda, Trkiye deki bu harekatn balad, erken saatlerde verildi. Buna istinaden
bizde, byle bir haberin onlara aktarld izlenimi dodu, daima bunlar soruldu.
Bu hareketi ilgililerden baka kimse bilmiyordu Hatta unu syleyebilirim, elerimiz ve
ocuklarmz dahi bundan habersizdi. Diyecekler ki, "Pekala nasl haber aldlar?"Amerikan
Yardm Kurulu Bakanl nn bulunduu binann yaknna 11 Eyll akam tank birlikleri
gelince, bundan phelenmi olabilirler. Nitekim, bu phelenmeden mtevellit "Bu tanklar
buraya niye geldi"diye de sordular. Biz de "Bir tatbikatmz var, NATO tatbikat balad,
bugn 11 inde balad, onun iin geldi."diye kendilerine bilgi verdik. "Merak etmeyin, bu
bir tatbikattr, tatbikat dolaysyla geldi."dedik. Verilen haber budur. Yoksa byle bir
harekatn yaplaca hibir zaman kendilerine duyurulmamtr, harekat balamadan evvel.
Soru : Sayn General, demokrasiye ne zaman dneceksiniz?
Cevap : Demokrasiye dn iin demin arkadalarm da sordular "Bir tarih verebilir
misiniz?" diye. Zaten biz demokrasiyi ortadan kaldrm deiliz. Bunu burada bilhassa
belirtmek isterim. lemeyen demokrasiyi, bozulmu demokrasiyi tekrar demokrasinin dier
kaideleriyle birlikte getirmek iin bu harekat yapmak zorunda kaldk. Eer tarihimizi tetkik
ederlerse, grrler ki, Trk Silahl Kuvvetleri Trkiye de daima demokrasinin kuvvetlenmesi
iin giriimlerde bulunmutur. Aksi hareketi yoktur.
Demokrasi demek, her isteyenin her istediini yapabilmesi demek deildir. Bunu herhalde
kabul ederler. Biz o hale dnmtk.
Soru : zetlemeniz mmkn m? Ynetiminiz terr ve iddet konusunda ne gibi nlemler
almay dnyor? ktisadi konularda ne gibi nlemler almay dnyor? Ve ayrca sivil bir
hkmet kurmay dnyor musunuz?
Cevap : Trkiye de bulunan vatandalarn en ok mutazarrr olduklar, en ok ikayet
ettikleri husus anari ve terr olaylardr. Bu terr ile mcadelede normal ve sulh zamanna
gre hazrlanm kanunlar ile mcadele etmenin gl ortaya kt. Bunlarla mcadele
iin yaplmas lazm gelen, kanunlarda yaplmas lazm gelen deiiklikleri biz defalarca
hkmete, parlamentoya ve Cumhurbakanna ilettik. Bunlarla mcadele iin kanunlarda
eitli dzenlemeleri yapacaz ve ayn zamanda mahkemelerin ileyiine hz getirecek
tedbirleri alacaz.
zleyeceimiz ekonomik politika iin bir soru sordular. Zannediyorum, imdi okuduum
metinde de ve biraz evvelki arkadamn sorduu soruda da bu vard. imdi izlenmekte
olan ekonomik politika aynen yrtlecektir.
Sivil idareye geie gelince; bunu da yine bir arkadam sormutu. Sivil idareye gei iin
imdi bir zaman vermem mmkn deil. En ksa zamanda yaplmas ve Silahl
Kuvvetlerimizin asli grevine tekrar dnmesi iin her trl gayret sarfedilecektir. Bu hafta
ierisinde hkmeti tekil ederek yrtme grevini ona devredeceiz.
41
Soru : Trk ekonomisinin byk glkler iinde bulunduunu belirttiniz. Bilinmektedir ki,
ulusal btenin te biri Silahl Kuvvetlere harcanmaktadr, bu ynde bir ksnt yapmay
dnyor musunuz?
Cevap : Dorudur, te biri deil ama ona yakndr. Btenin byk bir ksmnn Silahl
Kuvvetlere gittii dorudur. Ama bizim stratejik konumumuzu gznne getirirseniz, bu
kadar byk ordu bulundurmamzn zaruretine herhalde siz de inanrsnz. Eer Silahl
Kuvvetler modernize edilir, modern silah ve malzeme ile tehiz edilirse, elbette daha
kudretli ve kuvvetli bir ordu ok daha kk braklmak suretiyle grevini yapabilir.
Silahl Kuvvetleri azaltmadan, her sahada olduu gibi dier btn sahalarda olduu gibi
Silahl Kuvvetlerin dier blmlerinde de tasarrufa azami riayet edilecek. Binaenaleyh bu
skntdan kmamz iin elden gelen btn gayret sarfedilecektir. Nerelerden bu tasarrufun
yaplabileceini, btn sektrleri taramak suretiyle karacaz ve her sahada tek
vatandatan en byk kurulua kadar her trl tasarrufa riayet edilmesini salayacaz.

EVREN'N SYAS PARTLERN KAPATILMASINA LKN RADYO-TV
KONUMASI
(16 Ekim 1981)
16 Ekim 1981 tarihinde siyasi partilerin kapatlmasna ilikin yasann
yaynlanmasndan sonra Milli Gvenlik Konseyi (MGK) Bakan ve Devlet Bakan
Kenan Evren, TRT'den yapt radyo televizyon konumasyla bu kararlarnn
gerekesini aklad.
Evren'in radyo televizyon konumas yle:
(16 Ekim 1981)

Aziz Trk Milleti,
lkemizde, mevcut tm siyasi partiler bugnden geerli olarak feshedilmilerdir. Milli
Gvenlik Konseyini bu karar almaya zorlayan durum ve sebepleri ylece aklamak
mmkndr:
12 Eyll 1980 ncesinde lkemizin iinde bulunduu ok tehlikeli durum ha1a hepimizin
gzleri nnde durmakta ve btn tazelii ile hafzalarmzda yaamaktadr. Seneler ve
senelerce bu fevkalade ac gnlerin iinde, yaama gvencesini kaybetmi, yarnndan
midini yitirmi olan Trk vatandalar 12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetleri nin
ynetime btn ile el koymasn, byk bir ounlukla tasvip etmi ve desteini
esirgememitir.
42
O gnn artlarna gre Parlamento ve hkmet feshedilmi ve fakat demokrasiye olan
inancmzn bir gerei olarak, siyasi partilerin sadece faaliyetlerinin durdurulmas ile
yetinilmiti. Ancak, Trkiye nin bu duruma gelmesinde byk sorumluluk tayan siyasi
parti mensup ve yneticilerinin, milletin byk ounluuna uyarak bu gerei idrak etmeleri
yeni Anayasa, yeni Seim ve Partiler Kanunu hazrlanp normal seimler yaplncaya kadar,
bu ynetime yardmc olmalar, hi olmazsa kstek olmamalar veya glge etmemeleri
beklenirken, maalesef yaz veya demelerle siyasi amal faaliyet gsterdikleri veya siyasi
nitelik tayan tutum ve davranlarda bulunduklar, hatta kendi ilerinde iktidar kavgasn
balattklar, ksaca 12 Eyll den nceki davranlarn memlekette hi bir ey olmam gibi
devam ettirme abas iinde bulunduklar grlm, bunun zerine Trk toplumunun
muhta olduu huzur ve gven asndan bu gibi faaliyet ve davranlarn nlenmesi
maksadyla 52 sayl Milli Gvenlik Konseyi karar alnarak yrrle konulmutur.
u hususu btn Trk milleti nnde bir kere daha belirtirim ki, Milli Gvenlik Konseyi hi
bir zaman, lke ynetiminin tek bir partiye veya tek bir ahsa verilmesini dnmemitir.
Biz, tek parti veya ahs diktatrlnn lkeyi arzu edilmeyen istikametlere
srkleyebilecei inanc ierisinde olduumuzdan dolaydr ki, btn konumalarmda, hr,
demokratik parlamenter sistemin yeniden salam temeller zerine kurulacan, her eyi ile
bozulmu bir idarenin ksa srede dzeltilemeyeceini ve bunun iin de makul bir sreye
ihtiyacmz olduunu dile getirmitim. Parlamenter demokrasinin siyasi partilerle
gerekleen bir sistem olduunun bilinci ierisindeyiz. Siyasi partiler, demokratik siyasi
hayatn vazgeilmez unsurlardr. Bundan dolaydr ki, siyasi partiler rejimini benimsemi
her demokratik lkede olduu gibi milletimizin kaderi, siyasi partilerin gcne, gr ve
dnce dorultusuna ve zellikle yneticilerinin ehliyet ve drstlk derecelerine kesin
olarak baldr.
Siyasi partiler, devletin gcn azaltan ve paralayan, vatandalar birbirine dman
cepheler haline getiren kurulular olamaz. Siyasi partiler Anayasa ve Kanunlar
erevesinde devlet ilerinin ve btn kamu faaliyetlerinin daha iyi yrtlmesi, btn
vatandalarn huzur, gven ve refaha kavumas iin programlar istikametinde ancak
meru bir rekabet iinde bulunabilirler. Baka bir deyimle, siyasi partilerin vatandalar
arasnda uzlamaz ayrlklara, krgnlklara ve blnmelere asla yer vermeden medeni ve
seviyeli bir hizmet yar yapmalar gerekir.
imdi elimizi vicdanmza koyarak dnelim; acaba milletin kaderinde balca rol oynam
partiler ve yneticilerinden hangisi 12 Eylle gelinceye kadar bu grevin idraki iinde oldu?
Hangisi devlet atsnn atrdayarak yklmaya baladn grp de milletin refah ve
huzuru, devletin bekas iin kiisel ve parti karlarndan feragatta bulunabildi?
Ve yine vicdanmza danarak u soruya cevap arayalm: Hangi siyasi parti ve yneticisi
12 Eyll den sonra siyasi ihtirasn bir mddet olsun durdurup da, yklan devlet dzeninin
tamiri iin beklemeyi tercih etti? Aksine basn ve dier yollarla eskiden olduu gibi
birbirlerine satamaya, sen-ben kavgas yapmaya ve gizli kaplar arkasnda toplantlar
dzenleyerek, yalan haberler yayarak temiz vatandalar mevcut ynetim aleyhine
zehirleme ierisine girdiler. Hatta ilk yaplacak seimde iktidara geleceklermi gibi
yandalarna imdiden makam, mevki ve menfaat datma vaadlerinde bulundular. Bu
43
suretle 12 Eyll e kadar lkeyi nasl ynet-miler ise, ayn alkanlklar ierisinde
olduklarn ortaya koydular.
Bu siyasi partilerin yneticileri hala birbirlerine kar o kadar km ve nefretle dolular ki; bugn
siyasi faaliyetlere msaade edilmi olsa, tekrar 11 Eyll 1980 gn kaldklar noktadan yine
bildikleri yolda yrmeye devam edeceklerinden kimsenin phesi olmasn.
Sevgili vatandalarm,
Trkiye de siyasi partilere dayal demokratik parlamenter sistem mutlaka kurulacaktr. Ama
mevcut, bu partilerle deil, yklan bir binann enkazn kullanarak yaplan bir bina nasl
kerse, yurdu 12 Eyll ncesine getiren partilerle kurulacak bir demokrasi de yeniden
yklmaya mahkum olacaktr. Salam olmas iin yeni malzeme ile yaplan binada olduu
gibi, biz de hr, demokratik parlamenter sistemimizin ancak yeni Anayasa ve Partiler
Kanununa uygun olarak kurulacak yeni siyasi partilerle ina etmenin mmkn olacana
inandk ve milletin de istedii dorultusunda mevcut partileri feshetme kararn aldk.
Ayrca Danma Meclisinin her trl etkiden masun olarak rahat ve huzurlu alabilmesi
iin de bu yola bavurulmasna zaruret duyduk.
Kurucu Meclisin meydana getirecei Anayasann millete kabuln-den sonra hazrlanacak
Siyasi Partiler Kanununa uygun olarak ihtiya duyulacak yeni siyasi partiler kurulacak ve bu
partilerle normal seimlere gidilecektir.
12 Eyllden beri Millete vaadettiklerimizi adm adm tahakkuk ettirdik. ok kr btn
vaadlerimizi zamannda yerine getirdik. Eer mevcut partiler ve yneticileri milletin
gsterdii anlay gsterebilseler, kendilerini gemiin km ve nefretinden temizleyebilseler,
kendi iimizde halledeceimiz problemleri d lkelere jurnal ederek bir takm kurulular
vastasyla bize bask yaptrma denemelerine girmeselerdi, belki bu karar almak gereini
duymayacaktk. Bunlarn hibirisini yerine getirmeyenler gitmeli ve gemiten ders alarak
kurulacak yeni partiler sahneye kmaldrlar.
imdiye kadar sylediklerimi zetleyecek olursam:
Partilerin ksr, fakat kliklemi, bugne kadarki baarszlklar sabit olmu kiilerin kurduu
kadro emberini kaldrarak gemiteki hatalardan, iddet ve yolsuzluklardan dorudan veya
dolayl olarak sorumlu olmayan kiilerle almasn temin etmek,
Btn devlet tekilatna szm olan kiisel menfaata dayal partizan hareketlerin nn
almak,
Danma Meclisinin gelecee dnk olarak rahat ve huzur iinde her trl etkilerden uzak
almasn salamak,
44
En hayati milli karlarda dahi uzlaamayan partileri gemite brakarak Trkiyede
kurulacak zgrlk demokrasiye, ac hatalardan sorumlu olmayan, ideolojik domatik
sapklklardan uzak, Atatrk ilkelerinde birleebilen gelecee dnk partilerle yeniden
balamak maksadyla, partileri feshetme karar alnmtr.
mit ediyoruz ki bundan sonra kurulacak partiler, Atatrk ilkelerini esas alp 1950 den beri
yaplan hatalardan ders alm olarak faaliyette bulunurlar ve Trkiye yi tekrar 1960 a, 1971
e ve l980 e getirmezler. Bu husus tamamen sizlerin elinde ve sorumluluunuzdadr.
Eer sizler yeni partilerin kurulmasnda ve ileride yaplacak seimlerde dikkatli davranr da
lkeyi, geirdiimiz karanlk durumlara getirmeyecekleri seerseniz, Trkiye daima iyiye,
gzele ve ileriye hzla gidecektir.
Hepinize sevgiler ve sayglar sunarm.
45
Anayasay tantma konumalar

Radyo-Televizyon konumas... 24 Ekim 1982

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, "1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma
Program"na 24 Ekim 1982'de radyo-televizyon konumas ile balad.
Evren, tantma program erevesinde 11 ili kapsayan yurt gezisine kt. Evren, 11 ildeki
konumalarnn yan sra 29 Ekim 1982'de Cumhuriyet Bayram trenleri srasnda Ankara
Hipodromu'nda halka hitap etti.
Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Anayasay tantma program, 5 Kasm 1982'de radyo-
televizyon konumasyla sona erdi.
7 Kasm 1982'de, 1982 Anayasas iin halkoylamasna gidildi.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in 24 Ekim'deki radyo-televizyon konumasndan...
"Ben, sizlerin vatan ve millet sevginize gvenerek, Devlete ballnza, Cumhuriyete
sadakatinize gvenerek, bu Anayasaya kefalet ediyorum, kefil oluyorum. "
"Bu Anayasa pek ok haksz, yersiz ve insafsz tenkitlere hedef olmakta, beri taraftan da
vatandan zihnini elmek iin baz evrelerce elden gelen btn gayret gsterilmektedir."
"Bazlar, bu Anayasay halkn gznde kk drmek ve neticede halk oylamasnda
reddettirmek suretiyle, 12 Eyll Hareketinin meruiyetini de reddettirmek ve Trk Silahl
Kuvvetlerini sanki bozguna uratarak akllarnca memleketi sahipsiz braktrmaya
almaktadrlar."
"Anayasann reddi yle dursun, bu aziz topraklar zerinde, bir tek vatansever Trk evlad
kald mddete dahi, bu 'Trklk dmanlar' ve bu beyinleri ykanm ve 'satlm' hain
ve soysuzlar, Trk vatannn bir kar toprana dahi ellerini sremeyeceklerdir. Bunu, iyice
zihinlerine yerletirmeli ve hain emellerini terketmelidirler. "
"Gl iktidarlar devri alr ve tarafsz ve gl bir Cumhurbakannn ynetimi balarsa,
eski soygunculuklar, eski vurgunculuklar eskiden olduu ekliyle devam edemeyecektir. "
"Bu Anayasann onda birini dahi hayalinden geiremeyen, byle bir Anayasay ryasnda
dahi grse inanmayacak olan siyasetiler zmresinin bir sreden beri balattklar ve el
altndan gizlice, sinsice yrtmee altklar muhalefet kampanyasnn asl hedefi, bu
Anayasa deildir, bu Anayasay ortaya koymu olan Trk Silahl Kuvvetleri dir. Bunlar,
aslnda bu Anayasann reddini istemiyorlar, istedikleri ey bu Anayasann kabul, fakat
bizim reddedilmemizdir. "
46
"Biz, Devletin, memleketin ve bu Anayasann kaderini, Trk milletinin hayatn ve istikbalini,
bir takm kt niyetli kiilerin ve memleket dmanlarnn keyiflerine ve baboluuna
terkedecek deiliz. nk onlarn arzu ettii ve zlemini duyduklar Anayasay yapmamz
mmkn deildir. "
"12 Eyll ncesinin olaylar yeniden yaanmak istenmiyorsa, Devletin lkesi ve milletiyle
blnmesi arzu edilmiyorsa, her vatandan gven ve huzur dolu gnler yaamas
bekleniyorsa ve netice olarak Devlete gl, millete mutlu olmak ve rejimce demokratik
haklar fert, millet ve Devlet kavramlar ile badar bir biimde ve lde kullanmak
isteniliyorsa, yarnlara umutla bakmak ve emin olmak ihtiyac duyuluyorsa Anayasa'ya
(Evet) denilmelidir. "

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren'in, "1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma
Program"n balatt radyo-televizyon konumas yle:
(24 Ekim 1982)
Aziz Yurttalarm,
12 Eyll 1980 gn sizlere hitap ettiimden bu yana iki yl geride brakm, nc yla
girmi bulunuyoruz. Bu sre iinde eitli yer ve zamanlarda akladm "Demokratik
parlamenter dzene gei" takvimindeki aamalar, tespit ettiimiz tarihlerden de nce
gerekletirdiimizi grdnz. Ne vaad etmi isek hepsi teker teker yerine getirilmitir.
imdi de halkoyuna sunulacak yeni Anayasa ile aziz milletimizin huzurunda bulunuyoruz.
Bu Anayasann Trk milleti tarafndan kabul ve tasvibini mteakip, yeni partiler kanunu
hazrlanacak ve bylece memleketimizde tekrar siyasi partiler teekkl etmi olacaktr.
Hemen arkasndan karlacak yeni seim kanunu ile de 1983 ylnn sonbaharnda veya
1984 ilkbaharnda genel seimlere gidilerek, Trkiye Byk Millet Meclisi teekkl edecek
ve bu suretle milletimizin hayatnda, yeni bir demokrasi dnemi balayacaktr.
ki yl nce 12 Eyll 1980 gn sizlere bu mikrofon ve ekrandan sylediklerim, hi phesiz,
hafzalarda tazeliini korumaktadr. Gerek o konumamda, gerek ondan sonraki basn
toplants ve yurt gezilerimdeki konumalarmda, millet ve memleketimiz iin ne kadar
korkun bir gelecek hazrlandn, iktidar boluu yaratlarak Trk Devletinin ne kadar
vahim bir hayati tehlike ile kar karya brakldn izah etmitim. Vatansever her Trk,
gz gre gre iine dlm bulunan o kan ve ate deryasndan yegane k ve kurtulu
midini, Trk Silahl Kuvvetlerinin harekete gemesinde aramt.
12 Eyll ncesinde, zamann iktidarlarn bu konuda uyardk ve korkun gidii her vesile ile
tekrarladk. Uyarlarmz, zamann Cumhurbakanna 27 Aralk 1979'da benim ve Kuvvet
Komutan arkadalarmla, Jandarma Genel Komutannn imzasn tayan bir muhtrann
verilmesi ile doruuna ulat. Fakat bu uyarnn bile Devlet ve memleketin kaderini elinde
tutanlar zerinde en kk bir etkisi grlmedi. Bilakis memlekette anari ve terr gittike
yaygnlat ve younlat. Nihayet bu tehlikeli ve korkun durum o noktaya geldi ki;
vatandalarmz, bizim, yani Silahl Kuvvetlerin duruma mdahalede ge kaldn bile ak
ak yazp sylemee baladlar.
47

Hepinizin ok iyi bildii gibi her gn ortalama yirmi vatandamz anarik olay ve terr
hareketleri yznden hayatn kaybediyordu. Verdiimiz kurbanlarn says oktan be bini
am, yaralanan ve sakat kalanlar ise onbe bine ulamt. Hayat felce uram,
vatandan can ve mal gvenlii tamamen ortadan kalkmt. Bata Parlamento olmak
zere Devlet organlar alamaz bir hale gelmiti. Devlet alt aydr Cumhurbakansz
kalm, ne zaman seilecei de belirsiz idi. Siyas partiler ise hala ksr bir ekime
ierisinde, sen-ben kavgas ile ok kymetli ve sayl gnleri heba etmekte idi. ideolojik
sebeplerle, vatan topraklarn paralamak ve Trk Milletini mezhep ve trl kkrtmalarla
birbirine krdrmak hesaplaryla, Devletimiz Cumhuriyet tarihinin en byk ve en hain
suikastna uramak zereydi.
12 Eyll Hareketinin hangi sebepler ve ne gibi artlar ierisinde bir mecburiyet halini ald
bir an bile unutulmamaldr. Zira gemi unutulursa, bugn yeterince anlamak mmkn
olamaz. Gemiten, tarihten ibret alnmazsa, gemiin derslerinden yararlanlamazsa,
gelecei dzenlemek imkan da bulunamaz. Tarih iyi bilinmeli ve ondan ibret alnmaldr.
Tarihten ibret alnmazsa, o tarih elbette tekerrr eder. Gemiin tekrarlanmamasn, tarihin
tekerrr etmemesini isteyenler, gemiten, tarihten ders ve ibret almaa mecburdurlar. Aksi
halde tarihin ve onun tekerrrnn elinden kurtulu yoktur.
Fakat, maalesef yle gzkyor ki, iimizden bazlar, 12 Eyll ncesinin felaketlerini
unutmu grnyorlar.
Evet sevgili vatandalarm, bazlar, bugnn sulh ve skun, nizam ve asayi ortam iinde,
huzura kavutuklarndan beri, 12 Eyll ncesini unutmu gibidirler. Bunlarn bir ksm,
herhalde hafzalarnn zayf olmas yahut 12 Eyll ncesinde bizzat bir felakete uramam
bulunmalar sebebiyle "Gemii" unutmulardr. Gene bunlarn bir ksm, memleket tekrar
bir kan ve ate deryasna dse bile Trk Silahl Kuvvetlerinin nasl olsa, memleketi bir kere
daha o felaketten kurtaracana gvenerek, Devlet ve toplum hayatnda tarihin tekerrr
etmesini nlemek iin almaa altmz tedbirleri, kendi kiisel yahut zmre karlar
dorultusuna yneltmee uramaktadrlar. Bazlar da, Trk vatandalarna, 12 Eyll
ncesinde yaad cehennem hayatn ve ektii elem ve kederleri, iine dt rpn
ve mitsizlii unutturmak suretiyle, Devletin, millet ve memleketin gelecei iin almaa
altmz ve tarihin tekerrrn nleyecek tedbirleri, vatandalarmzn gznden
drmee almaktadrlar ki, Trkiye'yi yeniden ayn noktaya getirsinler.
Fakat siz, aziz vatandalarm, sizler!.. O gemi, kanl, ateli, lml, strapl, znt ve
mitsizliklerle dolu, can korkusu altnda ve "Memleket elden gidiyor" rpnlaryla, eviniz,
evlatlarnz, kendiniz ve vatannz iin endie ve korkular iinde yaadnz o kara gnleri
eer bir daha yaamak istemiyorsanz, gemi zamann sebeplerini unutmamalsnz.
O kara gnleri, o kan ve ate iindeki gnleri unutmaynz ki, o gnler bir daha yaanmasn.
O mitsizliklerle dolu felaketli gnleri, o her gn bombalarn, silahlarn patlad, kahvelerin,
lokantalarn, bankalarn, sokaklarn, evlerin makineli tfeklerle tarand, o her gn ortalama
48
20 anari kurbannn cenazesinin kaldrld gnleri unutmaynz ki, o gnlere kar tedbir
bulunabilsin ve o gnler bir daha geri gelmesin.
Aziz Vatandalarm,
Kanunen, Trk Silahl Kuvvetlerinin birinci vazifesi, Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin
edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Ancak son 12 Eyll Harekat da
dahil olmak zere, Silahl Kuvvetlerimizin grevi sadece karde kavgalarn nlemek veya
lkenin ve milletin btnlne yahut dpedz Devletin varlna ynelen hayati tehlikeyi
ortadan kaldrmakla sona ermemitir. Devlete yeni bir Anayasa vermek, veya mevcut
Anayasada esasl bir takm deiikliklerin yaplmasn istemek mecburiyeti, gemite de
domutur. Nitekim imdi de, 1961'de meydana getirilen Anayasann 1971 sonlarnda
Silahl Kuvvetlerin de temennileriyle gerekletirilen fakat bir takm oyunlarla tam olarak
yaplamayan deiikliklere ramen bir trl baarl olamad grlm ve 1961
Anayasasnn ortadan kaldrlmasna ve yeni bir Anayasann meydana getirilmesine kesin
ihtiya hissedilmitir.
Aslnda, bir Anayasann yaama gcn, hereyden nce onu yorumlayacak ve
uygulayacak olanlarn tutum ve anlaylarnda bulaca dorudur. Hatta yeryznde
demokrasinin beii saylan fakat yazl Anayasas bile bulunmayan byk bir lke bile
vardr. Ve o lkede, yazl olmayan o Anayasann hukuk kitaplarnda derlenmi bulunan
esaslarn, hi kimse anlamndan ve amacndan saptrmaa yeltenmedii halde, pek
ayrntl olarak ve son derece dikkatle kaleme alnm yazl Anayasalarn sk sk
amalarndan saptrld ve kurallarnn inendii yahut hkmlerinin ktye kullanlm
olduu lkeler de vardr ve hatta daha da oktur. Bununla beraber, geirdii siyasi hayatn
ve tecrbelerin bizimki gibi, yazl bir Anayasaya mutlak surette ihtiya hissettirdii bir
lkede, "Her i insann kendisinden balar ve gene kendisinde biter" diyerek, Anayasa
meselesini bir tarafa brakmak imkan yoktur. zellikle, hr demokratik rejimi, baka baz
lkelere gre yeni kurmu saylan lkemizde, yaanan tecrbelerden ders almamak ve
Anayasalarn nerelerden ve hangi noktalardan ak vermekte ve aksamakta olduunu tespit
ettikten sonra, daha iyi, daha mkemmel ve milli bnyeye daha uygun bir Anayasa
araynn peini brakmak, phesiz mmkn deildir.
Geirilen ac tecrbelerin nda Anayasadaki nelerin hangi aksaklktan ve milli bnyeye
hangi noktada uyumsuzluktan ileri geldii, phesiz aranarak tespit edilmelidir.
Cumhuriyetimizin bizzat Atatrk tarafndan konulmu temel zellikleri, en nde gelen
nitelikleri, Anayasada aka ve bilerek veya bilinmeyerek meydana gelecek her trl yanl
anlamaya mani olacak surette ifade edilmelidir. Milletimiz, Cumhuriyet ile birlikte siyasi ve
hukuki hayat tarz olarak "Hr demokratik rejimi" semitir. Bu rejimin Anayasadaki ifadesi
tam mdr? Esaslar ak seik biimde konulmu mudur? Hr demokratik rejim iin gerekli
devlet dzeni, Anayasada icabettii ekilde tespit edilmi midir? Hr demokratik rejim iin
varlklar art olan Devlet organlar, salam ve dayankl bir biimde kurulmu ve bunlarn
bir taraftan kendi grev ve yetkileri, dier taraftan birbirleriyle ilikileri olumlu ve verimli bir
Devlet faaliyetine uygun surette dzenlenmi midir? Fertlerin doutan sahip bulunduklar
bir takm temel hak ve hrriyetler ile, Devletin idaresine katlma yolundaki siyasi haklar ve
49
gerekletirilmesini azami imkanlar dahilinde Devletten bekleyecekleri sosyal haklar ve
mnasebetler, uygun bir biimde tanzim edilmi midir?
Hi phesiz bir Anayasada gz nnde tutulmas gereken ilk hedefler, lkenin ve milletin
blnmez btnl, Devletin gl varl ve fertlerin mutluluudur. Bizim nazarmzda bir
Anayasa lkenin ve milletin btnln, Devletin varln ve gcn, vatandalarn azami
mutluluunu gerekletirmee elverdii lde baarldr. Fakat bu byle olmayp da,
Anayasa, ancak bir ksm vatandalarn iine geliyorsa, baz hrriyetler, vatandalarn
ancak bir kesimi iin gerekleip dier kesimler bundan yeterince yararlanamyorsa, trl
ak kaplardan geilerek Anayasann ngrd ilkeler zmreler lehine ineniyor veya
ihmal edilebiliyorsa, Anayasann Devlet iin tespit ettii nitelikler mahiyet ve maksatlarndan
saptrlabiliyorsa, Anayasann kurduu Devlet organlar birbiriyle ekiiyor ve bunlarn
grevleri birbirine kararak memleket ve vatanda bunun strabn yayorsa, o Anayasaya
iyi bir Anayasa demek mmkn deildir.
Ynetenlerden ve ynetilenlerden millete beklediklerimizin yerine getirilebilmesi iin,
evvela Anayasamz bnyemize uydurmal ve onun ktye yorumlanp kt uygulanmasn
nleyecek btn tedbirleri almalyz.
zlerek sylemek mecburiyetindeyiz ki, 12 Eyll ncesinde, memleketimizin kaderini
nbetlee eline alan veya bu kaderin tayinine katlan siyasi partilerimiz, zamann
Anayasasndaki baz aksaklklar grdkleri halde, elbirlii ederek bunlar
giderememilerdir. Anayasay memleketin gerek ihtiyalarna uygun, hrriyetleri ktye
kullandrc deil bilakis herkesi ayn hrriyetlerden eitlikle yararlandrc; Devleti gsz
brakc deil, halkn mutluluu namna bilakis glendirici areler zerinde gr birliine
varamamlardr. Daha akas, 1961 Anayasasnn aksaklklarn ve boluklarn, bu
Anayasann, amalarndan saptrlarak ktye yorumlanan ve uygulanan birok esaslarn,
birbirlerine kar "Muhalefet konular" olarak istismar etmeyi tercih etmilerdir. 1961
Anayasas 12 Mart dneminde Silahl Kuvvetlerin temennileri dorultusunda hemen hemen
te bir lde deiiklie uram iken, siyasi partilerin, bu dnem dnda ve kendi
aralarnda mutabk kalarak yaptklar Anayasa deiiklikleri ancak 5 maddeye inhisar
edebilmi, bunlarn ikisi siyasi af, biri orman sularnn aff ve gene, ikisi de, seim
ertelenmesi gibi usul ve ekil deiikliklerinden teye geememitir.
Siyasi partiler, artk aka zaruret ve mecburiyet haline gelen asgari bir Anayasa deiiklii
zerinde dahi hibir zaman kendi aralarnda anlaamamlardr. Hatta 12 Mart dneminde
gerekletirilmesi mmkn olabilmi Anayasa deiiklikleri bile neticede verimsiz ve
ilemez bir hale getirilmi, bu deiikliklerin hibirinden, Devlet ve memleket namna olumlu
hibir sonu alnabilmesine imkan braklmamtr.
te bu sebepledir ki, 12 Eyll Harekatn gerekletiren Trk Silahl Kuvvetleri, memleketi
12 Eyll ncesi ortamna srkleyen sebepler arasnda grmekte bulunduu Anayasa
meselesini, kknden ele almak mecburiyetinin idrak iinde ibana gelmitir. Zira
bilinmelidir ki, Silahl Kuvvetlerimizin asli grevi olan "Trkiye Cumhuriyetini Kollamak ve
Korumak" ancak felaketlerden sonra, yani sadece i iten getikten sonra ifa olunacak bir
zabta grevi telakki edilemez.
50
Trkiye Cumhuriyeti, bugnk Trk Devleti demektir. Bu Devlet, lke ve milletiyle,
Anayasas ve rejimiyle, 12 Eyll Harekatnn vuku tarihinde, son 30 yl iinde defa hayati
tehlike karsnda kalm ve hele nc ve son tehlike hepsinden de vahim olmutur. Bu
durumda Silahl Kuvvetlerimizin grevi, memleketin zerine kmekte olan felaketi bertaraf
ettikten sonra, artk drdnc bir mdahaleye ihtiya ve mecburiyet brakmayacak btn
tedbirleri de alp tamamlamaktr. ite bu ynde, tedbirlerin en nemli olanlarn, imdi bir
Anayasa metni halinde aziz milletimizin tasvibine sunmaktayz.
Gereken tedbirleri vaktiyle kendileri alabilmek gcnde olmayanlar, imdi kalkp da, "Tedbir
bizim iimizdir. Silahl Kuvvetler gelir, memleketi iine drdmz durumdan kurtarr ve
ekilip klasna dner. Memleket tekrar tutuurmu, tutumazm, o bizim bileceimiz itir.
Anayasa hazrlamak, Devletin ve milletin geleceini dnmek yalnz bize der, bakasn
ilgilendirmez" diyemezler.
Byle bir fikri, bu yolda bir iddiay mantk ve izan sahibi hi kimse kabul edemez.
Trk Silahl Kuvvetlerinin asli grevi, Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak olunca
da, Trk milletinin barndan kan ve onun ayrlmaz bir paras olan Trk Silahl
Kuvvetlerinin 30 ylda defa mdahale mecburiyetini mteakip, memleketin gelecei
meselesini de dnmesi ve bu meseleyi btn vatanseverlii ve ciddiyet, dikkat ve
zeniyle ele almas bir zarurettir.
Hi phe yoktur ki, imdiye kadar ispatland ve bu sefer de, aziz vatandalarmzn
gzleri nnde ispatlanmakta olduu gibi esas en ou ile klasnda olan Silahl
Kuvvetlerimiz tm ile klalarna dneceklerdir. Fakat, lkenin, Devletin, rejimin, vatan ve
millet btnlnn bundan sonra artk bir "Drdnc mdahaleye" asla ihtiya ve
mecburiyet gstermeyeceini salama baladktan sonra dnecektir.
Trkiye Cumhuriyetini, gereki bir anlayla kollamak ve korumak gibi kutsal bir grevin de
ancak bu suretle yerine getirilmi saylaca hususunda aziz milletimizin, bizim dnce ve
kararmz paylaacandan ve Trk Silahl Kuvvetlerinin asli grevinin manasn bu suretle
yorumlayacandan ve tasvip edeceinden emin bulunuyoruz.
Danma Meclisi ile birlikte hazrlayp aziz milletimizin kabul ve tasvibine sunduumuz yeni
Anayasamz eline alacak olan her Trk vatandann, bu Anayasaya evet demek iin kendi
kendisine u sorular soracan biliyorum:
Devletimiz bu Anayasa ile gleniyor mu? Bu Anayasa Devlete kuvvet, memlekete huzur
ve skun getirecek mi? Evlatlarmz okullarna can korkusu olmakszn gidip gelebilecekler
mi? Evlatlarmz okullarnda huzur ve skun iinde eitim - retim grebilecekler,
derslerine alabilecekler mi? Bizler brolarmzda, dkkanlarmzda, tezgahlarmzda,
iyerlerimizde, Devletin, kanunlarn, nizamlarn himayesinde, ekmek paramz
kazanabilmek iin rahat ve huzur iinde alabilecek miyiz? Evlerimizden iyerlerimize
gelip giderken bizi gene kurunlayanlar, yaylm ateine tutanlar kacak m, kamayacak
m? Akamlar evlerimizin penceresinde bir kuruna hedef olmadan korkusuz oturabilecek
miyiz? Geceleri yatamzda anaristler kapmz krmadan, evimizi basmadan,
51
bombalamadan uyku uyuyabilecek miyiz? lke ekonomisinde byk yeri olan
fabrikalarmz, iletmelerimiz igal ve tahrip korkusu olmadan verimli alabilecekler mi?
Vatandalarmz soracaklardr : Aramzda mezhep kkrtcl olmadan, ayni ve tek olan
Allaha inanm Mslmanlar olarak, mezheplerimiz her ne olursa olsun, tam bir slam
kardelii iinde yaayabilecek miyiz? Dinimiz, diyanetimiz, ibadet ve ayinlerimizi yerine
getirebilecek miyiz? Yoksa bizi hala mezhep ayrlyla knayanlar, birbirimize drp
krdranlar, bu trl melanetler iin gene zemin ve frsat bulabilecekler mi?
Vatandalarmz yine soracaklardr : Binlerce yllk milletimizin btnl korunacak m?
Yoksa milletimiz snf, zmre gibi ayrmlarla bldrp birbirine dman edilebilecek mi? Bin
yllk vatanmzn btnl korunacak m? Yoksa bize hayat ve ekmek veren yurdumuzu
blp paralayarak yeni Devletler, beylikler, "Kurtarlm blgeler" kurmaa kalkanlar
kacak m? Vatanmz dmanlarmza peke ekmek iin blp, paralayp bizi evsiz,
topraksz, yurtsuz brakmak iin kylerimizi basanlar, kasabalarmz yakanlar, ehirlerde
mahalle ve sokaklarmz bombalayanlar, evlerimizi kurunlayanlar kacak m? Devlet
gcnn bile girmee cesaret edemedii kurtarlm sokaklar, kurtarlm mahalleler,
kurtarlm ehirler yine olacak m? Her Allahn gn fidan gibi delikanllarmz, evlatlarmz,
karde kavgalar iinde, ellerine verilmi trl silahlarla birbirlerini vuracak, kan revan iinde
birbirlerinin canna kastedecekler mi? leride yine bir zaman gelecek, her gn 20 - 30 anari
ve terr kurban delikanllarmzn cenaze namazn klacak myz?
Ve nihayet vatandalarmz soracaklardr : Dzen ve huzuru i ve - d dmanlarmzla
bozulmu bir toplumda ekonomik dzenin de temelinden sarslp, yokluun, ar pahalln
ve enflasyon canavarnn yeniden canlandn grecek miyiz?
Vatandalarmzn en bata soracaklar elbette bunlar olacaktr... u Anayasa metnini eline
ald ve sandk banda ona oy vermee gittii gn, her bir vatandamzn, yerden ge
hakl olarak, kendi kendisine ve gyabmzda da bize soraca ilk sualler phesiz ki, bunlar
olacaktr ve olmaldr da...
Ben bu suallere, gvenle, inanla yle cevap veriyorum:
Aziz vatandalarm; sizler titiz ve dikkatli olur ve bu Anayasay korursanz, Anayasann
karlmasn emrettii kanunlarn karlp karlmadn takip ederseniz, bu Anayasa ile
kurulacak Devlet ve Hkmetlerinize vatan ve millet sevgisiyle destek olursanz, bir daha
12 Eyll ncesindeki o felaketli gnleri yaamayacaksnz.
Bu Anayasa pek ok haksz, yersiz ve insafsz tenkitlere hedef olmakta, beri taraftan da
vatandan zihnini elmek iin baz evrelerce elden gelen btn gayret gsterilmektedir.
Kendi mesleinizle ilgili bir iki yerini beenmemi olabilirsiniz. Ancak onun niye yle
yapldn iyi deerlendirirseniz doruyu bulursunuz. 177 maddesi bulunan bir Anayasada
birka maddeyi beenmeyip, Anayasann tmne hayr demenin doru bir hareket tarz
olmadn takdir edersiniz.
52
Ben, sizlerin vatan ve millet sevginize gvenerek, Devlete ballnza, Cumhuriyete
sadakatinize gvenerek, bu Anayasaya kefalet ediyorum, kefil oluyorum. Kkrtmalara,
zihin bozucu, fikir elici maksatl ve yanl telkinIere kulaklarnz tkaynz.
Bu Anayasaya kar, daha onun esaslar ve hkmleri aklanmadan nce dahi bir kar
propaganda kampanyas ald gibi, ahit olduunuz zere, 17 Temmuz gn, Anayasa
n - tasars metninin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca aklanmasn mteakip ve
3 - 4 saat bile gemeden balatlm bir muhalefet kampanyas da grlmtr. n- tasary
okumadan, anlamadan, hkmlerinin birbirleriyle balantsn ve sebeplerini bile kavramaa
vakit bulamadan balatlm bir kampanya... Anayasa Komisyonu, Danma Meclisini ve
hatta bizi sindirmek ve yldrmak zere alm bir kampanya...
Bu muhalefet propagandasnn sebeplerini eitli gruplara ve zmrelere gre u suretle
tasnif edebiliriz:
Bazlar, bu Anayasay halkn gznde kk drmek ve neticede halk oylamasnda
reddettirmek suretiyle, 12 Eyll Hareketinin meruiyetini de reddettirmek ve Trk Silahl
Kuvvetlerini sanki bozguna uratarak akllarnca memleketi sahipsiz braktrmaya
almaktadrlar. Eer muvaffak olurlarsa, sahipsiz kalacak zannettikleri bu memleketi
akllarnca blp paralayacaklar, vatanmz kimbilir ka ksma ayrarak, milletimizi
paralayp, onun bamszln ve hrriyetini elinden alarak, bu ebedi Trk yurdunda, esir
ve kukla bir takm devletikler kurarak Trkiye Cumhuriyetini haritadan sileceklerdir.
Kar propagandalarla besledikleri ve bekledikleri "Tatl hayalleri" budur. Trk milleti
blnp esir edilecek, Trk vatan paralanp bir takm kukla Hkmetler kurulacak,
Atatrk'n Trkiye Cumhuriyeti yeryznden kaldrlacaktr.
Bunlara verilecek cevab biz 12 Eyll'de ve ondan sonrasnda vermitik. imdi bir kere
daha tekrarlayalm: Anayasann reddi yle dursun, bu aziz topraklar zerinde, bir tek
vatansever Trk evlad kald mddete dahi, bu "Trklk dmanlar" ve bu beyinleri
ykanm ve "Satlm" hain ve soysuzlar, Trk vatannn bir kar toprana dahi ellerini
sremeyeceklerdir. Bunu, iyice zihinlerine yerletirmeli ve hain emellerini terketmelidirler.
Anayasay reddettirmek iin, dier bir anti - propaganda kampanyasn balattranlar da,
kendi evrelerinin ve zmrelerinin menfaatlerinin bu Anayasadaki hkmlerle
zedeleneceini, btn vatandalarn zerindeki "Dokunulmaz ve imtiyazl durumlarna"
halel geleceini, milletin ve Devletin srtndan saladklar karlarnn bozulacan, belki
de alp rptklar milyarlk vurgunlarn kendilerinden hesabnn sorulacan, canlarna ot
tkanarak ilerinin yokua srleceini dnenlerdir. Bu gibilerinin vatann btnl, Trk
milletinin blnmezlii, Trk evlatlarnn istikbali, gelecekteki refah ve saadetleriyle bir
ilikileri yoktur. Bunlar imdiye kadar vurduklar vurgunlar, yaptklar soygunlar, aynen
devam ettirmeyi becerip beceremeyeceklerinin tela iine dmlerdir. Bunlar pek iyi
bilmektedirler ki, gl iktidarlar devri alr ve tarafsz ve gl bir Cumhurbakannn
ynetimi balarsa, eski soygunculuklar, eski vurgunculuklar eskiden olduu ekliyle devam
edemeyecektir. Bunlar iin en karl ortam, milletin birbirini krd, aciz Hkmetlerin "Szde
iktidar" mevkilerinde ne yapacaklarn arm bir halde, olaylara seyirci kald, anarinin,
53
terrn, kargaann kol gezdii ve kendilerinin anaristleri, anari rgtlerini "Maaa
balayabildikleri" dnemlerdir. te bunlar da, bu sebeple Anayasaya ve bize kar cephe
alm ve btn gleriyle bir muhalefet kampanyas amlardr. Bunlar zannetmektedirler
ki, ayet Anayasa reddedilecek olursa, o eski aciz akn ve zayf Hkmetler devri geri
gelecek ve kendileri de o hkmetler zerindeki ipoteklerini srdrerek hyanetlerine,
soygunlarna, vurgunlarna devam edebileceklerdir.
Hayr... Katiyyen hayr... Bunlara da, altklar o hyanet, soygun ve vurgun hayatn bir an
nce unutmalarn tavsiye ederim.
Bir nc zmre, imdi milletimizin onayna sunmakta olduumuz bu Anayasann onda
birini dahi hayalinden geiremeyen, byle bir Anayasay ryasnda dahi grse inanmayacak
olan bir siyasetiler zmresidir. Bunlarn bir sreden beri balattklar ve el altndan gizlice,
sinsice yrtmee altklar muhalefet kampanyasnn asl hedefi, bu Anayasa deildir, bu
Anayasay ortaya koymu olan Trk Silahl Kuvvetleri dir. Bunlar, aslnda bu Anayasann
reddini istemiyorlar, istedikleri ey bu Anayasann kabul, fakat bizim reddedilmemizdir. Biz
reddedilirsek, kendileri gelecek ve hayallerinden bile geiremedikleri mkemmellikte bir
Anayasann, yrtme kuvvetine tand yeni yetkilerle akllar sra memleketi kskvrak
avularna alacaklar ve istedikleri gibi yneteceklerdir.
Aziz Vatandalarm,
Trk Silahl Kuvvetleri, 12 Eyll 1980'de, otuz yllk bir dnem iinde, nc defa iktidara
mdahale etmek mecburiyetinde kalmtr. Her seferinde de Silahl Kuvvetler klasna
dnmtr ve bu sefer de dnmek zeredir. Fakat, rejimi, demokrasiyi, Devleti her on
senede bir rayndan karan ve hele bu sefer, Devletimizi, Cumhuriyet tarihinde ei
grlmemi bir yok olma tehlikesi ile kar karya brakm bulunanlar, Trk milletinden af
dileyecekleri yerde, imdi karmza kp da "Geldiniz, anariyi yok ettiniz, terrn belini
krdnz, blcl ortadan kaldrdnz. Fakat artk iiniz bitmitir. Siz ekilip, klanza
gidiniz, bizim Devletimizi bize braknz" derlerse, biz bunu byle bir mantk sebebiyle kabul
edemeyiz. Bu Devlet ve bu memleket, sahipsiz deildir. Bu Devlet de, bu memleket de,
ezeli ve ebedi Trk milletinindir ve Trk Silahl Kuvvetleri de, sadece, ayrlmaz bir paras
olduu Trk milletinin iradesinde ve emrindedir.
Biz, aziz milletimizden aldmz gven ve inanla, bu Devlet iin yeni bir Anayasa
hazrlam ve onu milletimizin onayna sunmu bulunuyoruz. Ancak, bir hususun ok iyi
bilinmesinde yarar vardr:
Biz, Devletin, memleketin ve bu Anayasann kaderini, Trk milletinin hayatn ve istikbalini,
bir takm kt niyetli kiilerin ve memleket dmanlarnn keyiflerine ve baboluuna
terkedecek deiliz. nk onlarn arzu ettii ve zlemini duyduklar Anayasay yapmamz
mmkn deildir. Esasen nasl bir Anayasa yaplrsa yaplsn mutlaka eletirenler
bulunacaktr. Hatta bu Anayasay eletirenlerin dahi birbirleriyle uyuamadklar bir
gerektir.
54
Bu itibarla hazrlanan Anayasann, halkoyu sonucunda bir miktar (Red) oyu olmas bizim
iin srpriz deildir. nemli olan Trk milletinin byk ounluunun bu Anayasaya (Evet)
demesidir. 12 Eyll ncesinin olaylar yeniden yaanmak istenmiyorsa, Devletin lkesi ve
milletiyle blnmesi arzu edilmiyorsa, her vatandan gven ve huzur dolu gnler yaamas
bekleniyorsa ve netice olarak Devlete gl, millete mutlu olmak ve rejimce demokratik
haklar fert, millet ve Devlet kavramlar ile badar bir biimde ve lde kullanmak
isteniliyorsa, yarnlara umutla bakmak ve emin olmak ihtiyac duyuluyorsa Anayasa'ya
(Evet) denilmelidir.
Aziz Vatandalarm,
Yarndan itibaren kacam yurt gezisinde, her gn ayn saatlerde Televizyon ve
Radyolardan sizlere seslenerek oyunuza sunacamz yeni Anayasamzn eitli ynlerini
sizlere tantacam.
Hepinize huzur ve gvenlik iinde mutlu yarnlar diler, sevgi ve sayglar sunarm.

Trabzon konumas 25 Ekim 1982...

Program" ile ilgili yurt gezisine 25 Ekim 1982'de Trabzon'dan balad.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Trabzon konumasndan...
"Bu millete nasl bir anayasa, ananelerimize, geleneklerimize, yapmza uygun, ne ekilde
bir anayasa yaplmaldr ki, bir daha artk bu millet 27 Mays'lara, 12 Mart'lara, 12 Eyll'lere
gelmesin dedik ve yle hazrladk."
"Biz doru bildiimiz yoldan ayrlmayacaz. ok ile eken bu millete en uygun, en layk
hangisi ise onu yapacaz. Onlarn istediini deil, rahat, huzur, skun isteyen, bar
isteyen, kardelik isteyen sizlerin isteini yerine getireceiz."
"Fatsa kurtarlm bir kasaba idi. Oralarda Devletin kanunlar ilemiyordu. Eer, 12 Eyll
Harekatn biraz daha geciktirseydik, burada, yani Ordu'da ayr bir hkmetin, bir devletin
ilan edildiini grmek hi de srpriz olmayacakt. Gidi o istikametteydi ve bu ekilde gidii,
yurdun baka yerlerinde gpta ile takip edenler ve bunu alklayanlar da vard."
"Eski siyasi parti mensuplarna niye yasak getirdik? Biz 12 Eyll Harekatn yaptktan
hemen sonra, yeni hkmet tekiline baladk, biliyorsunuz, gece-gndz alarak..
(............) Dedik ki "Bu iki byk parti bir araya gelemedi, birbirleriyle anlaamad.
Memleketi bu hale getirdiler. Hi olmazsa, bunu biz yapalm:. Bu kabineye iki bakan
55
birisinden, iki bakan birisinden alalm. Byle bir kabine tekil edelim". Ve bazlarna da baz
grevler vermek istedik. Aman efendim liderlerden direktif almadan kimse bir ey
yapamyor."
"(Liderler) Memleketin drt bucana kendi elemanlar vastasyla haber yayyorlar. "Bu
Anayasaya hayr deyin diyorlar, daha balangtan beri... Neden? nk kendileri
nmzdeki dnemde grev alamayacaklar diye."
"Bu memlekette, vaktiyle de syledim, bu ilerin bana geecek ok adam vardr. Bu millet
ok byk adamlar yetitirmitir. Ya1nz kendilerini zannedenler, daima yanlg
ierisindedirler. Bu milletten byk adam ok kmtr. Hala da kar. Ltfen bir kenara
ekilsinler, "artk bizim devrimiz bitti, teekkr ediyoruz. Allah raz olsun" desinler."

Program" erevesinde Trabzon'da yapt konuma yle:
(25 Ekim 1982)
Sevgili Trabzonlu Hemehrilerim, Kardelerim, Vatandalarm,
Belediye Bakannz biraz nce bana Trabzon'un Fahri hemehrilik beratn ve anahtarn
takdim ettiler. Bundan byk bir gurur duydum. Zaten Trabzonlular hemehrim olarak
kabul ediyordum. Hemehri ehri olarak kabul ediyordum. Bunu byle bir plaketle
simgelemek suretiyle, benim bu hemehriliim daha da salamlam oldu. Hepinize
candan teekkr ediyorum. Saolunuz.
Sevgili kardelerim, Anayasay tantma gezisine ilk defa Trabzon'dan balaymn bir
sebebi vard. Tam 10 sene evvel 1972 senesinin Eyll aynda buradan ayrlmtm. Burada
geirdiim bu iki senenin hatras ne bende, ne de rahmetli eimde silinmemitir. Burada
geirdiimiz o tatl gnleri her zaman kalplerimizde yaatmzdr. Bu bakmdan ilk
duram Trabzon olarak setim. Bu vesile ile bize kar gsterilen bu byk candan hsn
kabule ve karlamaya hem ahsm, hem Konsey yesi arkadalarm, hem de Babakan
adna teekkr ediyorum, sevgiler sunuyorum.
Sevgili hemehrilerim, Anayasa zerinde sras gelince benim de konuacam, yurdun
muhtelif yerlerinde yaptm konumalarda dile getirdiimi biliyorsunuz. te onun zaman
geldi.
Bugne kadar Anayasa zerinde ok konuuldu, ok sylendi, ok yazld. Hatta o kadar
ok sylendi ve o kadar ok yazld ki, "Trkiye'de bir askeri idare var m, skynetim
altnda bir lke mi?" diye biroklar hayret ettiler. Hibirisine ses karmadk. Hatta bu iten
anlamayanlar da yazd, izdi, syledi. Hepsini dinledik, okuduk. Faydal olanlarn not ettik.
Muayyen ve belli zmrenin karlarna deil de, lke ve millet yararlarna olanlarndan
56
istifade ettik ve Danma Meclisimizden Milli Gvenlik Konseyi'ne gnderilen Anayasaya
son eklini verdik ve yaynladk.
Biz bu Anayasay hazrlarken falan lkenin anayasas nasl, filan lkenin nasl diye
kendimizi aalk duygusuna kaptrarak yabanc hayranl ierisinde kopyacla
sapmadk. Onlarnkini de tetkik ettik, bize uyanlarndan yararlandk. Fakat esas olarak, Trk
milletinin bugne kadar geirdii ac tecrbeleri dikkate aldk. Bu millete nasl bir anayasa,
ananelerimize, geleneklerimize, yapmza uygun, ne ekilde bir anayasa yaplmaldr ki, bir
daha artk bu millet 27 Mays'lara, 12 Mart'lara, 12 Eyll'lere gelmesin dedik ve yle
hazrladk.
Sevgili vatandalarm, bugn dnyada ka devlet varsa o kadar deiik anayasa vardr.
Eer demokratik parlamenter sistemle idare edilen lkeler iin bir tek Anayasa olsayd,
mesele yoktu. Her demokratik parlamenter sistemle idare edilen millet, ayn anayasay alr
kullanrd. Fakat byle olmuyor. Biraz evvel sylediim gibi, her milletin kendine gre baz
zellikleri vardr. Bizim de kendimize gre zelliklerimiz vardr. O halde bizim anayasamz
da bize gre olacaktr.
Peki bizim imdiye kadar uyguladmz Anayasada ne vard ki, deitirme lzumunu
hissettik? Geri bu hususu genel hatlaryla dnk Radyo ve Televizyon konumamda izah
ettim. inizde bunu dinleyenler olmutur ama, bu yurt gezimde de siz vatandalarma
zamann msaadesi nispetinde bunlar mmkn olduu kadar anlatmaya alacam.
Eski Anayasamzn ak veren taraflarndan birisi, iktidarda olan bir partinin kurduu
hkmetlerin, bu Anayasa yznden bir ok noktalardan elinin - kolunun bal olmas idi.
Devletin gc, yetkileri kafi gelmiyordu. Adeta btn idareler, anari ve terr yaratan kiiler
karsnda aciz bir duruma dyor, areyi skynetim ilannda buluyordu. Hatta
skynetim idaresi altnda dahi problemler halledilemiyordu. Btn hak ve hrriyetler
bunlardan kt maksatlarla faydalanacaklara tannmt. Vatandalar, kendilerini idare etsin
diye yetkilerini bir hkmete devretmi ve hakl olarak btn ilerini bu hkmetten bekliyor.
Bekliyor ama, ona gerekli yetkiyi Anayasa ve kanunlar vermemi ki! Hatta bir devrin Adalet
Bakan Skynetim Koordinasyon toplantsnda kendisine yneltilen tenkitler karsnda
dayanamam, unlar sylemek zorunda kalmtr. Olayn ahidiyim, yle demitir:
"Bunlar bana niye soruyorsunuz? Benim Adalet mekanizmas zerinde hibir yetkim yok ki.
Ben bir gardiyan bile bir hapishaneden alp baka bir yere nakledemem".
Adalet Bakan'nn syledii szler buydu.
Sevgili vatandalarm, devletin gc kazara bir vatandaa dokunacak olsa, bata
Parlamento olmak zere her tarafta kyametler kopard. Anarist, terrist veya bir cani
kendisini yakalamak isteyen devletin gvenlik kuvvetleri mensuplarna ate eder de, ate
eden o anarist ve terriste eer polis veya jandarma ate edecek olsa ve bu yzden de
terrist yaralansa veya lse, polis veya jandarma mahvoldu demektir. Hakim derhal o polis
veya jandarmay tutuklar ve ekseriya da mahkeme sonunda mahkum olurdu.
57
Peki, sorarm size sevgili hemehrilerim; ceza alacan bile bile polis, jandarma, eli silahl
ekyann zerine gidebilir mi? Siz ayn durumda olsanz gider misiniz? Elbette
gidemezsiniz. O dnemde yal ve tecrbeli polisler, meslee yeni giren dier gen
polislere yle tavsiyelerde bulunuyorlard: "Gel evladm, sakn ola ki olaylarn zerine
cesurane gitme. Mmkn olduu kadar, grmemezlikten gel, yan sokaa sap". Neden?
nk zerine gitse, ileride ba belaya girecek, mahkum olacak. Onun iin,
grmemezlikten gelmek, onlar iin daha evla idi. imdi bu nokta zerinde biraz duralm.
Eski Anayasamz, kii dokunulmazl maddesinde baknz yle diyordu :
"Herkes, yaama, maddi ve manevi varln gelitirme haklarna ve kii hrriyetine sahiptir.
Kii dokunulmazl ve hrriyeti, kanunun aka gsterdii hallerde usulne gre verilmi
hakim karar olmadka kstlanamaz, kimseye ikence ve eziyet yaplamaz. nsan haysiyeti
ile badamayan ceza konulamaz." Eski Anayasann dedii bu.
imdi, bizim yeni Anayasay nasl hazrladmzdan, bu kii hak ve hrriyetlerini nasl
dzenlediimizden bahsedeceim. nk Anayasa bunlarla balar ve onun iin ben de
Trabzon'da bunlarla balyorum.
yle yazyor yeni Anayasa: "Herkes yaama, maddi ve manevi varln koruma ve
gelitirme hakkna sahiptir".
"Tbbi zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda kiilerin vcut btnlne
dokunulamaz. Yani birisi ldnde kendisinin bir vasiyeti yoksa veya akrabalarndan birisi
kabul etmiyorsa, alnp vcudu paralanamaz. Bundan istifade edilemez. Rzas olmadan
bilimsel ve tbbi deneylere tabi tutulamaz." Bunu ilave ettik.
Devam ediyorum. Bizde, kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyeti ile
badamayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz.
imdi esas demin sylediimiz mahzurlar giderecek yere geliyorum.
unlar ilave ettik. "Mahkemece verilen lm cezalarnn yerine getirilmesi haliyle, meru
mdafaa hali, yakalama ve tutuklama kararlarnn yerine getirilmesi, bir tutuklu veya
hkmlnn kamasnn nlenmesi, bir ayaklanma veya isyann bastrlmas, olaanst
ve skynetim veya sava hallerinde yetkili merciin verdii emirlerin uygulanmas
srasnda, silah kullanlmasna kanunun cevaz verdii zorunlu durumlarda meydana gelen
ldrme fiilleri birinci fkra hkm dndadr." Eski Anayasada bu yoktur. Bir hkmly
gtryor, kayor, "Dur" diyor, durmuyor, onu vurabilir. Bir ayaklanma olmutur. Bir isyan
var, bastrlacak ve bu emri verme selahiyetine haiz mercii de ate etme emrini vermitir.
Bundan mtevellit ldrme de birinci fkra hkmleri dnda kalacaktr. imdi aradaki fark
bu.
Sevgili vatandalarm, imdi, biraz da temel hak ve hrriyetler ile bunlarn snrlandrlmas
zerinde duracam. Zira bunun zerinde ok yazld, ok konuuldu. imdi izah edeceim
baz zaruri kstlamalar hepimizin bildii baz evrelerin iine gelmedi. Gelmedi nk, 12
58
Eyll'den evvel serbeste yaptklarn tekrar edemeyeceklerinden, o imkan
bulamayacaklarndan korkuyorlar. Korksunlar, bizim de istediimiz zaten bu deil mi?
Baknz eski Anayasa bu konuda yle diyor: "Herkes kiiliine bal, dokunulmaz,
devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlerine sahiptir."
"Devlet, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, fert huzuru, sosyal adalet ve hukuk devleti ilkeleri
ile badamayacak surette snrlayan siyas, iktisad ve sosyal btn engelleri kaldrr;
nsann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlar." Eski Anayasann
syledii bu.
imdi yeni Anayasamza gelelim. Onun da birinci cmlesi ayndr. Yani herkes kiiliine
bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. Sonuna
unu ilave ettik. "Temel hak ve hrriyetler kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar
olan dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder." Yani kii, "Benim dokunulmazlm,
devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetim vardr" diye bakasnn bu haklarn
ortadan kaldramaz. Ailesine kar baz sorumluluklar vardr. Onu da yerine getirmekle
mkelleftir. Binaenaleyh bunu da ilave ettik.
Dier snrlamalar yle: Eski Anayasada, "Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve
milletiyle btnlnn, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, kamu yararnn,
genel ahlakn ve genel saln korunmas amacyla veya Anayasann dier maddelerinde
gsterilen zel sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla
snrlanabilir." Kanunun, buras mhim. Buraya dikkat edin. Kanun, temel hak ve
hrriyetlerin zne dokunamaz. Eski Anayasada zne dokunamad m ki, imdi hibir ey
yaplamasn? Bu hak devam ediyor, eski Anayasadaki gibi. Bu Anayasada yer alan hak ve
hrriyetlerden hibirisi, insan hak ve hrriyetlerini veya Trk Devletinin lkesi ve milletiyle
blnmez btnln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanarak, nitelikleri
Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldrmak kastyla kullanlamaz.
Sevgili vatandalarm, yeni Anayasada ne yaptk? Birinci ksm aynen aldk. Ona Milli
Egemenliin ve genel asayiin de korunmasn ilave ettik. Onda yoktu. Buna mukabil, yle
dedik:
"Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar, demokratik toplum dzeninin
gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz." Yani, sana bu
temel hak ve hrriyetleri veriyorum ama, demokrasinin haricinde kullanamazsn. Ve bu yeni
Anayasa snrlamay yle getiriyor:
"Bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milleti ile blnmez
btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel
hak ve hrriyetleri yok etmek (Buraya dikkat edin), Devletin bir kii veya zmre tarafndan
ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak,
(Yani diktatrle, komnizme, faizme gidemezsiniz. Bunun manas odur) veya dil, rk, din
ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan
bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar." Ve son paragraf da yledir :
59
"Anayasann hibir hkm, bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik
bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz."
te sevgili vatandalarm, bir ksm yazarlarn ve kiilerin "Temel hak ve hrriyetler elden
gidiyor" diye hemen hemen her gn yazp syledikleri hususlardan bir ksmn sizlere izah
ettim. Herkes elini vicdanna koysun, yle muhakeme etsin. Elbette bu tenkitleri ileri
srenlere, bu kstlamalar uygulanmayacak. Zira onlarn byle bir faaliyette bulunmalar
beklenemez. Bunu kendileri de biliyorlar. Ancak, bu hak ve hrriyetleri ktye kullanarak,
vatann ve milletin blnmesi, Cumhuriyetin ortadan kaldrlmas iin yine 12 Eyll'den nce
olduu gibi eitli rgtler kuran, eli silahl, bombal militanlarn, bu kstlamalardan rahatsz
olmalar gerekir.
Acaba yine ayn haklar vererek, normal dzene geer gemez Trkiye'nin 12 Eyll ncesi
duruma gelmesine imkan salayacak bir Anayasa m bekliyorlard?
Yana yok sevgili vatandalarm.
stedikleri kadar yazsnlar, istedikleri kadar sylesinler, biz doru bildiimiz yoldan
ayrlmayacaz. ok ile eken bu millete en uygun, en layk hangisi ise onu yapacaz.
Onlarn istediini deil, rahat, huzur, skun isteyen, bar isteyen, kardelik isteyen sizlerin
isteini yerine getireceiz.
Sevgili hemehrilerim, Karadeniz seyahatime Ordu vilayetinden balamak istiyordum. ilk
programm da ona gre yapmtm. Fakat Ordu'da hava meydan bulunmay, karadan
yaplacak seyahati bir gne sdrmann mmkn olmay, helikopter ile yaplacak seyahat
iin ise en az 8 - 10 helikoptere ihtiya oluu dolaysyla, programm istemeye istemeye
deitirmek zorunda kaldm. Bundan dolay Ordulu kardelerimden benim bu ileri
srdm mazeretleri ho karlamalarn rica edeceim. Ancak bir Karadeniz ehri olmas
sebebiyle Trabzon'dan OrduluIara da hitap etmek istiyorum. Gerek Ordu, gerekse Giresun
ve Gmhane'ye ileride gideceim. Rize'ye leden sonra gideceim. Oraya da
gidemiyordum. Ama ok yakn olduu iin araba ile gidip geleceim. O zaman yine onlarla
konuacam.
Ordu'yu programma almamn sebebi vard. Zira onlarn ve zellikle Fatsal kardelerimizin
12 Eyll'den evvel ne kadar skntl ve tahamml zor gnler geirdiklerini, ilerinden bir
oklarnn evlatlarn, kardelerini, babalarn veya akrabalarn kaybettiklerini ok iyi
biliyorduk. Her gn lmle kar karya bulunduklarn, iyerlerine, okula gitmekten, hatta
sokaa kmaktan korktuklarn, aln teri ile kazandklar paralarnn veya mallarnn,
kendilerine devrimci adn veren bir takm haydutlar tarafndan silah zoruyla alndn,
vermeyenlerin tarlalarnn tahrip edildiini veya ldrldn de biliyorduk.
Tarla tahribi dedim de aklma geldi. Bu 12 Eyll'den sonra yaplan operasyonlarda, onlar
tarafndan ekilmi bir film elimize geti. Hem de renkli ekilmi film. Bu filmde bir msr
tarlas olan, yahut fndk tarlas olan bir vatandatan para isteniyor. Paray vermiyor.
Ellerinde oraklar, baltalar, kazmalar, kreklerle byk bir grup byle gsterili olarak tarlaya
gidiyorlar. O haydutlar tarlay yerle bir ediyorlar. Bunu da baka yerde gsteriyorlar. "Eer
60
siz de byle yaparsanz, sizin de sonunuz budur," diye byle bir film ekmiler. te
tarlalarnn elinden alnmas, ldrlmesi hadisesi byle oluyordu. Bunu biliyorduk.
Ve yine biliyorduk ki, Fatsa kurtarlm bir kasaba idi. Oralarda Devletin kanunlar
ilemiyordu. Buralarda vatandalar sorunlarn, Devletin ilgili makamlarna deil, mahalle
komitelerine bildirmekte ve ikayetleri kendilerinin taktklar isimle buralardaki (Halk
Mahkemelerinde) neticelendirilmekte ve hatta bu halk mahkemelerinde lm cezalar dahi
verilmekte ve bu cezalar sokak ortasnda herkesin gz nnde kurunlanarak icra
edilmekteydi. Byle sokak ortasnda, bu mahkeme kararlarnn yerine getirildii zamanlar
da biliyoruz.
Eer, 12 Eyll Harekatn biraz daha geciktirseydik, burada, yani Ordu'da ayr bir
hkmetin, bir devletin ilan edildiini grmek hi de srpriz olmayacakt. Gidi o
istikametteydi ve bu ekilde gidii, yurdun baka yerlerinde gpta ile takip edenler ve bunu
alklayanlar da vard.
12 Eyll'den ksa bir sre nce ben ve Kuvvet Komutanlar arkadalarm Ordu'daki ackl
durumu yerinde grmek ve ilgililerden izahat almak iin, Ordu'ya gitmitik.
Ne hazindir ki, Samsun'dan Ordu'ya helikopterle gelirken, baz makamlar bize Fatsa
zerinden geerken, yksekten umamz, zira, yerden helikopterlere silahla ate edilmesi
ihtimalinin bulunduunu sylemilerdi.
Yalnz bu misal bile, bu vilayetimizin ne feci bir durumda bulunduunu gstermeye yeterdir
zannederim.
Dnnz sevgili vatandalarm, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bir Genelkurmay Bakan
ve Kuvvet Komutanlar, kendi vatan topraklar zerinden geecek ve onlara yerden bir
takm haydutlar ate edebilecek veya bu ihtimal belirebilecek.. Sanki kendi yurdumuzdan
deil de muharebe meydannda, dman mevzileri zerinden geiyoruz. te temel hak ve
hrriyetlerden istifade edenler, bu gibi haydutlar idi.
O gn, yerinde mahade ettiimiz ve dinlediimiz bu korkun durum zerine Ankara'ya
dner dnmez, blgede geni apta bir aramann yaplmas gerektiini ilgili makamlara
syledik. Bu arama operasyonu yapld. Fatsal kardelerim bunu ok iyi hatrlayacaklardr.
Bir tek kasabamzda, o kasaba halknn huzur ve gveni iin yaplan bu ufak operasyon
sonunda, buradaki idare eklini destekleyenler ve hatta, birok belediyelerimizde de byle
olmasn arzu edenler, bunun zlemini ekenler neler yazmadlar, Meclis'te neler
sylemediler ki...
Bu bir faist bask deil de ne imi?
Burada halk, kendi kendini gl gibi idare ediyormu... Hibir olay da kmyormu, burada
mevcut btn parti bakanlar da, bu idare eklinden ikayeti deillermi. Nasl ikayeti
olsunlar? sterse bir ikayeti olsun da ertesi gn bana ne geleceini grsn.
61
Hazrlanan Anayasaya, daha hazrlanmaya baland gn kar kanlar ve bu Anayasay
ad olarak niteleyenler, baknz o zaman, bu ufak operasyon iin neler yazdlar.
Bunlardan bir kan okuyacam. yi dinleyiniz. Radyo - Televizyon banda olan
vatandalarmn da ibretle dinlemelerini rica ediyorum. O tarihte neler yazdlar bu
operasyon iin...
Bunlar yazanlarn ismini vermiyorum, onlar siz bilirsiniz. Bunlardan bir tanesi yle yazyor
bakn :
"Fatsa'da mthi bir olay vard. Bir belediye bakan, halkla elele vermi, Karadeniz'in
kck bir kasabasna, Ankara'daki politikac kafasnn alamayaca bir demokrasi
anlay sokmutur". Gryor musunuz zledii demokrasi ne eit bir demokrasiymi?
Hkmet, Devlet olmayacak, bir belediye reisi kacak, halkla elele verip yreyi idare
edecek. Halk komiteleri kuracak, btn kararlar bu komiteler verecek ve bunun adna da
Demokrasi denilecek.
Yazar devam ediyor, daha bitmedi...
"Kadn, erkek, gen, ihtiyar, herkes konuuyor"... Serbeste konuuyormu orada. "Herkes
her konuda dncesini sylyor". Fatsallar iyi bilir, sylyor mu, sylemiyor mu? ler
byle yryordu.
"Bu rnek, san gzne batmaya balad. Baka yerlerdeki kurtarlm blge yksyle,
Fatsa'nn yks bile bile bir tutulmaya, bu allmam demokrasi denemesi, anari
etiketinin altna sokulmaya baland".
Yani burada da anari var dediimizde "Bu etiketi yaptrdnz" diyor. Blgede cereyan
eden olaylarn, yurdun dier blgelerinde de cereyan ettiini, kurtarlm blgeler teekkl
ettiini dile getirdikten sonra yle devam ediyor bu yazar:
"Ama, Fatsa'da Trkiye'nin baka kelerinde olmayan bir ey vard. lede 11 halk
komitesi kurulmutu". Yazar, bu makalesinde bir partinin ismini vererek yle devam ediyor,
O partinin ismini vermeyeceim:
"Bu partinin de bir ara heves ederek, programna ve seim bildirgesine koyduu, ama bir
trl gerekletiremedii bu komiteler, halkn oylaryla seilmekte, her mahalledeki halk,
ikayetlerini bu komitelere yapmakta, komiteler, sorunlar dorudan doruya zmeye
almakta, zemediklerini de belediyeye aktarmaktaydlar".
Bu komitelerin nasl seildiini, bunlarn hangi rgtlere mensup olduunu Fatsallar da
bilir, biz de biliyoruz. Szde seimle gelmi. Yani Fatsallarn hepsi bir araya gelmi,
seimlerde bu komiteler teekkl etmi. Yalan....
Ve devam ediyor:
62
"Ne var ki, Fatsa'da yaratlan ynetim, halk iin iine katmadan lke ynetmeye hevesli
olanlarn keyfini karmtr". Hkmetin keyfini karm.. "Byle olunca da burada seimle
ibana gelmi bir yerel ynetim sorumlusunu, sanki ezilmesi, yok edilmesi, yerin dibine
batrlmas gereken bir dman gibi grmeye baladlar"... Nasl methediyor bakn belediye
reisini. imdi o belediye reisi mahkemelerde hesap veriyor.
Seimle gelmi ya belediye reisi, hkmetten de kuvvetli artk... Her eyi yapabilir. O ki
seimle gelmi, mesele yok..
Baka bir yazar da yle diyor: "Bu operasyonu gerekletiren gvenlik kuvvetlerine kar
en kk silahl veya silahsz bir direnme sz konusu deildir". Yapamazd ki, nk orada
bir tabur asker vard. Bu nokta nemlidir. "Operasyon dendii zaman akla gelen ey,
direnen, ya da bakaldran bir gce kar eylemdir. Fatsa'da byle bir olay sz konusu
deildir. Halk ve yerel yneticiler tedirgin ama, serinkanl biimde operasyonu izlemekle
yetinmilerdir. Fatsa operasyonu, orum olaylarnn hemen ardndan ve ivedilikle neden
yrrle konmutur? Bu sorunun cevabn verecek durumda deiliz. Fatsa'ya kent
apnda ve ok byk kolluk gleriyle bir operasyon uygulanmas iin ne gibi bir Devlet
mant vardr. Bu soruyu da imdilik cevaplamak zordur". Bulamyormu cevabn.
Baka bir yazar da baknz ne diyor? Bu da hukuku, byk bir hukuku bunu yazan da.
"Operasyon Fatsa halknn Anayasa ve yasalarn gvencesi altnda bulunan kii
dokunulmazln ortadan kaldrmtr" diyor. Bakn kii dokunulmazln nasl
kullanyorlarm grdnz.
Ondan sonra da zel yaamn gizliliini ortadan kaldrm. Yani stleri, balar, eyalar
aranm. Silah buldular bir sr. Konut dokunulmazln ortadan kaldrm. Evlere girilmi
aranm. Haberleme zgrlne halel gelmi. Telefon hatlar falan kesilmi ve devam
ediyor sonra: "Bu kentimizde skynetim olmadna gre temel haklarn askya alnmas
veya durdurulmas yetkisini, Vali hangi yasalardan almaktadr? Sokaa kma yasa kiiyi
zgrlklerinden yoksun brakan ar bir ilemdir. Valiler, bu yetkiyi hangi yasadan
almaktadrlar?" Hangi yasa olduunu bilir, gayet iyi bilir o... ller daresi Kanunundan.
Bir lke ki, kurtarlm blgeler olacak, kimse sokaklara kamayacak, hergn sokaklarda
silah sesleri, bomba sesleri duyulacak, buna ramen bir vali hi kimseyi arayamayacak ve
bu operasyonu yapamayacak. te bunlarn zihniyeti bu...
Sevgili vatandalarm, bu misalleri daha oaltabilirim. Ama bu kadaryla yetiniyorum. Zira
vaktim ok kstl. Bunlara ait bende bir dosya dolusu dokman var...

Sevgili hemehrilerim,
12 Eyll'den sonra blgede yaplan eitli operasyonlar sonunda meydana kartlan
rgtleri ve halka yaptklarn, olunun bu rgt ierisinde bulunmas dolaysyla fel
geiren bir anann samimi feryadn televizyondan izlediniz. Bu rgtleri, halk komitelerini
kuranlara vaktiyle methiyeler dzenleyenler, "Bu durumu bilmiyorduk" diyebilirler mi acaba?
Diyebilselerdi, bugne kadar derlerdi. O halde, bunlar ok iyi biliyorlard.
63
imdi sorarm sizlere, bunlar "Yeni hazrlanan Anayasa iyidir" derler mi? Elbette demezler.
Biraz evvel aktardklarmdan, kii hak ve hrriyetlerinden kendi yararlarna nasl
faydalandklarn grdnz. Nasl bir idare ekli zlediklerini de dinlediniz. Bunlar elbette
"Kii hak ve hrriyetleri elden gidiyor" diye yazacaklar ve konferanslarda syleyeceklerdir .
Sevgili kardelerim, benim Burdur ve Isparta konumalarmda "Bu Anayasaya kar olanlar
12 Eyll'e de kar olanlardr" dediklerim, ite bu gibilerdir. Kastettiklerim bunlardr. Bayram
tebriki nam altnda "Anayasaya hayr deyiniz" diye tebrikler atanlardr, kaplarn altndan
bildiri atanlardr. Veya Afyon konumamda. bahsettiim gibi, hergn Trkiye aleyhinde
eitli yaynlar yapan ve Ermeni ASALA rgt ile ibirlii halinde alan komnist
radyolardan direktif alanlardr.
12 Eyll'den evvelki devirlerde televizyondan aka komnizm propagandasnn
yaplmasna msaade edenler ve hatta byle programlar sk sk dzenleyenlerdir. O
zaman televizyon idaresinin yetkili makamnda bulunup da, bu programlara gz yumanlar,
imdi yzleri kzarmadan "Biz neden 12 Eyll'e kar olalm, 12 Eyll ncesini arayalm. Bu
mmkn m?" diyorlar. Buna kim inanr vatandalarm...
Bir misal daha vereceim, bu televizyon programndan. te o propagandalarn ok
yapld bir dnemde Pazar gnleri biliyorsunuz, televizyon saat 10.00'da balar, akama
kadar devam ederdi. Ben de oturdum, seyrediyorum. Programlardan birisi uydu: Olay
Seydiehir Alminyum Fabrikasnn bulunduu yerde geiyor.
Evvela bir ocuk parkn gsteriyor. Belki ayn program bakalar da seyretmitir. Bu ocuk
parknda zenginlerin ocuklar sallanyorlar, eleniyorlar, glyorlar, oynuyorlar. Bir tane
ii ocuu pencerenin kenarna oturmu, basit bir evde, penceresi demir parmakl,
zlemle onlar seyrediyor, gidemiyor. Gece ryalarna giriyor. Ondan sonra ertesi gn gece
karanlnda kalkyor, gidiyor; kendi bana, ocuk tahteravallisine biniyor. Babas bunu
gryor. Ertesi gn alyor ocuunu, baheye gtryor. Giderken oradaki beki bunu
sokmuyor. "Yasak" diyor. "Buraya yalnz mhendislerin ocuklar girer" diyor. ocuk
alayarak eve geliyor. 12 Eyll'den sonra ben Seydiehir'e gittim. O fabrikay gezdim ve
"Fabrikann lojmanlarn da gsterin bana" dedim. "O ocuk parkn da greceim" dedim.
Gittim, lojmanlar dolatm. 8-10 daireli lojmanlar var. Sordum burada kimler oturuyor diye..
Bir dairesinde mhendis oturuyor. Bir dairesinde ii oturuyor. Bir dairesinde memur
oturuyor. Karklar.. Yani iiler baka bir yerde, memurlar baka bir yerde deil. Hepsi
ayn yerde oturuyor. Sonra sordum birisine, "Sizin ocuklarnz ocuk bahesine gidemiyor
mu? dedim. "Gider efendim dediler. "Ben byle bir program seyrettim dediimde "Yalan
onlar" dediler.. Meerse ehre uzak buras, ehirden ocuklar a1mazlarm oraya. Almaz
tabii, oras fabrika, 5-10 bin insan var. ehirden gelmeleri de mmkn deil. Bakn nasl
propaganda yapyorlar? O zaman bu iiyle mhendis arasndaki bu durumu nasl
dengeliyorlar; nasl kt propaganda yapyorlar, grdnz m vatandalarm?
Bu program yapanlar, televizyonda gsterenler, imdi km da yaz yazyor, "Ben 12
Eyll'e niye kar olaym. Mmkn m?" diyor. Kim inanr buna?
64
Sevgili vatandalarm, bir noktaya daha temas edeceim. Eski siyasi parti mensuplarna
niye yasak getirdik? Biz 12 Eyll Harekatn yaptktan hemen sonra, yeni hkmet tekiline
baladk, biliyorsunuz, gece-gndz alarak..
Bir de sz verdim. Pazar gn bitecek dedim. Ben de sz verdim mi muhakkak yerine
getiririm. Sabahlara kadar alp urayoruz ve gayet hsnniyetle alyoruz. Dedik ki
"Bu iki byk parti bir araya gelemedi, birbirleriyle anlaamad. Memleketi bu hale getirdiler.
Hi olmazsa, bunu biz yapalm:. Bu kabineye iki bakan birisinden, iki bakan birisinden
alalm. Byle bir kabine tekil edelim". Ve bazlarna da baz grevler vermek istedik. Aman
efendim liderlerden direktif almadan kimse bir ey yapamyor.
Liderler Hamzaky'de, hemen telefonla vesaire ile aranyor "Bana bir grev verecekler.
Kabul edeyim mi?" diye soruyorlar. Kardaki de "Etme" diyor. Adam, etmiyor.
Sanki, memleketi onlardan baka idare edecek kimse yok. Avularnn iine almlar. Baktk
ki olmayacak. Eer bunu biz byle devam ettirirsek, yine o parti hegemonyasndan
kurtulamayacaklar. Onun zerine vazgetik ve bildiiniz gibi bu hkmeti kurduk.
Bitmedi. Direktifleri bitmedi. Onlara birey yapmadk. Geldiler, geziyorlar, dolayorlar.
Hereyi yapyorlar.
Hala daha, memleketin drt bucana kendi elemanlar vastasyla haber yayyorlar. "Bu
Anayasaya hayr deyin diyorlar, daha balangtan beri.. Neden? nk kendileri
nmzdeki dnemde grev alamayacaklar diye.
Gryor musunuz, menfaat, ahsi menfaat insan nasl hrslara kaptryor?
Nasl hrs ierisindeler.
Dndk. Bunlar byk bir kitle. Esas yneticiler, bata olanlar bunlar maa gibi
kullanyor. Dier milletvekilleri iinde ounlukla iyi arkadalar var. Vaktiyle de gelirler,
bizimle dertleirlerdi. Memleketin gidiatn beenmezler, bize dertlerini yanarlard. O halde
onlara da bu yasa getirirsek, hakszlk yapacaz dedik. Onlara bu yasa getirmedik.
inden de ayklayamayz ki cmbz gibi, bu hakldr, u hakszdr diye. Ben hakim de
deilim. Mahkeme de deiliz biz. O halde dedik, onlar serbest brakalm, ama bir parti
kuramasnlar. Yeni kurulacak bir partiye girsinler, adaylklarn koysunlar, birey demem.
Ama yeni bir parti kuramazlar.
Dierlerinden ise, bu millet artk bir 10 sene rahat etmeli. Hi olmazsa 10 sene rahat etsin.
Bu memlekette, vaktiyle de syledim, bu ilerin bana geecek ok adam vardr. Bu millet
ok byk adamlar yetitirmitir. Ya1nz kendilerini zannedenler, daima yanlg
ierisindedirler.
Bu milletten byk adam ok kmtr. Hala da kar.
65
Ltfen bir kenara ekilsinler, "artk bizim devrimiz bitti, teekkr ediyoruz. Allah raz olsun"
desinler.
Sevgili Hemehrilerim,
u Allah'n iine bakn. Gkyznde bir tek bulut yok. Halbuki Trabzon'da, Rize'de, senenin
365 gnnn 300 gn kapal olur.
Allah, bu seyahatimizin de kolaylkla gemesi iin bize yardmc oldu. Sizi biraz fazla ayakta
tuttum. Bu gsterdiiniz alakadan ve beni dinlendiinizden dolay, bu geni tezahrattan
dolay, btn Trabzonlu hemehrilerime, btn vatandalarma teekkr ediyorum.
Hem ahsm, hem arkadalarm hem de Babakan adna teekkr ediyorum. Saolun.
Varolun.
Bu geceyi Trabzon'da geireceim. Trabzonlularn misafiri olarak kalacam.
Hepiniz hoakaln.

Erzurum konumas... 26 Ekim 1982

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, "1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma"
konumalarn 26 Ekim 1982'de Erzurum'da srdrd.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Erzurum konumasndan...
"Bu Anayasaya kar kanlarn bir ksm imdiye kadar neye kar kmadlar ki.? Bunlar
12 Eyll'den zamanmza kadar yaplan hibir icraat, hibir kanunu, kurduumuz hibir
tekilat mspet olarak karlamamlardr."
"Onlar gzlerine kara gzlk takmlar. Onun iin de hereyi kapkara grmektedirler, yle
grmek istemektedirler. nk, kendilerinin dledikleri rejimin karsnda ne varsa onlar
iin geersizdir, ktdr, karadr."
"Yeni Anayasa, istisnasz her trl hrriyeti tanmaktadr. Baz maksatl evrelerin
koparmaya altklar feryada, aka yahut el altndan srdrmeye altklar
propagandalara kaplmaynz."
"Ancak, bu temel hak ve hrriyetlere, gerek milletleraras metinlerin caiz grd, gerek
demokrasi tarihimizde ve bilhassa 1961 Anayasas'ndan sonra geirdiimiz tecrbelerin,
bize rettii zaruretlerle, hi phe yok ki, baz snrlamalar getirilmitir."
"Hudutsuz ve snrsz hak ve hrriyet olamaz. Eer byle bir hak ve hrriyet anlay kabul
edilirse, insanlar arasnda eitlik ortadan kalkm olur."
66
"Bir kiinin veya muayyen bir grubun yarar iin toplumun ve milletin yarar feda edilemez."
"Kimse, Devletin sosyal, hukuki veya ekonomik nizamm ksmen de olsa, din kurallarna
dayandrmaya kalkamaz. Din ve Devlet ayr ayr ilerdir."
"Din, kul ile Allah arasnda bir mesele olarak kabul edilmitir."
" 'Laik Devlet, cami, mescit yaptramaz, bunlarn bakmna masraf edemez. Din
grevlilerinin aylklarn, cretlerini hazinesinden veremez' diyenler kyor aramzdan.
Bunlarn maksatlar nedir? Vatandalarmz yer yer cemaatler halinde tertipleyip, Devlet
iinde ikinci bir Devlet mi kuralm? Dillerinin altnda neyin yattn bilmiyor deiliz. Biz hibir
sebeple asla milli btnlmz feda edemeyiz. Bunu kafalarna koysunlar."
"Kimse siyasi veya ahsi nfus veya menfaat maksadyla veya sair surette olsun din
duygularn veya dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz.
Vaktiyle din devleti kurma sevdasna kendilerini kaptranlar ve halkn dini duygularn
smrerek iktidar peinde koanlar da oldu. Daha saltanatn ve hilafetin kaldrlmasn
mteakip bu ilere giritiler ve 12 Eyll'den ksa bir sre nce de ii doruk noktasna
getirdiler."
"slamiyet "Devletin banda bir hanedan veya bu hanedana mensup bir hkmdar icap
ettirir" dediler. Halbuki sevgili vatandalarm, slami esaslara gre, irsi Devlet Bakanl
yoktur. Hazreti Peygamberden sonra gelen ilk 4 halifeden hangisi bir dierinin olu veya
akrabasyd?"
"Erzurum'a ilk geliimde yine sizlere burada hitap ederken, okullarmza din dersi
koyacamz sylemi, ocuklarmz gizli Kur'an kurslarna gndermemenizi istemitim.
te bunu Anayasaya da koyduk. Bu suretle ocuklarmza dinleri, diyanetleri, aziz
Atatrk'n syledii gibi, Devletin okulunda, Devletin eliyle retilecektir."

Program" erevesinde Erzurum'da yapt konuma yle:
(26 Ekim 1982)
Sevgili Erzurumlu Hemehrilerim,
Hepinizi candan selamlarm. Saolun.
Biliyorsunuz dn Trabzon'da, bir gn evvel de Televizyonda Anayasa konusunda baz
aklamalarda bulundum. Bu Anayasaya yneltilen tenkitlerden bir kana da deindim.
Esasen yurt sathnda ktm bu gezinin maksad da bu idi. 12 Eyll'den sonra Erzurum'a
bu nc geliimiz. lk geliimizde de size buradan yine hitap etmi, o gn baka konulara
deinmitim.
67
Bu gezim srasnda imdiye kadar urayamadm vi1ayetlere de uramay, oralarda da
konumay arzu ediyordum. Bunlar arasnda Kars, Artvin ve Tunceli de vard. Fakat takdir
edersiniz ki, bu kadar ksa sre ierisinde her vilayete uramam mmkn olmuyor.
Ad geen vilayetlerimizde hava meydanlarnn olmay, programmza bu vilayetleri de
almamza engel olmutur. Fakat sz veriyorum, 1983 yl ierisinde bu vilayetlerimize de
gideceim ve vatandalarmla konuacam.
Sevgili ErzurumluIar,
Birbirine komu iki byk ve tarihi vilayetimiz olan Kars ile Erzurum'un 12 Eyll'den evvel
birbirlerine adeta dmanm gibi muamele etmeye baladklarn, otobslerini o ehir
iinden geirmediklerini, taladklarn hatrlyorsunuz. Ne kadar ac deil mi? Bunu kim
yapt, sizler mi? Haa.
Bunu yapanlar ve yaptranlar, zbez Trk olan ve bu vatann birlik ve beraberlii uruna
cephelerde dvm, kann aktm, bir ok ehit ve gazi vermi evlatlar arasna nifak
sokarak bu temiz vatan ve milletin paralanmasn, birlik ve beraberliin yok olmasn
arzulayan ve bunun iin de var gleriyle alan vatan hainleriydi.
Hamdolsun ki, yurdun her tarafnda olduu gibi, burada da bugn birlik ve beraberlik,
kardelik ruhu yatmaktadr. Ve inallah bundan byle de ilelebet devam edecektir.
Biliyorsunuz, milletimizin birlik ve beraberliini bozanlara imkan salayan gemi
Anayasamzn yeniden hazrlanacan ve sizlerin tasvibine sunulacan sylemi ve
tarihini de vermitim. te o verdiim tarihte hazrlanan ve 7 Kasm'da sizin oylarnzla
yrrle girecek olan yeni Anayasann bir ksm maddeleri zerindeki aklamalarm da
burada yapacam. Sizleri fazla ayakta brakacak olursam kusuruma bakmaynz.
O zaman geldiimde biliyorsunuz Ramazand. ok da scakt. imdi hamdolsun Ramazan
deil, rahat rahat su iiyorum artk.
Dn Trabzon'da akladm gibi, biz bu Anayasay Batl lkelerden aynen almadk. Trk
Milletine uygun bir Anayasay hazrlamaya byk bir zen gsterdik. Bazlar diyorlar ki,
Trk milleti Bat lkelerinin sahip olduklar gibi bir Anayasaya sahip olmaya layk deil
midir? Elbette layktr. Layk olduu iindir ki, biz birok Batl lkelerin uyguladklar
Anayasalarda olduu gibi temel hak ve hrriyetlerde bir deiiklik yapmadk.
Dn Trabzon'daki vatandalarma izaha altm gibi, bu temel hak ve hrriyetleri,
kanunlarn koyduu ereve iinde kullananlara, bunlar yok etmek iin kullanmayanlara,
devleti blmek ve paralamak iin haince emeller ierisinde olmayp, bu hak ve zgrlkleri
o istikametlerde kullanmayanlara, "Benim hak ve hrriyetlerim vardr, o hak ve hrriyetlerimi
istediim gibi kullanrm" demeyenlere bu Anayasa bir kstlama getirmemektedir.
68
Kstlama dedikleri, bu gibi kiilere kardr. Kanunlardaki yasaklar, iyi niyetli insanlara gre
konulmaz. Biz de evvelce olduu gibi, bir daha byleleri kmasn, karsa cezasn bulsun
diye bunlar koyduk.
Bu Anayasaya kar kanlarn bir ksm imdiye kadar neye kar kmadlar ki.? Bunlar 12
Eyll'den zamanmza kadar yaplan hibir icraat, hibir kanunu, kurduumuz hibir
tekilat mspet olarak karlamamlardr. Ama hakl, ama haksz, muhakkak ki bir
noktasndan tenkit etmilerdir. Zira onlar gzlerine kara gzlk takmlar. Onun iin de
hereyi kapkara grmektedirler, yle grmek istemektedirler. nk, kendilerinin
dledikleri rejimin karsnda ne varsa onlar iin geersizdir, ktdr, karadr.
12 Eyll'den hemen sonra ilk ele aldmz kanunlar arasnda biliyorsunuz, vergi kanunlar
vard. 24 Ocak 1980 kararlaryla Trkiye yeni bir ekonomik model semiti. Bu modelin
muvaffak olmas iin mevcut vergi kanunlarnn muhakkak deitirilmesi ve bu kararlara
uydurulmas gerekli ve hatta zorunluydu.
O zamanki iktidar da bu deiiklii yapmak iin ok giriimlerde bulundu. Fakat Meclis
aritmetii bu kanunlarn kmasna imkan vermiyordu. ktidara destek olacam diyen
birtakm partiler de bu destei ekince, bildiimiz o korkun enflasyon ald ban yrd.
Enflasyonu nlemek iin bir an evvel bu vergi kanun1armn yrrle konmas gerekiyordu.
Tamtakr bir hazine ile enflasyonu nlemek imkanszd. Geceli gndzl alarak bu
kanunlar karld. Hemen cephe aldlar, nk ilerine gelmiyordu..
Mahkemelerimiz yrrlkteki kanunlarmzla ar iliyor, bu yzden vatanda senelerce
mahkeme kaplarnda perian oluyordu. lgili kanunlarda baz deiiklikler yapld. Hemen
buna da kar ktlar.
Devlet Bakanlna bal bir Devlet Denetleme Kurulu kurduk. Maksat kamu kurum ve
kurulularnda, kamu niteliindeki meslek kurulularnda, ii ve iveren meslek
teekkllerinde, kamu yararna kurulu derneklerde Devlet Bakan namna denetleme ve
incelemelerde bulunmak ve neticesini Devlet Bakan'na bildirmekti. Bir Devlet Bakan
icabnda, bu denetlemeyi yaptrmasn m, kendisi mi gitsin yapsn? Buna da kar ktlar.
Hakimlerin zlk ilerine ayr bir kurul, savclarnkine ayr bir kurul bakard. Her iki grevi
birletirdik ve adna Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu dedik. Buna da kar ktlar.
Salk hizmetlerinin yurt sathnda dengeli dalmna, biraz olsun fayda salamak ve birok
kasabamzdaki doktor noksanln biraz olsun gidermek iin, doktor kan genlerimize ve
mtehasss olan hekimlerimize mecburi yurt hizmetini getirdik. Buna da kar ktlar.
Halbuki genlerimiz, o Anadolu ehirlerine gidiyor ve memnun oluyorlar. Genlerimiz
memnun. Ama bunlar kar kt. nk istiyorlard ki, memlekette salk hizmetleri doru
drst yaplmasn ve idareye kar olanlar biraz daha oalsn. stedikleri buydu.
niversitelerimiz muayyen byk ehirlerimizde toplanm, btn imkanlar buralara
aktlm, Ankara gibi, stanbul gibi, zmir gibi... Szde yurdun dier blgelerinde de
niversiteler alm, ama retim yesi yok, kafi ders arac, gereci yok. retim yesi
69
buraya isterse gelir, istemezse gelmez. Uakla gelir. Eer isterse hemen uakla dner,
gider. Uak ilemezse o da derse gelmez. Bu topraklar Trk vatandr. Bu vatan topraklar
zerinde yaayan Trk vatandalarnn da her sahada olduu gibi, eitim ve retim
alannda ayn haklara sahip olmas gerektiini dndk ve bunun iin de Yksekrenim
Kurulu Kanunu'nu kardk. Aman efendim, neler yazmadlar, neler sylemediler ki, buna da
kar ktlar.
Belediyeler Kanununu kardk. Biliyorsunuz, Belediyeler Kanununun gemi dnemlerde
de karlmas iin ok aba sarfedildi. Fakat muvaffak olunamamt. Buna da kar ktlar.
Daha sayaym m sevgili vatandalarm? Ne yaptysak karmza ktlar.
imdi de Anayasaya kar kyorlar. Bu kadar kanunlara kar ktktan sonra, Anayasaya
kar kmazlar m? Tabii kar kacaklar.
Baknz neler diyorlar?
Anayasann ikinci maddesinde yle bir ifade yer alyor: "Trkiye Cumhuriyeti, toplumun
huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk
milliyetiliine bal balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal
bir hukuk devletidir". kinci maddesi budur Anayasann. Burada Atatrk milliyetilii dedik
ya, itirazlar balad. Efendim, Atatrk'n ismi niye Anayasaya konuyormu diye.
Bu madde byk sermaye grubuna, ortaklaa Devlet ynetmelerine imkan verecek ekilde
hazrlanm.
Maddenin ruhunda byle birey yok. Ama bir insan, bir kere zel sermayeye kar olunca,
her kelimenin altnda bunu aramas doaldr.

Sayn Vatandalarm,
Sayn Hemehrilerim,
imdi, Anayasamzda yer alm bulunan birka noktaya burada temas edeceim. Yeni
Anayasa, istisnasz her trl hrriyeti tanmaktadr. Baz maksatl evrelerin koparmaya
altklar feryada, aka yahut el altndan srdrmeye altklar propagandalara
kaplmaynz. Anayasamzn kabul ettii ve belirttii temel hak ve hrriyetler, eskiden beri
bizde mevcut olan hak ve hrriyetlere, medeni dnyada yeni gelimelerle ilave edilmi
bulunanlar da ihtiva etmektedir.
Birlemi Milletlerce ve Avrupa Konseyi'nin yesi bulunan ve aralarnda memleketimizin de
yer ald lkelerce kabul olunup, milletleraras temel hak ve hrriyet beyannamelerine
geirilmi olan her hak ve hrriyeti bizim yeni Anayasamzda da grmekteyiz.
70
Ancak, bu temel hak ve hrriyetlere, gerek milletleraras metinlerin caiz grd, gerek
demokrasi tarihimizde ve bilhassa 1961 Anayasas'ndan sonra geirdiimiz tecrbelerin,
bize rettii zaruretlerle, hi phe yok ki, baz snrlamalar getirilmitir.
Zira insanlk tarihinde ve demokrasinin mazisinde, hudutsuz, snrsz birtakm haklarn ve
hrriyetlerin mevcut olabileceini hibir kimse ve millet kabul etmemitir.
Hudutsuz ve snrsz hak ve hrriyet olamaz.
Eer byle bir hak ve hrriyet anlay kabul edilirse, insanlar arasnda eitlik ortadan
kalkm olur. nk gerek kendisinin, gerek mensup olduu bir zmrenin kaba kuvveti veya
ekonomik gc sayesinde birtakm insanlar, dierlerinin hak ve hrriyet sahalarna girerler.
Onlar hak ve hrriyetlerinden yoksun brakrlar. Bylece vatandalar arasnda eitlik de
kalmaz. Adaletten de sz edilemez. Halbuki, bir toplumda, bir memlekette insanlarn hr
olduklarn, her eit hak ve hrriyetlere sahip bulunduklarn syleyebilmek iin; bu
insanlarn hepsinin ve herbirinin ayn hak ve hrriyetlerden eit surette ve ayn derecede
yararlanabilmesi lazmdr.
Hrriyetler tarihine bir bakacak olursak, u ilkeyi grrz: "Herkesin hak ve hrriyeti,
bakalarnn hak ve hrriyetlerinin balad noktada sona erer".
Bu snr, bu saha, Anayasalar ve kanunlarla belirtilir ve kimsenin kendi hak ve
hrriyetlerinin snrn amamasn devlet gzetir ve salar.
Hak ve hrriyetler bakmndan, vatandalar arasnda eit sahalar ve snrlamalar
bulunaca gibi, vatandala millet ve Devlet arasnda da byle snrlar mevcuttur.
Madem ki, bir arada yaamaya mecburuz. Madem ki, birlikte hr ve bamsz olarak
yaayabilmek iin, bir Devlet kurmuuz, o halde toplumun yararna ve Devletin yararna
olarak, baz hak ve hrriyetlerimizin de belli snrlar olmas bir zarurettir. Nasl ki, bir aile
toplumu ierisinde, o aileyi oluturan ana, baba ve ocuklar, deiik hak ve hrriyetlere
sahip oluyor, ocuklar anne ve babann szlerine uyuyorlarsa, ailelerden oluan bir millette
de fertlerin hrriyetlerinde baz snrlamalar olacaktr. Millet btnln, lke btnln,
Devletin varln ve gcn koruyabilmek iin, temel hak ve hrriyetlerimize o ynlerde de
baz snrlamalar getirilmesi tabiidir, zaruridir. Ve bu trl snrlamalar her zaman, her
yerde, her Anayasada mevcuttur. Aksi takdirde, bu hudutsuz hrriyetler, daha ok, kt
niyetlilerin iine yarayacak ve masum vatandalarn hrriyetlerine zarar verecektir.
Bir misal vereyim: Bir kii kp da, "Ben harbe karym, beni askere alamazsnz, ben
askere gitmeyeceim" diyebilir mi? Milletin varl, toplumun varl ve menfaati iin o da
bile bile lme gidecektir. Ama baz lkelerde bu, maalesef var. "Ben lme karym"
diyor, askere gitmiyor. Trk milletinden byle vatanda kmaz.
Huzurunuza getirdiimiz ve tasvibinize sunduumuz Anayasa, bir toplum ve Trk milleti
olarak sizin mterek menfaatleriniz iin, sizin Devletiniz olan Trkiye Cumhuriyetinin
71
menfaat ve selameti iin, kiilerin temel hak ve hrriyetlerine konulacak genel snrlamalar
13'nc maddesinde saymaktadr. Bu snrlamalar nelerdir? imdi onlar sayacam :
1. - Devletin, lkesi ve milletiyle blnmez btnl,
2. - Milli egemenlik ilkesi,
3. - Cumhuriyet ve onun nitelikleri,
4. - Milli gvenlik,
5. - Genel: asayi,
6. - Kamu dzeni,
7. - Genel ahlak,
8. - Genel salk,
9. - Kamu yarardr.
te bu saydm amalar dorultusunda hrriyetler snrlandrlabilir. Eer bir kimse kar
da, bunlar yoketmeye alrsa elbette ona mani olunacaktr.
Bu snrlamalar da, kanunlar, erevesini izip belirteceklerdir. Ayrca gerekirse, muayyen
hak ve hrriyetler de zel sebeplerle ve fakat gene kanunla belli ynlerde
snrlandrlabilecektir.
Eer btn bu sylediklerimi, bir tek cmle iinde zetlemek gerekirse, yle diyebiliriz:
Toplumun yararlar her zaman, her meselede kiilerin yararlarndan nce gelir. Aksi
takdirde, anari gelir.
Bir kiinin veya muayyen bir grubun yarar iin toplumun ve milletin yarar feda edilemez.
Devlet dediimiz kurulu, Trk Milletinin hr ve bamsz yaayabilmesi iin, bu lkede
toplum yararnn en yksek derecede biimlendii kurulutur.
Devletimiz bir Cumhuriyettir. Bu Cumhuriyetin nitelikleri de biraz nce okuduum ikinci
maddede belirtilmitir.
Biliyorsunuz ki Atatrk'n kurduu Cumhuriyetimizin en bata gelen niteliklerinden birisi de
laikliktir. Yani din ile Devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Laikliin ne olduundan ve ne
olmadndan mteaddit konumalarmda bahsettim ve sanrm ki, Cumhuriyetimizin bu
niteliine yeterince aklk da getirdim. Btn gemi konumalarmda laikliin din
aleyhtarl, din dmanl olmadn tekrar tekrar belirttim.
Nitekim, Anayasamzn 24 'nc maddesi din ve vicdan hrriyeti bal altnda yle diyor:
"Herkes vicdan, dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir
"badetler, dini ayinler ve trenler serbesttir
"Kimse ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya zorlanamaz. Dini inan ve kanaatlerini
aklamaya da zorlanamaz.
"Kimse dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz
72
Anayasann bu hkmne birlikte gz gezdirirsek, bundan u sonular karabiliriz :
Ne Devletin, ne de Devlet iinde herhangi bir kurulu veya kiinin, bir kimseye "Senin dinin
var mdr? Yok mudur? Varsa sen hangi dindensin? O din iinde hangi mezheptensin?"
diye sormaya hakk ve selahiyeti yoktur. Hele bu gibi sorulara cevap alabilmek iin, kiileri
zorlamak kimsenin elinde deildir.
Din, kul ile Allah arasnda bir mesele olarak kabul edilmitir. Dinini semek, bir din iindeki
mezhebini semek kiinin kendi bilecei itir. Hi kimse ve Devlet, bir kimseyi dininden ve
mezhebinden dolay knayamaz, sulayamaz. Kii isterse ibadetini yapar, istemezse
yapmaz. ster gizli yapar, isterse ak yapar.
Kii isterse dini ayin ve trenlere de katlabilir. Ancak, laikliin gerei olan bir hkm daha
vardr. Bu hkm yledir: Kimse, Devletin sosyal, hukuki veya ekonomik nizamm ksmen
de olsa, din kurallarna dayandrmaya kalkamaz. Din ve Devlet ayr ayr ilerdir. Nasl ki,
laik bir Devlet, dinlere, mezheplere, dini ibadet tarzlarna, dini ayin ve trenlere ekil
vermeye kalkamazsa, o kimse de Devletin, temel nizamlarnn kendi dinine ve mezhebine
gre tertiplemesini istemeye kalkamaz.
Bununla beraber, yine evvelki konumalarmda deindiim gibi, laik Devlet, vatandalarnn
kendi inandklar din iinde, o dini renmeleri, kendi inanlarn uygulamalar iin onlara
hizmet gtrr. Gayrimslim vatandalarmzn kendi dini vakflar ve cemaat idareleri
vardr. Onlar, Lozan Antlamalar hkmlerine gre bu hizmetleri kendileri grrler.
Mslman vatandalarmza gelince... Trkiye topraklan iinde yaayan vatandalarmzn
yzde 98,5'i Mslmandr. Bu Mslman vatandalarmzn da, atalarmzdan kalm dini
binalar, mabetleri, eserleri vardr. Bunlar korumak, Devlete den bir grev olmaktadr.
Devletimiz, dinin esasna karmyor, ibadetlerimize de karmyor. Fakat camilerimizi,
mescitlerimizi ve dier dini eserlerimizi Devlet koruyor.
Yenilerine ihtiya olduu zaman, bunu da Devlet yapyor. Din grevlileri de Devletin
memurlardr. Devletten maa alr.
Yeri gelmiken unu da belirteceim: "Laik Devlet, cami, mescit yaptramaz, bunlarn
bakmna masraf edemez. Din grevlilerinin aylklarn, cretlerini hazinesinden veremez"
diyenler kyor aramzdan. Bunlarn maksatlar nedir? Vatandalarmz yer yer cemaatler
halinde tertipleyip, Devlet iinde ikinci bir Devlet mi kuralm? Dillerinin altnda neyin yattn
bilmiyor deiliz. Biz hibir sebeple asla milli btnlmz feda edemeyiz. Bunu
kafalarna koysunlar.
Laiklii sanki bir din dmanl imi gibi gstermeye alanlar, yalnz kendi dini inanlar
bulunmayanlar veya slamiyeti ezmeye uraanlar da deildir. Maalesef, dini inanlar
kuvvetli olduu halde, dinimizin esaslarn tamamen kavrayamam olanlarn da laiklie
kar cephe aldklarn senelerden beri grmekteyiz.
73
Bundan yararlanmaya kalkan baz siyaset adamlarn ve karclar da grdk.
Vatandan dini hislerini tahrik ederek, onun din bilgisinin noksanlndan, yanllndan
yararlanarak, ahsi veya siyasi nfuz salamaya kalkanlar da grdk. Onun iindir ki,
1961'den beri Anayasalarmzda bu hususta da hkm mevcuttur.
Kimse siyasi veya ahsi nfus veya menfaat maksadyla veya sair surette olsun din
duygularn veya dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz.
Vaktiyle din devleti kurma sevdasna kendilerini kaptranlar ve halkn dini duygularn
smrerek iktidar peinde koanlar da oldu. Daha saltanatn ve hilafetin kaldrlmasn
mteakip bu ilere giritiler ve 12 Eyll'den ksa bir sre nce de ii doruk noktasna
getirdiler.
Bunlarn iinden saltanat isteyenler de kt.
slamiyet "Devletin banda bir hanedan veya bu hanedana mensup bir hkmdar icap
ettirir" dediler. Halbuki sevgili vatandalarm, slami esaslara gre, irsi Devlet Bakanl
yoktur. Hazreti Peygamberden sonra gelen ilk 4 halifeden hangisi bir dierinin olu veya
akrabasyd?
Ayn cahil kiiler, senelerce ve bilhassa 12 Eyll ncesinde, aka Medeni Kanuna da
kar ktlar. Kadnlarn kocalar tarafndan "Bo Ol" denilerek, evden atlamamasnn,
boanmaya ancak mahkemelerin karar verebilmesinin de aleyhinde bulundular. Hatta, bir
kadndan fazla kadnla evlenmek meselesini de propaganda mevzuu yaptlar. Bunlar
biliyorsunuz..
Aziz ve Kymetli Vatandalarm,
te imdi burada, bu noktada din derslerimizi, okullarmzda niin okuttuumuzun sebebi
aka grlmyor mu? Din smrcs ve stelik de cahil politikac, halkn arasna
kararak, "Dinimizde u yledir, bu byledir" dedii zaman etrafta kendisine iin
dorusunu syleyebilecek kadar dini bilgi sahibi kimse kmyordu ki..
Trk ocuklar, Trk Milletinin dini hakknda, kendi ailelerinin ana babalar, bizzat
kendilerinin dinleri hakknda hibir bilgi sahibi olamyorlard.
Bu dini bilgileri, evde her aile evladna veremez. Esasen retmeye kalkarsa bu da yerinde
olmaz. nk yanl retebilir, eksik retebilir veya sadece kendi grne gre
retebilir.
Erzurum'a ilk geliimde yine sizlere burada hitap ederken, okullarmza din dersi
koyacamz sylemi, ocuklarmz gizli Kur'an kurslarna gndermemenizi istemitim.
te bunu Anayasaya da koyduk. Bu suretle ocuklarmza dinleri, diyanetleri, aziz
Atatrk'n syledii gibi, Devletin okulunda, Devletin eliyle retilecektir.
74
Bu suretle, acaba biz bir ksm din aleyhtarlarnn syledikleri gibi laiklie aykr m hareket
ediyoruz? Yoksa bilakis laiklie hizmet mi etmi oluyoruz?
Elbette laiklie hizmet etmi oluyoruz. nk laiklik demek, Trk gencinin, Trk
vatandann din bilgisinden mahrum braklarak, kandrlmak, aldatlmak zere din
smrcs kiilerin ellerine terk edilmesi demek deildir.
Laiklik demek, vatanda din konusunda cahil brakarak, onu mezhep atmas
kkrtclarnn eline oyuncak etmek deildir. Mezhep kavgas tahrikilerini kefedememesi,
anlayamamas ve onlarn tahrikleri ile harekete geecek kadar cehalet iinde braklmas
demek deildir.
Atatrk' ekseriya yanl tantrlar ve Atatrk' "Din dmanl" ile isimlendirirler. O'na
maalesef bu sfat takarlar. Okullarda din dersi okutmak Atatrk ilke ve inklaplarna da
aykr deildir. Bakn Atatrk bir konumasnda yle diyor:
"Arkadalar, din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna imkan yoktur. Yalnz;
uras var ki, din, Allah ile kul arasndaki ballktr".
Ve yine Atatrk baka bir zaman yle sylyor:
"Nasl ki her hususta, meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek lazm ise, dinimizin felsefi
gereini inceleme, aratrma ve retme bakmndan ilmi ve fenni kudrete sahip olacak,
sekin ve hakiki din bilginleri, yetitirecek yksek messeselere sahip olmalyz".
Yine baka bir yerde, Atatrk, "Din lzumlu bir messesedir. Milletimiz din ve dil gibi iki
fazilete maliktir. Bu faziletleri hibir kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanndan skp
alamamtr ve alamaz" diyor.
En mhim olarak din derslerinin okulda okutulmas lazm geldiine dair Atatrk bakn ne
diyor: "Mslmanlarn toplumsal hayatnda hi kimsenin zel bir snf halinde mevcudiyetini
muhafazaya hakk yoktur. Kendilerinde byle bir hak grenler, dini emirlere uygun bir
harekette bulunmu olamazlar. Bizde ruhbanlk yoktur. Hepimiz eitiz ve dinimizin
hkmlerini eit olarak renmeye mecburuz. Her fert dinini, din duygusunu, imann
renmek iin bir yere muhtatr. Oras da mekteptir". te Atatrk'n syledii...
Byle demek suretiyle de din eitiminin bilgisiz veya yetkisiz kimseler tarafndan deil,
okullarda belirli bir program erevesinde yaplmasn iaret etmi; bilgisiz kimselerin
verecei yanl telkinatn zararlarn da bu suretle belirtmitir.
Sevgili Vatandalarm, Sevgili Hemehrilerim,
Anayasann btn ksmlarn bu kadar ksa bir srede izah etmek elbette mmkn deildir.
Ben sizlere nemli grdm ve en ok eletirilere maruz kalan veya haksz saldrya
75
urayan ksmlar zerindeki grlerimizi dile getiriyorum. Saduyu sahibi vatandalarm
elbette iyi ile kty ok iyi tartacaklar ve ona gre reylerini kullanacaklardr.
Kapatlan eski partilerin mensuplar (Tabii mensuplar derken, malum kiiler; yoksa btn
mensuplarn kastetmiyorum), yakalanamayan anarist veya terristler, Trkiye'ye baka bir
rejimin gelmesi iin bugne kadar olduu gibi bundan sonra da menfi tutumlarn
srdrecek olanlar, sizlere "Bu Anayasaya hayr deyin" diye telkinatta bulunabileceklerdir
ve nitekim de bulunuyorlar. Bunu biliyoruz. Etrafa haber salyorlar.
Bu telkinlere kanmayn, bunlar maksatl telkinlerdir. Menfaatleri haleldar olduu iin yaplan
telkinlerdir. Memleketin muhta olduu huzur, gven, skun ve istikrar istiyorsanz, bizlere
gveniyor ve inanyorsanz, bu Anayasaya (Evet) dersiniz. nanmyorsanz (Hayr) dersiniz.
Sevgili kardelerim, buradaki aklamalarm da, burada bitiyor. Bize kar gsterdiiniz bu
candan, bu gnlden karlamaya, tezahrata ve sevgiye, ahsm, Konsey yesi
arkadalarm ve Babakan adna en iten teekkrlerimi sunuyorum.
Hepinize salk, saadet dileklerimi sunuyorum.
Nurlu yarnlar hepinizin olsun.

Diyarbakr konumas... 27 Ekim 1982

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, "1982 Anayasas'n Devlet Adna Tantma"
konumalarnn ncsn 27 Ekim 1982'de Diyarbakr'da yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Diyarbakr konumasndan...
"Beyni ykanmlardan biz, hazrladmz ve sizlerin tasvibinize sunduumuz Anayasaya
(Evet) demelerini esasen beklemiyoruz. Yine menfaatleri haleldar olan, karlar engellenen
menfaat dknlerinden de beklemiyoruz."
"Bizi esas zen, evvelce ellerinde Devlet gleri varken, Devlete kimse ba kaldramaz,
kaldranlarn elleri krlr deyip, bu elleri bir trl krmaya muvaffak olamayanlarn ve
hazrlanan bu Anayasann, uygun bir Anayasa olmasn kabul etmelerine ramen, srf
partileri kapatld ve bir daha o koltua oturamayacak diye, saa - sola, eski tekilat
yelerine, bu Anayasaya (Hayr) deyin diye haber gnderenlerdir. "
"Demokrasi idaresinin can noktas, vatandalarn en iyileri semeleri ve ibana
getirmelerindedir. Devletin ve memleketin idaresine katlmak gibi fevkalade kutsal bir
hakkn karlndaki klfet ve mesuliyet ite bu noktadadr. "
"Eer siz vatandalarm, Devletin ve memleketin btn kaderinin de, temsilcilerinizi
seerken gstereceiniz titizlikte ve dikkatte olduunu dnerek, ona gre hareket
etmezseniz, neticesi ok hazin olur. Demokrasi ite o zaman dejenere hale gelir. Ve
76
neticede Devletin ve memleketin her ii bozulur. Demokrasi rayndan kar ve sonunda da
demokrasi idaresi tamamen yklabilir."
"12 Eyll'den sonra kardmz kanunlara ve Konsey olarak yaynladmz bildiri ve
verdiimiz kararlara bir baklsn. Meclisin o gnk durumu ve ondan sonra dahi, ne suretle
teekkl edebilecei besbelli bir siyasi ortam iinde, hukuk dzeni iinde, bizim bu kanun,
karar ve bildirilerimizdeki bir tek hkm, acaba hangi partinin iktidar yrrle koyabilirdi?"
"Acaba Trk Silahl Kuvvetleri mdahale etmese ne olur, nasl olur, ne gibi bir mucize olur
da Devlet ve memleket ileri bir dzene girebilirdi ? Bu ve buna benzer sebepler ve artlar
dolaysyladr ki, 12 Eyll Harekatn gerekletirmekten baka hibir are kalmam ve yeni
bir Anayasann geirilen bunca tecrbeden ve alnan bunca derslerden yararlanlarak
yaplmas, kanlmaz bir zaruret olmutur. Buna btn vatandalarmz ve tarih ahittir."
"Siyasi partiler, demokratik hayatn vazgeilmez unsurlardr. Bunda hi phe yoktur.
Fakat yegane unsuru da deildirler. Memleketin siyasi kaderini ve milyonlarca vatandan
siyasi hak ve hrriyetlerini sadece bir- iki parti liderinin ve saylar toplam 50 - 60'
gemeyecek siyasi parti yneticilerinin ellerine teslim edip de Haydi siz bildiinizi
okuyun demek, bu sefer demokratik rejimden baka bir ynden vazgemek, demokrasiyi
baka trl kaybetme sonucunu dourur."
"Siz, hi bizim memlekette normal usullerle parti liderinin deitiini ve ona kr krne
bal kul, kle olanlarn deitiini grdnz m? O halde partiler demokrasisini, partiler
diktatoryas haline getirmekten alkoyacak tedbirleri almak da bir mecburiyettir."
"Siyaset yapmak, siyasi partilerin ehliyeti dahilinde ve onlara aittir. Siyasi parti mahiyet ve
hviyetinde olmakszn ve siyas partilerin tabi bulunduu dzenlemeler iinde ve bir siyasi
parti statsnde olmakszn hibir kurum siyaset yapamaz."
"Nitekim, siyasi partiler de sendikaclk, dernekilik yapamayacaklar; meslek teekkl veya
vakflara ayrlan ilere giriemeyeceklerdir. Herkes kendi erevesi iinde ileyecektir.
Bylece her teekkl kendisinin ne olduunu bilmi olacaktr."
"Bu Anayasaya gre, siyasi partiler kadn kolu, genlik kolu ve benzeri gibi ayrmclk
yaratan yan kurulular meydana getiremezler ve yurt dnda tekilatlanp faaliyette
bulunamazlar. Ne demek genlik kolu, kadn kolu? O zaman bir de ihtiyar kolu, orta yal
kolu kurulsun. Byle ey olur mu?"

77

Program" erevesinde Diyarbakr'da yapt konuma yle:
(27 Ekim 1982)

Sevgili Diyarbakrl Hemehrilerim,
Hepinizi evvela sevgi ile en iyi dileklerle selamlyorum. Szme evvela civar illere
gidemeyiimin sebebi ile balamak istiyorum. Gnl arzu ediyordu btn vilayetlere
uramay, ama hava meydanlarnn olmay, bize bu imkan vermedi. Bu bakmdan
Mardin'e, Siirt'e, Bitlis'e, Hakkari'ye, Mu'taki btn vatandalarma buradan selam ve
sevgiler yolluyorum.
nmzdeki sene muhakkak oralara urayacaz. Hi merak etmesinIer, onlarla
greceiz, onlarla kucaklaacaz.

Sevgili Diyarbakrl kardelerim,
12 Eyll Harekatndan bir ay sonra, 14 Ekim 1980 gn yine Diyarbakr'a gelmi ve yine bu
meydanda, bu krsden sizlere hitap etmi ve en uzun konumam da burada yapmtm,
hatrlarsnz. O gn bizlere kar gsterdiiniz byk alaka ve misafirperverliinizi hala
hafzalarmzda muhafaza ediyoruz. Bugn bizlere kar gsterdiiniz bu scak ilgi ve
karlamanzdan dolay yine hepinize teekkr ediyor ve sevgiler sunuyoruz. O geliimizde
hatrlarsanz, uaktan indikten hemen sonra Trk Hava Yollarna ait bir uak .Diyarbakr'a
karlarak meydana indirilmiti. Ayn gn bizim vurucu timlerin gerekletirdii bir
operasyonla anaristler yakalanm ve adalete teslim edilmiti. Onlar cezalandrldlar.
imdi hapiste cezalarn ekiyorlar.
Hamdolsun o tarihlerde yurdun muhtelif blgelerinde cereyan eden anarik olaylar bugn
ortadan kalkt. Birok ehir, kasaba ve kylerden can ve mal korkusuyla yerini yurdunu terk
edip baka ehirlere g edenler, bugn artk yok. Hatta evvelce g etmiler de tekrar
yuvalarna dnyorlar ve dndler. Devlet, bu gibi anaristlerin ve terristlerin hakkndan
gelecektir. demitim ve geldi. Ama yine demitim ki, "Yeter ki sizler yardmc olunuz".
Gryorsunuz, millete el ele verince btn glkleri yenmek nasl mmkn oluyormu.
unu hibir zaman hatrnzdan karmaynz ki, Trk Milletine kar hakiki dostluk hissi
tayan lkeler adedi fazla deildir. Bu milletin birlik ve beraberlik ierisinde kalknmasn,
bir byk devlet olmasn hibir zaman arzulamayan lkeler de vardr. te o gibi gler her
frsat deerlendirecekler, Trkiye'nin yine 12 Eyll ncesine dmesi iin her trl abay
sarf edeceklerdir. Yalnz d gler deil, iimizde dolaan ve bu d glere yardaklk
yapanlar da az deildir. Bunlar msait zaman kollarlar. Normal dzene gei hazrlklarnn
balad bugnlerde de, o hain i gler, d ortaklar ile birlikte faaliyete gemilerdir.
78
Hele normal dzene getikten sonra bu faaliyetlerini daha oaltacaklardr. Bundan hi
pheniz olmasn. Bunlarn yaptklarn, bundan sonra yapacaklarn da biz istemeye
istemeye de olsa normal karlyoruz. Zira bunlar, kendilerini artk muayyen bir ideolojiye
angaje etmiler, beyinlerini ykamlardr. Bu gibilere ne yapsanz, ne syleseniz para
etmez. Onlarn kafalarn kesseniz inandklar bu sapk ideolojilerden ayramazsnz. Geri
bunlarn iinde olup da, sonradan hakikati grp anlayanlar, doru yolu grenler de
mevcuttur. Bunu inkar edemeyiz. Fakat bunlar maalesef aznlkta kalmaktadrlar. Bu gibi
beyni ykanmlardan biz, hazrladmz ve sizlerin tasvibinize sunduumuz Anayasaya
(Evet) demelerini esasen beklemiyoruz.
Yine menfaatleri haleldar olan, karlar engellenen menfaat dknlerinden de
beklemiyoruz. Hayal aleminde gezen, Trkiye'nin artlarn bilmeyen, Trkiye'yi ikiyz sene
evvel demokrasiye gemi lkeler gibi kabul ederek Onlarn Anayasalarna uymuyor diye,
bizim hazrladmz beenmeyenler gibi, iyi niyetli olup da bu milleti tanmayanlarn da
menfi oy verebileceklerini dnyor, bundan da znt duymuyoruz.
Bizi esas zen, nedir biliyor musunuz sevgili vatandalarm? Bizi zen, evvelce ellerinde
Devlet gleri varken, Devlete kimse ba kaldramaz, kaldranlarn elleri krlr deyip, bu
elleri bir trl krmaya muvaffak olamayanlarn ve hazrlanan bu Anayasann, uygun bir
Anayasa olmasn kabul etmelerine ramen, srf partileri kapatld ve bir daha o koltua
oturamayacak diye, saa - sola, eski tekilat yelerine, bu Anayasaya (Hayr) deyin diye
haber gnderenlerdir. Bizim esas zldklerimiz bunlardr. Biliyorum sizler byle telkinlere
papu brakmazsnz, sa duyunuzu kullanacaksnz. Fakat bunlarn yaptklarm bilesiniz
diye sylyorum. Her gn televizyon karsna karak, arzendam ettikleri ve yemek
zaman televizyonlarn kracak kadar sinirli anlarn yaand o gnlere bu millet bir daha
dnmek istemiyor artk.
Hatrlarsnz, 14 Ekim 1980 gn burada konuurken, bir vatandamz Paam bir daha
partiler olmasn diye barm, ben de kendisine iyi ama partisiz demokrasi olmaz
demitim. O zaman, o toplantda bulunan arkadalarm, vatandalarm, bunu hatrlarlar.
Biliyorum, o vatandam, demokrasiye inanmadndan dolay onu sylemedi. Ancak,
birbirleri ile kavga ede ede, birbirlerine kfr ede ede, milleti o hale getirdiler ki, nihayet ite
yle demokrasi olacana, olmasn daha iyi dedirttiler. Vatandalarmz da Partiler olmasn
diye barmak zorunda braktlar.
Sevgili Diyarbakrllar,
Biliyorsunuz bundan evvel Trabzon'da, Erzurum'da, daha ziyade temel hak ve devler,
bunlarn snrlandrlmas artlar, ktye kullanlmamas zerindeki baz Anayasa
hkmleri hakknda ileri srlen tenkitlere deindim ve yeni Anayasamz ile eskisi
arasndaki farklar izah ettim.
Bugn de sizlere siyasi haklar ve devler ile siyasi parti faaliyetleri hakknda bilgi
vereceim.
79
Bir siyasi toplumda vatandalarn temel hak ve hrriyetlerinden en nemlileri, hangileridir
diye sorulsa, hi phe yok ki kii dokunulmazlndan sonra, Devletin ynetimine katlma
hakk, bunun hemen arkasnda yer alr. Zira, Devletin ve memleketin ynetimine katlmak
suretiyledir ki, vatandalar dier haklarn da kendileri tanzim edebilirler.
Gerekten tarihte de bu byle olmutur. insanlar evvela kiiliklerine dokunulmamasn
istemilerdir. Hatta bu husustaki hak ve hrriyetlerine klasik haklar bile denilmitir. Bildiiniz
gibi demokrasilerde vatanda, devletin ve memleketin ynetimine katlr, Devletin
Anayasasnn meydana geliinde sz sahibi olur. Yasama organn tekil eden
milletvekillerini semek suretiyle, kanun ve nizamn da nasl olmas gerektiini bu
milletvekilleri araclyla kendisi belirler. Devletin dier organlarn ve grevlilerini dorudan
doruya semez, onlarn belirlenmesini milletvekillerine brakr. te vatandan, Devletin ve
memleketin ynetiminde sz sahibi olmasna imkan veren haklara, siyas hak ve hrriyetler
diyoruz.
Bu hak ve hrriyetlerin demokrasi denilen idare tarzna en uygun bir biimde
kullanlabilmesi iin birinci art, vatandan ekimser davranmayp btn seimlere
katlmas ve her zaman Devletin ve memleketin gidiat zerindeki fikirlerini, grlerini
syleyebilmesidir. O halde, demokrasinin birinci art katlmadr. Yani vatandan siyas
haklann kullanmaya zen gstermesi, istekli olmasdr.
Ancak mutlu bir toplum hayat iin vatanda, siyasi hak ve hrriyetlerine kar, byk
sorumluluunu da asla unutmamaldr.
Haklar ve hrriyetler bir nimettir. Her nimetin karlnda da mutlaka bir klfet vardr.
Demokrasinin gerekten mutlu bir ynetim olabilmesi, demokratik bir idare altnda
vatandalarn hakikaten mutlu olabilmeleri kendi ellerindedir. Bu mutlulua ulaabilmesi iin
her vatanda memleket meseleleri ile daima megul olmaldr. Memlekette ne olup bittiini
devaml ve dikkatli bir ekilde kollamaldr. Seim zamannda temsilcilerimi setim. Artk
onlar ne yaparlarsa yapsnlar, gelecek seim gnne kadar ben memleket meseleleri ile
artk megul deilim dememelidir. Fakat srekli bir siyasi mcadele iine de girmemeli;
siyasi tartmay, ekimeyi bir yana brakmal; evde, iyerinde, sokakta, her gn siyasi
meselelerle urap kendini bu kavgann iine de atmamaldr.
Buna mukabil, zaman zaman setii milletvekillerinden izahat almal, onlara sual sormal ve
kendi grlerini bildirmelidir. Ayn zamanda srekli ekilde milletvekillerinin iyi alp
almadklarn, baarl, ehliyetli, kabiliyetli, enerjik kiiler kp kmadn da
gzetlemelidir. Zira unutmamak gerekir ki, demokrasi idaresinin can noktas, vatandalarn
en iyileri semeleri ve ibana getirmelerindedir. Devletin ve memleketin idaresine
katlmak gibi fevkalade kutsal bir hakkn karlndaki klfet ve mesuliyet ite bu
noktadadr. Eer siz vatandalarm, Devletin ve memleketin btn kaderinin de,
temsilcilerinizi seerken gstereceiniz titizlikte ve dikkatte olduunu dnerek, ona gre
hareket etmezseniz, neticesi ok hazin olur. Demokrasi ite o zaman dejenere hale gelir.
Ve neticede Devletin ve memleketin her ii bozulur. Demokrasi rayndan kar ve sonunda
da demokrasi idaresi tamamen yklabilir.
80
Milletimiz byk ve kkl bir millettir. Byk milletler, kurduklar kltr ve medeniyeti,
edindikleri dersleri, geirdikleri tecrbeleri, bunlardan kardklar sonulan srekli ekilde
yeni yetien nesillere aktarrlar. Giderek byyen bu tecrbeler ve bu tecrbelerden elde
edilen fikirler ve dersler, nesilden nesile intikal ettike farkna bile varlmadan fertlerin
kalplerinde, zihinlerinde bir aklselim, bir hsnselim halinde yer eder.
Millet, byk ve kkl bir millet olunca, her zaman devlet kurmu, byk iler baarm,
insanlk tarihine damgasn vurmu, tarihe yn vermi bir millet olunca, onun btn
fertlerinde bir Devlet tecrbesi, bir Devlet kavram teekkl eder. Sade vatandan tahsili
olmasa, hatta okuma yazmas bulunmasa bile, onda bir devlet fikri, bir devlet kavram, bir
devlet tecrbesi mevcuttur. O sade vatanda bir da kynde yaasa bile, Trk milletinin
bir ferdi olarak, devlet kavramna, devlet fikrine sahiptir. nk byk bir milletin evladdr
ve o milletin byk tecrbelerinin miraslarndan biridir. O vatandan aklselimi vardr, bir
sevgisi, bir hissedii, bir hissiselimi vardr.
te sevgili vatandalarm, bundan dolaydr ki, iten ve dtan asrlar ve asrlarca nice
dmanlklara, nice suikastlere ne kadar ac ve mitsiz grnen malubiyetlere ramen
Trk Milleti hibir zaman yklmam, hibir zaman zlp dalmam, her zaman
toparlanmasn, hr ve bamsz devletini kurarak, kendi bayra altnda yaamasn
bilmitir.
Bugnk Trkiye Cumhuriyeti bu ekilde kurulmad m? Eer Trk milletinin bu hasletleri
olmasa, byk nder Atatrk, tek bana bir fert olarak veya birka arkadayla birlikte
giritii hareketi muvaffakiyete ulatrabilir miydi? Denebilir ki, Atatrk de olmasayd bu
millet, Kurtulu yoluna ulaamazd.
Dnyada nice toplumlarn, nice bir ksm milletlerin srekli bir vatan veya istiklal mcadelesi
iinde bulunduklarn gryorsunuz. Hatta bunlarn bazlar pek byk imkanlara ramen
mcadelelerini yllar ve yllarca bir trl baarya ulatramyorlar. Onlara sebebini
sorduunuzda yle diyorlar: Sizin talihiniz vard. nk bir Mustafa Kemal sizin nnze
dt, banza geti, sizi kurtard". Bu sz elbette dorudur. Yalnz, kendilerinin bir Atatrk
yetitirememelerinin sebeplerini gzden karyorlar.
Unutmamak gerek, Atatrkler de ancak onlar anlayacak ve onlarn elinde harekete
geebilecek kabiliyetteki milletlere nasip olur. Her millet Atatrk yetitiremez.
Atatrk bu memleketi, bu milleti kurtarm, Cumhuriyeti kurmu, inklaplar yapm ve
ortaya kard eseri genlie ve bu milletin fertlerine emanet ederek aramzdan
ayrlmtr.
Trk vatandalar bu demokratik rejimde, siyasi haklarn, sahip olduklar byk vebal ve
mesuliyet duygusu iinde kullanmakta kusur ederlerse, bunun gnah da kendilerine ait
olur. Fakat ne are ki, bazen ufak- tefek yanlmalar vuku buluyor. Ama bu yanlmalarn
sonulan da maalesef byk olabiliyor.
81
u son yllarda ve 12 Eyll ncesinde geirdiimiz tecrbelere bakn. Devlet ve memleket
ierden ve dardan tertiplenen korkun bir suikast ile kar karya kalm; her gn 20 - 30
vatandamzn anarist kurunlaryla sokaklarda can vermi olmas adeta normal bir hale
gelmi; memleket, kurtarlm blgelere ayrlm; Trk Bayra yerine yabanc veya
uydurma Devlet bayraklar ekilmi; vatandalar iin ne evlerinde, ne iyerlerinde huzur ve
gven kalmam; herkesi bir can korkusu alm; ocuklar, genler okullarna gidemez
olmular; emniyet kuvvetleri iinde taraf tutmadan mtevellit blnmeler balam ve
emniyet kuvvetlerinin bizzat kendisi, karakollar bile basldndan, snacak stn bir
kuvvet aramaya balam; memlekette huzur ve asayiin zerresi kalmad gibi, stelik bir
mit da kalmam; siyasi partiler birbirlerine girmiler; Devlet, basz; parlamento
ortada duruyor, ama Cumhurbakan semeye muktedir deil. Parlamento bu yzden
kanun yapamyor. Hkmetler i yapamaz durumda. Bir avu milletvekili km, nerede
siyasi ikbal veya menfaat grrse o tarafa gitmek suretiyle hkmetler devriliyor. Yenisi
kurulup, o da bir mddet sonra sallanmaya balyor. Memlekette anari ve terr gittike
azm, mthi bir felaket halini alm. iktisadi durum perian, hibir mit kalmam,
kimse ne yapacan bilmiyor, ama bir sr siyaset oyunlar, dolaplar mtemadiyen
evriliyor. Halk her trl midini kaybetmi, kendi bann aresini aryor. Ya ehri terk
ediyor veya yurdu terk ediyor. Biz, 12 Eyll Harekatna, biliyorsunuz bu artlardan dolay
mecbur olduk. El altndan yaplan menfi propagandalarda Silahl Kuvvetler niin
mdahale etti? Onlar sadece anariyle mcadele etselerdi, st tarafn biz hallederdik gibi
bir iddia ne srlyor.
12 Eyll'den sonra kardmz kanunlara ve Konsey olarak yaynladmz bildiri ve
verdiimiz kararlara bir baklsn. Meclisin o gnk durumu ve ondan sonra dahi, ne suretle
teekkl edebilecei besbelli bir siyasi ortam iinde, hukuk dzeni iinde, bizim bu kanun,
karar ve bildirilerimizdeki bir tek hkm, acaba hangi partinin iktidar yrrle koyabilirdi?
Acaba Trk Silahl Kuvvetleri mdahale etmese ne olur, nasl olur, ne gibi bir mucize olur
da Devlet ve memleket ileri bir dzene girebilirdi ? Bu ve buna benzer sebepler ve artlar
dolaysyladr ki, 12 Eyll Harekatn gerekletirmekten baka hibir are kalmam ve yeni
bir Anayasann geirilen bunca tecrbeden ve alnan bunca derslerden yararlanlarak
yaplmas, kanlmaz bir zaruret olmutur.
Buna btn vatandalarmz ve tarih ahittir.
Sevgili vatandalarm, siyasi partiler olmakszn demokratik bir siyasi hayat mmkn
deildir. Bunda hi phe yok. Zira artk bu derece genilemi toplumlarda vatandalarn
Devlet ynetimine katlmalar, 80 hanelik bir kyde bir vatandan muhtarla veya ihtiyar
heyetine seilebilmesi kadar kolay bir hadise deildir. Aslnda her vatanda, tek bana da
phesiz siyasi faaliyette bulunabilir. Fakat, ayn gr, dnce ve isteklerdeki
vatandalarn bir siyasi parti halinde toplanp tekilatlanmalar, baar kazanabilmenin art
haline gelmi gibidir. Siyasi parti yesi olmasalar dahi, -ki pek ok insan byledir, bir siyasi
partiye ye deildir- modern demokraside vatandalar siyasi haklarm partilerin yardm ve
araclyla kullanabilmektedirler. Ancak, bu durumda da vatandan siyasi hak ve
hrriyetlerinden soyutlanarak demokrasinin bir partiler diktatryasna dnmesi,
demokratik rejimin kaybolmas demektir. Siyasi partiler, demokratik hayatn vazgeilmez
82
unsurlardr. Bunda hi phe yoktur. Fakat yegane unsuru da deildirler. Memleketin siyasi
kaderini ve milyonlarca vatandan siyasi hak ve hrriyetlerini sadece bir- iki parti liderinin
ve saylar toplam 50 - 60' gemeyecek siyasi parti yneticilerinin ellerine teslim edip de
Haydi siz bildiinizi okuyun demek, bu sefer demokratik rejimden baka bir ynden
vazgemek, demokrasiyi baka trl kaybetme sonucunu dourur.
Siz, hi bizim memlekette normal usullerle parti liderinin deitiini ve ona kr krne
bal kul, kle olanlarn deitiini grdnz m? O halde partiler demokrasisini, partiler
diktatryas haline getirmekten alkoyacak tedbirleri almak da bir mecburiyettir.
Demokrasiyle idare olunan bir lkede partilerin o demokrasinin vazgeilmez unsurlar
olabilmeleri iin kendi i yap ve faaliyetlerinde de gerekten demokratik esaslara uygun
biimde kurulmalar ve almalar lazmdr .
Yeni Anayasamzn vatandalarca meydana getirilecek btn teekkller iin kabul ettii bir
ilke vardr. ster parti, ister dernek, ister sendika, ister okul, ister meslek teekkl olsun,
her teekkl kendi maksat ve gayesine uygun ve bahusus grev alan iinde kalacaktr.
Yani parti partiliini, dernek dernekliini, vakf vakfln, sendika sendikaln bilecektir.
Dernek klfnda parti, parti klfnda dernek, sendika klfnda meslek teekkl ve vakf
klfnda baka bir teekkl olmayacaktr.
Siyaset yapmak, siyasi partilerin ehliyeti dahilinde ve onlara aittir. Siyasi parti mahiyet ve
hviyetinde olmakszn ve siyas partilerin tabi bulunduu dzenlemeler iinde ve bir siyasi
parti statsnde olmakszn hibir kurum siyaset yapamaz.
Nitekim, siyasi partiler de sendikaclk, dernekilik yapamayacaklar; meslek teekkl veya
vakflara ayrlan ilere giriemeyeceklerdir. Herkes kendi erevesi iinde ileyecektir.
Bylece her teekkl kendisinin ne olduunu bilmi olacaktr.
Yeni Anayasamza gre, blge esasna dayanan siyasi parti kurulamaz. Bir veya birka
sosyal snfa, belli cemaate, bir zmreye dayanan, belli bir dini, dili, mezhebi, rk, cinsiyeti
esas alan siyasi partiler kurulamaz. nk byle olursa, blclk olur. Devletin lkesi ve
milletiyle blnmez btnlne aykr der. Kurulan partiler btn Trkiye sathnda
vatandalara hizmet gtrmek zorundadr. Muayyen bir blgeye, muayyen bir zmreye
hitap edemez. O zaman, o teekkl de parti deil, dernek olur.
Yine yeni Anayasamza gre, siyasi partiler yabanc devletlerden, milletleraras
kurululardan, milletleraras sendika, dernek ve gruplardan herhangi bir suretle emir,
talimat ve mali yardm alamazlar.
Bu ecnebi teekkllerin kararlaryla hareket edemezler. Aksi takdirde yabanc bir kuruluun
emri ve diktas altna girer. Milletleraras anlama, ancak devletler arasnda olur.
Yine bu Anayasaya gre, siyasi partiler kadn kolu, genlik kolu ve benzeri gibi ayrmclk
yaratan yan kurulular meydana getiremezler ve yurt dnda tekilatlanp faaliyette
83
bulunamazlar. Ne demek genlik kolu, kadn kolu? O zaman bir de ihtiyar kolu, orta yal
kolu kurulsun. Byle ey olur mu?
Daha gen yata, lise anda ocuklar, alyorlar, partilere sokuyorlar, onlar birer militan
gibi etrafa datyor, daha o yata ocuun kafasna partizanlk sokuyorlar. Btn bu
sylenenlere aykr hareket eden siyasi partiler Anayasa Mahkemesinin kararyla
kapatlabilir. Byle kapatlan bir siyasi partiye mensup milletvekillerinin varsa Hkmet
yelerinin bu sfatlar da kapatma kararnn ilan ile birlikte sona erer.
Ayrca, partisinden istifa eden bir milletvekili, baka bir partiye de geemez. O dnemin
sonuna kadar ancak bamsz olarak kalabilir.
Bakn sizde ne kadar bundan bkmsnz. Bu hususlar tasvip etmiyorsunuz ki, alklarla
karlyorsunuz.
Sevgili hemehrilerim, Anayasadaki siyasi partilerle ilgili hkmlere fazlaca deinmemin
sebebi, konumamn banda sylediim gibi, 14 Ekim 1980'de, burada sizlere hitap
ederken, bir vatandamn kim bilir, ne skntlar ekti de Paam partiler olmasn diye
haykrmasndandr.
Bu gibi dnen ok vatandam bulunabilir. O devirde kzgnlk dolaysyla sylenen bu
szn sahibi, zannediyorum imdi normal bir ortam ierisinde ok daha baka trl
dnebilmektedir. Bu millet partisiz devirleri de grm geirmitir. Diktatrlk bu milletin
yaradlna uygun dmyor. Dnyada demokrasi daha balamamken, zaten baka trl
idare ekli olmadndan, mecburen milletler krallk, padiahlkla idare edilmiti. Ama
demokrasiyle idare edilen lkeler oaldka Trkiye'nin bunun dnda bulunmas
dnlemezdi. Zira Atatrk geldi de, bize bu idare eklini, Cumhuriyet idaresini armaan
etti.
O, Trk Milletine en yarar idare ekli Cumhuriyettir demiti. Biz o emanete ihanet
edemeyiz. Bir zamanlar Avrupal dostlarmzdan bazlar bizim verdiimiz szlere
inanmadlar. Daha dorusu inanmak istemediler ve zannettiler ki, Trk Silahl Kuvvetleri bu
ynetimi devam ettirmek niyetindedir. Trk Silahl Kuvvetlerinin hibir mensubu diktatrlk
heveslisi deildir. Zira onlar yle bir eitimden geirilirler ki, Atatrk'n bu emanetine
smsk sarlr, ona sahip karlar. Bunun aksi davran ierisinde olanlar hi acmasz bu
camiadan uzaklatrlrlar.
Nitekim, 1976 ylndan sonra Silahl Kuvvetlerimize yeni katlan gen subay ve astsubaylara
hull ederek, onlar Atatrk yoldan ayrmaya muvaffak olanlar tespit edilmi ve bunlara
uyanlar derhal bu temiz ocaktan uzaklatrlmlardr.
Esasen dier btn kurulularmz da Silahl Kuvvetler gibi, bu konuda ok titiz ve hassas
davranm olsalard, devlet daireleri 12 Eyll'den evvelki duruma dmezlerdi.
84
Geri oralara bilerek ve isteyerek yle kimseler yerletirmilerdi. Bu da bir hakikat. Bunu
inkar etmemeli. Buna msaade ve msamaha edenlerin kimler olduunu sizler de bizim
kadar biliyorsunuz. Onun iin daha fazla sylemiyorum.
Yurt sathndaki eitli konumalarmda ifade ettiim gibi, gryorsunuz ki, demokrasiye
Avrupal dostlarmz istedii iin deil, Trk milletine en yarar bir idare ekli olduu iin
geiyoruz. Bu dostlarmz, bu Avrupal dostlarmz, bu konuda bizi daha rahat braksalard,
yapacaklarmz belki de daha ksa zamanda yapabilecektik.
Sevgili vatandalarm, sizleri bir hayli ayakta tuttuk, bu gne altnda. Geri daha ok
syleyeceklerim var. Ama onlar da dier ehirlerdeki vatandalarma brakyorum.
Son olarak unu sylemek istiyorum. Biz sizlere en uyan ve yurdu tekrar 12 Eyll'e
getirmeyecek olan, kt niyetli ve bu memleketi paralamak isteyenlere frsat vermeyecek,
her zaman skynetim ilanna gerek brakmayacak, iyi niyetli olanlara, anari, terr ve
blclkle ilikisi olmayanlara hibir engel tekil etmeyen, hrriyeti, demokratik ve
parlamenter sisteme dayal bir Anayasa takdim ediyoruz.
Sadan, soldan vaki olacak yalan ve maksatl haberlere inanmaynz. Nasl bugne kadar
sizlere vaat ettiklerimizi zamannda yerine getirmi ve icraatmzda bir isabetsizIie
uramam isek, bu Anayasann hazrlanmasnda da bir isabetsizlie uramadmz
syleyebilirim. Eer bize inanyor ve gveniyorsanz, mesele yoktur. Hepiniz 7 Kasm'da
Anayasa oylamasnda grevinizi yapnz, sandk bana gidiniz.
stikbal, Trkiye iin parlaktr. Bu Anayasa Trkiye Devletini ve Trk milletini daha
glendirecek ve bylece uluslararas alanda da saygs daha da artacaktr.
Sevgili vatandalarm, bu parlak ve nurlu gnlerle, mrnz tamamlamanz dileyerek,
hepinize ahsm, Konsey yesi arkadalarm ve Babakan adna en iyi dilekler sunuyor,
hepinizi sevgi ile kucaklyorum.
Hepiniz saolun, varolun.

Ankara konumas... 29 Ekim 1982

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren, 29 Ekim Cumhuriyet Bayram dolaysyla Ankara
Hipodrom'da dzenlenen kutlama trenleri ncesinde bir konuma yapt.
Evren, konumasnda hem Cumhuriyet'in 59. yln kutlad hem de Anayasa'y tantt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Ankara konumasndan...
"Atatrk dneminde de, ondan sonra da Cumhuriyete ve onun niteliklerine ve Devletin
temel yapsna kar zaman zaman baz saldrlar, baz suikast teebbsleri olmusa da,
85
bunlarn hibiri 12 Eyll ncesindeki lye varmam ve memleketi bir i sava tehlikesi
ile, bylesine yakndan kar karya getirmemiti."
"Hi phe yoktur ki, Cumhuriyete, Atatrkle Cumhuriyetin niteliklerine ve Atatrk ilke
ve inklaplarna, zetle son Trk Devletinin varlna kar Cumhuriyet tarihinde grlen en
byk ve kanl suikast, 12 Eyll ncesinde vuku bulmutur. "
"Giderek vehamet kesbeden ve ok kanl olaca grnmekte bulunan i sava tehlikesi
nnde, nbetlee iktidar ve muhalefet deiiklikleriyle memleketin kaderine hakim bulunan
siyasi partiler, areler, tedbirler arayacaklar yerde, gerek anari ve terrn, gerek bu
durumda kanlmaz bir ekilde tecelli eden ok vahim ekonomik kriz ve perianln
karsnda, sanki bunlar gnlk, geici olaylardanm gibi, Devleti ve Cumhuriyeti kknden
tehdit eden olaylar, birbirlerine kar Siyasi oyun mevzular addetmilerdir. "
"Anayasay reddettirecektiniz de, ne yapacaktnz? Sizler ki bu memleketi, milletin gzleri
nnde batryordunuz, sizler ki Cumhuriyet tarihinde, Cumhuriyete kar giriilmi en
korkun suikastn, stelik de Devlet elinizde olduu halde sadece seyircisi idiniz, Anayasay
reddettirmekle acaba kendiniz iin ne umuyordunuz? Millet ve tarih, bunlara bu soruyu
sormayacak mdr?"
"Yeni siyasi hayatta huzur ve skunun salanabilmesi iin bu eski siyasi yneticilerin bir
sre siyasi faaliyet dnda tutulmalar milli arzunun bir ifadesi olarak yeni Anayasann
geici maddeleri arasnda yer almtr."
"Trkiye Cumhuriyetinin u 59'uncu yldnmnde, aziz Atatrk'n ruhu, muhakkak ki
bizlerle beraberdir, msterihtir ve mesuttur.nk O'nun en byk, en kutsal eseri olan
Trkiye Cumhuriyeti, bir kere daha kurtarlmtr..."
"1961 Anayasas ile, Sosyal Bir Hukuk Devleti tesis edilmi, fakat kimisi Sosyal Devlet
kavramn Sosyalist Devlet eklinde yorumlayarak vatandan temel hak ve hrriyetlerinin
inkarna kalkmtr."
"Kimileri kp, Hukuk Devleti ilkesini; Devletin, her trl eylem ve ilemlerinde Anayasa ve
kanunlarla belirlenmi bulunan hukuk dzenine saygl olaca anlamnn tamamen aksine,
kanunlarn da, Anayasann da, Devletin de zerine karak kendi hislerinin ve o andaki
dncelerinin tesiri ile her gn birbirine benzemez ve zt uygulamalarla bir nevi Keyfi
Hukuk ekline sokmulardr."
"1961 Anayasas'ndaki kuvvetler ayrm ilkesi, beklenenin tersine bir kuvvetler atmasna
dnmtr."
"Yeni Anayasada kuvvetler ayrmn, Devlet organlar arasnda stnlk sralamas
anlamna gelmeyip, belli Devlet yetkilerinin kullanlmasndan ibaret ve bunlarla snrl
medeni bir i blm ve ibirlii olduu ve stnln ancak Anayasa ve kanunlarda
bulunduu temel prensibine balam bulunuyoruz."

86

Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evren'in, Ankara Hipodromu'nda yapt konuma
yle:
(29 Ekim 1982)
Sevgili Vatandalarm, Aziz Ankarallar,
Bugn sizlere hitabm iki maksatl olacaktr.
Birinci maksadm huzur, gven ve gelecek iin byk umutlarla dolu olarak idrak ettiimiz
Cumhuriyetimizin 59 uncu kurulu yldnm dolaysyla Ankarallar ile birlikte btn
vatandalarma tebriklerimi ve mutluluk dileklerimi sunmak,
kinci maksadm ise, 7 Kasm'da oylarnza sunulacak olan yeni Anayasa metninin
vatandalarmza tantlmas maksad ile bir ksm illerimize yaptm ve yapacam
ziyaretlerdeki Devlet grevimi, sevgili Ankaral hemehrilerim iin de yerine getirmek
olacaktr.
Bylece asl diyeceklerime; Cumhuriyetimizin kuruluunun 59'uncu yldnmnn aziz
milletimize kutlu olmas dilei ile balyorum.
Birinci Cihan Sava sonunda, topraklar blnp lkesi paralanm ve hatta, anavatan yer
yer igal altna alnarak, halk esarete mahkum edilmi ve Devleti, i ve d dmanlarn
tahripleriyle bilfiil kertilmi bulunan Trk varln ve anayurdunu kurtarmak, Trk
milletinin "Devleti ve lkesi ile blnmez btnln" tekrar kurmak ve bamszlna
tekrar kavuturmak iin, lmsz nderimiz, esiz kahraman Atatrk'n balatt Milli
Hakimiyet ve Kurtulu Sava sonunda, milletimiz, Devlet idaresi tarzlarnn en mkemmeli
olan Cumhuriyet idaresine sahip klnm ve Trkiye Devletinin Hkmet ekli,
Cumhuriyettir hkm, 59 yl nce bugn ilk Cumhuriyet Anayasasnda yer almtr.
Gerekten, yzyllar boyunca sren mcadeleler sonunda millet iradesini kullanarak, kendi
kaderini tayin yetkisini kendi eline alan ve bu suretle Milli Egemenlik devrini aan byk
Trk milletinin, Cumhuriyetten baka bir idare biimi altnda yaayabilmesi dnlemezdi.
Felaketlerin en byne urad ve btn dnyann, onun kurtuluundan midini kestii
bir zamanda, kendi barndan Atatrk gibi bir evlat karan ve kendi kaderini kendi eline
alp, vatann btnln, hrriyet ve istiklalini, yeniden binlerce ve onbinlerce ehit
vererek kurtarp, kendi milli Devletini kuran Trk milletinin, millet egemenliini, artk hi
kimse ile paylaabilmesi mmkn deildi. Halkn, halk tarafndan ve halk iin idaresi demek
olan Milli Egemenlik Devri, Hrriyeti Demokrasi Devri demektir.
Hrriyeti demokrasi idaresi ise, ancak Cumhuriyet ile talanr ve tamam olur.
Bu sebepledir ki, 29 Ekim 1923'de Cumhuriyetin ilan ile Trk Milleti, hrriyet ve istiklalini
tam olarak gerekletirmi, kendi tabiatna, kendi hayat anlayna ve hrriyet akna en
87
uygun olan ynetim biimini bulmu ve aziz Atatrk'n syledii gibi, ilelebet payidar olmak
zere, Cumhuriyeti kurmu ve sonsuza dek yaatmaya ant imitir.
Bugn, gen Cumhuriyetimizin 59 uncu yldnmn kutluyoruz. Fakat dnya durduka,
Trk Milleti hrriyet ve istiklali ile var olacak, yaayacak ve gelecek nesillerin Trk evlatlar
daha nice yllar, Cumhuriyetimizin yldnmlerini hrriyet, istiklal, demokrasi, huzur ve
mutluluk iinde kutlayacaklardr. nk byk Atatrk'n deerlendirdii gibi Trkiye
Cumhuriyeti her manas ile byk Trk Milletinin z ve aziz maldr.
Aziz Atatrk'n syledii gibi, Cumhuriyet fazilettir. Cumhuriyet, faziletli evlatlar yetitirir.
Cumhuriyet, faziletli evlatlarnn elinde korunur, onlarn elinde payidar olur, ykselir ve
ycelir.
Trkiye Cumhuriyeti, ilelebet payidar olacak, ykselecek ve ycelecektir. nk, Trk
Milleti, onu ykseltecek ve yceltecek faziletli vatan evlatlarn her zaman yetitirmi, her
zaman yetitirebilecek, faziletli byk bir millettir.
Atatrk yanlmyor.
Trk Milleti, 59 yldr, Cumhuriyete ve onun Anayasalam niteliklerine ynelen her
saldrnn karsna milli birlik ve beraberlii ile km, her fedakarl gze alarak ve
gstererek, Trkiye Cumhuriyetini liyakatle korumutur.
Bunun en son ve en byk rnei 12 Eyll 1980 Harekatdr.
Atatrk dneminde de, ondan sonra da Cumhuriyete ve onun niteliklerine ve Devletin temel
yapsna kar zaman zaman baz saldrlar, baz suikast teebbsleri olmusa da, bunlarn
hibiri 12 Eyll ncesindeki lye varmam ve memleketi bir i sava tehlikesi ile,
bylesine yakndan kar karya getirmemiti. Hi phe yoktur ki, Cumhuriyete,
Atatrkle Cumhuriyetin niteliklerine ve Atatrk ilke ve inklaplarna, zetle son Trk
Devletinin varlna kar Cumhuriyet tarihinde grlen en byk ve kanl suikast, 12 Eyll
ncesinde vuku bulmutur.
yle anlataym :
27 Mays 1960 mdahalesi sonucu, lkemize btn messeseleri ve hukuku ile, daha ileri
bir demokrasi idaresi getirecei, temel hak ve hrriyetleri daha iyi belirleyerek teminat altna
alaca, kuvvetler ayrm esasn, kinci Cihan Sava sonrasnn demokrasi gelimelerine
daha uygun bir surette gerekletirecei midi ile, phesiz iyi niyetlerle, fakat pek ok
hkmleri eksik ve gedik braklarak kabul edilen 1961 Anayasasnn, bu ak kaplar ve
boluklar, Cumhuriyete ve onun niteliklerine dman mihraklarca sratle istismar edilmeye
balanmtr.
Yaklak on yl sren bir uygulama srasnda, 1961 Anayasasnn gerekten kii hrriyetini,
sosyal ve siyasi haklar ve hrriyetleri 1924 Anayasasnda grlmedik bir genilik
getirmesine mukabil, hak ve hrriyet gibi bir nimetin karlndaki Sorumlulua yer
88
vermedii de ortaya kmtr. Ayn suretle, hak ve hrriyetlere karlk Devlete ve
Cumhuriyete, kendi kendisini koruyabilme imkanlarn bahetmedii de grlmtr. 1961
Anayasas ile, Sosyal Bir Hukuk Devleti tesis edilmi, fakat kimisi Sosyal Devlet kavramn
Sosyalist Devlet eklinde yorumlayarak vatandan temel hak ve hrriyetlerinin inkarna
kalkmtr. Kimileri kp, Hukuk Devleti ilkesini; Devletin, her trl eylem ve ilemlerinde
Anayasa ve kanunlarla belirlenmi bulunan hukuk dzenine saygl olaca anlamnn
tamamen aksine, kanunlarn da, Anayasann da, Devletin de zerine karak kendi
hislerinin ve o andaki dncelerinin tesiri ile her gn birbirine benzemez ve zt
uygulamalarla bir nevi Keyfi Hukuk ekline sokmulardr. Vatanda, uymak mecburiyetinde
olduu hukukun hangi gn, nasl bir hukuk olduunu bilememitir. Hakimler, hangi
hadiseye hangi hukuk kuralm nasl tatbik edeceklerini armlardr. Millet kendi milli
iradesi ile belirledii hukuk dzenini tanyamaz olmutur. Devlet kendisinin Anayasa ve
kanun olarak Yazd hukuk kurallarnn hie sayldn grmtr.
Vatanda hak ve hrriyetlerinin teminat altna alnmas ve Devlet faaliyetlerinin Gelimi
hrriyeti demokrasi esaslarna daha uygun biimde dzenlenmesi iin ngrlen kuvvetler
ayrm ilkesi, 12 Eyll 1980 tarihindeki konumamda belirttiim gibi, beklenenin tersine bir
kuvvetler atmasna dnmtr. Devlet organlarnn, Devlet yetkilerini nasl
kullanacaklarm belirleyen i blm ve ibirlii ilkesi, bu organlarn birbirlerine stnlk
iddia ve mcadeleleri haline gelmitir.
Devlet yetki ve grevlerinin hukuk dzeni iinde ilemesini nemli lde tahrip etmi
bulunan bir anlay ortadan kaldrmak iin, yeni Anayasada kuvvetler ayrmn, Devlet
organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli Devlet yetkilerinin
kullanlmasndan ibaret ve bunlarla snrl medeni bir i blm ve ibirlii olduu ve
stnln ancak Anayasa ve kanunlarda bulunduu temel prensibine balam
bulunuyoruz. Kimse Anayasada gsterilenlerin stne kamayacaktr.
Trl kurumlara tannan zerklik; lkede, Devlet diye bir stn otoritenin varln reddetme
eklinde yorumlanmtr. denekleri milletten toplanan vergilerle salanan, grecekleri
kamu hizmeti Devlete tespit edilen esaslara gre yerine getirilmek icap eden bu zerk
kurulularn ynetici ahs ve heyetleri, kendilerine Anayasa ve kanunlarla ve srf grdkleri
hizmet iin tannan ve bahedilen Devlet yetkilerini, sanki kendi ahslarna mahsus zati ve
ferdi haklar gibi grmeye ve o yolda kullanmaya kalkmlardr.
Yeni Anayasada zerklik kavram Devlet aleyhinde faaliyette bulunmaya, Devlete kar
gelmeye, Devlet iinde Devletikler yaratmaya, keyfilie, babolua ve sorumsuzlua yer
vermeyecek ekilde gelitirilmi ve ilgili kurum ve kurulular iin, grev ve tekilat esaslar
saptanmtr. Artk Devletin radyosundan, televizyonundan Devleti batrmaya imkan ve
frsat verilmeyecektir. Geleceimizin teminat Trk genliinin ilim mabetleri
niversitelerimize bir daha anari giremeyecektir.
Her Devletin, temel organlarndan biri olan, fakat 1961 Anayasas ile ikinci plana itilerek
Yetkisiz ve alamaz bir duruma sokulmu bulunan yrtme ve idare tekilat ve
89
faaliyeti, yetmili yllarn sonlarna doru zerine den hizmetleri ifa edemez hale girmi,
idarenin yrtmesi gereken kamu hizmetini ve gerekletirmesi icap eden kamu menfaatini
dnen kamu hizmetlisine rastlamak, byk bir mazhariyet halini almtr.
1961 Anayasasnn kabulnden yaklak 10 yl sonra, Cumhuriyetin ve niteliklerinin vahim
bir tehlikeye dt grlerek Silahl Kuvvetlerce 12 Mart 1971 'de verilen muhtra ile
demokrasiye inancn ve balln bir kant olarak Anayasal demokratik organlara
dokunulmadan sadece Anayasada gerekli deiiklikler yaplarak, Cumhuriyetin tehlikeden
kurtarlmas istenilmitir. Muhtrann sonucu olarak Anayasada geni lde bir deiiklik
yaplm, zihniyetlerin de deiecei umularak, 1961 Anayasasnn ikinci uygulama
dnemine geilmitir. O dnemde hrriyetleri ktye kullanarak, Atatrk'n bizlere emanet
ettii ve nice can ve kan pahasna kurulmu bulunan Cumhuriyeti, lkesi ve milleti ile blp
paralayarak, snf kkrtmacl ile vatanda birbirine dman ederek ortadan kaldrmay
amalayan ve sular mahkemelerce sabit grlp mahkum edilenler, yl sonra bir Af
Kanunu ile salverilmi, bylece Anayasa deiikliklerinin hibir ie yaramad ve
zihniyetlerde de en ufak bir deime olmad grlmtr.
Mesela, Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas, Anayasann ak emri olduu halde,
bunlar tesis eden kanun, ekli bir sebeple Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmi,
kurulan mahkemeler ksa srede o tadan kalkm, yeniden kurulmalar iin teebbse
geildii zaman da, bu mahkemelerle hibir iliii bulunmamas gereken bata belirli
ahslar olmak zere toplum ve hizmet kesimleri, grevler, direniler ve sokak hareketleri ile
ayaklandrlm, Anayasa emrine ramen, bu mahkemeler kurulamamtr. Bu karanlk
gnlerden alnan dersler sonucu. sendikalarn siyas ama gdemeyecekleri, siyasi
faaliyette bulunamayacaklar, siyasi partilerden destek gremeyecekleri, onlara destek
olamayacaklar, derneklerden kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve vakflarla
siyasal amal ortak harekette bulunamayacaklar yeni Anayasada yeni hkmler olarak yer
almtr. Bu sreyi Cumhuriyet tarihinin en zayf, en aciz ve istikrarsz Hkmetler dnemi
olarak niteleyebiliriz. Nitekim Devleti ve Cumhuriyeti yok etmee kararl, byk ksm d
dmanlardan silah ve para yardm alan ve her trl himayeyi gren blc gler, snf
atmalarndan mezhep atmalarna kadar her trl tahrikilikte, Cumhuriyet tarihinin
grmedii bir ykcla girimilerdir. Devlet ve toplum hayatnda yeniden balatlan anari,
silahl terre dnm, kamu hizmetlerinde hayr kalmam, Devlet organlar alamaz
hale girmi, vatandan can ve mal emniyeti, tamamyla ortadan kalkmtr .
Bu durum karsnda ve giderek vehamet kesbeden ve ok kanl olaca grnmekte
bulunan i sava tehlikesi nnde, nbetlee iktidar ve muhalefet deiiklikleriyle
memleketin kaderine hakim bulunan siyasi partiler, areler, tedbirler arayacaklar yerde,
gerek anari ve terrn, gerek bu durumda kanlmaz bir ekilde tecelli eden ok vahim
ekonomik kriz ve perianln karsnda, sanki bunlar gnlk, geici olaylardanm gibi,
Devleti ve Cumhuriyeti kknden tehdit eden olaylar, birbirlerine kar Siyasi oyun
mevzular addetmilerdir. Vatanda, Memleket elden gidiyor, Devlet nerede? diye feryat
ederken, onlar, birbirlerine kar gnlk siyasi oyunlarn, bir de byk bir marifetmi gibi
televizyon ekranlarnda milletimizin karsna ftursuzca karak srdrp durmulardr.
Hele iktidar olabilmek iin parlamento aritmetii zerindeki oyunlar, partilerin birbirinden
90
milletvekili kaydrmalarn parlamento tarihimizin en yz kzartc olaylar olarak
hatrlamamak mmkn mdr?
Hi phe yoktur ki, gn gelince, millet ve tarih kendilerine u kanlmaz sualleri soracak
ve yakalarna yaparak cevap isteyecektir: Ne yapyordunuz beyler? diyecektir. Ne
dnyordunuz.. Memleketin halini grmyor muydunuz? Basn ve vatanda feryat
etmekte idi, iitmiyor muydunuz? Silahl Kuvvetler, Milli Gvenlik Kurulunda en sert, en
ciddi ekilde ikazlarda bulunuyorlard, duymuyor muydunuz? Zamann Genelkurmay
Bakan ve Kuvvet Komutanlar sizlere muhtra veriyorlard, okumuyor muydunuz? Ne
umuyordunuz? Ne bekliyordunuz?...
Hibir ilgi, hibir endie, hibir tela eseri gstermediinize gre, hibir tedbir
dnmediinize, hazrlamadnza ve anlamadnza gre, nereden ne gelecek, nasl bir
ey olacak, nasl bir mucize gerekleecek de, memleketin u feci gidii duracak ve iyilie
dnecek diye bekliyordunuz?. Hibir ey yapamyorsanz, istifa etmeyi de mi
dnmyordunuz?
Tarih, bunlardan bunu sormayacak m?
Elbette tarih grevini yapacaktr aziz vatandalarm, ancak biz tarihin tekerrr etmemesi
iin yeni Anayasaya bir takm yeni gvenceler koyduk. ncelikle hibir dnce ve
mlahazann Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn Devleti ve lkesiyle blnmezlii
esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin Atatrk milliyetilii ilke ve inklaplar ve
medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei ve laiklik ilkesinin gerei kutsal din
duygularnn, Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kartrlamayaca temel kavramn
Anayasaya hakim kldk.
Buna ilaveten siyasi ahlakn messeseletirilebilmesi iin de yeni Anayasaya koyduumuz
hkmlerle, partisinden istifa ederek baka bir partiye giren veya bu ekilde bakanlar
kurulunda grev alan Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin, yeliklerinin dmesine
Meclisin ye tam saysnn salt ounluu ile karar verilebilecektir. Partisinden istifa eden
milletvekili bir sonraki seimde istifa tarihinde mevcut herhangi bir partinin genel merkez
organlarnca aday gsterilemeyecektir.
Ayrca Anayasa Mahkemesince temelli kapatlan siyasi parti yesi milletvekillerinin yelii
de sona erecektir.
Bugn dahi kl krk yararak, bunca gz nuru dkerek Cumhuriyetin, Devletin, hrriyeti
demokrasinin, vatan btnlnn, millet blnmezliinin velhasl Trk varlnn huzur ve
selamet iinde mutlu gnlere kavumas iin hazrlanm yeni Anayasay, el altndan sinsi
propagandalarla sabote ederek, vatandan gznden drerek sadece ahsi ihtiraslarn
ve kinlerini tatmin etmek iin reddettirmee alan bu efendilere, gene bir gn gelecek,
tarih ve millet sormayacak mdr?
Anayasay reddettirmeye altnz... Kazara buna muvaffak olabilseydiniz, bundan ne gibi
bir netice, nasl bir hayr umuyordunuz?. Anayasay reddettirecektiniz de, ne yapacaktnz?
91
Sizler ki bu memleketi, milletin gzleri nnde batryordunuz, sizler ki Cumhuriyet
tarihinde, Cumhuriyete kar giriilmi en korkun suikastn, stelik de Devlet elinizde
olduu halde sadece seyircisi idiniz, Anayasay reddettirmekle acaba kendiniz iin ne
umuyordunuz?
Millet ve tarih, bunlara bu soruyu sormayacak mdr?
Acaba ne cevap vereceklerdir?.
Bunlar kadar basireti balanm insanlar bu millet grmemitir.
Basiretleri dn bal idi.. Bugn de hala baldr.
Ve dnnz ki bunlar, istikbalde de, bu memleketi sadece ve sadece kendilerinin idare
edebileceklerine inanmaktadrlar. Zira Tanr bu yetenei sadece bu kiilere bahetmitir !
Salahiyetli ve mesuliyetli siyasi yneticiler olarak yapmalar gereken pek ok grevi yerine
getirmeyen, memleketin sratle felaket uurumuna doru gidiine kar tamamen lakay
kalan, ahslarnn ve partilerinin siyasi menfaatlerini, Devletin ve memleketin menfaatleri
stnde tutmu olan eski siyasi liderlerin ve bunlarn yakn yardmclarnn, imdilik cezai
meyyidelere balanmam olsa bile lkenin 12 Eyll 1980 ncesi duruma gelmesindeki
siyasi ve vicdani sorumluluklar inkar ve gzard edilemez. Bunlarn, alacak yeni devirde
de siyasete devam etmelerinin, yeni Anayasann getirmeye alt siyasi bnye ve
fonksiyonlarn kurulmasna ve yaatlmasna imkan vermeyecei aikardr.
Yeni siyasi hayatta huzur ve skunun salanabilmesi iin bu eski siyasi yneticilerin bir
sre siyasi faaliyet dnda tutulmalar milli arzunun bir ifadesi olarak yeni Anayasann
geici maddeleri arasnda yer almtr.
Aziz yurttalarm,
Sizlerin byle mutlu bir yldnmnde, bu hazin manzaray gzlerinizin nne bir daha
sererek aclarnz tazelemek istemezdim.
Fakat unutmaynz ki, biz toplum ve millet olarak daha epey bir mddet 12 Eyll'den nce
ektiimiz strab zaten unutamayz... Ve, memleketimize gerekten mutlu bir gelecek
hazrlamak ve gerekletirmek istiyorsak, aslnda da katiyen unutmamalyz.
Bugn, Cumhuriyetin 59'uncu yldnmn kutluyoruz. ahsen sizlerin ve bizlerin, daha
byle ka mutlu yldnm kutlayacamz, mrlerimizin daha ka yldnmne
yeteceini hibirimiz bilemeyiz.
Ama hepimiz biliriz ki, bizler gelip geici iken, Trk Milleti ve Trkiye Cumhuriyeti, dnya
durduka payidar olacak ve yaayacaktr...
92
Bugn bizlere den en byk vatan grevi, insan olarak, Trk olarak, analar ve babalar
olarak den en kutsal grev, memleketimizin, milletimizin, gen nesillerin, evlatlarmzn,
yavrularmzn istikbalini dnmek ve onlara mutlu bir istikbal hazrlamaktr.
Bunun yegane aresi, Devlete ve memlekete sahip olmak, sahip kmaktr.
Bu ynde, bugn iin elinizdeki ilk imkan, atlacak ilk adm, Anayasa iin 7 Kasm'da
mutlaka sandk bana gidip vicdannzn sesine gre oylarnz kullanmanzdr.
Trkiye Cumhuriyetinin u 59'uncu yldnmnde, aziz Atatrk'n ruhu, muhakkak ki
bizlerle beraberdir, msterihtir ve mesuttur.
nk O'nun en byk, en kutsal eseri olan Trkiye Cumhuriyeti, bir kere daha
kurtarlmtr... Ve sizlerin iradenizle, milli iradenin koruyuculuuyla, artk bundan sonra bir
defa daha kurtarlmasna da ihtiya kalmadan gl, kuvvetli, huzurlu, mutlu ve mreffeh
yaayacaktr.
Btn vatandalarma sevgiler, sayglar sunuyorum.

Kayseri konumas... 30 Ekim 1982

Program" ile ilgili yurt gezisini 30 Ekim 1982'de Kayseri'de srdrd.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Kayseri konumasndan...
"1960 ve 1971 olaylarndan ders almayan siyasilerimiz yurdu 11 Eyll 1980 tarihine
getirdiler."
"Tekrar bir mdahale yaplmasn hi arzu etmiyorduk. Bu yzden de tarizkar mektuplar
alyor ve hatta yzmze kar dahi "Ne duruyorsunuz?" diyorlard. Asl garibi nedir biliyor
musunuz? Bunlar syleyenler arasnda milletvekilleri ve senatrlerin de olmasyd."
"Bize 12 Eyll'den sonra eitli evrelerden ok telkinler yapld. Eer bu milletin rahat ve
huzura kavumasn ve memleketin dzelmesini diliyorsak, en aa 5 sene
ayrlmamamzn gerektii, hatta bunu 10 seneye karmamzn en doru hareket olaca
syleniyordu. Ben ve arkadalarm, bu telkinlerin hibirisine kaplmadk."
"12 Eyll'den hemen sonra, sacsyla, solcusuyla bize alk tutanlar, bu Harekatn
yaplmasnn zaruri olduunu syleyenler, baktlar ki Anayasa hazrlanmaya baland,
baktlar ki bu Anayasada, 1961 Anayasas'nda bulunan o hudutsuz zgrlkler ve
zerkliklerin baz kstlamalara tabi tutulduunu rendiler, etekleri tutuarak, bu Anayasay
- kendi tabirleri ile - bombardmana baladlar."
93
"Meslek kurulular, bundan byle kurulu amalar dnda faaliyet gsteremeyecekler;
siyasetle uraamayacaklar; siyasi partiler, sendikalar ve derneklerle ortak hareket
edemeyeceklerdir. nlerinde meydan botu. istedikleri gibi at oynatyorlard. imdi, baz
disipline edici, evvelce yaptklarna mani olucu kaytlar getirince, "Bu Anayasa a ddr"
demeye baladlar."
"Bizim 1961 Anayasas'n aynen kabul edeceimizi mi hayal ediyorlard? O zaman 12 Eyll
Harekatna ne gerek vard?"
"Bizim vazifemiz, yurdun huzur ve gveni sarsldka meydana kp, kirletilen tencereyi
temizleyip, tekrar pisletmeleri iin yeniden ayn artlar iinde teslim mi etmektir? Biz bu kirli
tencere temizleyiciliinden artk kurtulmak ve tam manasyla yurt savunmasna dnk,
grevlerimizin banda olmak istiyoruz."
"Dernekler, vakflar, sendikalar ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, kendi konu
ve amalar dnda toplant ve gsteri yry dzenleyemeyeceklerdir. Eer o dernek,
bir gzelletirme dernei ise, onunla ilgili bir toplant ve gsteri yry dzenleyebilir.
Siyasi amal bir gsteri yapamaz."
"Biz partiler ierisinde muhtelif kollarn olmasna karyz. Erkek - kadn ayrm yoktur.
Erkek kolu yok ki, kadn kolu olsun. Bir parti btndr. Onun iinde kadn da vardr, erkek
de vardr. Genci de vardr, ihtiyar da vardr. Byle blnmelere karyz biz."
"1961 Anayasas'nn halk oylamasna sunulmasyla bu Anayasann halkoyuna sunulmas
arasnda byk bir fark vardr. O zaman, o Anayasann arkasnda bir parti vard. Biz byle
bir partiyi arkamza almadk. Bizim Anayasamzn dayand yer, partiler deildir. Zira,
biliyorsunuz ki onlar kapatld. Biz partilerin gcyle deil, milletin gcyle bu Anayasay
sizin tasvibinizden geirmek istiyoruz."

Program" erevesinde Kayseri'de yapt konuma yle:
(30 Ekim 1982)
Sevgili Kayserili Vatandalarm,
kr bizi size kavuturana. Bugne kadar bir trl gelememitik. Biliyorum ok davet
aldk, ama olmad. Hatta Valiye ve Garnizon Komutanna soruyormusunuz, "Acaba Devlet
Bakan bize dargn m, neden gelmiyor Kayseri'ye?" diye. Hayr, ne Valiye, ne Garnizon
Komutanna, ne de size dargnm. Ben de bugne kadar Kayserinize gelemediimden
dolay hakikaten zgndm. Bu zntm imdi gidermi oluyorum. Btn vatan sathnda
yaayan vatandalarmn bizde ne kadar kymetli yerleri varsa, sizlerin de ayn derecede bir
yeri, bir deeri vardr.
94
Sevgili hemehrilerim, Anayasay tantma gezisine kmadan evvel yaptm programmda,
buraya da yer vermek suretiyle imdiye kadar yerine getiremediim grevimi, bylece
yerine getirmi oluyor ve iimde bir rahatlk hissediyorum.
Dn btn Trkiye sathnda mu nder Atatrk'n kurup, bize emanet ettii
Cumhuriyetimizin 59'uncu yldnmn, millete byk bir coku ierisinde kutladk.
Hepimiz mutluyuz.
Geri dn yaptm konumamda btn vatandalarmn bu mutlu gnlerini kutladm, ama,
burada bir kere daha sizlerin Cumhuriyet Bayramn kutluyor ve hepinize Cumhuriyet
idaresi altnda rahat, huzur ve gven ierisinde mr boyu mutlu yarnlar diliyorum.
Sevgili Kayserililer,
Atatrk bize bu Cumhuriyeti armaan etti, emanet etti. Hayatta iken ok partili demokrasiye
gemek iin iki tecrbe yapt. iyi netice alamaynca vazgemek zorunda kald.
Vazgemeseydi, taptaze, gencecik olan Cumhuriyet idaresi de tehlikeye debilecek ve
memleket paralanabilecekti.
Eer erken vefat etmeyip de daha uzun yaasayd, muhakkak ki zaman geldiinde ok
partili sisteme geecekti. te O'nun arzu edip de, gerekletiremedii bu ok partili
sisteme, kinci Cihan Harbinden hemen sonra, 1946 senesinde geildi. Geildi ama, ne
badireler geirdik, ne alkantlar oldu. inizde gen yata olanlarnz bunlar bilmezler. O
gnleri yaayanlar ok iyi hatrlarlar. Onlar tarihe maloldu. Biliyorsunuz, sonunda, 27 Mays
1960 Harekat yapld. Yaplmasayd ne olurdu? Belki de daha, millet, ok partili hayata
alk deildi. Millet birbirine girdi, baba ile evlat bile birbiriyle konumaz oldu. Camiler ve
kylerdeki kahveler dahi ikiye blnd. Binaenaleyh, bu idare tarzna paydos diyelim
denilebilecek ve o zamana kadar demokrasi iin verilen mcadele boa gidebilecekti.
te bunu nlemek, Silahl Kuvvetlere dmt. Dmt ama, bu hareket alttan geldii
iin de memleket 22 ubat ve 21 Mays tehlikelerini atlatt.
Nihayet, 1961 Anayasas yapld ve tekrar normal, ok partili dneme dnld. 1967
senesine kadar bir ey olmad. Olmad ama, bu memleketi ve milleti paralamak, blmek
isteyen d ve i gler Anayasay ok iyi incelemiler, onun ak kaplarn tespit etmiler
ve bu ak kaplardan szmaya balamlard. En msait yeri de niversitelerimizde
bulmulard. Ufak ufak talebe hareketleri eklinde balayan, derslere girmeme, boykotlar,
okul igalleri, yollarda toplu yryler, gittike hzn artrarak sonunda bir sa - sol
atmas haline dnmt.
Bir yerde bir hareket, yani bir aksiyon varsa, mukabil bir hareket, yani reaksiyon da
muhakkak olacaktr. te niversitelerde sol hareketler balaynca, karsnda sa
hareketler de balad ve sonunda silahl atmalara kadar dnt.
95
Ne gariptir ki, niversitelerde bu olaylar olurken ve ieride yani niversitenin ierisinde
adam ldrlr, renciler birbirleriyle kyasya dvrlerken, niversitelerin idaresinden
mesul kiiler niversite iine devletin polis kuvvetini sokmuyorlard. nk Anayasada
niversitelerin zerk olduu yazlyd. Oras yani niversite, Trkiye Cumhuriyeti ne ait bir
niversite deil de sanki baka bir lke topraklar ierisinde bir niversiteydi.
Olaylar gittike byyp, adam ldrmeler, diplomat karmalar oalp, devletin lkesi ve
milletiyle blnmezlii ve kamu gvenlii tehlikeye girince, 12 Mart'ta zamann
Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar, Cumhurbakanna, Parlamento ya ve
ynetime bir uyar mektubu verdiler. Grev yine Silahl Kuvvetlere dmt.
Anayasada yaplan baz deiiklikler ve karlan kanunlar ve alnan sk gvenlik tedbirleri
sayesinde memleket tam huzur ve skuna kavumuken, sanki baka yaplacak bir i
yokmu gibi, o zamann ynetimi bir Af Kanunu kard ve hapishanelere giren o azl
anaristler ve terristler, daha tecrbeli olarak sahneye atldlar, yeniden tekilatlanmaya
baladlar.
Olaylar olaylar kovalad, 1960 ve 1971 olaylarndan ders almayan siyasilerimiz nihayet
yurdu 11 Eyll 1980 tarihine getirdiler. Yine memleket idaresinde sz sahibi olanlar,
milletten vekalet alarak Meclise gelenler, gemiten, yani tarihten ders almamlard.
Memleket yine elden gidiyordu. Bu vatann bekisi, koruyucusu Silahl Kuvvetler, bu sefer
eskisinden ok daha fazla sabr gstermiti. Tekrar bir mdahale yaplmasn hi arzu
etmiyorduk. Bu yzden de tarizkar mektuplar alyor ve hatta yzmze kar dahi "Ne
duruyorsunuz?" diyorlard.
Asl garibi nedir biliyor musunuz? Bunlar syleyenler arasnda milletvekilleri ve senatrlerin
de olmasyd. in garibi buydu. Biraz daha sabredelim desek, memleket elimizden kayp
gidecekti. Buna Trk Silahl Kuvvetleri gz yumamazd, yummad ve milletin arzusuna
uyarak, 12 Eyll Harekatn gerekletirdi.
Bize 12 Eyll'den sonra eitli evrelerden ok telkinler yapld. Eer bu milletin rahat ve
huzura kavumasn ve memleketin dzelmesini diliyorsak, en aa be sene
ayrlmamamzn gerektii, hatta bunu 10 seneye karmamzn en doru hareket olaca
syleniyordu. Ben ve arkadalarm, bu telkinlerin hibirisine kaplmadk. Zira, biz bu milletin
artk kafi siyasi tecrbeye sahip olduunu biliyorduk.
Bugne kadar kartlmam kanunlar kartlr ve Anayasa da Trk Milletine uygun bir
ekle getirilirse, asgari sene ierisinde tekrar demokratik parlamenter sisteme
dnebileceimize inanyorduk. Programmz da ona gre yapmtk. Nitekim, bugne kadar
409 kanun karlm ve en mhimi de, bizi bir daha 12 Eylllere getirmeyecek bir Anayasa
hazrlanmtr .
Sevgili vatandalarm, bugne kadar iki sene ierisinde, 409 kanun karld. 12 Eyll'den
evvelki bir sene ierisinde ise 49 kanun karlmt, siz bu ikisi arasndaki mukayeseyi
kendiniz yapn.
96
12 Eyll'den hemen sonra, sacsyla, solcusuyla bize alk tutanlar, bu Harekatn
yaplmasnn zaruri olduunu syleyenler, baktlar ki Anayasa hazrlanmaya baland,
baktlar ki bu Anayasada, 1961 Anayasas'nda bulunan o hudutsuz zgrlkler ve
zerkliklerin baz kstlamalara tabi tutulduunu rendiler, etekleri tutuarak, bu Anayasay
- kendi tabirleri ile - bombardmana baladlar. O kadar yazdlar ve sylediler ki, eski
Anayasann ayn olan maddelerine bile saldrmaya baladlar.
Sanki bu Anayasann hibir olumlu ve iyi maddesi yokmu gibi, yazdlar da yazdlar. Dikkat
ederseniz, bu geziye kncaya kadar, bu konuda konumadm. Yalnz, birka yerde,
"Acaba 1961 Anayasasnn aynn veya ondan daha fazla zgrlkleri ve zerklikleri ihtiva
eden bir Anayasa m bekliyorlard?" diye konutum. Biliyorsunuz bu gezim srasnda
Anayasada mevcut bir ksm hkmleri izah ettim. Burada da birka noktaya daha temas
edip, eletirileri cevaplayacam.
Sevgili Kayserili Kardelerim,
1961 Anayasamzda Olaanst Hal Durumu kabul edilmiti. Bu, 1961 Anayasamzda da
vard. Ancak, bu olaanst hal, sel baskn, zelzele ve yangn gibi tabii afetlere inhisar
ettirilebiliyordu.
1961 'den beri bir trl buna ait kanun karlamadndan, o hallerde dahi, olaanst
durum ilan edilemiyordu. Byle bir Olaanst Hal Kanunu olmaynca da, yurdun bir veya
birka yerinde cereyan eden anarik olaylar zerine Skynetim ilan etmek mecburiyetinde
kalnyordu.
imdi hazrlanan bu Anayasa ile olaanst hal kabul edilmi ve ikiye ayrlmtr.
Birisi, tabii afet ve ar ekonomik bunalm sebebine dayanyor, dieri ise iddet olaylarnn
yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebebine dayanyor.
Her iki halde de Cumhurbakannn bakanlnda toplanacak olan Bakanlar Kurulu, yurdun
bir veya birka blgesinde veya btnnde olaanst hal ilan edebilecek, fakat, hemen bu
karar Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunacaktr.
Meclis isterse olaanst hal sresini deitirebilir, kaldrabilir ve her defasnda, drt ay
gememek zere, Bakanlar Kurulunun istemiyle uzatabilir.
Bakanlar Kurulu, olaanst hal sresince kanun hkmnde kararnameler karabilir.
Ancak, bu kararnameler yine ayn gn Trkiye Byk Millet Meclisi ne sunulur. Meclis
isterse, bu kararnameyi deitirebilir, kaldrabilir.
Bu olaanst halin ilannda vatandalara getirilecek ykmllkler, temel hak ve
hrriyetlerin nasl snrlandrlaca veya nasl durdurulaca, kamu grevlilerine ne gibi
yetkilerin verilecei, olaanst ynetim usulleri, karlacak bir kanunla dzenlenecektir.
97
Bylece sk sk skynetim ilanna gerek kalmayacaktr. Evvela olaanst hal ilan
edilecek, olaanst hal ile olaylar nlenemezse o takdirde skynetim ilan edilecektir.
Bu husus, eski Anayasamzda bir noksanlk idi ve her gelen iktidar bu noksanlktan
yaknrd. Yaknrd ama, Anayasada bir deiiklik iin de hibir giriimde bulunmazd. Ho,
giriimde de bulunsa, muhalefetteki partiler muhakkak karsna karlard. iktidar onu
bildiindendir ki, giriimde bulunamazd. nk, bizde yerlemi bir gelenek var. Muhalefet
demek, iktidarn her yaptna muhakkak hayr diyecek, onun karsna dikilecek bir parti
demektir.
O, kanunun veya kanun deiikliinin millet yararna olduuna inansa da muhalefet
edecektir. te onun iin bir trl Olaanst Hal Kanunu karlamamtr.
Sevgili Hemehrilerim,
Biraz da meslek teekkllerinden bahsetmek istiyorum sizlere. Toplum hayatmzda, baz
mesleki faaliyetler, o derece nemlidir ki, bunlar fertler tarafndan tek balarna yrtlen
faaliyetlerden olmakla beraber, birer kamu hizmeti gibidir.
Avukatlk, hekimlik, eczaclk, eitli branlarda mhendislik ve bunlara benzer dier baka
faaliyetler, alelade mesleki dernekler eline de terk edilmemitir. Devlet bunlar kamu
tzelkiisi niteliindeki mesleki kurulular iinde toparlam ve tanzim etmitir.
Bunlarn kendilerine mahsus kanunlar vardr. Bu kanunlarla kendilerine tannm devlet
yetkileri ve imtiyazlar vardr. Geri bunlarn hepsi birer meslek kuruluudur, ama, kamu
tzelkiisi olmalar dolaysyla devletin unsurlar, paralar durumundadrlar.
12 Eyll'den nce bunlarn bazlar da rayndan kmt. Tamamen kanunlarnda gsterilen
mesleki gayeler ve faaliyetler iinde olmalar gerekirken, siyasi ve hatta ideolojik maksatlar
peinde koan ve bu trl faaliyetlere girienler ok grlmtr. Bunlardan bir ksmn,
kk bir grup eline geirmi, ondan sonra da akla, hayale gelmez oyunlarla, hep kendi
ellerinde muhafaza etmi, siyasi partilere, ideolojilere peke ekmilerdir. Meslein dier
mensuplar, bu kendi teekkllerini, o kck gruplarn elinden ou kere
kurtaramamlardr. Yneticileri seecek olan Genel Kurul toplantlar, o suretle
tertiplenmitir ki, pek ok meslek mensubu bu toplantlara katlamam, katlsa bile
ekindiinden oy kullanamam veya kasten uzayp giden toplantlarn sonuna kadar
beklemeye imkan gremeyip ayrlm, onlar ayrlr ayrlmaz da siyaseti veya ideolojik
kk grup, derhal yneticilerin seimlerine geerek, meslek teekklnn zerindeki
hakimiyetlerini srdrmlerdir.
Mesela, 2500 yesi olan bir meslek teekkl, 100 - 150 kiilik bir grup tarafndan bu trl
oyunlarla, senelerce zaptedilmi vaziyette tutulmu ve bylece siyasete ve ideolojiye alet
edilmitir.
Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas iin bir kanun mu hazrlanyor, bu meslek
teekkllerinin hemen hepsinin bakanlar veya bakan yardmclar, btn meslek
98
teekkl adna beyanat verip, bu kanun tasarsna kar kar. Ve iin en garip taraf ise bu
beyanatn, radyo ve televizyondan verilmesidir. Bunlar sanki meslek teekkl deil de,
birer siyasi parti temsilcileri. Ayn onlar gibi hareket ederler. imdi yeni hazrlanan ve sizin
tasvibinize sunulan Anayasa bu konuyu da ele alm ve bu kurulularn, yalnzca belli bir
meslee mensup olanlarn mterek ihtiyalarn karlayan, mesleki faaliyetlerini
kolaylatran, meslein genel menfaatlerine uygun olarak gelimesini salayan, meslek
mensuplarnn birbirleriyle ve halk ile olan ilikilerinde drstl ve gveni hakim klmak
zere meslek disiplini ve ahlakn koruyan, birer kurulu olmasn ve ancak bu ynde
almasn hkme balamtr.
Bundan sonra bu kurulular seimlerini hakim nnde ve gizli oyla yapacaklar ve btn
mensuplarnn seime katlmas iin gerekli tedbirleri alacaklardr.
Devletin kamu kurumu ve kurulularnda alanlarla, kamu iktisadi teebbslerinde
alanlarn, bu meslek kurulularna girmeleri mecburi tutulmamtr.
Bundan evvel, eer, bu meslek teekkllerine girmezse, oraya ye olmazsa, mesleini
yapamazd.
Devlette alan, kamu kurumunda alanlar, bu gibi teekkllere girmek mecburiyetinde
deildirler. ster girer, ister girmez.
Yine bu meslek kurulular, bundan byle kurulu amalar dnda faaliyet
gsteremeyecekler; siyasetle uraamayacaklar; siyasi partiler, sendikalar ve derneklerle
ortak hareket edemeyeceklerdir. Bu konuda baz kt niyetli kiiler, menfi propaganda
yapyorlar. Yani "Sizler artk siyaset yapamayacaksnz" diyorlar. Hayr, kurulu olarak,
meslek teekkl olarak yapamaz. Herkes, bir siyasi partiye girmekte, ahsen siyasetle
uramakta serbesttir. Ama kurulu olarak, o kurulu olarak siyasetle uraamaz.
Ayrca, bu meslek kurulular devletin idari ve mali denetimine tabi olacaktr. Bugne kadar
bunlar hibir denetime tabi olmazlard. Eer bu kurulular, amalar dnda faaliyet
gsterirlerse, sorumlularn grevlerine mahkeme kararyla son verilebilecektir.
Trk Devletinin, varlk ve bamszlnn, lkenin ve milletin blnmez btnlnn,
toplumun huzurunun korunmas ve devletin Anayasada belirtilen temel niteliklerini tehdit
edici faaliyetlerin nlenmesi maksadyla gecikmesinde saknca bulunan hallerde, mahallin
en byk mlki amiri, bu organlar geici olarak grevden uzaklatrabilecektir.
Bu uzaklatrma karar, gn iinde mahkemeye bildirilecek, mahkeme de bu kararn
uygun olup olmadn en ge 10 gn iinde karara balayacaktr.
te bir ksm kiilerin kar ktklar noktalar bunlardr. Zira, 1961 Anayasas'nda bu
kstlamalarn hibirisi yoktu. Hatta u kayt vard: "idare, seilmi organlar bir yarg mercii
kararna dayanmakszn geici veya srekli olarak grevden uzaklatramaz". Byle bir
kayt vard. Baka hibir kayt yoktu. nlerinde meydan botu. istedikleri gibi at
oynatyorlard.
99
Evet, at oynatyorlard. imdi, baz disipline edici, evvelce yaptklarna mani olucu kaytlar
getirince, "Bu Anayasa a ddr" demeye baladlar.
Bu Anayasann hibir maddesi, doru drst alan, kurulu maksad dna kmayan,
memleketi blmek ve paralamak isteyen rgtlerle ibirlii yapmayan, terrist ve
anaristleri arasnda barndrmayan hibir kurulua, hibir kstlama getirmemektedir.
Eer yukarda saydm faaliyetlerin iinde bulunacaklar ise neden ekiniyorlar? Neden
gocunuyorlar? Anlamak mmkn deil.
Demek ki, gizli baz emelleri var. Bizim 1961 Anayasas'n aynen kabul edeceimizi mi
hayal ediyorlard? O zaman 12 Eyll Harekatna ne gerek vard?
Bizim vazifemiz, yurdun huzur ve gveni sarsldka meydana kp, kirletilen tencereyi
temizleyip, tekrar pisletmeleri iin yeniden ayn artlar iinde teslim mi etmektir?
Biz bu kirli tencere temizleyiciliinden artk kurtulmak ve tam manasyla yurt savunmasna
dnk, grevlerimizin banda olmak istiyoruz. Dnyann iinde bulunduu siyasi ve
ekonomik durumu gryorsunuz. Her gn, dnyann bir veya birka yerinde tehlikeli
durumlar meydana kyor. inde bulunduumuz Ortadou nun hali de hepinizce malum.
Yarnn daha iyi olacandan endieliyiz.
Blgede baz glerin atacaklar yanl bir adm, btn blgeyi kan ve ate deryasna
dntrebilir. Byle bir durumda biz, ierdeki pisletilen tencereyle mi uraacaz?
Sevgili Hemehrilerim, Sevgili Vatandalarm,
imdi biraz da toplant ve gsteri yryleri ile ilgili blmden bahsetmek istiyorum. 1961
Anayasamz'da bununla ilgili yalnz u kadarck bir hkm vard:
"Herkes nceden izin almakszn, silahsz ve saldrsz toplanma ve gsteri yry
yapma hakkna sahiptir. Bu hak ancak, kamu dzenini korumak iin kanunla snrlanabilir".
1980'den nceki yllarda, en ok ktye kullanlan haklardan birisi de bu idi. Bilhassa,
stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirlerimizde, hemen hemen her hafta bir toplant ve
gsteri yry yaplrd.
Biz bu hakk da Batdan aldk. Ancak, Batdaki bu hak bizdeki gibi kullanlmyor.
Gsteri yry yapanlar, ellerinde pankartlarla yolun sandaki kaldrmdan ikierli
kollarla yrrler ve hi kimseyi rahatsz etmeden, ehir dzenini ve trafiini aksatmadan
sona erdirirler. Batda bunlar grdk biz, gryoruz.
Bir de bizdekine baknz. Eer o gn bir toplant ve gsteri yry varsa, bir kere o ehrin
btn emniyet kuvvetleri, hatta civar illerden getirilen emniyet kuvvetleriyle, askeri birlikler
100
seferber edilmilerdir. nk her an bir olay kabilir. Her an yakma, ykma olay kabilir.
Her an kavga kabilir. Nitekim, gemite bunlar ok olmutur.
Yeni Anayasamzda, bununla ilgili ne gibi hkmleri getirdik, imdi onlar syleyeceim.
Bir kere, yine herkes nceden izin almakszn, silahsz ve saldrsz toplant ve gsteri
yry yapabilecektir. Ancak, istedii yerde deil. Gerekirse ehir dzeninin bozulmasn
nlemek amacyla idari merci, gsteri yrynn yaplaca yer ve gzergah tespit
edebilecektir.
Ayrca, kamu dzenini ciddi ekilde bozacak olaylarn kmas veya milli gvenlik
gereklerinin ihlal edilmesi veya Cumhuriyetin ana niteliklerini yok etme amacm gden
fiillerin ilenmesinin kuvvetle muhtemel bulunmas halinde, kanunun belirleyecei yetkili
mercii, -ki bu yetkili mercii muhakkak mlki amir olacaktr,- belirli bir toplant ve gsteri
yryn yasaklayabilecek veya iki ay amamak zere erteleyebilecektir.
Ayrca, dernekler, vakflar, sendikalar ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular,
kendi konu ve amalar dnda toplant ve gsteri yry dzenleyemeyeceklerdir.
Bir misal vereyim: Eer o dernek, bir gzelletirme dernei ise, onunla ilgili bir toplant ve
gsteri yry dzenleyebilir. Siyasi amal bir gsteri yapamaz. Pahallkla mcadele
dernei kurulmusa ve eer herhangi bir ey pahallanm, hayat pahallanmsa bununla
ilgili gsteri ve yry o dernek yapabilir. Baka dernek bu toplanty yapamaz. te
bunun manas budur.
te, sevgili vatandalarm, bu maddeye de satamalar var. Sebebi malum. Eskiden olduu
gibi mtemadiyen tansiyonu gergin tutmak ve halk bizar edip, "lanet olsun, byle dzen
olacana her gn tetik zerinde durup yaayacamza, hangi rejim gelirse gelsin, yeter ki
rahat ve huzur iinde yaayaym" dedirtmektir. Vatandaa bunu dedirtmektir.
Sanki onlarn zledikleri o rejim gelse, byle gsteri yry yapabileceklermi gibi, bunu
maa olarak kullanyorlar.
imdi, o melunca emellerine ulaamayacaklarn anlaynca, tabii buna da kar
kacaklardr. Nitekim kyorlar.
Sevgili vatandalarm, Diyarbakr konumamda siyasi partilerin genlik kolu, kadn kolu gibi
kollarnn olmayacan sylemitim. Bu konuda - imdi burada kadnlarmz da var - yanl
propaganda yapyorlar. Diyorlarm ki, "Artk bundan sonra kadnlarmz siyasetle
uraamayacaklar".
Hayr, biz partiler ierisinde muhtelif kollarn olmasna karyz. Erkek - kadn ayrm yoktur.
Erkek kolu yok ki, kadn kolu olsun. Bir parti btndr. Onun iinde kadn da vardr, erkek
de vardr. Genci de vardr, ihtiyar da vardr. Byle blnmelere karyz biz. Hatta
kadnlarmzn partilerde vazife almasndan sevin duyarz. Bir ok lkelerde babakanlar
101
dahi kadnlardan, Devlet Bakan kadnlardan. Bizde niye olmasn? nanmaynz bu gibi
propagandalara.
Sayn kardelerim, sizlere de Anayasamzn birka hkmn izah ettim. Bizler bu
Anayasay hazrlarken, gemiten byk ders aldk. Hangi hususlarda sknt ekmi isek,
onlar giderici baz tedbirler ngrdk.
Biraz evvel de ifade ettiim gibi, kt niyetli olmayan, kanun ve nizamlara saygl kii ve
kurulular iin bu Anayasa, hak ve hrriyetlerde hibir kstlama getirmemektedir. Onlar, her
trl hak ve hrriyetlerden istifade edebileceklerdir. Bu hak ve hrriyetleri tahrip etmek veya
lkeyi kargaa ortamna ekmek isteyenlere de mani olacak ve ensesinden tutup kanunun
gsterdii mercie teslim edecektir.
Bilmem sizleri kafi derecede aydnlatabildim mi?
Sizleri de bir hayli ayakta tuttum. Ancak, hepinizin sahip olaca ve tasvibinizle yrrle
girecek olan bu Anayasay doru olarak anlatmak benim grevimdi. Ben de sizler kadar
yoruluyorum. Ama bu yorgunluk vatan ve millet uruna ekildii iin bana huzur
vermektedir.
Gerekirse, arkadalarmla beraber bu yolda hayatmz dahi feda edebiliriz. Feda olsun. Bu
yatan sonra bir insan ne bekleyebilir ki? Bir fani iin en byk mutluluk, vatan ve milletine
yararl hizmet yapmaktr. Bunu yapabiliyorsak ne mutlu bizlere.
Bir noktaya daha dikkatinizi ekmek isterim. 1961 Anayasas'nn halk oylamasna
sunulmasyla bu Anayasann halkoyuna sunulmas arasnda byk bir fark vardr. O
zaman, o Anayasann arkasnda bir parti vard. Biz byle bir partiyi arkamza almadk.
Bizim Anayasamzn dayand yer, partiler deildir. Zira, biliyorsunuz ki onlar kapatld. Biz
partilerin gcyle deil, milletin gcyle bu Anayasay sizin tasvibinizden geirmek
istiyoruz.
Kapatlan partilerin st ynetici durumunda olanlar ve bilhassa lider kadrosu, eski tekilat
mensuplar vastasyla bu Anayasaya menfi oy verilmesi iin propaganda yaptrmaktadrlar.
Merak etmeyin, bunlardan haberimiz var. Bunlara mani olmak isteseydik, elimizde eitli
imkanlar vard. Fakat istemedik. stemedik nk; istedik ki onlarn bu menfi tutumlarna
ramen, bu Anayasa byk bir ekseriyetle tasvip grsn ve onlar da yaptklarndan, eer
pimanlk duyma hisleri varsa, piman olsunlar, utansnlar.
Biz hi kimseyi arkamza alp, destek aramadk. Bizim desteimiz sizlersiniz. Sizler, bu
millet, bizi greve ard. Sizlerin isteine uygun olarak bu Harekat gerekletirdik.
Zannediyorum ki, bize kar olan gveninizi sarsacak bir durum yaratmadk.
Biz diyoruz ki : Bu Anayasa uzun sre Trkiyemize rahat ve huzur getirecektir. Biz buna
inanyoruz. Sizlerin de inanmanz rica ediyoruz.
102
imdi biraz evvel, Vali ve Belediye Bakannz bana ehrin fahri hemehrilik beratn ve
anahtarm takdim ettiler. Altn anahtar deil ha, bronz anahtar. Bundan byk bir mutluluk
duyduk. Ben de sizlerin hemehriniz olmakla, Kayserili olmakla byk kvan duyuyorum.
Kayserililer her sahada alkandr ve btn Trkiye sathnda Kayserililerin alkanl
bilinmektedir. Bu alkanlnz devam ettirirseniz, Kayseri rnek bir ehir olacaktr.
Ayrca, yeni Anayasay pirin plaketler zerine yazmlar, bana hediye ettiler. Ondan da
byk bir memnuniyet duydum. nallah bu Anayasann o pirin kadar mr uzun olur,
memlekete huzur ve gven getirir. Biz huzur ve gven getireceine inanyoruz. Sizlerin de
inanmanz rica ediyoruz.
Hepinize ahsm, Konsey yesi arkadalarm ve Babakan adna sevgiler, sayglar
sunuyorum. Saolunuz.

Adana konumas... 31 Ekim 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 31 Ekim 1982'de Adana'da bir konuma yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Adana konumasndan...
"Szde, bu Anayasa kabul edilirse, iilerin hibirisi siyasetle uraamayacak ve
seimlerde de oy veremeyecek, aday olamayacakm. Hepsi yalandr, hem de kuyruklu
yalandr."
"Hkmetlerin zaaflar, kanunlarn yetersizlii ve yetmezlii ve 1961 Anayasas'ndaki
boluklar ve eksiklikler yznden alma hayatnn rayndan kmasn nleyememitir."
"Grevler, gerek maksatlarndan saptrlarak, "ideolojik mcadele" silah ve vastas haline
getirilmitir. Bir sendika rekabeti balatlmtr. Kim daha fazla koparacak yarna
giriilmitir."
" hayat iinde, iinin gerek menfaatlerini, memleketin karlarn dnmeyen, yalnz ve
yalnz kendi menfaatlerinin veya ideolojik mcadelelerinin peinden koan ve sendika
aalar denilen bir snf insan tremitir."
"Dnyann hibir yerinde almyoruz diye sevin ifade eden davullu - zurnal grev
yaplmaz."
"Sendika, iinin ekonomik ve sosyal haklarn koruyacaktr. Eer siyasetle uramak
istiyorsa, gider bir parti kurar veya bir partiye girer. Bu sendikadr. Hem sendika, hem parti
olmaz. Onun iin sendika sendikaln, parti partiliini, devlet devletliini bilecektir."
103
"Lokavt bir hak deil, greve kar uygulanan bir durumdur. Onun iindir ki, Anayasaya
koyarken grev ve lokavt hakk diye deil, grev hakk ve lokavt dedik. Lokavt bir hak deildir.
Ama grev bir haktr."

Program" erevesinde Adana'da yapt konuma yle:
(30 Ekim 1982)

Sevgili Adanal Hemehrilerim,
Evvela hepinize ahsm, Konsey yesi arkadalarm ve Babakan adna, gsterdiiniz bu
byk sevgiden, tezahrattan dolay, candan teekkr ediyorum.
Biliyorsunuz, 16 Ocak 1981 gn Adana'ya gelmi ve ok yamurlu bir havada sizlere yine
hitap etmitim. O gn yaptm konumada, daha ziyade sendikalar zerinde durmu ve bir
ksm sendika aalarnn yaptklarn, sizlerden kesilen paralarla neler yapldn, neler
alndn, nasl arur edildiini anlatmaya alm ve gelecekte bunlar nleyici tedbirler
getireceimizi, sendikalarn Devlet tarafndan denetleneceini sylemitim.
Bugn, yine arl ii sorunlar ve sendikalar olmak zere Anayasamzda yer alan birka
noktaya temas edeceim.
Sevgili vatandalarm, hemen peinen unu syleyeyim ki, her yerde ifade etmeye
altm, o yalan makinelerinden mtemadiyen yalanlar karan, ona buna amur
sratan, malum evreler yle bir haber yaymaya balamlar:
Szde, bu Anayasa kabul edilirse, iilerin hibirisi siyasetle uraamayacak ve seimlerde
de oy veremeyecek, aday olamayacakm. Hepsi yalandr, hem de kuyruklu yalandr.
Bizim temiz iilerimiz ne bilsin, herkesi kendisi gibi kabul ediyor. Bazen yle yalanlara da
kanabiliyor. Nitekim, bir grup ii, ta Ankara'ya kadar gelerek, bunu renmek istemi.
Hakikati rendikten sonra da msterih olup dnmler. Bir sr de yol paras vermiler
zavalllar.
Bu hususu peinen sylyorum ki, bir ksm ii arkadalarn arasnda bu gibi yanl
haberlere inananlar varsa, doruyu bilsinler.
Sevgili Adanallar, gemite bu memleketin, ii olaylarndan ne byk zararlara uradn
sizler de biliyorsunuz. Yalnz zmir TAR plik Fabrikasnda 100 milyon lira civarnda,
tahribattan mtevellit zarar- ziyan olmu ve bu zarar - ziyan Devlet demitir.
Fabrika tamir edilinceye kadar geen aylar ierisinde urad zarar ve memleket
ekonomisine ykledii yk, bunun dndadr. 100 milyonun dndadr.
104
Buna benzeyen kanunsuz grevler ve kanunsuz igaller ve bunlarn sonucunda yine
uranlan zarar ve yurdun bu yzden ektii ekonomik skntlar hep beraber yaadk.
Bu konuda birka misal vereceim sizlere. Biliyorsunuz bu memleket ttn yetitirir. Hatta
yetitirdiinin fazlasn darya ihra eder, satar. Yurt iindeki vatandalarmzn sigara
ihtiyacn karlayacak kadar fabrikas da var. Fakat gelin grn ki, seneler ve senelerce,
her gelen iktidar dneminde bu sigara problemi zlemedi. Vatanda, sigarasn
karaborsadan almak zorunda kald. O tarihlerde 35 lira olan bir paket sigaray
karaborsadan 60 - 70 lira arasnda zorla bulabiliyordu. Bulabilirse o da. Bunun sebebi
neydi?
Sebebi, fabrikalarn tam kapasiteyle almamas, ilerin yavalatlmas, sigara
kaaklarnn ve karaborsaclarn da bunlar tevik etmesiydi. Bugn, yeni fabrika devreye
girmeden btn yurdun sigara ihtiyac karland, yaplm olarak d lkelere satlabildii
gibi, ayrca, depolar da sigara ile dolu bir vaziyette bulunuyor.
Yine, bir zamanlar memlekette elektrik ampulleri bulunmuyor ve herkes Trkiye dndan
temin etme yarna giriiyordu.
Memlekette ampul fabrikas m yok? rettii kafi mi gelmiyor? Hayr, ama memleket
ekonomisini gittike daha ktye srklemek isteyenler, ideolojik maksatl greve
bavuruyorlar.
Aylarca ve senelerce fabrikalar kapal kalyordu. stelik isiz kalan iilerimizin cretleri,
ilgili sendika tarafndan verilmiyordu. Hatta yars verilse, ii katlanabilecekti. Fakat ne
gezer. Ayda bin veya iki bin liray vermek suretiyle iiyi de perian duruma sokarlard. O
iyerindeki iiler grevde ise, cretlerini alamazlar veya biraz evvel sylediim gibi bin - iki
bin lira alrlar, ama, iyerinin bal olduu sendikann idareci ve yneticileri, aylklarn
muntazaman alrlard.
Trkiye'de btn askeri birliklerin pillerini karlayan bir pil fabrikas, iki sene grev yznden
imalat yapamam ve Silahl Kuvvetler, pil ihtiyacn dviz vererek dardan almak zorunda
kalmt. Sebebi yine ideolojik ve biraz da pil imal eden diler fabrikalarn bunu tevik
etmeleridir.
Daha buna benzer, yzlerce misal vermek mmkndr.
Sevgili vatandalarm, imdi yeni hazrladmz Anayasada alma hayatn dzenleyen
esaslardan bahsedeceim.
Bu esaslar yeni Anayasann en fazla eletirisine uram hkmleri arasnda
bulunmaktadr.
Yeni Anayasann bu konudaki bir ksm hkmlerine yaplan itirazlar, benim ve Konsey
yesi arkadalarmn da hassasiyetini zerine ekmitir.
105
Evvela dikkatinizi bir gerek zerinde younlatrmanz isterim. Bizler askeriz. i
hayatnn da, iveren hayatnn da iinde yetimi deiliz. O halde bu alandaki meselelere
tamamen objektif olarak yzde yz tarafsz bir gzle bakabilecek bir mevkide bulunuyoruz.
ki taraftan hibirine zel bir mensubiyetimiz bulunmadna gre, sadece objektif bilgilerin,
gemi tecrbelerin ve zellikle memleket menfaatlerinin altnda meseleleri ele
alabilmek imkanna sahip bulunuyoruz.
Anayasann her maddesi ve maddelerdeki her bir hkm zerinde byk hassasiyetle
durmuuzdur. Bundan kimse phe etmesin. Bilhassa alma hayatna ilikin esaslar biraz
ar saylabilecek eletirilere hedef olunca, bu esaslar zerinde hassasiyetimiz daha da
younlatrlmtr.
Biz, iki taraftan hibirine mensup olmadmza gre, belki alma hayatna uzaktan
baktmz sylenebilecektir. Hayr, alma hayatna uzaktan deil, aksine ok yakndan
bakyoruz. Yzde yz tarafsz bir gzle, bu mnasebetlerin tarihi geliimi iinde geirdiimiz
tecrbelerin ve millete alnan derslerin nda sadece ve sadece vatandalarmzn ve
memleketin menfaatleri ynnden meseleye bakyoruz.
Bunu ispat etmek ve meselelere gerekten ne kadar tarafsz bir gzle baktmz ortaya
koymak bakmndan, btn mevzuat, tarihi geliiminden, yani balangcndan ele alp tahlil
etmek istiyorum sizlere.
Biraz zamannz alacam ama, ii ve iveren mnasebetlerinin tarihine kadar gideceim,
onun iin iyi dinleyin.
Hepiniz bilirsiniz ki, retimin iki ana unsuru vardr. Biri emek, dieri sermayedir. Bu iki ana
unsur, iki tip insann ahsnda tecelli eder. Biri iidir, yahut dier bir tabirle alandr,
dieri sermaye sahibi, yani iveren veya dier bir tabirle altrandr. i, ekonomik
bakmdan iveren karsnda gszdr. veren ise ekonomik bakmdan gldr. En
azndan iiye kar gl durumdadr. Fakat bu iki insann, ikisi de birbirine muhtatr.
nk yalnz emekle retim olmaz, muhakkak sermaye de lazmdr. Bunun gibi yalnz
sermaye ile retim olmaz, muhakkak emek de lazmdr.
Dnyadaki ilk sanayileme hareketlerinde, ii ve iveren birbirlerine kar tam bir hrriyet
iinde kar karya ve yalnz braklmlardr. Zira sanayileme devri ayn zamanda temel
hak ve hrriyetlerin de artk nazari olmaktan kmaya ve fiiliyata dklmeye balad bir
devrin balangc ile hemen hemen ayn tarihe rastlar. Bu sebeple o zamann hrriyet
anlay iinde "Brakalm bu iki insan, yani ii ve iveren kendi hak ve ilikilerini kendileri
dzenlesinler. Aralarndaki bu ilikileri kendileri serbest pazarlkla kursunlar" denilmitir o
tarihte.
Fakat, bunun sonucu ne olmutur bilir misiniz? ktisaden gl olan iveren, zayf olan iiyi
istismar etmeye balamtr. Bu tarihi bir gerektir. veren iiyi smrmtr.
Btn toplumlarda zengin insanlarn says, orta halli ve hele fakir insanlardan daha azdr.
iverenler retimde bulunabilmek iin, iiye kesinlikle muhta durumda olmalarna
106
ramen, iveren az, ii daha ok olduu iin basit tabiriyle arz ve talep kanunu ilemi, ii
says istihdam imkanlarndan fazla olunca, bir i iin pek ok insan ayn zamanda
bavurunca, ii cretleri dm, bunun yan sra i artlar da ar tutulmutur. Yani ii
boaz tokluuna altrlmaya balanmtr.
Bu alanda ii - iveren mnasebetleri insanca bir ekil alncaya kadar pek ok ac, zc,
insanlk namna esef verici, hatta utandrc mcadeleler cereyan etmitir.
Neticede baklmtr ki, eer Devlet koruyucu tedbirlerle iinin yannda yer almazsa, eer
Devlet koruyucu tedbirlerle alma hayatn dzenlemezse, ii ezilmektedir.
Zira aslnda her iki taraf da btn hrriyetlerden istifade etmektedir. Ama, birinin dayanma
gc vardr, dierinin dayanma gc yoktur. Bu itibarla nice esef verici olaydan ve
tecrbeden ders alan devletler, iiyi korumak ve onun haklarn kaptrmamak iin iinin
yannda yerlerini almlardr.
Bizim toplumumuz, henz sanayileme bakmndan geri kalm bir toplumdur. Bu sebeple
de bizim tarihimizde Batdaki zc atmalar ve mcadeleler gemite grlmemitir.
nk o tarihlerde sermayedar, yani iveren yok denecek kadar azd Trkiye'de. i ise
sanayi iisi deil, tarm iisiydi. Tarm alannda da ilikiler tarihi birtakm esaslara gre
srp gitmekteydi. Trkiyemizde byk tarm iletmeleri de bulunmad iin tarmda
bilhassa byk renber aileleri, kalabalk ifti aileleri, retimdeki emek unsurunun en
byk ksmn meydana getirmekteydiler.
Memleketimizde sanayileme, Cumhuriyet devriyle balamtr. Ve halen de devam
etmektedir. Sanayileme Cumhuriyet devrinde balaynca, ii - iveren ilikilerini yzst
brakmamak ve Batda cereyan etmi atmalarn memleketimizde tekrarlanmasn
nlemek iin 1936 ylnda 3008 Sayl Kanunu karlm, tam bir sanayileme dnemine
girilmeden evvel bizzat Devlet i hayatn ve alma mnasebetlerini dzenlemek suretiyle
ii ve iverenin arasna girmitir.
Bu suretle de alma hayatnn mnasebetleri toplumda dier mnasebetler gibi ikili
mnasebetler eklinden km, Bat'nn birok lkelerinde de grld zere l
mnasebet halini almtr. Yani artk alma hayatmzda ii ve iveren tek balarna kar
karya deildirler . Aralarnda Devlet vardr.
Sevgili vatandalarm, ii iverene nispetle daha ziyade korunmaya muhta olduu iin
Devlet, iverenden ziyade esas itibariyle iiyi korumak amacyla ii - iveren
mnasebetlerine mdahale etmi ve bunlarn arasna girmi bulunuyor.
Bu suretle i hukuku yeni bir gelime ynn tutmutur.
Hatrlatmak isterim ki, i hukukunun en nemli kural, ii - iveren mnasebetlerini
dzenleyen hukuk kaidelerinin yorumlanmasnda bir tereddt hasl olursa, yorumun daima
ii lehine yaplaca hususundaki kuraldr. Bu, hukuk kuraldr. Bir anlamazlk karsa
daima ii lehine bir kural iler.
107
alma hayatmz bu suretle geliirken, sendikalarn kurulmas, toplu i szlemelerinin,
grev ve lokavtn kabulyle i mnasebetleri daha da salkl bir gelime imkanna
kavumu, ama ne are ki ok ksa bir sre sonra da rayndan kacak duruma gelmitir.
Bunun sorumlular katiyetle sylyorum ki, iilerimiz deildir. Bunun sorumlular olarak
sendikaclarmzn hepsini de gsteremeyiz. Bunu sylemek byk bir hakszlk olur.
Vatansever ve memleketini dnen sendikaclarmz ounluu tekil etmektedir.
Ama, bu arada baz sendikaclarn eliyle de sendikaclk, asl gaye ve maksatlarndan
saptrlmtr.
Devlet, ii - iveren mnasebetlerindeki mevkiine ve hakemlik ve arabuluculuk grev ve
yetkilerine ramen hkmetlerin zaaflar, kanunlarn yetersizlii ve yetmezlii ve 1961
Anayasas'ndaki boluklar ve eksiklikler yznden alma hayatnn rayndan kmasn
nleyememitir.
Grevler, gerek maksatlarndan saptrlarak, "ideolojik mcadele" silah ve vastas haline
getirilmitir. Bir sendika rekabeti balatlmtr. Kim daha fazla koparacak yarna
giriilmitir.
Ekonomik imkanlar elverdii mddete, elbet daha yksek cretler ve daha iyi i artlar
iin bir mcadele olur. Buna kimse kalkp da "Hakszdr" diyemez. Ama, grev tehditleri ve
ard arkas kesilmez grevler ve trl direnilerle retim hacmi ve kalitesi drlr, bu
yzden milyonlarca tketici vatanda bunalmlara sokulur, hastalk tehlikesiyle kar karya
kalnr, hibir maln d pazarlara sevkine ve orada rekabete giriilmesine imkan
verilmezse, sonunda bu iten kim karl kar?
hayat iinde, iinin gerek menfaatlerini, memleketin karlarn dnmeyen, yalnz ve
yalnz kendi menfaatlerinin veya ideolojik mcadelelerinin peinden koan ve sendika
aalar denilen bir snf insan tremitir. Bunlar iilerimizi olur - olmaz sebeplerle derhal
grevlere srklemiler, ama balangta da sylediim gibi grev boyunca da a ve yoksul
brakmlardr.
almak isteyenin almasna zorla ve iddetle kar koymulardr. Dnyann hibir
yerinde almyoruz diye sevin ifade eden davullu - zurnal grev yaplmaz.
Ama bizde grev yaplan o iyerinin nnde gnlerce davul - zurna alnmtr. Dnyann
hibir yerinde byle bir gsteri yaplmaz. nk almamak bir hner deildir. almak
hnerdir. nsan almak iin yaratlmtr.
iyi, dayanlmaz derecede asap bozucu, i huzurunu ve alma barn kknden
kazyan bir mcadelenin iine itmilerdir. hayat ile ilgili olmayan sebeplerle grevler
yaptrmlardr. Bu arada, grevler srasnda iiler perian olmulardr. retim dm,
hatta belli mallarda retim tamamen durmutur.
108
Bu sendika aalar, iilerimize, iyerlerini igal ettirmiler, iyerini tahrip ettirmiler,
hammaddeleri yaktrmlar, stoklar yaktrmlar, tahrip ettirmilerdir. Kendileri perde
arkasnda olarak, vatansever iilerimizi, ii haklaryla hibir ilikisi bulunmayan bu gibi
mcadelelere sevketmilerdir.
Bunlarn bu tahripkar gayretlerinden kendi siyasi ikballeri iin medet umanlar da kmtr.
Onlar da bu mcadeleye girierek i hayatm azami bir huzursuzlua srklemiler ve
siyasi nfuzlar ile devleti bsbtn aciz durumlara drmlerdir.
12 Eyll ncesindeki manzaray kim inkar edebilir? Kim unuttum diyebilir?
Biz her bakmdan bu Anayasada aldmz tedbirlerle 12 Eyll ncesinin tekerrrn
nlemeye alyoruz. Sadece alma hayatnda tedbir alyor deiliz. Devletin, toplumun,
fertlerin hayat ve mnasebetlerinin her kesiminde yeni tedbirleri ngrdk.
Eer bu tedbirler gereksiz ise syleyiniz vazgeelim. Ve tekrar 12 Eyll ncesi olduu gibi,
hatta bu sefer daha beter bir halde geri gelinsin. Buna raz olacak msnz?
Buna, yani 12 Eyll ncesine, asil ruhlu, temiz kalpli, vatann, milletini, devletini seven ve
korumak iin rpnan hibir Trk vatanda ve Trk iisi raz mdr?
Elbette raz deildir. O halde, aldmz tedbirler nelerdir? Ve bunlar haksz ve gereksiz
tedbirler midir? imdi bunlar gzden geirelim.
alma hayatyla ilgili hkmler unlardr vatandalarm. Anayasa der ki "alma,
herkesin hakk ve devidir. Devlet, alanlarn hayat seviyesini ykseltmek, alma
hayatn gelitirmek iin, alanlar korumak, almay desteklemek ve isizlii nlemeye
elverili ekonomik bir ortam yaratmak iin gerekli tedbirleri alr". Devlete bu grevi vermitir
Anayasa. Ve devam eder, "Devlet ii - iveren ilikilerinde alma barnn salanmasn
kolaylatrc ve koruyucu tedbirler alr".
Demin dediim gibi, ii ve ivereni karlkl brakmaz, devlet mdahale eder. "Kimse
yana, cinsiyetine, gcne uygun olmayan ilerde altrlamaz". Kck bir ocuk, ar
ilerde altrlamaz. Bir kz ocuu, bir kadn ar ilerde, ona yaramayacak ilerde
altrlamaz.
"Kkler ve kadnlar ile bedeni ve ruhi yetersizlii olanlar alma artlar bakmndan zel
olarak korunurlar. Dinlenmek, alanlarn hakkdr . cretli hafta ve bayram tatili ile, cretli
yllk izin haklar ve artlar kanunla dzenlenir".
imdi sevgili vatandalarm, biraz da, sendika kurma hakkna deineceim. Ondan
bahsetmek istiyorum. iler ve iverenler, yelerinin alma ilikilerinde ekonomik ve
sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin, nceden izin almakszn sendikalar
ve sendika st kurulular kurma hakkna sahiptirler.
109
Sendika, serbeste kurulabilir. Sendikalara ye olmak ve yeliinden ayrlmak serbesttir.
steyen sendikaya ye olur, isteyen olmaz. steyen sendikadan kar, istemeyen kmaz.
Hi kimse sendikaya ye olmaya, ye kalmaya, yelikten ayrlmaya zorlanamaz. iler ve
iverenler ayn zamanda birden fazla sendikaya ye olamazlar. Herhangi bir iyerinde
alabilmek, ii sendikasna ye olmak veya olmamak artna balanamaz. "Sen burada
alacaksn ama illa u sendikaya ye olacaksn" diye kimse bask yapamaz. steyen
istedii yerde alabilir.
i sendika ve st kurulularna ynetici olabilmek iin en az 10 yl bilfiil ii olarak alm
olma art aranr. Eskiden bu art yoktu. Dardan bir kii, hi iilikle alakas olmad
halde, gelip sendikann bana otururdu.
Madem ki, bu bir ii sendikasdr, iinin haklarn, sosyal haklarn, ekonomik haklarn
koruyacaktr. O halde iinin iinden gelen bir temsilci oraya gelebilir. 10 sene almadan
oraya kimse gelemez.
"Sendika ve st kurulularnn tzkleri, ynetim ve ileyileri, Anayasada belirlenen
Cumhuriyetin niteliklerine ve demokratik esaslara da aykr olamaz".
imdi de sevgili vatandalarm, sendikal faaliyetlere geiyorum.
Sendikalar, 13'nc maddedeki genel snrlamalara aykr hareket edemeyecekleri gibi - ki
bu 13'nc maddeyi ben birka yerde anlatmtm. Devletin, milletin blnmezlii,
btnl, Cumhuriyeti, vesaireyi tahrip edecek hareketlerdi onlar. siyasi ama
gdemezler, siyasi faaliyette bulunamazlar, siyasi partilerden destek gremezler ve onlara
destek olamazlar.
nk sevgili vatandalarm, bu sendikadr. Sendika, iinin ekonomik ve sosyal haklarn
koruyacaktr, Eer siyasetle uramak istiyorsa, gider bir parti kurar veya bir partiye girer.
Bu sendikadr. Hem sendika, hem parti olmaz. Onun iin sendika sendikaln, parti
partiliini, devlet devletliini bilecektir. Derneklerle kamu kurumu niteliindeki meslek
kurulular ve vakflarla, bu amala ortak hareket edemezler.
imdi burada biraz daha duralm, Biraz daha izah etmek istiyorum bu konuyu, "Sendikalar
siyasi ama gdemezler, siyasi faaliyette bulunamazlar" diyoruz,
Bu hkme kimsenin itiraz olur mu? Tabii olur. Ancak kimin olur? Sendikann bana geip
de siyasi menfaat umanlarn olur.
Sendikalar siyasi ama gdemezler, siyasi faaliyette bulunamazlar. nk o sendikadr.
Siyasi parti deildir. Sendika, dnyann her yerinde ayn ekilde tarif edilir. Sendika demek,
alanlarn alma faaliyet ve ilikilerinde, iktisadi ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak
zere kurulmu bir teekkldr.
110
Sendikalar, iktidara gelmek iin kurulmu bir siyasi parti deildir. Herkesin olduu gibi, ii
vatandalarmz da siyasi haklarn kullanmak istedikleri zaman, ya tek balarna hareket
ederler veya bir siyasi partiye ye olurlar. Buna engel olacak hibir hkm yoktur
Anayasada. Herkes istedii partiye girebilir.
Bir sendikann siyaset yapmas, gnmzde, o sendikann ideolojik faaliyetlere gemesi
eklinde ortaya kmaktadr. Maalesef byle oluyor. Sendika yelerinin ekonomik ve sosyal
hak ve menfaatlerini korumak baka eydir, ideolojik faaliyet ve siyaset yapmak baka
eydir vatandalarm.
Biz salam ve istikrarl bir toplum ve devlet dzenine muhtacz. Kimin kim olduunu, kim
olmadn bilmek mecburiyetindeyiz.
Ya siyasi partidir, bu takdirde siyasetle uramas tabiidir, veyahut siyasi parti deildir, o
zaman da siyasetle uraamaz. Gayesi ne ise o gaye ve maksat iin faaliyette bulunabilir. .
Derneklerle, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve vakflarla da bu amala ortak
hareket edemezler. nk onlar da sendika deil dernektir, vakftr, meslek kuruluudur.
Hepsinin kendine gre vazifesi vardr.
imdi sendikal faaliyetlere devam ediyorum. Anayasa diyor ki, "yerinde sendikal faaliyette
bulunmak, o iyerinde almamay hakl gstermez". Yani bir fabrikada bir ii temsilcisi
var. i temsilcisi olmakla, "Ben burada almayacam" diyemez. Hem alacaktr, hem
de ii temsilciliini yapacaktr.
Ayrca, Anayasada yine bir kayt vardr; "Sendikalar zerindeki devletin idari ve mali
denetimi ile gelir ve giderleri, ye aidatnn sendikaya denme ekli kanunla dzenlenir".
Evvelce sendikalar zerinde devletin idari ve mali denetimi yoktu. Ne gibi olaylar olduunu
ne gibi rezaletler ortaya ktn, zmit'teki konumamda dile getireceim.
Hatrmda kald kadaryla, bir sendika st kuruluunun, ismini vermeyeyim, 221 milyon lira
a var.
"Sendikalar gelirlerini amalar dnda kullanamazlar. Tm gelirlerini devlet bankalarnda
muhafaza ederler". Devlet bankasnda diyoruz, dier bankalar demiyoruz. Sebebi, bir kere,
garantiye alyoruz iinin parasn. kinci olarak, baka bankalara gidip de, sendika st
yneticilerinin "Ben sana u kadar para yatracam, sen bana u kadar para verir misin?"
gibi baz pazarlklarn nlemek iin bu paralar, Devlet bankalarna yatrlacak. Ancak imdi
bankalardan paralar ekilmesin diye, bir sene daha sonraya braktk. ilerin paralarn
garantiye almak iin.
Grev hakkyla iverenin lokavta bavurmas hallerini baka bir ehrimizde aklayacam.
Yalnz u kadarn syleyeyim ki, grev hakk yine vardr, fakat lokavt bir hak deil, greve
kar uygulanan bir durumdur.
111
Onun iindir ki, Anayasaya koyarken grev ve lokavt hakk diye deil, grev hakk ve lokavt
dedik. Lokavt bir hak deildir. Ama grev bir haktr.
Gryorsunuz ki sevgili Adanallar, yalnz ii haklar ile ilgili aklamalarm bu kadar zaman
ald.
Bu Anayasadaki ii haklaryla ilgili ksmlar hazrlarken o kadar titiz davrandk ki, btn
ilgililerin, ayr ayr fikirlerini dinledik ve yazlanlar okuduk. Yazlanlardan maksatl olanlar
artk ok iyi biliyoruz. i haklar deyip azlarna ve kalemlerine baka hakk almayanlarn,
esas maksatlarnn ne olduunu bilmeyen kalmad.
Bunlardan bir ksmnn maksad, memlekete sosyalizmi getirmektir. Btn abalar budur.
Onun iin de en byk kitle hangisidir? idir. O halde onlara engel atalm, onlarn
haklarnn koruyormu gibi grnerek maksadmza ulaalm dncesindedirler.
Bugne kadar bunun zerinde ok altlar. Birok sendikalarn balarna bylelerini
geirmeye de muvaffak oldular. Temiz iilerimizi sokaklara da dktler. Ellerine kzl
bayraklar da verdiler. Baka lkelerin liderlerinin resimlerini de verdiler. Fakat bundan sonra
yapamayacaklar.
Artk bunlarn yzlerindeki maskeler dmtr. ilerimiz de bu gibilerini artk iyi
tanmaktadr.
unu iyi bilesiniz ki, bunlar, demin sylediim bu gibi kiiler henz tamamen
temizlenmemitir. stesek hepsini temizlerdik. Lakin 12 Eyll'den sonra vaktiyle bu irkin
olaylara karanlarn hepsini sokaa atsaydk, aileleri ve ocuklar da sefil ve perian
olacaklard.
Kald ki bu uygulamay yapacaklar da, yani sokaa atacak messeseler de, baz
hakszlklara sebep olabileceklerdi. Bunlar dnerek bu yola bavurmadk. stedik ki
zamanla doru yolu rensinler. Maksadmz insan harcamak deil, insan kazanmaktr. Bu
vatann evlatlarn doru yola getirmek, onlar o yola sevketmek bizlerin vazifesidir. Yoksa
insan harcamak ok kolaydr.
12 Eyll'den sonra bize bu konuda ok mracaatlar oldu. Fakat biz su ileyenler hari,
dierlerine bir ey yapmadk. stedik ki onlar da zaman getike hatalarn anlasnlar ve
doru yolu bulsunlar.
Biliyorsunuz, Ziya Paa'nn mehur bir beyti vardr. yledir: "Nusk ile uslanmayan etmeli
tekdir, tekdir ile uslanmayann hakk ktektir".
imdi gen nesiller belki bunu anlamamtr. zah edeyim. "Nusk ile uslanmayan etmeli
tekdir", yani evvela nasihat et diyor, nasihatle uslanmazsa, o zaman k ona, bar - ar,
eer ondan da adam olmazsa, o zaman "Dv" diyor. imdi, biz evvela nasihatle, eitimle
doru yolu gstermeye alyoruz.
112
Adana Trkiye'nin nemli bir sanayi kesimi olduundan ve burada daha ok ii
vatandalarmz bulunduundan bu konulara arlk verdik. Dier konular zerindeki
aklamalarm radyo ve televizyonlardan izliyorsunuz. Bundan sonra da izleyeceksiniz.
Bugne kadar bize kar yneltilen tenkitleri dinledik. Bunlardan makul olanlar, memleket
yararna olanlarn dikkate aldk. Ancak, memleket yararna olmadklarna inandklarmz
da dikkate almadk ve aylar ve aylarca ok titiz alma sonucu, 7 Kasm'da sizlerin
tasvibine sunulacak olan bu Anayasay hazrladk. Bu Anayasann, memleket gereklerine
en uygun ve Trkiye'yi tekrar 12 Eyll ncesine getirmeyecek bir Anayasa olduuna
inanyoruz.
Takdir yce milletindir, sizlerindir sevgili vatandalarm. Sizin takdirlerinize sunuyoruz.
Bugn biliyorsunuz, zamanm ok kstl olduundan dolay hemen yemei mteakip
Antalya'ya hareket edeceim. Onun iin konumam burada kesmek zorunda kaldm.
Tekrar sizlere, hepimiz adna sevgiler ve sayglar sunuyorum ve mutlu yarnlar diliyorum.
Hepiniz saolun. Allahasmarladk

Antalya konumas... 31 Ekim 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 31 Ekim 1982'de Adana'dan sonra Antalya'da da
bir konuma yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Antalya konumasndan...
"nmzde yaplacak seimlerden sonra gidebilirdik. Ancak gerekletirdiimiz bir
harekatn sonunda meydana getirilen Anayasann ksa bir sre ierisinde rafa
kaldrlmamas ve onun kklemesi iin bu kadar bir zaman Anayasann ve dier icraatn
savunuculuunu ve bekiliini yapmamz lzumludur."
"Aksi takdirde tekrar eski Anayasay getirmeye kalkanlar olabilir. Nitekim, 1971'de
tutuklananlar, 1974 senesinde karlan bir afla, salverildi. Gene gelenler bu Anayasay
rafa kaldrabilirler. Bu bakmdandr ki, o kadar bir sre (7 yl) grev banda kalmay uygun
bulduk."
"Hi kimse, devrilen arabay hep beraber nasl kaldrrz da, ada medeniyet yolunda bir
daha devrilmeden ve arza yapmadan ilerleriz diye dnmyor da, her kurulu kendime
nasl bir kar ve imkan salarm diye orasndan burasndan didikliyor, taarruz ediyor.
stiyor ki, herkes kendisine en fazla yarar salayacak bir hkm konsun."
"Memleketin 12 Eyll'e gelmesinde byk sorumluluklar olanlar da bo durmuyorlar. Menfi
propagandalarna ellerinden geldiince devam ediyorlar. El altndan eski tekilatlarna
113
haber gnderiyorlar. Zannediyorlar ki, hala daha millet onlarn bir dediini iki
yapmayacaktr."
"Onlara hangi anayasay hazrlarsanz hazrlayn, beendiremezsiniz. Zira ya kendileri
hazrlayacaklar, veya kendi dncelerini paylaan kiiler hazrlayacak. "Ancak o
anayasalar adatr. Baka trl ada olamaz" demektedirler. Azlarnda bu ada
kelimesi o kadar sakz olmu ki, onlarn benimsemedii, beenmedii btn iler a
ddr."
"Siyasi amal grev de yasaklanmtr. Devlet Gvenlik Mahkemeleri kuruluyor diye vaktiyle
otobs ofrlerini greve srklediler Otobs ofrlerinin Devlet Gvenlik Mahkemeleri ile ne
alakas var? "
"Sanayileme ve kalknma yolunda olan bir memlekette hakl ve hakiki sebeplere
dayanmadka, bu trl grevlere hogr ile baklamaz. Hem ii, hem iveren zarar
gryor. Sonuta da memleket, zararn ekiyor. Kazananlar sadece iiyi bu haksz greve
srkleyen bir ksm sendika yneticileridir."
"Servet dman deiliz. Sizler de olmayn. Servet dmanl, neticede bizi baka trl
rejimIere gtrr."
"Devlet, lke ekonomisine byk katklar olan ve retimden alkonulmalar halinde
ekonomimize zarar dokunacak zel teebbsleri de tevik edici ve onu icabnda
destekleyici tedbirleri almak durumundadr."
"12 Eyll'den evvel Trkiye nereye gidiyordu? Eer hayr dersem Trkiye nereye gider?
Memleketimizin ve milletimizin menfaati nerededir? Bana menfi propaganda yapanlar
kimlerdir? Bayram tebriklerinin, kaplarn altndan atlan katlarn, Avrupa'nn muhtelif
yerlerinden o malum komnist rgtler tarafndan gnderilen adressiz ve imzasz mektup
ve bildirilerin ne iin gnderildiini de dnr, ona gre bu Anayasaya oyunuzu verirsiniz
sevgili vatandalarm."
"Ben bize oy vermenizi deil, Anayasaya oy vermenizi istiyorum."

Program" erevesinde Antalya'da yapt konuma yle:
(30 Ekim 1982)
Sevgili Antalyal Hemehrilerim,
Dn biliyorsunuz Kayseri'deydik. Kayseri'de zerimizde paltolar, parkalarla dolatk ve yle
konutuk. imdi buraya geldik, bu ceket bile fazla geliyor. u Trkiyemizin, u vatanmzn,
cennet vatanmzn kymetini bilelim.
Biz bir gnde drt mevsim yayoruz. Bir tarafta kar yaarken, kayak sporu yaplrken, bir
yerimizde de deniz sporu yapyoruz. Byle cennet vatan az bulunur.
114
Sevgili kardelerim, Antalya'y ne kadar sevdiimi, ksa sreli istirahatlerimi dahi burada
geirmeyi tercih etmemden biliyorsunuz. Her Antalya'ya geliimde, Vali ve Belediye
Bakanmz, sizlere hitap etmem iin bana her defasnda neride bulundular. zel olarak
davet ettiler. Onun da zaman geleceini, byle dinlenmeye geldiim bir yerde, ayakst
konumak istemediimi, bu maksatla bu irin Antalya'ya muhakkak geleceimi sylemitim.
Btn Trkiye sathnda turizm bakmndan pilot blge seilen Antalya yresine
gelmemezlik edemezdik. Kald ki, anari ve terrden neler ektiinizi ok iyi biliyoruz.
Bugne kadar yaptnz btn davetlerden dolay, ahsm ve Konsey yesi arkadalarm
ve Babakan adna teekkr ediyorum.
Allah mr verirse ve ksmet de olursa bu grevimi tamamladktan sonra, eer kabul
ederseniz, btn yorgunluklarm gidermek ve rahmetli, kymetli eimin de hatralarn
yaatmak zere, bir sre iin Antalya'ya gelmek istiyorum. Bu sebepten dolaydr ki
Anayasaya, (Eski cumhurbakanlar Meclisin tabii yesi olur) kaydn koydurtmadm. Ben
istemiyorum. Eer bu byk millete kar olan borcumu demi isem, bu benim iin en
byk bahtiyarlktr. Gerekiyorsa ileride Anayasaya ilave ederler. Sonraki
cumhurbakanlarn Meclisin tabii yesi yaparlar. Konsey yesi arkadalarm da ayn
dnce ile 7 senelik bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi yesi olarak kalmay arzu
ettiler. Onlar da hayat boyu bu grevde kalmay istemediler.
18 Eyll 1980 gn itiimiz And'da da hibir menfaat beklemeden grevimizi yerine
getireceimize iaret etmitik. Bu ie hep beraber geldik, grevimiz bittikten sonra da hep
beraber gideriz.
Sevgili vatandalarm, nmzde yaplacak seimlerden sonra da gidebilirdik. Ancak
gerekletirdiimiz bir harekatn sonunda meydana getirilen Anayasann ksa bir sre
ierisinde rafa kaldrlmamas ve onun kklemesi iin bu kadar bir zaman Anayasann ve
dier icraatn savunuculuunu ve bekiliini yapmamz lzumludur. Aksi takdirde tekrar
eski Anayasay getirmeye kalkanlar olabilir. Nitekim, 1971'de tutuklananlar, 1974
senesinde karlan bir afla, salverildi. Gene gelenler bu Anayasay rafa kaldrabilirler. Bu
bakmdandr ki, o kadar bir sre grev banda kalmay uygun bulduk.
Nitekim, bu hazrlanan Anayasaya bile daha son ekli verilmeden ne kadar taarruzlar
olduunu grdnz. Hi kimse, devrilen arabay hep beraber nasl kaldrrz da, ada
medeniyet yolunda bir daha devrilmeden ve arza yapmadan ilerleriz diye dnmyor da,
her kurulu kendime nasl bir kar ve imkan salarm diye orasndan burasndan didikliyor,
taarruz ediyor. stiyor ki, herkes kendisine en fazla yarar salayacak bir hkm konsun.
Tabii bu arada, memleketin 12 Eyll'e gelmesinde byk sorumluluklar olanlar da bo
durmuyorlar. Menfi propagandalarna ellerinden geldiince devam ediyorlar. El altndan
eski tekilatlarna haber gnderiyorlar. Zannediyorlar ki, hala daha millet onlarn bir dediini
iki yapmayacaktr. Hazrladmz bu Anayasay beeniyorlar ve hatta "Biz bunu
karamazdk, onlar kartsnlar, noksan taraflarn biz tamamlarz" diyorlar.
115
Ama baktlar ki eski partilerin st kademelerinde grev alanlara 10 sene mddetle parti
kurma, partiye girme ve seilme hakkndan mahrumiyet hkm getirildi, ite o zaman
evvelce mevcut menfi tavrlarn ve tutumlarn bsbtn aa vurdular.
Bir kii, kendisinden bakasn sinek gibi grr, her eyi kendisinin bildiini zanneder,
devleti kendisinden baka idare edecek kabiliyette bir kimse olmadna inanrsa, o gibi
kimselerden ekinmek lazm. Zira, onlar iin yalnz kendileri vardr. Onlar, benden sonra
tufan derler.
Bu millet, bugne kadar bylelerini ok grmtr, yine de grmektedir. Bu, neden byle
oluyor biliyor musunuz sevgili vatandalarm? ok uzun sre bir iin banda kalmaktandr.
Demek ki uzun sre devletin st kademelerinde bulunanlar, kendisinden baka hi
kimsenin o yere layk olamayaca inancna kaplabilmektedirler. Bylelerinden bu millet
ok ekmitir. Ben 12 Eyll'den sonra Ar'ya gittiimde, Arllar ok byk tezahratta
bulundular, alkladlar. Alkladlar sizler gibi. O zaman, Arllara yle seslenmitim;
"Fazla alklamayn, daha evvel de ok alkladnz, onlar bu hale getirdiniz, biz de insanz,
biz de marabiliriz". demitim.
Sevgili vatandalarm, 12 Eyll'den evvelki dier parlamento yelerine yalnz parti
kuramama ve bir partinin ynetim kadrosunda grev alamama kstlamas getirdik.
Herhangi kurulacak bir partiye girme ve aday olma serbestliini tandk. Zira, bunlarn iinde
susuz olanlar da vard. Hepsine bu yasa getirmi olsaydk, hakszlk etmi olabilirdik.
Geri, ilk Konya konumamda, hepsine bu yasa getireceimizi sylemitim ama,
sonradan bu hal tarznn, yani imdiki yaptmz bu hal tarznn daha adilane olacana
inandk ve yle yaptk.
imdi bununla ilgili olarak yanl haber yayyorlar. Diyorlar ki, "illerde, ilelerde bulunan
parti tekilat yeleri de parti kuramaz, partiye giremez". Geri Anayasann 69'uncu
maddesinde byle bir hkm var, ama o yle uygulanacak: Bundan sonra kurulacak
partiler Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlrsa, o takdirde o partiye mensup btn
kurululardaki ilgililer, yeni bir parti kuramayacak.
Henz daha Anayasa kabul edilmediine gre, o illerdeki ve ilelerdeki partilerin
mensuplar veya bakanlar, il - ile bakanlar partiye girebilirler. Bunlara temil
edilmeyecektir bu yasaklar.
Yeni hazrladmz bu Anayasaya insafsz eletiri yneltenlerden bir ksmn biz de
biliyoruz, sizler de biliyorsunuz. Onlarn arzuladklar rejim bambaka, bunu biliyorsunuz. 12
Eyll'den evvel o hedefe ok yaklatklarn zannetmilerdi ama bir eyi iyi hesap
edememilerdi. O da bu milletin, bu devletin sahipsiz olmad. te bu yanl hesap
ierisinde olanlar acaba yine 1961 Anayasasnda olduu gibi, birtakm arzularna ileride
ulaabilecek hkmler, koydurabilmek amacyla abaladlar, didindiler. Fakat oyunlarna
gelinmedi. Onlara hangi anayasay hazrlarsanz hazrlayn, beendiremezsiniz. Zira ya
kendileri hazrlayacaklar, veya kendi dncelerini paylaan kiiler hazrlayacak. "Ancak o
anayasalar adatr. Baka trl ada olamaz" demektedirler. Azlarnda bu ada
kelimesi o kadar sakz olmu ki, onlarn benimsemedii, beenmedii btn iler a
116
ddr. Hatta sevgili vatandalarm, onlar Atatrk' bile a d grrler ve derler ki, "O bir
eylem adamyd, fikir adam deildi". O'nu da milletin gznden drmeye alrIar.
Ancak milletteki Atatrk sevgisinden korktuklarndandr ki, daha fazla ileri gidemezler;
gidemeyince de, Atatrk'n muhtelif tarihlerde sylediklerini, kendi dnceleri
istikametinde tefsir eder dururlar.
Sevgili Antalyallar, belki biroklarnz radyolardan dinlemisinizdir le ajansnda;
Adana'daki vatandalarma ii haklar zerinde izahatta bulundum. Ancak hepsini
bitiremedim. Bitiremediim grev hakk ile lokavt hakkndaki grlerimi burada aklamak
istiyorum.
Yeni Anayasa, grev hakk ve lokavta baz snrlamalar getirmitir. Grev ve lokavt, ancak
toplu i szlemesi yaplrken taraflar arasnda anlamazlk karsa uygulanabilecektir.
Yoksa durup dururken eskiden olduu gibi grev veya lokavta gidilemeyecektir. Anayasa
unu da getirmitir: Grev ve lokavt hakk verirken, iyi niyete aykr tarzda, toplum zararna
ve milli serveti tahrip edecek ekilde kullanlamaz. Ayrca, u hususu da Anayasa
ngrmtr:
"Grev esnasnda, greve katlan iilerin ve sendikann kastl veya kusurlu hareketleri
sonucu, grev uygulanan iyerinde sebep olduklar maddi zarardan, sendika sorumlu
olacaktr".
Eer, kanunun gsterdii hallerde grev veya lokavt yasaklanm veya ertelenmi ise
ertelemenin sonunda iki taraf arasndaki uyumazlk, Yksek Hakem Kurulunca
zlecektir. Ayrca, uyumazln her safhasnda da taraflar anlaarak yine Yksek
Hakem Kuruluna bavurabilirler . Bu halde, Yksek Hakem Kurulunun verecei karar kesin
olacaktr.
Siyasi amal grev, genel grev ve lokavt, iyeri igali gibi hareketler yaplamayacaktr.
Greve katlmayanlarn iyerinde almalar, greve katlanlar tarafndan hibir ekilde
engellenemeyecektir.
En son sylediim bu hususa itiraz edenler var. Diyorlar ki, "O takdirde grev muvaffak
olamaz". Ancak sevgili vatandalarm unu dnmyorlar : Birisinin, bir kiinin belli
artlarda grev yapmak hakk ve hrriyeti varsa, tekinin de almak hak ve hrriyeti yok
mu?
Buna karlk diyorlar ki, "almak isteyenlere msaade edilirse o zaman, o grev baarsz
olur, krlr".
Eer almak isteyenler, bu kadar ok sayda olursa, demek ki o grev haksz bir grevdir.
nk "alyoruz" diyen o kadar ok ki, fabrika onlarla dahi altrlabilecek. ilerin
ounluunun rzalar hilafna, kendilerine zorla yaptrlan bir grevdir. Bu ise kiinin alma
konusundaki temel hak ve hrriyetini tahrip edip ortadan kaldrmak deil midir?
117
Kendi hakk iin bakalarnn hakkn inkar etmek, imha etmek olur mu? Birisi "Ben grev
yapacam" diyor, peki yap. Ama, teki de diyor ki, "Ben alacam". E, sen de
alacaksn.
Siyasi amal grev de yasaklanmtr. Devlet Gvenlik Mahkemeleri kuruluyor diye vaktiyle
otobs ofrlerini greve srklediler hep bilirsiniz. Hibir alakas yok. Otobs ofrlerinin
Devlet Gvenlik Mahkemeleri ile ne alakas var? Ama Devlet Gvenlik Mahkemeleri
kurulacak diye o ofrleri greve srklediler ve Ankara'da yollar kapadlar. Kimse de
haklarnda bir muamele yapmad. Yaptklaryla kaldlar.
Sanayileme ve kalknma yolunda olan bir memlekette hakl ve hakiki sebeplere
dayanmadka, bu trl grevlere hogr ile baklamaz. nk gayet iyi biliniyor ki bu gibi
grevlerden neticede yararlanan ii deildir.
Hem ii, hem iveren zarar gryor. Sonuta da memleket, zararn ekiyor. Kazananlar
sadece iiyi bu haksz greve srkleyen bir ksm sendika yneticileridir.
Danma Meclisi'nin hazrlad Anayasa Tasarsnda, 5 ii altran iyerlerinde toplu
szleme, grev ve lokavt yaplamayacana dair bir hkm vard. Biz bunu kardk.
undan dolay kardk. Eer "5 iiden daha az altran bir yerde grev yaplamaz"
deseydik, belki yle hadiseler olacakt: 8 tane, 7i tane ii altran bir iyeri, "Aman ben
bu toplu szlemeden yakam kurtaraym, grevden kurtulaym" diye 2 - 3 ii karacak,
5'ten aaya drebilecekti. Bunu dndk. Bu zaten Anayasaya konacak bir madde
deil; bu ilerde kanunla dzenlenebilir. 4 ii mi olur, 3 ii mi olur, 5 ii mi olur? Ayrca
Hakkari'deki bir tamirhanenin 5 ii altrmas bakadr, stanbul'da bir tamirhanenin 6 ii
altrmas bakadr. Yani biz bu saynn ehirlere gre tespitini kanuna braktk,
Anayasadan bunun iin kardk.
Sabahleyin Adana'da, imdi de burada ii - iveren ilikilerinde Anayasaya koyduumuz
hkmleri yeterince izah ettiimi zannediyorum. Adana'da da ifade ettiim gibi, Milli
Gvenlik Konseyi yesi olarak hibirimiz ne bir ivereniz ve ne de bir yerde ii olarak
altk. Bu bakmdan ii ve iveren konularn tam bir tarafszlkla ele aldk. Birok kiiyi
dinledik ve yazlanlara, sylenenlere, fakat iyi niyetle yazlan ve sylenenlere kulak verdik.
Ondan sonra da son eklini verdik Anayasaya. Ve zannederim ki, her iki taraf da tatmin
edecek bir ekle soktuk. Bizim hazrladmz Anayasann, yani Konseyin hazrlad
Anayasann yaynlanmasndan sonra da Trk - Bakannn yapm olduu aklama,
benim sylediklerimi byk lde hakl gstermektedir.
Daha evvelki birok konumalarmda ifade ettiim gibi biz hibir zaman iilerimizin
karsnda olmadk. Olamazdk, nk biz orta halli ailelerin birer ocuuyuz. Neler
ektiimizi biz biliriz. Ancak, drst, namuslu olmak kaydyla ok kazananlarn da
karsnda deiliz. Onlar da ok almlar, mteebbis kiiler olarak veya babasndan
kalan iletmeleri altryor ve memleketin. ihtiyalarn karlyorlar. D ticarete yardmc
oluyorlar. Servet dman deiliz. Sizler de olmayn. Servet dmanl, neticede bizi baka
trl rejimIere gtrr. O trl rejimle idare edilen birok lkelerde vaktiyle uyguladklar
kat sistemin zararlarn grerek, onlar da zel teebbse ve mlkiyet hakkna sayg
118
gstermeye baladlar. zel teebbs ile devletin ilettii iletmeler arasndaki fark eer
anlamak isterseniz, devletin rettii maln satld, ama yine devletin maazalarna gidiniz.
Bir de zel teebbsn ilettii maazaya gidiniz. Aradaki fark derhal greceksiniz.
Bir tarafta yznze bile bakmazlar, dier tarafta ise kapdan karlarlar. Devlet, lke
ekonomisine byk katklar olan ve retimden alkonulmalar halinde ekonomimize zarar
dokunacak zel teebbsleri de tevik edici ve onu icabnda destekleyici tedbirleri almak
durumundadr. Bu bizde byle olduu gibi, Bat lkelerinde de byledir. Bazen kar
kyorlar. Mesela bir fabrika iflas etmek zere, byk bir fabrika, byk bir iletme. inde
be binden fazla ii alyor. imdi devlet, bankalar vastasyla buna el att. Yzde 80'ine
bankalar ortak oldu. Yzde 80'ini alnca idare onlarn eline geti ve o iletme faydal, hayrl
almalara balad, darya ihracat yapyor.
imdi efendim, brakn ne hali varsa grsn diyemezdik. 5400 iiyi sokaa atamazdk.
Sevgili vatandalarm, her devlet, lke ekonomisine byk katklar dokunabilecek byk
iletmeleri korur. Onlarn iflasn nleyecek baz tedbirler alr. Bu, Almanya'da da byledir,
Amerika'da da byledir. Ama bu demek deildir ki, her iflas eden fabrikaya el atacaktr.
Hayr. Ona devlet bakar, hangisi rantabl iletilebilecektir, hangisi deildir, ona gre kararn
verir.
imdi sevgili Antalyal kardelerim, biraz da Anayasann baka hkmlerine deineceim.
Bilhassa bu blge ile ilgili kylardan yararlanma zerinde duracam.
Bu konuda, Anayasamz yle der: "Trkiye'deki btn kylar devletin hkm ve tasarrufu
altndadr. Deniz, gl ve akarsu kylar ile deniz ve gllerin kylarn evreleyen sahil
eritlerinden yararlanmada, ncelikle kamu yarar gzetilir".
Bu, u demektir sevgili vatandalarm: Hi kimse deniz, gl ve akarsu sahil eridine sahip
kamaz. "Benim malik olduum bu evin nnde kimse denize giremez" diyemez. Denize
girme, gle girme veya oralarda dolama herkesin hakkdr. Bu kylarla sahil eritlerinin
kullanl amalarna gre derinlii ve kiilerin bu yerlerden yararlanma imkan ve artlar
kanunla dzenlenecektir. Yeni bir kanun kacaktr. Bu kanun ya bu yasama dneminde
veya ondan sonra gelecek Meclisin yasama dneminde muhakkak karlacaktr. Zira, bu
Anayasann, hazrlanmasn, emrettii btn kanunlar, azami iki sene ierisinde karlm
olacaktr.
Toprak mlkiyeti konusunda da Anayasa u hkm getirmitir : "Devlet, topran verimli
olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek ve topraksz
olan veya yeter topra bulunmayan, iftilikle uraan kylye toprak salamak amacyla
gerekli tedbirleri alacaktr" .
Ancak, bunun iin hazrlanacak kanun, yle hazrlanacaktr ki, topran genilii, tarm
blgeleri ve eitlerine gre tespit edilecek, ayn zamanda toprak kk paralara
blnmek suretiyle retimin dmesine de sebep olunmayacaktr.
119
Datlan bu topraklar tekrar blnemeyecek, miras dnda bakalarna devredilemeyecek
ve ancak miraslar tarafndan yine retimde kullanlacak; bunlara riayet edilmezse toprak
o iftinin elinden alnacak, bakasna verilecektir.
Sevgili vatandalarm, bu u demek: Topraksz bir iftiye, Devlet farzedelim ki, 100 dnm
bir toprak verdi. O hayattan ayrld zaman evlatlarna intikal edecektir tabii. Evlatlarna
intikal edecek ama toprak blnmeyecektir. Eer evlatlar o topra yine tarmda kullanyor,
iliyorsa kullanmaya devam edecektir. Hayr, evlatlar gitmi, birisi stanbul'da, birisi
zmir'de baka ilerle urayor. Tarla da bo kalyor. te bu olmaz. Devlet topra onlara
iletsin diye verdi. Bu durumda onun elinden alacak, iletebilecek baka topraksz bir kyl
ye verecek. Bunun manas bu demektir.
Devlet, bu topraklar kamulatrrken, bedelinin denmesinde u hususlar dikkate alacaktr:
Evvela vergi beyanna bakacak, ondan sonra kamulatrma tarihindeki resmi makamlarca
yaplm kymet takdirlerini dikkate alacaktr. Bu topran veya tanmaz maln, birim
fiyatlarn veya bu maliyet hesaplarn ve dier objektif lleri hesaba katacaktr. Yani
yalnz vergi deeri deil, biraz evvel saydm hususlar da gz nnde tutarak yle
kamulatracaktr, parasn da pein deyecektir. Eer bu kamulatrlan toprak veya
tanmaz mal, tarm reformunun uygulanmas, byk barajlar, byk iskan projelerinin
gerekletirilmesi, yeni orman sahalarnn yapm, kylarn korunmas ve turizm maksadyla
kamulatrlyor ise, bu takdirde devlet, demeyi be yl ierisinde eit taksitlerle yapacaktr.
imdi byk barajlar yapyoruz sevgili vatandalarm. O kadar ky, hatta bazen ehirler
sular altnda kalyor ki, bu kadar geni toprak alanlarn ve ehirlerin parasn devlet bir
seferde deyemez. Burada dedik ki, be eit taksitte deyeceiz. Ancak, Devlet en yksek
faizi de verecek. Yani birinci sene dedi, daha drt taksidi var. O drt taksidi derken en
yksek faizi ile beraber deyecek.
Ancak bir nokta daha var; eer bu byk kamulatrmalarda kk iftinin elinden topra
alnmsa, yani o bir kk ifti ise, onunla geiniyorsa, paras muhakkak pein
denecektir.
te sevgili vatandalarm, Anayasamzn bir ksm hkmlerini de sizlere izah etmi
bulunuyorum. Mteakip gnlerde de geri kalan ksmlarndan nemli olanlarn ve eletiri
mevzuu yaplanlarn, dier ehirlerimizdeki vatandalarma izah edeceim. Onlar da radyo
ve televizyonlarnzdan izleyecek olursanz, Anayasamzn ne olduunu ve ne olmadn
iyice renmi olacaksnz. Ve zannediyorum ki, bugne kadar hibir Anayasa bu ekilde
izah edilmemitir.
Ondan sonra da elinizi vicdannzn zerine koyacaksnz, bu Anayasa bize ne getiriyor,
bizden ne gtryor? Gtrdkleri hakl m, deil mi?
12 Eyll'den evvel Trkiye nereye gidiyordu? Eer hayr dersem Trkiye nereye gider?
Memleketimizin ve milletimizin menfaati nerededir? Bana menfi propaganda yapanlar
kimlerdir? Bayram tebriklerinin, kaplarn altndan atlan katlarn, Avrupa'nn muhtelif
yerlerinden o malum komnist rgtler tarafndan gnderilen adressiz ve imzasz mektup
120
ve bildirilerin ne iin gnderildiini de dnr, ona gre bu Anayasaya oyunuzu verirsiniz
sevgili vatandalarm.
Bu Anayasann kabulnden sonra da greviniz bitmiyor. Bu Anayasaya sizler gibi saduyu
sahibi vatan ve milletin karlarn her trl ahsi karlarnn stnde tutanlar sahip karsa,
ona el srdrtmezseniz, o zaman bir faydas olur. Aksi takdirde ileride bunu kt maksatl
kiiler bozmaya, orasndan - burasndan delik amaya alacaklardr. Onlara bu imkan
vermeyeceksiniz.
Elbette zaman ilerledike dier kanunlarmzda olduu gibi Anayasamzn da baz ksmlar
deiiklie urayabilecektir. Bu deiiklikler memleketin menfaati istikametinde midir?
Yoksa baz rgtlere mi menfaat salayacaktr? Bunu iyi tartacak ve gerekirse bunlara
kar kacaksnz. Esasen vatandalar her konuda haklarna sahip ksalard, bu
durumlara dmezdik.
Bir ok dernek kuruyoruz, meslek kuruluu kuruyoruz, sendika kuruyoruz, kooperatif ve
irket kuruyoruz. Ondan sonra da ona sahip kmyoruz. Sahip kmaynca da ufak bir grup,
bu kuruluu ele geiriyor. stedii istikamete srkleyebiliyor. Kt niyetliler ok iyi ve
kurnazca alyorlar. yi niyetliler ise daima pasif kalyorlar. Biraz evvel saydm
kurululara sahip olmu olsanz onlarn da kontrollerini az kalabalklara, barp
aranlara ve namusu mcessemmi gibi kendisini gsterenlere deil, doru drst,
alkan, az konuup ok i yapanlara vermelisiniz. .
Sevgili hemehrilerim, bizler ve saduyu sahibi vatandalarmz, bu Anayasann Trkiye'nin
artlarna en uygun bir Anayasa olduuna inanyoruz. Yalnz Anayasa bir milleti kurtarmaz.
O Anayasaya uygun kanunlar karlmaz ve doru drst tatbik edilmezse ve sizler de bunu
takip etmezseniz yine 12 Eyll ncesine gelebiliriz.
Anayasa kadar mhim iki kanunumuz daha hazrlanacak. Bunlar da Partiler Kanunu ile
Seim Kanunudur. Bu konuda da geirilmi tecrbelerden yararlanlarak bize en uygun
ekli bulacamza inanyoruz. Ben bize oy vermenizi deil, Anayasaya oy vermenizi
istiyorum. Bizler faniyiz. Bugn varsak yarn yokuz. Ama bu Anayasa her zaman
varolacaktr.
Sevgili Antalyal hemehrilerim, u gne altnda ben gelmeden evvel de bir hayli ayakta
kaldnz, benim iin de beklediniz. Programma gre, evvela valiye urayacak ve ilin
problemleri hakknda bilgi alacaktm. Ondan sonra Belediye Bakannz bana ltfedecekler,
Antalya'nn fahri hemehrilik beratn vereceklerdi. Ama kendilerine dedim ki,
"Vatandalarm daha fazla ayakta bekletemem. Zaten 15 - 20 dakika ge kaldk. Evvela
onlarla konuacam, ondan sonra geleceim". Benim iin Antalyal olmak, Antalya'nn
hemehrisi olmak byk bir gurur vesilesidir. Bununla vnyorum ve bunu byk bir
memnuniyetle kabul ediyorum.
Hepinize bu gsterilen alakadan, bu sevgiden ve tezahrattan dolay teekkr ediyorum.
Hem kendi namma, hem Konsey yesi arkadalarm, hem Babakan adna teekkr
ediyorum. Hepiniz saolunuz, varolunuz.
121
zmir konumas... 1 Kasm 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 1 Kasm 1982'de zmir'de konutu.
Devlet Bakan Orgeneral Evren'in zmir konumasndan...
"yle bir idareye sahip olmalyz ki, artk mevcut ynetimler byle ikide birde skynetime
bavurmadan bu tr olaylarn stesinden gelebilsinler."
"Bugn btn dnyada gizli olarak ideolojik ve ekonomik sava srmektedir. Hangi taraf
kar tarafa ideolojisini kabul ettirebilirse, o lkeyi kendisine balayabilmekte ve istediini
yaptrabilmektedir. te biz byle bir savan iinden ktk. Bu savan ilk raundunu
kazandk."
"Sava henz bitmemitir. Mteakip rauntlar, gelecektir. Bu gelecek saldrlara hazr
olmamz ve bir daha o ackl ve feci durumlara dmememiz iin birtakm tedbirler almak ve
daima uyank olmak mecburiyetindeyiz."
"Eer biz 12 Eyllden sonra "1961 Anayasas yrrlktedir" demi olsaydk, acaba bu
sava kazanabilir miydik? Sureti katiyede kazanamazdk."
"Artk bundan sonra lkede, komnizm, faizm ve diktatrlkten bahsedilemez."
"Devletin ve gnlk hayatn btn ykn srtnda tayan yrtmenin, arz ettii btn
hayati ehemmiyetine ramen, arka plana itilmi ve ilemez hale gelmi olmas, 1961
Anayasas'nn belki de en byk ve tashih kabul etmez zaafn tekil etmitir."
"Yrtme, o anlay ve hukuki durum iinde kaldka ve brakldka, Devlet bir aya
olmayan ve koltuk deneiyle yryen bir insan olmaktan teye geemezdi. imdi sizlerin
de kabul ve tasviplerine sunulan bu yeni Anayasa, Devlet yaps ve faaliyetleri itibariyle bu
sakncay giderecek bir tarzda bina edilmitir."
"Bir oklar, "Bu da bir reaksiyon Anayasas" diyorlar. Hayr vatandalarm, reaksiyon
Anayasas deildir. Bu Anayasa 1961 den beri ders alnan bir Anayasadr."
"Biz bu Anayasann en az kusurla hazrlanm bir Anayasa olduuna inanyoruz. Eer sizler
de bize inanyor ve gveniyorsanz oylarnz o ynde kullanrsnz."
"Biz tarih nnde ve millet nnde doru bir i yaptmza inanyoruz. Doru mudur, yanl
mdr, bunun kararn biz deil, bizden sonra gelecek nesiller verecektir."

122
Program" erevesinde zmir'de yapt konuma yle:
(1 Kasm 1982)
Sevgili zmirli ve Egeli Hemehrilerim,
zmirliler ounlukta ama, iinizde Egenin dier vilayetlerinden ve ehirlerinden
vatandalarm da var. Onun iin sizlere Egeli hemehrilerim diye hitap ettim. Biliyorsunuz,
bugne kadar zmir e ok geldik. Her geliimde zmirli hemehrilerim soruyorlard;
"zmir de neden konumuyorsunuz ?" diye. Onun da zaman gelecek diyordum. te o gn
geldi.
Bu gzel ehrimiz, Ege nin incisi zmirimiz, Kurtulu Savanda ne kadar ok ac, strap
ve gzya dktyse, 12 Eyll den evvel de ok ac ve gzya dkt. Ancak, iki dnem
arasnda ok nemli bir fark var.
Birincisinde, yani Kurtulu Savanda ac ektiren gzya dktrenler, memleketi igale
gelmi dman kuvvetleri idi.
kincisinde, yani 12 Eyll 1980 den nceki dnemde ise, bunu yapanlar acmaszca, silah
ve bomba kullanarak vatanda kan dkenler, bu memleketin kandrlm evlatlar idi. Ac
olan taraf bu. Birisi dman, dieri vatanda. Kald ki, bugn Birlemi Milletler ve Avrupa
nsan Haklar Komisyonu'nca kabul edilen ve bizim de onayladmz anlamalarla, bir
dmann dahi, byle acmaszca, masum kiileri, ideolojileri kendilerine uygun deildir diye
karsndakini ldrmemesi gerekir. Sizler bu ac gnleri senelerce yaadnz. Her geen
gn daha acl gnler grerek yaadnz.
Trkiyede ilk skynetim ilan edildiinde, zmir skynetim kapsamna alnmadndan,
anarist ve terristler burada rahatlkla yerleebildiler. Bugne kadar yakalananlar
biliyorsunuz. Hapishaneleri doldurdular. Hala daha da zaman zaman arta kalanlar veya
yeniden rgtlenmeye alanlar yakalanyorlar. Bunlar radyo ve televizyondan
izliyorsunuz. imdi skynetim hkmleri yrrlkte olduundan ve gerekli kanunlar da
ksa srede karp tedbirlerimizi alabildiimizden dolay bunlar byle ksa srede
yakalanabilmektedir.
Ancak sevgili vatandalarm, bir lke byle mtemadiyen skynetim idaresi altnda
tutulamaz. Tutulursa, yurt savunmas birinci grevi olan Silahl Kuvvetler ypranr. yle bir
idareye sahip olmalyz ki, artk mevcut ynetimler byle ikide birde skynetime
bavurmadan bu tr olaylarn stesinden gelebilsinler. Artk u husus aka grlmtr
ki, bugn dnyamzda sava trleri deimektedir. Sava eitleri deimektedir. Eskiden
olduu gibi ordular kar karya gelerek savama klfetine katlanmadan, daha kolay bir
yolla, kendisi kan dkmeden veya kan dkeceine para dkerek emellerine ulamay tercih
ediyorlar. Bugn btn dnyada gizli olarak ideolojik ve ekonomik sava srmektedir.
Hangi taraf kar tarafa ideolojisini kabul ettirebilirse, o lkeyi kendisine balayabilmekte ve
istediini yaptrabilmektedir.
123
te biz byle bir savan iinden ktk.
Bu savan ilk raundunu kazandk. Ancak, sevgili hemehrilerim, sava henz bitmemitir.
Mteakip rauntlar, gelecektir. Bu gelecek saldrlara hazr olmamz ve bir daha o ackl ve
feci durumlara dmememiz iin birtakm tedbirler almak ve daima uyank olmak
mecburiyetindeyiz.
Bu tedbirlerin banda muhakkak ki btn yasalara k tutacak olan Anayasa gelmekteydi.
Eer biz 12 Eyllden sonra "1961 Anayasas yrrlktedir" demi olsaydk, acaba bu
sava kazanabilir miydik? Sureti katiyede kazanamazdk. Onun iindir ki, 2356 sayl
Anayasa Dzeni Hakkndaki Kanunu kardk. Bylece, "Milli Gvenlik Konseyi'nin kard
kanunlar ve ald kararlar mevcut Anayasaya veya kanunlara aykr ise, alnan bu karar ve
karlan kanun, Anayasa deiiklii yerine geer" dedik ve ancak bu suretle ksa zamanda
neticeye ulaabildik. Bu ideolojik savan taraf olan ve ilk raundu kaybedenler byk bir
tela ierisinde eski Anayasann savunuculuunu yaptlar ve yapmakta da devam ettiler.
Bunlarn azlarn kapamak her zaman elimizdeydi. Ama istemedik. Hepsini evlerine
hapseder kartmazdk. "Brakalm sylesinler, brakalm yazsnlar, brakalm ilerinin
kurtlarn dksnler" dedik. Tam bir demokratik ortam ierisinde hazrlanan Anayasay
eletirsinler istedik. Zira, bunlarn azlarn kapatsaydk, hakikaten hakl olarak eletiride
bulunanlarn da fikirlerinden istifade edememi olacaktk.
Eer, sava onlar kazansayd, kendileri gibi dnmeyen, kendi fikir ve ideolojilerini
benimsemeyen, hi kimseye, hibir kiiye, bizim tandmz bu hakk tanmayacaklar, buna
aykr hareket edenleri, ya daraacnda sallandracaklar ya da hapishanelerde
srndreceklerdi. Bundan hi pheniz olmasn.
te sevgili vatandalarm, sevgili hemehrilerim, Danma Meclisimizin hazrlayp, Milli
Gvenlik Konseyi tarafndan son ekli verilerek kanunlatrlan ve 7 Kasm da da sizlerin
tasvibinizle yrrle girecek olan yeni Anayasa byle hazrland. Bize yaplan her trl
bavuru ve birok toplantlarda, panellerde tartlan, basnda eletirilen hususlar dikkate
aldk. Ve hakikaten yararl olanlarndan istifade ettik. Birok ehrimizde olduu gibi burada
da hazrladmz bu Anayasann baz hkmlerine deinerek sizlere aklamalarda
bulunacam.
Konuya, evvela bu Anayasann 13nc maddesi ile girmek istiyorum. Zira bu madde, temel
hak ve zgrlklere bir takm kstlamalar getirilmesine imkan veren bir maddedir. Bu
maddenin bal "Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmasdr". Bu madde der ki;
"Temel hak ve hrriyetler, devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn, milli
egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu
yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ile ve ayrca Anayasann ilgili
maddelerinde ngrlen zel sebeplerle, Anayasann szne ve zne uygun olarak,
kanunla snrlanabilir". 13nc madde byle... O halde, yukarda saylan sebeplerle ve
ayrca, yine Anayasada gsterilen zel sebeplerle ve fakat kanunla, temel hak ve
hrriyetlere snrlamalar getirilebilir. Bu snrlama, eski Anayasada da vard. Fakat imdi
daha ak yazlmak sureti ile tereddtler ortadan kaldrlmtr.
124
Mesela, toplant hak ve hrriyetlerini ele alalm.
Eer kanunda baz sebepler karsnda, yine kanunda belirtilen mercie, bu toplant, gsteri
ve yrylerini ertelemek veya yasaklamak yetkisi veriliyorsa, o merci bu erteleme ve
yasaklamay uygulayabilecektir.
Biliyorsunuz, Anayasa birok temel hak ve hrriyetleri tanmtr. Bunlar kiinin
dokunulmazl, zorla altrlamayaca, kii hrriyeti ve gvenlii, zel hayatn gizlilii,
konut dokunulmazl, haberleme hrriyeti, yerleme ve seyahat hrriyeti, din ve vicdan
hrriyeti, dnce ve kanaat hrriyeti, dnceyi aklama ve yayma hrriyeti, bilim ve
sanat hrriyeti, basn hrriyeti, toplant hak ve hrriyeti ve mlkiyet hakk gibi hak ve
hrriyetlerdir. te, Anayasamzn bir hkmne gre, bu hak ve hrriyetlerden hibiri
devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve
Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin, bir
kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar
zerinde egemenliini salamak, veya din, rk, dil ve mezhep ayrm yaratmak, veya sair
herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzeni kurmak amac ile
kullanlamazlar. Saydklarmn iinde, sosyal snfn, dier sosyal snfn zerindeki
tahakkm ve bir kiinin tahakkm de geti. Bunlar u demektir Artk bundan sonra
lkede, komnizm, faizm ve diktatrlkten bahsedilemez ve Anayasa Mahkemesi'ne de
"Bunlar Anayasaya aykrdr" denemez.
te sevgili vatandalarm, bu maddeye ok takldlar. nk bu madde, aka Devletin
dzenini komnizme de, faizme de kapatyordu. Artk, 12 Eyll den evvel olduu gibi, "141
142 ye hayr" diye barp aramayacaklar, miting dzenleyemeyeceklerdir. Byle
olunca, elbette bunun karsna dikileceklerdir. Trk Ceza Kanunu'nda mevcut olan
komnizm propagandasn yasaklayan bu iki madde iin ka defa Anayasa Mahkemesi'ne
mracaat ettiler. "141 ve 142 Anayasaya aykrdr" diye. Biraz evvel okuduum ak hkm
karsnda artk bu kaplar kapatlmtr. Bu iki madde 1936 senesinde yani Atatrk n
zamannda Ceza Kanunumuza konulmutur. Yeni konmu bir madde deildir. Yani Atatrk
de komnizmin karsndayd. O nun baz laflarn, baz vecizelerini alarak, baka taraflara
ekmek isteyenler vardr. Devletilii baka trl anlamak isteyenler vardr. Fakat, Atatrk
kendi zamannda Ceza Kanununa bu maddeleri koymutur. Savata, seferberlikte,
skynetimde veya olaanst hallerde, o gnk durumun gerektirdii lde bu temel hak
ve hrriyetlerin kullanlmas, ksmen veya tamamen de durdurulabilecektir. Dnn ki bir
sava balam, bir seferberlik ilan edilmi, bir skynetim ilan edilmi, artk bu temel hak
ve hrriyetlerin hepsi kullanlamaz, bazlarna kstlama getirilir. Bazlar tamamen ortadan
kaldrlabilir. Bu gayet tabiidir. Konumamn banda, Trkiyemizin bir daha 12 Eyll ncesi
durumlara gelmemesi ve sk sk skynetime bavurulmamas iin baz tedbirler dndk
demitim. Bunlarn banda, yrtme dediimiz Cumhurbakanyla hkmete baz yetkilerin
verilerek otorite boluunun doldurulmas geliyordu. Anayasaya imdi syleyeceim baz
hkmler bu maksatla konuldu. Bu da bir hayli tenkit konusu oldu.
Sevgili hemehrilerim, 1961 Anayasas'nn yrrle girmesini mteakip, memleketin
geirmeye balad muhtelif tecrbeler, bu Anayasann aklklarn, boluklarn, zayf
noktalarn ortaya koymaya balamt. Aradan 4 - 5 yl getikten sonra Anayasa zerindeki
125
eletiriler belli konularda toplanmaya balad ve bu eletiriler bilhassa yasama, yrtme ve
yarg organlarnn grev ve yetkileri ve birbirleriyle mnasebetleri zerinde younlat. 12
Mart mdahalesini mteakip Anayasann yardan fazlas deiiklik grd. Fakat zlerek
sylemek gerekir ki, bu deiiklik ciddi mahiyetteki ikayetlerin ortadan kalkmasna imkan
vermedi.
Gerekletirilen bu deitirmeye ve yenilie ramen eski ikayetler devam edip gitti.
Memleketin durumunda karlalan vehamet, hkmet istikrarszlklar, hrriyetlerin bu
sefer daha da pervasz anarik hareketler eklinde azami bir suistimale konu edilmesi,
bunun nlenebilmesine elverili hkmlerin gerekten yokluunun tam manasyla
ispatlanm olduunu herkese kabul ettirdi. Pek ok defalar ve muhtelif vesilelerle izah
olunmutur ki, 1961 Anayasas geri imdi de kabul edilmekte bulunan hrriyetleri
getirmitir, fakat bunlarn snrlarn yeterince izememi ve bu hrriyetlerin karlndaki
sorumluluu hukuken tesis edememitir.
1961 Anayasas'ndaki pek ok hak ve hrriyetler sanki snrszm gibi, ciddi hibir kayda
ve arta balanmadan Anayasada yer almlardr. Bu hrriyetleri, Devlet ve toplum
dzeninin zaruri kld bir disiplin ortamna sokabilmek iin, kanun koyucunun
sorumluluklar ve dolaysyla da yetkileri olmas gerektii, hatta baz hallerde Anayasadaki
sarahata ramen, Anayasa Mahkemesi'nce Anayasann da stnde farz olunan baz
esaslara dayanlarak reddedilmitir. 12 Mart ta yaplan ve belirtildii gibi yarsndan fazla bir
hacme varan deiikliklere ramen, yrtme organnn ve yetkilerinin zaaf srp gitmitir.
12 Mart deiiklikleri, Anayasann temelinden gelen bu zaaf ortadan kaldramamtr.
Devletin yap ve grevlerinde belli bal kuvvetin, (yani yasama, yrtme, yarg)
zellikleri konusunda imdiye kadar gene muhtelif vesilelerle ayrntl konumalar
yaplmtr. Bunlarn tekrarna lzum grmyorum. Hele, devletin ve gnlk hayatn btn
ykn srtnda tayan yrtmenin, arz ettii btn hayati ehemmiyetine ramen, arka
plana itilmi ve ilemez hale gelmi olmas, 1961 Anayasas'nn belki de en byk ve tashih
kabul etmez zaafn tekil etmitir.
Yrtme, o anlay ve hukuki durum iinde kaldka ve brakldka, Devlet bir aya
olmayan ve koltuk deneiyle yryen bir insan olmaktan teye geemezdi. imdi sizlerin
de kabul ve tasviplerine sunulan bu yeni Anayasa, Devlet yaps ve faaliyetleri itibariyle bu
sakncay giderecek bir tarzda bina edilmitir.
Byle bir yol seilmesi zaruridir, mecburidir. Ve neticesi isabetli olacaktr.
Ancak, bu noktadan itibaren karmza iki yol kyor.
Yrtme denilen organn iki kuvvet ve iki messesesi vardr. Bunlardan biri
Cumhurbakanl, biri hkmettir.
Cumhurbakan ve hkmet, pek ok sebeplerle, ayr ayr yollardan belirlenmekte ve
ortaya kmaktadr. Evvelce olduu gibi, Cumhurbakannn Parlamento tarafndan
126
seilmesi kabul edilmitir. Cumhurbakan, kendisini seen Parlamentonun normal
dneminden iki yl daha uzun bir sre iin seilmektedir. Bu halde iki ayr Parlamento
zamannda grev yapacaktr.
Cumhurbakan sadece yrtmenin ba deildir. Ayn zamanda Devletin de badr. Bu
itibarla da, Anayasada mevcut olmas gereken, fakat byk organdan herhangi birine
verilmesi uygun ve isabetli grlmeyen baz yetkiler vardr ki, ancak Cumhurbakanna
tevdi edilebilmektedir.
Hkmete gelince, yasama organnn, yani Meclisin gvenini tamayan bir hkmetin
varl parlamenter rejimlerde kabul edilemez. Babakan, Cumhurbakan grevlendirecek
ve babakann hazrlayaca liste, Cumhurbakannn yapaca atama, ile hkmet
olacaktr.
Demek ki, hkmeti ortaya karan Cumhurbakandr.
Bir hkmet, Cumhurbakan tarafndan tayin edilse de onun varln srdrebilmesi, yani
hkmetin varln srdrebilmesi yasama organnn, yani Byk Millet Meclisi'nin
gvenine baldr. Byle olunca, hkmetler bir parti veya birka partinin bir araya gelmesi
neticesi teekkl eden koalisyon partilerinin rengini ve damgasn ister istemez
tayacaklardr.
Geri kanun nnde vatandalara eit muamele yapacaklar ama, bu hibir zaman mmkn
olamamtr. Bundan sonra da mmkn olmayacaktr. Yine de parti rozetine dikkat
edilecektir.
Partilere dayanan bir demokratik sistemde, bu kanlmazdr. O halde, memleketi tarafsz
deil, tarafl bir biimde, tarafn tuttuklar siyasi gr ve programla yneteceklerdir.
Halbuki, devletin ba ve yrtmenin de banda bulunan Cumhurbakannn kesinlikle
tarafsz, yani siyasi partilere veya onlarn koalisyonlarna kar tarafsz olmas, rejimin
icabdr. Bunun iin de, Anayasaya u hkm konulmutur: " Cumhurbakan seilen kiinin
varsa partisiyle iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii sona erer".
imdi bu yetkilerin verilmesinde nemli olan noktaya geliyoruz. Bu yetkiler, Hkmet
Bakanna m yoksa Cumhurbakanna m daha fazla verilmelidir?
"Yrtme glendirilmelidir" fikri ve zarureti herkese kabul edildiine ve yrtmenin
doruunda Cumhurbakanl ve Hkmet bulunduuna gre, glendirilmesi kastedilen
bunlardan hangisidir? Bunlarn ayn zamanda ikisi birden mi glendirilmelidir, yoksa
tarafsz cumhurbakan m, yahut tarafl hkmet mi?
Tarafl olan hkmete de baz yetkiler verilmitir. Ancak, muhalefet - iktidar aras ciddi
ekimelere ve huzursuzluklara yol aabilecek olan yetkiler, Cumhurbakanna tannmtr.
Bunun dnda da muhakkak Cumhurbakanna verilmesi gereken yetkiler vardr ki, esasen
onlar baka makama da vermek doru olmaz, mmkn de deildir.
127
imdi sevgili vatandalarm, birok kiinin diline dolad "Bu Anayasada Cumhurbakanna
ok yetkiler verildi, bu doru deildir" diye mtemadiyen yazdklar u yetkilere bir gz
atalm da, siz de insafla karar verin. imdi Cumhurbakannn yetkilerini sayacam. Birinci
yetkisi, birinci vazifesi, "Trkiye Byk Millet Meclisini gerektiinde toplantya armak".
Yani tatilde byk bir olay olmutur, Mecliste konuulmas lazmdr. Trkiye Byk Millet
Meclisini toplantya aracak. armasn m? O ki devletin badr, yrtmenin badr.
Elbette aracaktr.
kincisi, gerekli grdnde Meclisin ilk al konumasn yapmak. Kasm aynda veya
Ekim aynda ilk aldnda, Mecliste a konumas yapacak, baz dilekleri olacaktr. O
dilekleri Meclise iletmek isteyecektir. Onun iin bir konuma yapacaktr. Konumasn m?
Baka bir vazifesi, kanunlar yaynlamak. Bundan evvel de Cumhurbakan kanunlar
yaynlard. Baka kimse yaynlayamaz ki, kanunlar ona gelir, o imzalar, 15 gn ierisinde
kim yaynlayacak, o yaynlamazsa?
Baka bir yetkisi, kanunlar tekrar grmek zere Trkiye Byk Millet Meclisi ne
gndermek. te bu yeni. Neden kondu? Eskiden bir Senato vard. Bu vazifeyi Senato
yapyordu. Ama Meclisin rengi neyse, Senatonun rengi de o. ounluk hangi partide ise
Mecliste, Senatoda da yleydi ve kanunlarn kmas ok gecikiyordu. Byk bir faydas
gzlenemezdi. O halde bir kanun alelacele Meclisten km olabilir. Baz noksanlklar
grlebilir. Onun iin Cumhurbakan byle bir ey grrse Meclise bir daha gnderecek,
diyecek ki, "unu bir daha inceleyin. Bu tarafnda byle bir sakatlk var". te bu hkm yeni
getirilmitir. Yani Senatonun yapt grevi imdi Cumhurbakan yapyor. Kim yapacaktr o
yapmazsa.
Ondan sonra yeni bir hkm daha getirdik Cumhurbakannn yetkilerine... Anayasa
deiikliklerine ilikin kanunlar gerekirse halkoyuna sunmak. Yani Anayasada bir deiiklik
yaptlar. Cumhurbakan bu deiikliin milletin, memleketin menfaatine olmadn
dnebilir. Kald ki, bu Anayasay sizler kabul ettiniz. Halk kabul etti. Acaba halk bunu
tasvip ediyor mu, etmiyor mu diye referanduma gtrebilecek. te bu onun iin kondu.
Baka bir yetkisi de yle Kanunlar Anayasaya aykr grrse, Anayasa Mahkemesine
bavurmak.
Baka bir yetkiye geiyorum. Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar
verir. Bu da yeni getirilen bir maddedir. imdi yle hal oluyor ki, hkmet aylarca
kurulamyor, bir seimin sonunda bir hkmet bakan, seilmi ama, babakan hkmeti
kuramyor, gvenoyu alamyor. Aradan 45 gn gemi. Bunlar ok yaadk biz gemite. O
takdirde Cumhurbakan gerekirse Meclis Bakanyla konuarak, yeniden seimlere
gidebilecek. Bu suretle seim korkusundan dolay, hemen o hkmeti seerler.
Binaenaleyh Meclis kilitlenir de hkmet teekkl edilemezse, yapacak bir ey yok. O
zaman yeniden seimlere gidilir. Hangi parti fazla oy alarak gelirse o hkmeti kurabilir. ite
seimlere gitme kararn verecek olan Cumhurbakandr.
128
Ondan sonra hkmlerden birisi, Babakan atamak veya istifasn kabul etmek. Evet, kim
atayacak Babakan? Eskiden de Cumhurbakan atard. imdi de Cumhurbakan atyor.
istifa etmise, istifasn da kabul eder veya reddeder.
Baka bir yetkisi, Babakann teklifi zerine, Bakanlar atamak ve grevlerine son vermek.
imdi Babakan, Bakanlar Kurulunu teklif edecek. Cumhurbakan da bunu uygun grrse
tasdik edecek. Evvelce de byleydi. Yalnz bunda bir yenilik var. Babakan isterse herhangi
bir bakann grevine son verebilecek. Eskiden veremezdi. Hatta hkmet istifa ederdi,
babakan istifa ederdi. Ondan sonra tekrar o babakana grev verilirdi. O takdirde o
istemedii bakan da hkmetin iine almazd. Bunlar uzun yollard, dolambal yollard. O
nedenle babakan istedii bakan seebilir, istedii bakann da grevine son verebilir.
Baka bir yetkisi; gerekli grd takdirde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmesidir. Eskiden
de ederdi. Yeni olan bir ey ilave ettik. Bakanlar Kurulunu bakanl altnda toplar, bazen
gerek grrse, "Bakanlar Kuruluna ben bakanlk edeceim" deyip, onu toplayabilecek.
nk, yrtmenin ba olduuna gre, elbette bu hakk olmas gerek.
Baka bir grevi, bykelileri gndermek ve yabanc bykelileri kabul etmek. Bu, her
lkede byledir. Devletin ba, bunlar gnderir, gelen bykelileri de devletin ba olarak
kabul eder.
Bir grevi de, milletleraras anlamalar onaylamak ve yaynlamak. Ayn kanun gibi. Kanunu
nasl onaylyorsa, milletleraras anlamalar da onaylar ve yaynlar.
Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil
etmek. Eskiden de byleydi. Bakomutanlk Millet Meclisi nin manevi ahsiyetindedir. Ama
onu Cumhurbakanl temsil eder. Silahl Kuvvetlerin Bakomutanl vazifesi
Cumhurbakannndr. Eskiden de byleydi, yine de byle.
Baka bir grevi, Trk Silahl Kuvvetleri nin kullanlmasna karar vermek. Buna ok itiraz
ettiler. Nasl olur da efendim Silahl Kuvvetlerin kullanlmasna bir Cumhurbakan karar
verirmi. u hususu getirdik
Meclisimiz tatilde olabilir. Toplant halinde deildir. lkemiz ani bir taarruza maruz kalmtr,
bir saldrya maruz kalmtr. imdi beklesin mi Cumhurbakan? Meclis toplansn, ondan
sonra karar versin diye. Byle bir durumda, Cumhurbakan madem ki Bakomutandr,
Devletin de badr. Kararn verir, Meclisi toplar, Meclise de hemen bilgi verir.
Baka bir grev, Genelkurmay Bakann atamak. Eskiden de atard, imdi gene
Cumhurbakan atayacak.
Milli Gvenlik Kurulu nu toplantya armak ve bakanlk etmek. Eskiden de vard.
Baka bir grev, bu da yeni; Bakanlar Kurulu ile birlikte skynetim veya olaanst hal
ilan etmek ve kanun hkmnde kararname karmak. Eer skynetim veya olaanst hal
ilan edilecekse, byle bir karar alnacaksa, Cumhurbakannn bakanlnda Bakanlar
129
Kurulu toplanr, karar verir ve hemen Byk Millet Meclisine bildirilir. Onun onayna
sunulur. Eer Byk Millet Meclisi bunu onaylamazsa, yine kaldrlr. Eskiden bu yalnz
hkmet bakannn bakanlnda toplanp karar verirdi. imdi Cumhurbakannn
bakanlnda toplanyor. Aradaki fark bu.
Kararnameleri imzalamak. Eskiden de imzalyordu. imdi de ayn grev.
Srekli hastalk, sakatlk ve kocama gibi belli durumda olan kiilerin cezalarn kaldrmak
veya hafifletmek. Eskiden de vard. Ben byle 5-10 kiiyi afettim. Baklacak durumda deil,
80 yan da gemi. Bu eskiden de vard, bu yeni Anayasada da var.
Devlet Denetleme Kurulu Bakan ve yelerini atamak. Yeni kurduk bu Devlet Denetleme
Kurulunu. Bir yerde bundan bahsettim. Devlet Bakan gerekirse kamu kurumu niteliindeki
kurulular denetlemesin mi? Elbette denetleyecek. O halde ona bal bir kuruluun
bakann ve yelerini de Cumhurbakan seer.
Yksek retim Kurulunun yelerini semek. niversitelere bakan Yksek retim Kurulu
teekkl etti. Kanunu kt bunun. O halde bunun bakann ve yelerini de kanunda yazl
usuller erevesinde Cumhurbakan seecektir.
niversite rektrlerini semek. Gsterilecek adaylar arasndan niversite rektrlerini
semektir.
Sonra, Anayasa Mahkemesi yelerini, Dantay yelerinin 1/4 n, Cumhuriyet Basavcs
ve Basavcvekilini, Askeri Yargtay yelerini, Askeri Yksek dare Mahkemesi yelerini,
Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek. Bunun da usulleri var. Kanunlara
gre, aday gsterilecekler, arasndan hangisini isterse onu seecek. Bunun kanunlar zaten
kt.
imdi sorarm sizlere, bu yetkiler bir Cumhurbakan iin ok mudur? imdi baz evrelerde
bir itimatszlk havas esiyor ki, her makamdan, her kiiden ekiniliyor. Trkiye
Cumhuriyetinin bir Cumhurbakann seeceksiniz, ondan sonra da bu yetkileri ok
bulacaksnz. Bu eletirilerde kast yoksa ne vardr syler misiniz? Sevgili vatandalarm,
kime gveneceiz, Cumhurbakanna gvenmeyeceiz de, illa bir hakim, bir mahkemeye
mi gveneceiz, byle ey olur mu?
O halde madem Cumhurbakanlarn bir hakimden getirelim, bir mahkemeden getirelim,
mesele kalmaz. "Tarafl olur" diyorlar. Tarafsz olacan dnemiyorlar. "Muhakkak tarafl
olur" diyorlar. Eer her tan altnda bir ey aranacak olursa, dorusunu bulamayz.
imdi sevgili vatandalarm, biraz da Cumhurbakan seimine deinmek istiyorum.
lk 7 senelik sre iin Anayasa oylamas ile birlikte Cumhurbakanl referandumunun da
yaplm olmas tenkide urad.
Ben 12 Eyll Harekatna Cumhurbakan olaym diye karar vermedim.
130
Konsey yesi arkadalarm ve dier komutan arkadalarm da hibir makam akllarndan
geirmediler. Biz bu ie, Trk Milletinin ektii ilelerden bir an evvel kurtulmas, aktlan
kanlara son verilmesi iin atldk. Ve bu iin ksa zamanda halledilebileceini zannettik.
Fakat durumun hi de yle olmadn, eer yarm yamalak bir eyler yapp gidersek, yine
ileride ayn durumlara debileceimizi anladk. Ondan dolay bu almalar iki seneyi ald.
Sevgili vatandalarm, oumuz 60 yan gemi insanlarz, ben 65 yan doldurdum.
Artk bu yatan sonra bir kenara ekilip, dinlenmek hakkm yok mu? ocuklarm
evlendirmiim, tek bama kalmm, Cumhurbakan olsam ne olacak, olmasam ne
olacak? Sevgili vatandalarm, eer bu makama hevesli bir kii olsaydm, 12 Eyll den
sonra Kke geer oturur ve o makamn parasn da alrdm. Hibirisini yapmadm.
Arkadalarm da yapmad. Ve bize u telkinler de yapld; 12 Eyllden sonra, "Paam
vatandalara bir referanduma gidin, bizi tasvip ediyor musun, etmiyor musun diye sorun" da
dediler. Biz o en heyecanl zamanda, milletin bizi gklere kard zamanda, bir
referandum yaparak kendimizi tasdik ettirirdik. yle bir ey istemedik. Evvela memleket
huzura kavusun, ondan sonra bu ii dnelim dedik.
Sevgili vatandalarm, bir Anayasa yapld biliyorsunuz. Bu Anayasa bizim Anayasamz.
Sizler tarafndan kabul ve tasvip edilirse milletin Anayasas olacak. Bu Anayasa muhakkak
kmal. Ayr ayr sandkta oylanrsa ne olur? Dediler ki "Anayasa ayr sandkta,
Cumhurbakan ayr sandkta oylansn". Ne fark edecek?
Farzedelim ki, bana atlan oylar daha fazla kt da Anayasa oylamas da daha az kt. Ne
kacak bundan? Koltuklarm m kabaracak? Fuzuli masraf tan baka ne ie yarayacak? iki
tane sandk konacak, o nispette fazla kat konacak, masraf tan baka hibir faydas yok.
"Adaylar olmadan Cumhurbakan seimi olur mu ?" diyorlar. Ben o aday ekline de raz
oldum. "ksn benim karma adaylar onlarla beraber olaym" dedim. Byk bir ounluk
"byle ey olmaz" dediler. "Byle bir ortamda adaylarn birbirleri ile ekimeleri sonucu
Cumhurbakan seiminin ok mahzurlar olur" dediler. Ben de ounlua uydum. Doru
bulduk. imdi iki, aday, drt aday kacak, birbirimizle yaracak myz? Propagandasz
da seim olmaz. Hadi desek ki kimse propaganda yapmasn yle seim olsun. yle de
seim olmaz. Bu sefer propaganda yaplrsa memleketin bugnk hali, byle bir
propagandaya elverili deil. yle ise bu ekilde olsun dedim ve kabul ettim.
Konsey yesi arkadalarma gelince, onlarn da bir dnem benimle beraber almalar
birok konularda, onlarn kymetli fikirlerini almak gerei ar bast.
Bu ie beraber baladk, beraber ayrlrz dedik. Hayat boyu Meclis yelii teklif edenler de
oldu. Hibirimiz kabul etmedik. "Ayrldktan sonra lnceye kadar dokunulmazlk hakk
tanyalm" dediler. Danma Meclisinden de yle geldi. Bu Anayasada, onu da kabul
etmedik. Bizim dokunulmazlk zrhna ihtiyacmz yok.
Biz tarih nnde ve millet nnde doru bir i yaptmza inanyoruz. Doru mudur, yanl
mdr, bunun kararn biz deil, bizden sonra gelecek nesiller verecektir.
131
Yaplan bu Anayasaya ve birtakm kanunlara sahip kmamz lazm. Onun iin de beraber
olmamz gerekiyor Konsey yesi arkadalarmla. Bugne kadar Cumhurbakanl seim
eklinin nasl olacan bilemediimizden yaplan tenkitlere kar hibir ey sylemedim.
Kendimizle ilgilidir diye sylemedim. Ama burada bu hususa deinmek istiyorum. Bundan
evvelki Meclislerde, yani 12 Eyll den nceki Meclislerde, Cumhurbakannn,
kontenjanndan setii bir senatr, Cumhurbakan seiliyor da btn milletin "Evet"
diyecei bir Cumhurbakan neden demokratik olmuyor? Evvelce bir Cumhurbakan 15
tane kontenjan senatr seerdi. Seimle gelmezdi. Yani milletin setikleri deildi. Bunlar
ve bunlarn iinden birisi Cumhurbakan oluyor da, milletin semedii bir kii
Cumhurbakan oluyor da, byle bir referandumla olunca, neden demokratik olmuyor?
Bunun cevabn veremezler. Kald ki sevgili vatandalarm, bunun birok Avrupa lkelerinde
de rnekleri vardr. Anayasa ile beraber Cumhurbakannn da referandumla seilmesi
rnei baka lkelerde de var. Yalnz bizde deil.
Eletirilerin maksadn ben biliyorum. Maksat demokratik veya antidemokratik oluu
deildir. Maksat bu makama eletiri yneltmek, bana ve bize kar kmaktr. Bunun sebebi
budur.
Sevgili zmirli Hemehrilerim, Egeli Kardelerim,
te sizlere yeni hazrladmz Anayasann bir ksm hkmlerini izah ettim. Bir oklar, "Bu
da bir reaksiyon Anayasas" diyorlar. Hayr vatandalarm, reaksiyon Anayasas deildir. Bu
Anayasa 1961 den beri ders alnan bir Anayasadr. Tekrar bizlerin, sizlerin ve
ocuklarmzn, o kahrolas korkun gnleri yaamamas iin herkesin evinde, tarlasnda,
iyerinde, sokakta rahat oturup gezebilmesini temin etmek iin hazrlanm bir Anayasa.
Okullarmzn, niversitelerimizin bir sene kesintisiz, boykotsuz, igalsiz bir eitim ve
renim grmelerini salayacak bir Anayasa. Biz byle olduuna inanyoruz. Belki baz
noksanlar olabilir. Dnyada hatasz insan olamayacana gre, insanlarn yaptklarnda da
elbet ufak da olsa bir hata pay olacaktr. Bu hatalar da, ileride grldnde iyi niyetle
dzeltilebilir. Bu Anayasay tenkit edenler, bir Anayasa hazrlasalar idi, acaba nasl
hazrlarlard? Onlarn hazrladklarnda hi mi kusur olmayacakt?
Biz bu Anayasann en az kusurla hazrlanm bir Anayasa olduuna inanyoruz. Eer sizler
de bize inanyor ve gveniyorsanz oylarnz o ynde kullanrsnz. Bu noktada bir ey
syleyeceim. Bir vatandamdan telgraf aldm. Diyor ki, "Sayn Devlet Bakanm, bu
oylamada (Evet) oylarnn beyaz olduunu syleyin, bizi kandryorlar". Hakikaten doru.
Hatta baz karikatrlerde, baz yazlarda yle diyorlar; Atatrk n gznn rengi de
maviymi. Sanki biz onlarn farknda deiliz.
Bakn neler sylediklerini gryor musunuz? Atatrk bile alet etmek istiyorlar. Atatrkn
gz de maviymi, yani mavi grrseniz "Hayr" manasna gelir. Efendim diyor, deniz rengi
de maviymi. Gk rengi de mavi, ama, mavilik bir ie yaramyor. Bulut gelirse yamur
yayor. Bereket getiriyor. Atatrk n gzleri bize bakyor ve O nun ruhu bizimle beraber
gklere ykseliyor. Onlara o mavi gzlerle, hain hain bakyor. Elinden gelse, onlar
paralar, merak etmeyin.
132
imdi sevgili vatandalarm, bir ey daha syleyeceim Muhakkak her vatanda oyunu
kullanmaldr. Bu vatan borcu gibi bir bortur. Kald ki, oy kullanmay da zorunlu kldk.
Menfi oy kullanacaklar, muhakkak sandk bana gideceklerdir. Bundan hi pheniz
olmasn. Hatta, hile yapmaya kalkanlar bile bulunacaktr. Mspet oy kullanacaklar da
sandk bana gitmelidirler ki, ileride menfi oy atanlarn azlarn aacak halleri kalmasn ve
layk olduklar cevab alm olsunlar.
Sevgili Egeli Hemehrilerim,
Buradaki konumam da sona eriyor. Biraz evvel Belediye Bakannzdan zmir in Fahri
Hemehrilik beratn aldm. Geri ben zmirli de saylyorum. Manisalym ama, Egeli
olduumuza gre hepimiz ayn blgeli saylrz.
Bize kar gsterdiiniz bu yakn ilgiden, bu sevgi tezahratndan dolay ahsm, Konsey
yesi arkadalarm ve Babakan adna hepinize ok teekkr ediyorum, sayglar
sunuyorum, sevgiler sunuyorum ve mutlu yarnlar diliyorum. Allahasmarladk.

zmit konumas... 2 Kasm 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 2 Kasm 1982'de zmit'te konutu.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in zmit konumasndan...
"1970li yllarn balarnda, hatta 1969 ylnn sonlarnda niversitelerde balayan anarik
hareketlerin zaman getike ii kesimine sratldn ve bu iki dinamik gcn maa
olarak kullanlmak suretiyle yurdumuzu Marksist, Leninist ve Maoist bir rejim iine
srklemek istediklerini ok iyi biliyorsunuz. inizden bir oklar bu olaylarn iinde yaad.
Bunlar kimlerin idare ettiini de biliyor, fakat elinizden bir ey gelmiyordu."
"Bunlar, sizlerin ekonomik ve sosyal haklarnz korumak ve ii - iveren arasndaki
alma artlarn dzenlemek iin kurulmu ve siyasi, ideolojik bir eye alet olmamas
gereken birtakm sendikalar ele geiren ve oray bir militan yuvas haline getiren Marksist,
Leninist gr benimsemi ve emirleri, talimatlar dardan alan, her gn gizli komnist
parti radyolar dinleyerek onun direktifleri erevesinde hareket eden bir avu satlm
kiilerdi."
"Zannediyor musunuz ki, onlarn zlemini duyduu ve sizleri maa olarak kullanmak
suretiyle gerekletirmek istedikleri idare ekli kazara gelse, ii haklar daha iyi olacak ve
iiler daha mutlu bir hayata kavuacak?"
133
"Baknz dnyaya, dnya iilerine... Nerede demokrasi varsa, orada sendika kurma,
iverenle karlkl oturarak toplu szleme yapma ve anlama salanamazsa grev yapma
hakk var. Dierlerinde bu hak var m? Hangi sosyalist lkede, grev uygulamas grdnz?"
"te 12 Eyllden evvel bu fikriyat ve ideoloji ile ykanm kiiler, bir ksm sendikalarmz ve
onun st kurulularn ele geirmiler ve bir daha da oradan ayrlmamlar. te ben bunlara
Sendika aalar diyorum, yoksa tekilerine deil..."
"Sendikalar, yelerinin alma ilikilerini, ekonomik, sosyal hak ve menfaatlerini korumak
ve gelitirmek iin izin almadan kurulacaktr. Evvelce olduu gibi, "Ben iinin kltrn
ykselteceim" diye okul ap, orada Marksizm, Leninizm dersi veremeyecektir."
"iler arasnda yalan ve maksatl haber yayyorlar. "iler siyasetle uraamayacak, bir
partiye giremeyecek, oy bile veremeyecek" diye. Hepsi de yalandr. steyen herkes, ahsen
istedii partiye ye olabilir. Bir siyasi parti ynnde oyunu kullanabilir. Aday da olabilir.
Bizim yasak koyduumuz, kurulu, sendika tzelkiiliidir."
"Anayasaya, Cumhurbakanlarnn Meclis iinden veya Milletvekili seilme artlarna haiz
ve yksek tahsil grm olmak kaydyla Meclis dndan da seilebileceine dair bir hkm
konuldu. imdi bu da tenkit konusu oldu. Esas olan, Meclis iinden bir Cumhurbakannn
seilmesidir. Normali budur. [Partiler] anlaabilirlerse Meclis iinden sesinler,
anlaamazlarsa o zaman dardan arasnlar. Biz onlara kolaylk getirdik."
"Ben ve arkadalarmdan hibirisi bir menfaat karl bu ie atlmadk. Memleket batyor,
millet paralanyor, bu millet ve bu vatan bizden vazife bekliyor dedik ve yle atldk."
"Ben inanyorum ki, Trk Milleti, bu Anayasay byk bir ounlukla tasvip edecek ve
Trkiyenin nnde yeni bir dnem ve inallah parlak bir dnem balayacaktr."

Program" erevesinde zmit'te yapt konuma yle:
(2 Kasm 1982)

Sevgili zmitli Kardelerim, Hemehrilerim,
Sis yznden sizleri 15 - 20 dakika fazla beklettim. 11.15 te burada olacaktm. Evvela
stanbul a gittik, oradan helikopterle geldik. Bu gecikme ondan olmutur. Ben sizi daha
fazla bekletmemek zere, evvela konumam yapacam, ondan sonra Vali ve Belediye
Reisinden gerekli izahat alacam.
Sevgili zmitli kardelerim, biliyorsunuz uzun zamandan beri gelemediim vilayetler
arasnda byk sanayi merkezlerimiz iinde yer alan zmit vilayetimiz de vard. Glck e
kadar geliyor, fakat buraya bir trl urayamyordum. Sebebi, zaman denk gelmiyordu.
134
Glck e geliimiz tatbikat veya denetlemeler dolaysyla oluyor, akama kadar devam
eden ve hatta iki gn devam eden o tatbikat ve denetlemeden sonra dnmek zorunda
kalyordum.
Bugne kadar birok vilayetlerimizden srarl davetler aldm, bu arada sizlerden de aldm.
Bu davetlere icabet edemediimden zlyordum. imdi sizlerin karnzda olmakla bu
zntlerimden hi olmazsa birisini aradan karm oluyorum. Zannetmeyin ki, sizlere
kar bir krgnlm veya bir ey var. Katiyen, ama olamad, bir trl buraya gelemedik.
imdi bu skntmzdan bir tanesini bylece atm oluyoruz. Biz de sevinliyiz, sizler de
sevinlisiniz. Bizlere kar gsterdiiniz bu candan karlama ve tezahrata, ahsm,
Konsey yesi arkadalarm ve Babakan adna teekkrlerimi sunuyorum, hepiniz saolun
varolun.
Sevgili vatandalarm, biraz evvel zmit in de byk sanayi merkezlerimiz arasnda yer
aldn sylemitim. Byle olunca, burada bulunan vatandalarmzn ounluunu ii
kardelerimiz veya onlarn aile ve akrabalar oluturuyor. Bu bakmdan sizlerle ilgili baz
konulara burada da biraz olsun deinmeden yapamayacam. Geri Adana ve Antalya da
bu konulara deindim, ama burada da biraz deiik olanlara deineceim.
1970 li yllarn balarnda, hatta 1969 ylnn sonlarnda niversitelerde balayan anarik
hareketlerin zaman getike ii kesimine sratldn ve bu iki dinamik gcn maa
olarak kullanlmak suretiyle yurdumuzu Marksist, Leninist ve Maoist bir rejim iine
srklemek istediklerini ok iyi biliyorsunuz. inizden bir oklar bu olaylarn iinde yaad.
Bunlar kimlerin idare ettiini de biliyor, fakat elinizden bir ey gelmiyordu.
nk biliyordunuz ki, eer onlara kar gelseniz ya hayatnzdan olacak, yahut fena dayak
yiyecek veya en hafifinden iinizden, gcnzden olacaktnz. Peki kimlerdi bunlar?
Bunlar, sizlerin ekonomik ve sosyal haklarnz korumak ve ii - iveren arasndaki alma
artlarn dzenlemek iin kurulmu ve siyasi, ideolojik bir eye alet olmamas gereken
birtakm sendikalar ele geiren ve oray bir militan yuvas haline getiren Marksist, Leninist
gr benimsemi ve emirleri, talimatlar dardan alan, her gn gizli komnist parti
radyolar dinleyerek onun direktifleri erevesinde hareket eden bir avu satlm kiilerdi.
Szde bunlar sizlerin hak ve hukukunu koruyacaklard. Azlarndan drmedikleri her
gn bar bar bardklar husus bu idi. Fakat bu bir paravana, bir rt. Bu paravanann
arkasnda baka melunca fikir ve emeller yatyordu. kide bir de ortaya karlar, Trkiyede
komnizmi yasaklayan Trk Ceza Kanununun 141 ve 142 nci maddelerine hayr Bunlar
kaldrlmaldr derler. Bir baka gn, o zamanki Anayasamzda mevcut olup da, bir trl
kanunu karlamayan Devlet Gvenlik Mahkemelerine hayr diye tuttururlar. Sorarm size,
bunlarn ii haklar ile bir alakas var mdr? Bunlar sendika m, yoksa birer siyasi teekkl
mdrler? Bunlarla uraacak siyasi teekkllerimiz vardr.
Sevgili kardelerim, zannediyor musunuz ki, onlarn zlemini duyduu ve sizleri maa
olarak kullanmak suretiyle gerekletirmek istedikleri idare ekli kazara gelse, ii haklar
daha iyi olacak ve iiler daha mutlu bir hayata kavuacak?
135
Baknz dnyaya, dnya iilerine... Nerede demokrasi varsa, orada sendika kurma,
iverenle karlkl oturarak toplu szleme yapma ve anlama salanamazsa grev yapma
hakk var. Dierlerinde bu hak var m?
Hangi sosyalist lkede, grev uygulamas grdnz? Hele bir uygulasnlar, bakn neler
oluyor. nmzde ok yakn bir misal de duruyor, ismini vermeyeceim, her gn
gazetelerde okuyorsunuz. te 12 Eyllden evvel bu fikriyat ve ideoloji ile ykanm kiiler,
bir ksm sendikalarmz ve onun st kurulularn ele geirmiler ve bir daha da oradan
ayrlmamlar. te ben bunlara Sendika aalar diyorum, yoksa tekilerine deil. Geri
sendikalarmzn ounluu hamdolsun ki, byle deildi. Ama bu gibiler de pek az
saylmazd. Bunlar kendi ideolojik maksatlar iin kanunlu ve kanunsuz olarak sizleri greve
srkler, fakat grev sresince de size para vermez, yerse de aylk sigara parasn
karlamaz. Fakat kendileri altlarnda otomobil, muntazaman aylk ve deneklerini alr ve en
lks yerlerde yaarlar. Bu paralar nereden gelir? Sizden kesilen paralardan gelir.
Bu paralarn nasl usulsz sarf edildiklerine dair birka misal vermek istiyorum imdi sizlere.
12 Eyllden sonra yaplan denetimlerde bir sendikann - ismini vermeyeceim, nk
mahkemede - ektii 16,5 milyon liralk avans kapatlmam. Avans alm 16,5 milyon,
nereye sarf edildii belli deil, kapatmam. Bu 16 bin 500 deil, bu 16,5 milyon lira. Bu
kadar parann nereye sarf edildii ilenmez mi?
Bu sendikann denetleme kurulu yok mu? Var ama, szde var. Yine ayn sendika bir
irketten 3,5 milyon liralk tahvil alm, deftere ilenmemi, ne olduu belli deil. Bir gazete
ile bir irket iflas etmi, tasfiye edilmi, birisinde 30 milyon, dierinde de 33,5 milyon liralk
suistimal yaplm. Gazete ile sendikann ne alakas var, deil mi? deolojik alaka var.
Dardan sosyalist bir lkeden 13 araba kaak olarak sokulmu memleket ierisine.
Gmrklerden deil, kaak olarak sokulmu. Drd kayp, dierlerinin nerede olduu belli
deil.
Baka bir sendikadan misal vereceim. Bu sendikann da gelirlerinden 32,5 milyon lira
sendika defterine ilenmemi. Ne olduu meydana karlmaya allyor, imdi uralyor.
yerlerinin sendikal yeler iin dedii 22,5 milyon liralk sendika aidat yine sendika
defterine ilenmemi.
Yine ayn sendikann eitli kurululardan 50 milyon liralk alaca var, almam. Almak iin
de bir aba harcanmam. Bu sendika, yneticileri tarafndan hibir karar alnmadan 4,5
milyon liray sendika st kuruluuna balam. Sanki babasnn parasn balyor.
Yine bu sendika, hayali bir irkete 4 milyon 300 bin lira demi. Aslnda adresinde byle bir
irket mevcut deil, aratrlyor, hayali bir irket.
Byle sra sra saymayacam. Zira hem sizi yoracam, hem de asabnz bozacam.
Okurken benim de asabm bozuluyor. Yalnz toptan bir rakam vereceim. Btn bu
suistimaller, imdiye kadar yaplan tespitlere gre, 12 Eyll den bugne kadar yaplan
tespitlere gre, bu konfederasyona bal bir ksm sendikalarn aklarnn toplam 221
milyon 354 bin liradr.
136
imdi bu sendikalarn bir de megul olduklar dier iler zerinde bilgi vermek istiyorum.
Baz sendika yneticileri tarafndan (A) ve (B) tipi seminerler tertipleniyordu. Bunlar yurt
iinde yapyorlar. Bir de (E) tipi bir seminerleri var ki 30 gnlk, bunu da genellikle sosyalist
lkeler olmak zere darda tertipliyorlard. Bu seminerlerin paralar, yurt d
seyahatlerinin paralar da iilerden kesilen aidattan karlanyordu. Bu seminerlerde iinin
menfaati olan eyler retilse, bir ey deil. Feda olsun. Ama ounda ideolojik bilgiler
veriliyor, beyinler ykanyor. Bir ksm sendika mensuplar da 6,5 ay sreli, ismini
vermeyeceim, bir sosyalist lkenin bir ehrinde Marksist ve Leninist okulda zel eitim
grmlerdir.
imdi baknz bu sendikalarn st kuruluu olan Konfederasyonun nclnde yaplan bir
uluslararas ii snf dayanma konferansnda alnan bir kararda, Kbrs konusunda da u
husus yer alyor. Bu karara, maalesef bizim o Konfederasyon da imza atm. Kararda yle
deniliyor: Kbrs konusunda Trkiye Cumhuriyeti nin izledii politika ovenist bir politikadr.
Tasvip etmiyor, bizim Kbrs igalimizi. Yine ayn Konfederasyonun 1978 ylnda yapt
bir toplant sonunda yaynlad raporda yle deniliyor:
Bu konfederasyonun temel mcadelesi, ii snfnn ekonomik, politik ve ideolojik
mcadelesidir. Dikkat ediyorsanz, yalnz ekonomik mcadele iinin mcadelesidir, kabul
ediyoruz. Ama dier ikisinin ii haklar ile bir ilgisi yoktur, siyasi ve ideolojiktir.
Yine bu raporda, NATO bir saldr rgtym ve NATOdan klmalym. Halbuki onlar da
biliyorlar ki, NATO bir savunma rgtdr. Saldr rgt deildir. Bunu btn dnya byle
biliyor, ama onlar bunu byle isimlendiriyorlar.
Sevgili kardelerim, son olarak ayn raporda ii snfnn demokrasi mcadelesi sosyalizm
olarak belirtilmitir. te imdi artk maskeleri dyor.
Yine bu Konfederasyonun baka bir Genel Kurulunda alnan kararlara baknz: 1961
Anayasas'ndaki 12 Mart tan sonra yaplan deiiklikler kaldrlmaldr, 12 Martta bir
deiiklik yapld biliyorsunuz. Bunlar kaldrlmaldr diyorlar.
kinci maddesi : NATO, CENTO gibi askeri ve ekonomik topluluklardan klmaldr.
ncs 141 ve 142nci maddelerin Ceza Kanunundan karlmas iin mcadele
srdrlmelidir.
Sevgili vatandalarm, asl ac tarafa geliyorum, en ac tarafa geliyorum, bakn ne diyorlar
bu raporda: Bu Genel Kurulda Devletin okullarnda yaptrd eitim, kapitalizme hizmet
eden bir eitim ekliymi, bunun iin de sendika gelirlerinin yzde bei eitime ayrlarak,
muhtelif seminerlerde iilerin eitimi yaptrlacakm.
Ve bu eitimde retilen konulardan birkan size sayacam. Yzde be kesilerek
yaptrlan eitimlerde, konulardan birisi udur : Smr nedir? kincisi toplumlarda snflar
ve snf mcadelesi. Dier bir konu, iyerlerinde rgtlenme. Nasl rgtlenecek
137
iyerlerinde, sizleri alet, maa olarak kullanacak. Ondan sonra, grev... Grev nasl yaplr,
vesaire...
Grdnz m imdi sevgili vatandalarm, iilerimizin ekonomik ve sosyal haklarn
savunmak ve hayat seviyelerini ykseltmek amacyla kurulan sendikalarmzdan bazlar
hangi yollara sapm veya saptrlm?
Devletin bir Milli Eitim Bakanl var, btn okullar ona bal. Tevhid-i Tedrisat Kanunumuz
var. Bir adam kyor veya bir kurulu kyor Bu okullar kapitalizme hizmet ediyor, ben
oraya gndermeyeceim veya Oradan mezun olanlara ayrca kendi kurslarmda sosyalizm
reteceim diyor ve kimse de bunun karsna kp Arkada sen Devlet iinde Devlet
misin ? diyemiyor. nk ekiniyor ortada Devlet kalmam ki.
Zaten Devlet olsayd bunlar olmazd. Bu gibi kii ve kurulular Devletten ekineceine,
Devlet onlardan ekinir hale gelmitir.
Sebep malum : zerine gitmeyeyim bam belaya sokmayaym. Muhalefet de, nasl olsa
karma kacak, oy kaybederim, dncesidir. Btn bunlarn sebebi budur.
te sevgili vatandalarm, sevgili kardelerim, onun iindir ki, yeni Anayasada sendikalarn
yapp yapamayacaklar hususlar saylmtr.
Sendikalar, yelerinin alma ilikilerini, ekonomik, sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve
gelitirmek iin izin almadan kurulacaktr. Evvelce olduu gibi, "Ben iinin kltrn
ykselteceim" diye okul ap, orada Marksizm, Leninizm dersi veremeyecektir.
Sendikalarn bana da her nne gelen geemeyecektir. Bir madde koyduk, sendika ve
st kurulularnda grev alabilmek iin en az 10 yl bilfiil ii olarak alm olmak art
aranacaktr. Dardan herhangi bir meslek mensubu, bir avukat, bir doktor, bir kimse bunun
bana geemez. i snfndan gelmi ve 10 sene alm bir kii ancak sendikann
bana geebilir.
Ayrca, sendikalar Anayasann 13nc maddesinde saylan genel snrlamalara - ki, ben bu
13nc maddeyi ok yerde saydm, burada saymyorum - televizyonda, radyoda
dinliyorsunuz aykr hareket edemeyecekleri gibi, siyasi ama da gdemezler, siyasi
faaliyette bulunamazlar, siyasi partilerden destek gremezler ve onlara destek olamazlar.
Bunu bir daha burada sylyorum.
Burada bir noktaya yine temas etmek istiyorum. iiler arasnda yalan ve maksatl haber
yayyorlar. "iler siyasetle uraamayacak, bir partiye giremeyecek, oy bile veremeyecek"
diye.
Hepsi de yalandr. steyen herkes, ahsen istedii partiye ye olabilir. Bir siyasi parti
ynnde oyunu kullanabilir. Aday da olabilir. Bizim yasak koyduumuz, kurulu, sendika
tzelkiiliidir. Sendika olarak bunlarla uraamazlar. nk kurulu maksad bu deildir.
Eer siyasetle uraacak olsa, gider bir siyasi parti kurar veya bir siyasi partiye girer. Bu,
138
siyasi parti deil, bu sendikadr. Onun iin uraamazlar, ama herkes, ahsen istedii
siyasi partiyi destekler, istedii siyasi partiye girer, istediine oy verebilir.
Vaktiyle iyi veya kt niyetle verilen hak ve hrriyetlerin nasl kt istikametlerde
kullanldn hep beraber grdk ve iinde yaadk. Siyasi ve ideolojik sebeplerle yaplan
ve zorla yaptrlan grevleri ve bunlarn srelerini biliyorsunuz. Bunlar tekrar ayn ekilde
brakmamz mmkn deildir. nleyici, yani siyasi ve ideolojik maksatl grevleri nleyici
tedbirler getirmek mecburiyetinde idik ve getirdik. Grev siyasi maksatl olamaz. 141 ve
142nci madde kalksn diye grev olmaz.
Devlet Gvenlik Mahkemeleri kalksn diye grev olmaz. verenle karlkl oturulup anlama
salanamazsa greve gidilir.
Sevgili zmitli Hemehrilerim,
Yeni Anayasamzda sendikal haklarla ilgili bir hkm daha yer almtr. O da, bir iinin
birden fazla sendikaya ye olamayaca hususudur. Sebebi gayet aktr. Sendika, iiyi
iverene kar temsil eder. Ama sendikann, iinin kendisinden ayr bir tzelkiilii vardr,
ii, sendika iinde yaplacak bir seimden tekine ancak sendikasnn ynetimine direktif
verebilir. Sair zamanda veremez. Bylece bir kere seilen yneticiler gelecek seime kadar
sendikay kendilerince iyi olduunu tahmin ettikleri ynde idare ederler. iyi temsil
ederken her eyi iiden sormazlar.
O halde, iinin birden fazla sendikaya ye olmasn kabul etmek demek, birbiriyle ilikisi
bulunmayan iki ayr temsilci teekkl tarafndan ve ayn dnem iinde temsil edilmek
demektir.
Bir kimsenin, baka baka hareket edebilecek iki veya daha ziyade temsilcisi olabilir mi?
Sonra bu temsilcilere muhatap olacak kar taraf ne yapsn? Bu temsilcilerden hangisinin
iiyi temsil ettiini kabul etsin? kisi birden temsil ediyor denirse birisinin syledii ve
istedii ile tekinin syledii ve istedii arasndaki farklar karsnda nasl hareket etsin.
Byle bir vaziyette anlamak, uzlamak, iyi ilikiler kurmak alma barn tesis etmek ve
srdrmek mmkn mdr?
Ayn sebepledir ki, Bir iyerinde birden fazla toplu szleme yaplamaz diyor bu Anayasa.
Toplu szlemeyi kim yapacak? Kim ok iiyi temsil ediyorsa o yapacak. Birden fazla
sendikaya ye olunamayacana gre, bir sendikayla ayn zamanda birbirinden farkl iki
szlemeyi yapacak deilsin ya. Elbette bir tek szleme olacaktr. Ayn iiyi temsilen iki
sendikann, bir dnem iinde ayr ayr szlemeler yapabileceklerini kabul etmek demek,
bu szlemelerin farkl olabileceini de kabul etmek demektir. Farkl olmayacak olsalar,
zaten iki szlemeye ihtiya kalmaz.
Peki birbirinden farkl iki toplu szlemenin hangisi uygulanacak? Byle iki ayr
szlemenin ayn zamanda geerli olabilmesi mmkn m? inizde kirac olanlar veya
evini kiraya verenler var, dnsnler bakalm. Ev sahibi ile kirac arasnda ayn dnem
139
iinde, ayn sre iin birbirinden farkl iki kira szlemesi birden yaplr m? Byle ey olur
mu? Bunlarn hangisi uygulanr? Byle bir durumda, yani iki ayr toplu szlemenin
mevcudiyeti halinde o iyerinde dzen, skun ve huzur olur mu? alma bar olur mu?
Elbette olmaz.
imdi sevgili vatandalarm, ii konularn burada kapatyorum. Biraz da baka konulara
deineceim.
Anayasaya, Cumhurbakanlarnn Meclis iinden veya Milletvekili seilme artlarna haiz ve
yksek tahsil grm olmak kaydyla Meclis dndan da seilebileceine dair bir hkm
konuldu. imdi bu da tenkit konusu oldu. Yani, Dardan gelen seiliyor, olur mu byle
ey? dendi. imdi bu hkmn konu sebebini izah edeceim sizlere.
Esas olan, Meclis iinden bir Cumhurbakannn seilmesidir. Normali budur. Fakat Meclis
iinden tarafsz bir milletvekili bulmak imkan ok zor olduundan, partiler, olur ki Meclis
iindeki hibir aday zerinde anlaamazlar. Esas ounluu da salayamazlar ve neticede
Meclisin feshedilip, yeni seimlere gitmesi iin ihtimal belirebilir. Pekala dardan tarafsz
bir aday zerinde anlaabilirler. ite byle bir elastikiyet getirmek suretiyle, Meclis e
kolaylk salanm oldu.
Efendim, seimle Meclise girmemi bir kii, neden aday olabiliyormu? Eski Anayasada
Cumhurbakannn resen setii, 15 kontenjan yesi arasndan Cumhurbakan aday
gsterilebiliyordu. Hatta, hatrlarsanz, birtakm oyunlarla bir kontenjan yesi istifa ediyor,
onun yerine bir bakas seiliyor ve o Cumhurbakan aday gsteriliyordu. Ona ses
karlmyordu da, imdiki sisteme neden kar klyor? Efendim anlaabilirlerse Meclis
iinden sesinler, anlaamazlarsa o zaman dardan arasnlar. Biz onlara kolaylk getirdik.
Bir de takldklar bir husus daha vard. Diyorlard ki, Cumhurbakanna ok yetki verildi.
Ondan sonra da yaptklarndan sorumsuz oluyor, bu doru deildir. Yani Bu kadar yetkiye
sahip bir Cumhurbakan sorumsuz olmaz, sorumlu olmaldr dendi. Yetkileri ok mudur, az
mdr? Dnk zmir konumamda sizlere izah ettim. Dinleyenleriniz olmutur.
Ama biz bunu hakl grdk ve dzelttik, dedik ki; Cumhurbakan Anayasa ve dier
kanunlarda Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei
iler dndaki ilemlerden sorumlu deildir. Ama tek bana imzaladklarndan sorumlu
olacaktr.
Eer Cumhurbakan tek bana bir emir imzalam, gndermise, bunun neticesinden
kendisi mesul olacaktr. Bunu koyduk. Danma Meclisi nden gelende bu yoktu. Biz
mesuliyetten korkan insanlar deiliz. Mesuliyetten korksaydk, bu ie atlmazdk zaten.
Bir de Danma Meclisinin hazrlad tasarda Emekli olan Cumhurbakanlarnn bundan
sonraki yaay bir Kanunla dzenlenir hkm getirilmiti. Byle bir hkm vard. Bunu da
kardk.
140
Emekli olan bir Cumhurbakan ne yapar? Nasl yaar? Bunu Anayasayla dzenlemek
doru deildir.
leride Meclis dnrse dnr. Dnmezse o zat, o Cumhurbakan gider emekli
maayla evinde oturur. Bu maddeyi kendisi iin koydurttu diyebilirlerdi. Ondan dolay ben
Byle ey istemiyorum, ben halkmn arasna girer onlarla birlikte daha rahat yaarm
dedim.
Zaten onlarn arasndan gelmedik mi? Halkmzn arasndan gelmedik mi? Yani buna lzum
yok, karttk. Baka bir yerde de ifade ettiim gibi, ben ve arkadalarmdan hibirisi bir
menfaat karl bu ie atlmadk. Bu millet, bu Devlet sayesinde biz bu mevkilere geldik.
Eer Devlet bizi okutmasayd, biz bu mevkilere gelebilir miydik? Memleket batyor, millet
paralanyor, bu millet ve bu vatan bizden vazife bekliyor dedik ve yle atldk.
Hemen hemen her gn ldrleceimize dair tehdit mektuplar alyoruz. Aldrdmz yok.
Bir tek can borcumuz var. Hibir hrsmz da yok. Bunlarn, bu tehdit mektuplarnn ounun
nereden geldiini de biliyoruz. Bizim iin mutluluklarn en by milletimizin rahat, huzur
ve skun ierisinde olduunu grmektir. Bize, bu yeter.
Eski siyasilerin bir ksmnn, - hepsinin deil - bir ksmnn ve bilhassa lider kadrosunun
aynen bu memleketi blmek ve paralamak isteyenler gibi bu Anayasaya Hayr dedirtmek
iin saa - sola, eski tekilat mensuplarna haberler gnderdiklerini ok iyi biliyoruz.
Gryor musunuz, hrs bir insana neler yaptryor? Bu Anayasaya inanmadklarndan veya
bu Anayasay beenmediklerinden deil, sadece ve sadece bir daha
seilemeyeceklerinden, o koltuklara bir daha oturamayacaklarndan dolay bu yol
zerindedirler.
Bunu gayet iyi biliyoruz. Ama btn bu menfi tutum ve davranlarna ramen, ben
inanyorum ki, Trk Milleti, bu Anayasay byk bir ounlukla tasvip edecek ve
Trkiye nin nnde yeni bir dnem ve inallah parlak bir dnem balayacaktr.
Sevgili zmitli kardelerim, burada biliyorum civar illerden de birok vatandalarm gelmi,
gryorum. Orada, pankartlardan okuduuma gre, Sakarya var, civar illerden Bursa var,
Bolu var. Bunlarn hepsine ayr ayr urayamadm. Birok yerlerde deindim. Bilhassa
Sakarya k yakn. Uramak istedim ama bugne sdramadm. Hele bugn bir de bu
hava muhalefetinden dolay geliimiz de gecikince, bu hi mmkn olamayacakt. Sonra
onlara ayrca geleceim. Bu iler bittikten sonra geleceim ve onlarn da dertlerini
dinleyeceim. Hem Sakarya nn ve hem de dier illerin.
Sizleri fazla ayakta tuttum. Hepinize bu byk alakanzdan dolay teekkr ediyorum ve
tekrar Konsey yeleri, ahsm ve Babakan adna hepinize sevgiler, sayglar sunuyorum.
Mutlu yarnlar diliyorum. Hepiniz saolunuz.

141
Edirne konumas... 3 Kasm 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 3 Kasm 1982'de Edirne'de bir konuma yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Edirne konumasndan...
"ki sene ierisinde ne byk ve zorlu iler baarldn aklselim ve iz an sahibi her
vatandam takdir edecektir."
"Bu Anayasada sosyal ve ekonomik haklar bal altnda alan blm, 1961
Anayasas'ndakinden ok daha ileri, ok daha geni, ok daha ayrntl ve yenidir. 1961
Anayasas'nda hi sz edilmeyen pek ok yeni sosyal ve ekonomik haklar da ihtiva
etmektedir."
"phesiz tam bir kyaslama olmaz ama, srf bir bakmdan belki bir fikir verebilir
dncesiyle, bir karlatrma yaplrsa, grlr ki, 1961 Anayasas ndaki sosyal ve
ekonomik haklar, 18 maddeden ibaret bulunduu halde, bu yeni Anayasann ayn blm,
yar fazlasyla 25 maddeden olumaktadr."
"Biz, Trk genliini ve btn Trk vatandalarn Atatrklk ve O nun medeniyetilii
ynnde yetitirmek istiyoruz. Devlet ve memleketine sadk, Anayasasna sadakat borcu
iinde, Trk toplumunun ada medeniyet seviyesine ykselmesi ynnde Aziz
Atatrk n tespit ettii ilkeler dorultusunda yetisinler istiyoruz."
"Bu, 12 Eyll ncesinde olduu gibi, babo bir yetime olmayacaktr. Trl sapk
ideolojilere ak ve bunlara dayal, devlete ve Anayasasna arkasn dnm, milli deerlere
hibir nem vermeyen, bu milletin gelecei iin Atatrkn izdii yolu inkar eden bir eitim
ve retime msaade edilmeyecektir."
"Genlerimize sahip kmann ve onlar ideal ekilde yetitirmenin imdi artk bir dakika bile
kaybedilmesi imkansz, en nde, bata gelen meselelerimizden biri olduunu aka ilan
ediyorum."
"Kendilerine nderlik edilemedi, aabeylik edilemedi, babalk edilemedi, rehberlik, nclk
edilemedi."
"Genlerimizi adeta ayartsnlar diye, alsnlar, bizden koparsnlar diye onlar kendi hallerine
terk ettiler. Ve nihayet sevgili vatandalarm, bunlardan ne kadarnn ayartldn,
kandrldn, kollarmzdan, kalplerimizden koparlarak alndklarn 12 Eyll ncesinde
gzya iinde grdk ve seyrettik. Bunun vebalini hi kimse zerinden silip atamaz."
"Eitim alannda balattmz okur - yazarlk kampanyasn kesintisiz srdrmek
kararndayz. Memleketimizde okur - yazarlk oran yzde 100 e ulancaya kadar Bu
seferberlii devam ettireceiz. Trkiye nin btn sathna yayacaz ve Trkiye de okur -
142
yazar olmayan kii brakmayacaz. Ancak o zaman medeni milletler seviyesine
ykseleceiz."
"Hibir lkede bir Anayasa bu ekilde devlete tantlmamtr. stedik ki, (Anayasa nedir, bu
Anayasann iinde neler vardr?) bunu vatandalar bilsin. Herkes Anayasay alp
okuyamaz. Mmkn de deildir. O halde bir oy verecek, madem ki bu Anayasaya (Kabul)
veya (Ret) diyecek, bildikten sonra oyunu kullansn. Onun iindir ki, gnlerdir yurt sathnda
dolayor ve bu Anayasay sizlere tantmaya alyorum."

Program" erevesinde Edirne'de yapt konuma yle:
(3 Kasm 1982)

Sevgili Edirneli Hemehrilerim, Kardelerim,
Osmanl mparatorluu nun 91 sene hkmet merkezliini yapm, iinde tarih yatan
Serhat ehrimiz gzel Edirne ye bugne kadar gelemedik. Kabahatliyiz. Bugn bu
kabahatimizi affettirmek iin karnzdayz. Douda da bir Serhat ehrimiz var. Kars...
Oraya da gidemedik. Fakat onlara da sz verdim, yaknda oraya da gideceim.
kinci Cihan Harbinin o en buhranl gnlerinde, Bulgaristan ve Yunanistann Almanlar
tarafndan igalinde ben burada, Edirnede Topu Okulundan henz km, gen bir
temen olarak vazife grdm. O tarihte Edirnede 10uncu Kolordu vard. Bu bakmdan
Edirne nin bende ayr bir yeri vardr. lk kta hayatm burada getii iin, ayr bir yeri vardr.
Bir seneye yakn bir zaman da, o tarihte nahiye olan, (imdi kaza) Havsada bulundum.
Onlar ne skntl ve buhranl gnlerdi. Her an lkemiz bir igale urayabilirdi. Fakat o
zaman da Trk Silahl Kuvvetleri dimdik ayakta ve memleketi son nefesine kadar
savunmaya azimliydi. Ordunun atalca hattna ekilme zamann da biliyorum. Edirne ve
dier ehirlerin boaltlmas ve birok evlerin, olduu gibi terk edilmesi, bunlar hala
hatrmdadr. kinci Cihan Harbinin btn ykn ve meakkatini, Trakya nn fedakar halk
ekmitir dersem mbalaa etmi saylmam.
O zaman dman istilas korkusundan meakkat ekmiti Trakya halk. Tabii bu arada
Edirne de... 12 Eyllden evvelki dnemlerde ise vatandalarmz arasnda tremi ve d
glerle ibirlii yapacak kadar gz dnm vatan dman anarist ve terristlerin
istilasna uramak zereydi. Ancak nasl ki kinci Cihan Harbinde Trk Silahl Kuvvetleri
yurdu koruma azim ve kararll iinde dimdik ayakta idiyse, 12 Eyllden evvel de vatan i
dmanlardan kurtarmak azim ve kararll iinde, dimdik ayaktayd.
Nitekim bu sefer de yurdumuzu felaketin bir eiinden kurtarmtr. imdi grevini yerine
getirmenin derin rahatl iinde btnyle klasna dnmek iin btn hazrlklarn
tamamlam ve vaat ettiini birer birer yerine getirme almalar ierisine girmi
bulunmaktadr. ki sene ierisinde ne byk ve zorlu iler baarldn aklselim ve iz an
143
sahibi her vatandam takdir edecektir. Bunlardan birisi de Anayasamz idi. Bugne kadar
Anayasamzn tantlmas konusunda radyo ve televizyon ile muhtelif ehirlerimizde
konumalar yaptm, deiik konulara temas ettim. Bugn de sizlere, sosyal ve ekonomik
haklar ve devlerden bahsetmek istiyorum. Bildiiniz gibi temel hak ve devlerden gayri bir
de sosyal ve ekonomik haklar ve devlerimiz vardr. imdi onlardan bahsedeceim sizlere
biraz...
Sevgili vatandalarm, insanlar eitlik iin rpnrlar, btn insanlar tarih boyunca hep
adalet istemilerdir, hrriyet istemilerdir, eitlik istemilerdir.
Bu byk ilkeden her birinin dieriyle att, ancak bunlar, anayasalarda gerek
hukuken, gerek bilfiil elde edildikten sonra anlalmtr. Gerek udur ki, insanlar aslnda
eit yaratlmamlardr. Kimisi kuvvetli, kimisi zayf, kimisi zeki, kimisi saf, kimisi enerjik,
kimisi tembel tabiatl velhasl aralarnda birok farklar ve elikilerle yaratlmlardr.
Birbirleriyle doutan eit olmayan, stelik trl ekonomik ve sosyal artlar dolaysyla
esasen doutan eit olmayan bu insanlar hrriyet ortamna salverdiiniz takdirde,
kabiliyetli olanlar, kabiliyeti az olanlara kar hrriyetlerinden daha ok istifade edecekler,
eitsizlikler bsbtn artacak, eitsizlikler arttka, bunlarn arasnda, hatta adaleti bile
salamaya imkan olmayacaktr. nk eit imkanlara sahip olmayan insanlardan,
dierlerine gre stn durumda bulunanlar, kendi menfaatleri iin, daha salam, haklar bile
tesis edeceklerdir. Adalet nne gittikleri vakit onlar, "hakl" kacaklardr. Doutan, eit
olmayan insanlar arasnda, tam bir hrriyet iinde mutlak eitlik, onlardan bir ksmn
dierlerine kar zayf drmektedir.
Balangtaki eitlik zamanla bir eitsizlie dnmekte, gsz duruma den zayf kii,
hrriyetin kendisine getirdii haklar ya kaptrmakta yahut hi kullanamamaktadr.
nsanlar asrlar boyu, hrriyet, eitlik, adalet istediler, fakat bunu elde ettikleri gn,
birbirlerine yenik dmeye baladklarn grdler. Doutaki eitsizlikten ileri gelen bu
dengesizlii dzeltecek ve insanlar arasnda gerek sosyal eitlii kuracak olan devlettir.
Anayasalarda, insanlara sadece kiinin temel hak ve hrriyetlerini tanmak, siyasi hak ve
hrriyetleri vermek yetmiyor.
Onlarn bu hak ve hrriyetlerden tam manasyla yararlanabilmeleri iin aralarnda ister
doutan mevcut, ister sonradan meydana gelen eitsizlikleri ortadan kaldrmak gerekiyor.
te sosyal haklar adn verdiimiz haklar, insanlar arasndaki trl eitsizlikleri ortadan
kaldrarak, onlar dier btn hak ve hrriyetlerden de yeterince ve gerektii gibi
yararlanma durumuna getirecek olan haklardr.
imdi vatandalarmzn kabul ve tasvibine sunduumuz bu Anayasada sosyal ve
ekonomik haklar bal altnda alan blm, 1961 Anayasas'ndakinden ok daha ileri,
ok daha geni, ok daha ayrntl ve yenidir.
144
1961 Anayasas'nda hi sz edilmeyen pek ok yeni sosyal ve ekonomik haklar da ihtiva
etmektedir. phesiz tam bir kyaslama olmaz ama, srf bir bakmdan belki bir fikir verebilir
dncesiyle, bir karlatrma yaplrsa, grlr ki, 1961 Anayasas ndaki sosyal ve
ekonomik haklar, 18 maddeden ibaret bulunduu halde, bu yeni Anayasann ayn blm,
yar fazlasyla 25 maddeden olumaktadr.
Her iki Anayasa arasnda bu itibarla, 18 maddede toplanm ortak hkmler var demektir.
Fakat yeni Anayasamzda eskisini ok aan yepyeni hkmler de mevcuttur. Yeni
Anayasamzn gelitirdii baz kavram ve messeselerle getirmekte olduu tamamen yeni
haklar ve messeseler konusunda bilgi vermeyi yararl grmekteyim.
Sevgili vatandalarm, eitim ve renim hakk mevzuunda, vatandalara bu haktan
yararlanmak iin en geni imkanlar tannmakla beraber, yeni Anayasa her trl eitim ve
renim iin geerli olmak zere, umumi bir direktif tespit etmektedir. Bu direktif, eitim ve
retimin ada bilim ve eitim esaslarna gre ve Atatrk inklap ve ilkeleri dorultusunda
yaplacak olmasdr.
kinci bir nemli direktif, eitim ve renim hrriyetinin Anayasaya sadakat borcunu ortadan
kaldrmayacadr. Eitim hrriyeti vardr diye Anayasaya sadakati ortadan kaldramayz.
Biz, Trk genliini ve btn Trk vatandalarn Atatrklk ve O nun medeniyetilii
ynnde yetitirmek istiyoruz. Devlet ve memleketine sadk, Anayasasna sadakat borcu
iinde, Trk toplumunun ada medeniyet seviyesine ykselmesi ynnde Aziz
Atatrk n tespit ettii ilkeler dorultusunda yetisinler istiyoruz.
Bu, 12 Eyll ncesinde olduu gibi, babo bir yetime olmayacaktr. Trl sapk
ideolojilere ak ve bunlara dayal, devlete ve Anayasasna arkasn dnm, milli deerlere
hibir nem vermeyen, bu milletin gelecei iin Atatrkn izdii yolu inkar eden bir eitim
ve retime msaade edilmeyecektir.
Gene eitim alannda balattmz bir kampanyay kesintisiz srdrmek kararndayz.
Memleketimizde okur - yazarlk oran yzde 100e ulancaya kadar bu kampanyann, ebedi
nderimiz Atatrkn emir ve direktifleri dorultusunda devamn istiyoruz. Bu, okur -
yazarlk kampanyasdr. Biraz evvel Valinizden aldm bilgiye gre, Edirne vilayeti
ierisinde okur - yazarlk nispeti ok ykseklere km ve artk l, drtl rakamlarla ifade
edilmeye balanm ki, buna ok sevindim. Baz kylerimizde okuma bilmeyen be - on kii
kalm. Bu seferberlii devam ettireceiz. Trkiye nin btn sathna yayacaz ve
Trkiye de okur - yazar olmayan kii brakmayacaz. Ancak o zaman medeni milletler
seviyesine ykseleceiz.
Yeni Anayasann sosyal ve ekonomik haklar blmnde, ikinci olarak zerinde duracam
husus, tarm arazileri ile ayr ve meralarn ama d kullanlmalarnn ve tahrip
edilmelerinin nlenmesidir.
Sevgili vatandalarm, memleketimizde erozyon ile toprak kayb hala ok yksek
seviyededir. Be santimetre kalnlnda bir toprak tabakas, ancak bin - iki bin yl bir srede
145
oluur. Bir yeri kazdnz zaman, belki yerin altna doru bir kayaya rastlanncaya kadar
birka metre toprak kazabilirsiniz. Fakat yine bilirsiniz ki, bilhassa tahlda topran verim
gc nihayet 30 - 35 santim aaya iner, onun altnda toprak olsa da tahl iin verim gc
yoktur.
Evet sevgili vatandalarm, buna ramen bitki rtsnn olmamas ve ormanszlk
sebebiyle bir yandan tarm topra kaybederken, te yandan da memleketin en deerli
topraklarnn tarmda kullanlacak yerde baka iler amacyla, kiilerin kolayna geldiinden
bir takm tesisler iin kullanldn grmekteyiz.
Bu hususu planlamak mecburiyetindeyiz. Tarm topraklarna gzmz gibi bakmak,
korumak mecburiyetindeyiz. Zira her ey retilir, fakat toprak ve arazi retilemez. Nfus
artar ama toprak yerinde kalr, bunu unutmayalm.
te taraftan, tarma arlk verirken, hayvancla darbe vurmaktan da kanmak
mecburiyetindeyiz. ayr ve meralar, hayvanclmz iin vazgeilmez arazi
eitlerindendir. ayr ve mera olmakszn hayvanclk olmaz. Bir zamanlar, plansz,
programsz bir tarm seferberliine girildi. Traktrlerle ayr ve meralara daldlar, buralar
tarlaya evirdiler. Meralar, bir defa bu vasfn kaybetti mi, yeniden mera yetitirmek ok
zordur. Hemen hemen imkanszdr. Biz tarm ve hayvancl bir arada yrtemeyecek
miyiz? Sanayi ve tarm bir arada gelitiremeyecek miyiz? En verimli, en sekin
topraklarmzn zerine, fabrikalar, depolar, ambarlar kurarak, onlar tarmsal yerimden
alkoymaya mecbur muyuz? Bu iin planlamas yaplamaz m? Elbet yaplr ve yaplacaktr.
Beri taraftan tarm gelitireceiz diye bu sefer de hayvancl m ldreceiz? ayrlar,
meralar bozup tarla haline getirirsek, srlerimizi nerede otlatacaz?
Bu iki ii, yani hem tarm ve hem de hayvancl bir arada gtrmek imkan Trkiye gibi bu
kadar geni ve tabiat bakmndan imkanlar olan bir memlekette mmkn olmayacak m?
Bunu da planlamak mecburiyetindeyiz.
Yeni Anayasa tketicinin korunmas iin bir de hkm getirmektedir. Bu hkme gre, Devlet
tketiciyi koruyucu ve aydnlatc tedbirler alacaktr.
Bu hkmn anlam tketim piyasasnn, alabildiine dayanksz, kalitesiz ve hibir sebebi
yokken durmadan fiyat ykseltilen mallarla doldurulmasn nlemektir. Vatandalar
uyarmaktr.
Anayasann ayn maddesinde, devletin "Tketicilerin kendilerine koruyucu giriimlerini
tevik edecei" hkm de yer almaktadr. Fakat tketici vatandalarmz henz bu yolda
verimli teebbsler kurup gelitirme safhasna geememilerdir.
Byle teebbsler kurmaya kalktklar takdirde de sapk ideolojilerin ajanlar, bu
teebbslere musallat olmakta ve memleketimizde sanki snf ayrl varm gibi tahriklerde
bulunarak snf atmas karmaya almaktadrlar. Devletin bu gibi teebbslere kar
fevkalade hassas olmas gerekiyor. Hem tevik edici, hem de denetleyici olmas gerekir. Bu
146
gibi teebbslerin, tketiciyi koruma bahanesi altnda snf ayrm tahrikiliine dnmesi
nlenmelidir. Gelecek iktidarlarn, bunda muvaffak olacaklarna inanyorum. Bu konuda
belediyelerimize de byk grev dmektedir.
Sevgili vatandalarm, ayn suretle, yeni Anayasada tamamen yeni olan bir hkm de esnaf
ve sanatkarn korunmasdr.
Buradaki sanatkar, gnlk dilimizde zanaatkar dediimiz insandr. Yani bilhassa kol kuvveti,
el mahareti ile alarak toplumun ihtiyac olan ok eitli mallar kendi tezgahlarnda
kendileri bizzat retenlerdir.
Esnaf ise kendisinin de bedenen almakta olduu bir iyerinde birka yakn adam, bir -
iki yardmcs ile ticari ve snai faaliyette bulunan insandr.
Esnaf ve sanatkar Trk Milletinin temelinde yatan iki aziz ve pek deerli unsurdur.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda Milli Mcadelenin muvaffakiyetinde, istiklalimizin
kazanlmasnda, yeni devletimizin temelinin atlmasnda esnaf ve sanatkarmzn aln terini,
gz nurunu, el emeini ve byk fedakarlklarn hi kimse kmseyemez, inkar edemez.
Ebedi nderimiz, Aziz Atatrk, Trk esnaf ve sanatkarna unlar sylemitir
"Bir milleti yaatmak iin bir takm temeller lazmdr. Bilirsiniz ki, bu temellerden en mhimi
zanaattr. Bir millet zanaat ve zanaatkarlardan mahrum ise tam bir hayata malik olamaz.
yle bir millet bir aya topal, bir kolu olak, sakat bir kimse gibidir".
Yeni Anayasa, artk gittike artan sanayileme, makineleme ve ticarette de "Toplanma ve
younlama" denilen hadise karsnda ezilmekte olan esnaf ve sanatkarn korunmas iin
gereken tedbirleri almay, bu devlete bir grev olarak vermektedir.
Biz esnaf ve sanatkarmzn lzumsuz bir ekilde retim ve datm devresinden karlarak
isizlie mahkum edilmelerine taraftar deiliz. Bir yandan sanayilememizi, zellikle
ihracata dnk olmak zere tevik edip gelitirirken, te taraftan 2,5 - 3 milyon ailenin
geimi ve ekmek kaps olan esnafl ve sanatkarl korumaya da kararlyz.
Esnaf ve sanatkarn daha sk bir dayanma iinde, disiplinli bir yetime, eitim ve alma
hayatna kavuabilmesi iin esnaf teekkllerinin glenmesine ve yaamasna, milli
grevini yerine getirmesine yardmc olmaya kararlyz.
Yeni Anayasann sosyal haklar ile ilgili blmnde getirilen en nemli bir messese de
genel salk sigortasdr.
Salk hizmetlerinin halkn ayana gtrlmesi ve sosyalletirilmesi yolunda imdiye kadar
yaplan trl almalardan istenilen lde verim alnabilmesi mmkn olamamtr.
147
Devlet hastaneleri, dispanserleri ve tabiplikleri yetersiz kalmtr. Sosyal Sigortalar
Kurumunun iilere salamak iin rpnd salk hizmetleri, devletin de itiraki ile sarf
edilen pek byk gayretlere ramen istenilen kapasiteye henz tamamen
ulatrlamamtr.
Bir yandan bu kurumlarda daha yksek kapasite artn salamaya mecbur durumdayken,
imdi bu ii yani genel salk hizmetini bir "Genel Salk Sigortas" yoluyla sosyal
hayatmzn hangi kesiminde bulunursa bulunsun, btn vatandalarmza yaymak
istiyoruz.
Bunun ne kadar g olduunun elbette farkndayz. htiya duyulacak yeni tesisleri ina
etmenin, bunlar salk hizmeti iin gerekli her trl modern ara ve gerelerle donatmann
yeterince uzman ve yardmc personel tedarikinin muazzam bir i olduunu elbette
biliyoruz. Ama gerekletirilmesinin imkansz olmadn da biliyoruz.
Bunu gerekletirebilmek iin nce elimizde bulunan imkanlar bir araya getirmek
mecburiyetini duyuyoruz.
Bu suretle, bu dank hizmetler ve imkanlar bir araya getirilince bir tasarruf salanaca
muhakkaktr.
Genel Salk Sigortasnn tam anlamyla tatminkar hizmet vermesi, hemen olabilecek bir i
deildir. Fakat bu ie balanmas iin imdiden ettler ve hazrlklar balatlmaldr.
Nitekim, Anayasada Devlet bunu gz nnde tutmaldr diye kayt koyduk. Gereken sayda
hekimin ve yardmc personelin yetitirilmesi bir plan ve programa balanacak ve titizlikle
takip edilecektir.
1961 Anayasas'nda da Devletin yoksul ve dar gelirli ailelerin salk artlarna uygun konut
ihtiyacn karlayc tedbirleri almas Devlete bir grev olarak verilmiti.
Yeni Anayasamz bu sosyal grevi bir temenni mahiyetinden karmaktadr.
Devlet, yerleim merkezlerinin sosyal ve ekonomik zelliklerini gz nnde tutarak bu ie
giriecektir. evre artlarn nazara alacaktr, ailelerin durumlarn ve zelliklerini gz
nnde bulunduracaktr.
Devlet, kuraca bir tekilat ile konut destek fonlar tesis edecektir. Gereki esaslar
zerinde gidilecek, hayaller peinde koulmayacaktr. Gerekletirilebilecek planlara
projelere para sarf edilecektir. Binlerce konutu yarm yamalak brakp harap olmaya terk
etmeyeceiz.
imdi geliyorum, Sevgili Vatandalarm, Sevgili Edirneli Hemehrilerim, Trk Genliinin
korunmasna.
148
Bu husus Devletin yeni ve zel bir sosyal grevi olarak yeni Anayasada yer almaktadr.
Trk Genliine, evlatlarmza, liseye kadar verebildiimiz, bundan sonrasn tam olarak
vermekten aciz kaldmz bir yksekretimle, lafta kalm bo zamanlarn deerlendirme
projeleri ile ok sz edilen fakat bir trl yeterince verilemeyen spor tesisleri hayalleri ile
avunmann zaman gemitir.
Genlerimize sahip kmann ve onlar ideal ekilde yetitirmenin imdi artk bir dakika bile
kaybedilmesi imkansz, en nde, bata gelen meselelerimizden biri olduunu aka ilan
ediyorum.
Milletimizin istikbali olan genlerimizin ne kadar ihmal edildii, ne derece kendi haline
brakld, bunlardan bir ksmnn maalesef nasl i ve d dmanlarmza kaptrld,
imdi artk hepimizin iini yakan bir ac olarak aka itiraf edilmelidir.
Evet aka itiraf edilmelidir ki, aresi bulunsun ve genliimizle birlikte memleketimizin
gelecei ve kaderi de kurtarlabilsin.
retim denildi verilemedi. Eitim denildi verilemedi. Kltr, ideal i imkanlar, mutlu bir
gelecek, mit ve sevin denildi, bunlar da verilemedi. Spor yapmak istediler, bir arsaya iki
direk dikerek arasna bir file gererek, voleybol oynayacak yer olsun temin edilemedi.
"Bo zamanlarmz faydal bir ekilde geirmek istiyoruz" dediler. Ellerine sapk ideolojilerin
kitaplarndan baka kitap verilemedi. Zihinlerini gelitirebilmeleri, hi deilse zihin yorup
dnerek oyun oynayabilecekleri bir "Satran tahtas" bile verilemedi.
Onca yokluklar ve imkanszlklar iinde Ebedi nderimiz Atatrk n ne trl fedakarlklarla,
ne pahasna kazanld bilinen Trk istiklal ve Cumhuriyetini, yani Devletin, milletin ve
memleketin geleceini ve kaderini kendilerine emanet ettii sevgili evlatlarmz, sevgili Trk
Genlii yllar boyu kendi hallerine terk edildi.
Kendilerine nderlik edilemedi, aabeylik edilemedi, babalk edilemedi, rehberlik, nclk
edilemedi.
stedikleri alanlarda retim verilemedi. Barnabilecek yurt, beslenebilecek, geliebilecek
gda, hastalandklar zaman doru drst bir bakm, ila, az ok cep harl verilemedi.
Spor iin saha, kitap iin ktphane verilemedi. Yzst brakldlar.
Genlerimizi adeta ayartsnlar diye, alsnlar, bizden koparsnlar diye onlar kendi hallerine
terk ettiler. Ve nihayet sevgili vatandalarm, bunlardan ne kadarnn ayartldn,
kandrldn, kollarmzdan, kalplerimizden koparlarak alndklarn 12 Eyll ncesinde
gzya iinde grdk ve seyrettik.
Aziz Atatrk n Trk istiklalini ve Trk Cumhuriyetini, tek kelimeyle Trk varln
kendilerine emanet ve teslim ettii Trk Genliini, kendi aresizliklerine, yalnzlklarna terk
ettiler.
149
Bunun vebalini hi kimse zerinden silip atamaz.
Onun iindir ki, yeni Anayasamzda "Genliin korunmasna" bal bana bir yer ayrdk ve
burada yazlan hkmlerin hepsi, evet hepsi, uygulanacak ve olumlu sonular mutlaka
alnacaktr.
Genlerimiz mspet ilim anlay ynnde Atatrk ilkeleri, milli kltr, milli tarih uuru ve
iftihar ile Trk tresi ve geleneklerine sayg ile ada medeniyet yolunda
yetitirileceklerdir.
Alkolizm, uyuturucu madde ve keyif verici zehirlerden imdiye kadar olduu gibi daima
uzak tutulacaklardr. Kumar, cehalet, kltrszlk, saygszlktan alkonulacaklardr. Bo
zamanlarn beden ve zihin saln gelitirmekle geireceklerdir. Bu konuda kymetli
retmenlerimize ve ana -babalarmza da byk sorumluluklar dmektedir.
Sevgili vatandalarm, genlerimize ne kadar sahip karsak memleketin gelecei de o
kadar salam olacak demektir. Genlik babo brakld srece, ite 12 Eyll den evvel
olduu gibi bir takm sapk ideolojilerin sahiplerinin peine taklr ve onlarn gittii
istikamette gider. Genlik konusunu da burada kesiyorum.
imdi sosyal haklar blmnde tamamen yeni bir hkmle, her yataki Trk
vatandalarnn beden ve ruh sal iin spor kitlelere yaylacak, yaygnlatrlacaktr.
Baarl sporcular korunacaktr. Baarl sporcu yetitirmek iin tedbirler alnacaktr. Hatta
bu yama ramen ben sporda nclk yapmak iin biliyorsunuz kouyorum. Spor
yapyorum. Sporun ya yoktur. Her yata spor yaplr.
Sevgili Edirneliler, yine bu blmde drt yeni koruma hkm daha vardr. Srasyla bunlar
yledir Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dullarn, yetimlerini koruyacaktr. Harp ve vazife
malullerini ve gazilerini koruyacaktr.
Bu gibi dullarn, gazilerin ve yetimlerin uygun bir hayat yaayabilmeleri iin gerekli tedbirler
alnacaktr.
Sakatlar korunacaktr. Bunlarn toplum hayatna intibaklar iin areler, yollar aranacaktr.
Gerekli tesisler kurulacaktr.
Yal vatandalar Devlete korunacaktr. Nitekim 65 yan doldurmu kimsesiz yallar
korunuyor bugn de... Yalnz sevgili vatandalarm, bunda da suistimal yaplyor. Bunlar da
kulamza geliyor. Elindeki tarlasn vesairesini akrabalar zerine ipotek yapp, ona satm
gsterip, Devletten para almaya alanlar var ki, bu haramdr.
Korunmaya muhta ocuklar, Devlet himayesi altna alnacaktr. Bunun zerinde ne kadar
hassasiyetle durduumu biliyorsunuz. Her gittiim yerde ocuk yuvalarn geziyorum. Yani
bu ocuklar Devlet himayesi altna alnacaktr. Kanun hazrlanmak zeredir.
150
Yabanc lkelerde alan Trk vatandalarnn meseleleri oalmaya balamtr. Evvelce
bunlar sadece kltrel ve milli, dini ihtiyalarnn yeterince karlanamamasndan
ikayetiydiler. Sosyal gvenlik ynnden de problemleri vard. Yalnz braklmlard.
Bu konularda tedricen tedbirler alnd ve birok noktalardan tatminkar sonulara da ulald.
Fakat, son yllarda bu vatandalarmz bir yabanc dmanlnn hedefi haline gelmeye
baladlar. Bu dmanlk giderek artan lde ciddi bir mesele halini alrken, bunlarn en
ziyade kalabalk olarak yaadklar Avrupa lkelerinin ekonomilerinde grlen alkantlar
sonucu, yerli isizlerin saysndaki art karsnda, bizim vatandalarmzn kitleler halinde
Trkiye ye iade edilmeleri gibi tasavvurlar ileri srlmektedir.
Bu vatandalarmz hi phe yok ki, ilelebet oralarda yaamak, nesillerini o topraklarda
srdrmek iin gitmemilerdir. Fakat memlekete kesin dnleri meselesinin byle kitleler
halinde ve ani ekillerde vukuu dnlmemitir ve dnlemez. almaya devam
edecek olanlar iin memleketimizde yeni i sahalarnn almas hazrlanmas
gerekmektedir.
Endstrimizi, bilhassa ihracata dnk bir biimde gelitirmek zere bulunduumuz bir
srada, biz bu vatandalarmzn Batda edindikleri tecrbeler, kazandklar teknik beceriler
ve byk miktarlar bulan dviz tasarruflaryla yurda geri dnerek Trk endstrisini, bir
ihracat endstrisi olarak gelitirmelerini esas itibariyle istekle karlarz. Fakat, kendilerinin
bugnk Trk ekonomik ve alma hayatna intibaklar iin, plan ve programlar hazrlamak
mecburiyetindeyiz.
Yeni Anayasamzn 62 nci maddesinde, "Yabanc memleketlerde alan Trk
vatandalar" iin zel hkmler getirilmitir. Yani hibir bakmdan bir srpriz karsnda
kalm da deiliz. Bu Anayasa hazrlanrken yabanc memleketlerde saylar, aileleri ile
birlikte 2,5 milyon civarnda olan vatandalarmz dnlmemi deildir.
Tarih, kltr ve tabiat varlklarmzn korunmas da yeni Anayasada nemle ele alnan
meselelerden birisidir.
1961 Anayasas sadece bir korumadan bahsetmi, fakat bunun klfetleri, deerli milli
servet birimleri olarak korunacak bu eserlerin sahiplerinin ferdi ve ahsi olarak omuzlarnda
braklmt.
Eer zel mlkiyette bulunan herhangi bir tarihi eseri, bir kltr eseri veya bir tabiat paras
ayn zamanda milli servet addolunarak zel bir koruma altna alnyor ve vatandalarmzn
bunlarn zerindeki haklar kstlanyorsa, bu takdirde kamu yarar iin yaplan bu
muamelenin gerektirecei btn klfetler de zel vatandan omuzlarnda braklamaz.
Devlet zel hak sahiplerinin urayaca zararlar yklenmelidir. Milli servet arasna alnan
ve sahibinin kullanma imkan ve alanndan karlan bu gibi eserler topluma mal olduuna
gre her ynyle mal edilmelidir.
Nihayet 1961 Anayasas'nda ngrlmeyip, imdi dzenlenen sosyal haklardan biri de
sanat faaliyetlerinin, sanatlarn ve sanat eserlerinin Devlet himayesi altna alnmasdr. Bu
151
sanatlar Anayasann dier bir maddesinde esnaf ile birlikte zikredilen sanatkarlar yani
zanaatkarlar deildir. Bunlar dier sanat kollarnda almakta olanlardr.
Biliyorsunuz sevgili vatandalarm, herkes sanatkar olamaz. Sanatkarlk Allah vergisidir.
Bunun iin, bu sene kardmz kanunlarla bu sanatkarlara baz haklar tandk.
Atatrk yle demiti: "Bir milletin sanat yoksa, sanatkar yoksa, damarlarndan birisi
kopmu demektir." Onun iin bu sanatkarlarmz korumak mecburiyetindeyiz. Bu bakmdan
Anayasaya da konmutur.
Grld gibi vatandalarmzn kii hak ve hrriyetleri ile siyasi hak ve hrriyetleri ile
siyasi hak ve hrriyetlerden gerek biimde ve llerde yararlanmalarn salamaya
ynelik sosyal haklar ve bu haklar konusunda Devlete yklenen devler, yeni Anayasada
ulatrlmas mmkn en geni boyutlara ulatrlm bulunmaktadr. Sosyal haklar ve
devler konusunda sevgili vatandalarm, size syleyeceklerim bunlardr.
Anayasamzn tantlmasnn sonlarna geldik. Yarn stanbul da ve Eskiehir de son
ksmlarna deineceim ve bir gn sonra da, 5 Kasm da radyo ve televizyon
konumasyla bu Anayasann tantlmasn sona erdireceim.
Hibir lkede bir Anayasa bu ekilde devlete tantlmamtr. stedik ki, (Anayasa nedir, bu
Anayasann iinde neler vardr?) bunu vatandalar bilsin. Herkes Anayasay alp
okuyamaz. Mmkn de deildir. O halde bir oy verecek, madem ki bu Anayasaya (Kabul)
veya (Ret) diyecek, bildikten sonra oyunu kullansn. Onun iindir ki, gnlerdir yurt sathnda
dolayor ve bu Anayasay sizlere tantmaya alyorum.
Sevgili vatandalarm, baz vatandalarmdan telgraflar alyorum. Bunlardan birisi de u:
Diyor ki; "Sayn Devlet Bakanm, bu Anayasaya oy verirken beyazn (Kabul), mavinin de
(Hayr) olduunu sylediniz ama, bunun zerlerine bir de yaz yazn". Yani zerinde (Kabul)
ve (Ret) yazl olsun diyor. Zaten bunu yaptk biz. O beyaz kat atlacak deil, o beyaz
kadn zerinde (Kabul) yazl, mavi katlarn zerinde de (Hayr) deil, (Ret) yazl. Hayr
deseydik 1961 Anayasas'nn kabulnde vatandalardan bazlar, "Hayrda hayr vardr"
dediler. Onun iin (Hayr) koymadk.
Bu vatandalarn byle mracaatta bulunmas bizi ok memnun ediyor. Demek ki, bu kadar
alakal, ta buralara kadar, stanbul a bana telgraf ekiyor, bir noksanlk kabul ediyor, onu
bize hatrlatyor. O vatandalarma teekkr ediyorum.
Bir vatandamz da yle bir telgraf ekmi 1950 li senelerde biliyorsunuz nn nn bir
seyahati olmutu, Kayseri ye. Ve Himmetdede istasyonunda da treni durdurularak
Kayseri ye sokulmak istenmemiti. "Acaba" diyor, "Anayasamzda seyahat hrriyetine ait
bir ey var m?" Evet sayn vatandalarm, buna hi deinmemitim ben. Bana hatrlatm
oldu. Hakikaten vardr. Buna ait de maddemiz vardr. 23 nc maddedir. Aynen yle der
"Herkes yerleme ve seyahat hrriyetine sahiptir. Seyahat hrriyeti su soruturmas
sebebiyle ve su ilenmesini nlemek amalaryla kanunla snrlanabilir". Temel hak ve
152
devleri izah etmitim dier ehirlerimizde. Onlarn da snrlanabileceini sylemitim. Nasl
ki temel hak ve devler snrlandrlabiliyorsa, seyahat hrriyeti de snrlanabilir.
Nasl snrlanabilir? Bir adam kalkm bir yerden bir yere gidiyor, ama haber alnm, bir
cinayet ileyecek. O halde bunu nlemek lazmdr. Kanun bunu nler, onu o seyahatten
alkoyabilir. Bir ehirde sari hastalk kmtr veya o ehirde asayisizlik vardr, oraya giri
k men edilebilir. Yani baz kstlamalar vardr, bu kstlamalarn dnda herkes seyahat
hrriyetine sahiptir, herkes istedii yerde oturma hrriyetine sahiptir.
Vatandan yurt dna kma hrriyeti de vardr. Ancak lkenin ekonomik durumu,
vatandalk devi veya ceza soruturmas veya kovuturmas sebebiyle yurt dna k da
snrlanabilir. Nitekim, evvelce senede birdi yurt dna k. imdi iki seneye indirdik.
Belki ekonomik durum dzeldiinde bir seneye indirilecek, daha da dzelirse herkes istedii
zaman yurt dna kabilir diyeceiz.
Ama vatandalarm insafla konusunlar. Memleket ekonomik sknt ekerken, dviz
sknts ekerken acaba nereden nasl dviz kazanrz diye aba sarf ederken o zengin
kiilere de hadi gidin yurt dnda elenin denilemez.
Yine Anayasamzda bir madde vardr. Vatanda snr d edilemez ve yurda girme
hakkndan da yoksun braklamaz.
Sevgili Edirneli kardelerim, sizlere Anayasa konusundaki aklamalarm da burada bitiyor.
Erkek vatandalarm, kadnlarnz krsnn nne aldm diye gcenmesinler.
Anayasamza bile bir madde koyduk, "Kadnlar ve ocuklar alma yerlerinde zel
muameleye tabi tutulurlar, onlara yapamayaca iler verilmez" denmitir.
Kadnlarmz orada, kalabaln iinde skmlard, rahatsz oluyorlard, o nedenle ne
aldk. Baz vatandalarm belki beni gremedi, ama kusura bakmasnlar.
Hepinize bu gsterdiiniz yakn ilgiden, sevgiden ve tezahrattan dolay ahsm, Konsey
yesi arkadalarm ve Babakan adna teekkr ediyorum. Hepiniz saolunuz, varolunuz.
Allahasmarladk...

stanbul konumas... 4 Kasm 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesinde 4 Kasm 1982'de stanbul Taksim Meydan'nda
bir konuma yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in stanbul konumasndan...
153
"12 Eyll den sonra bu tarihi Taksim Meydan nda ilk defa byle bir toplant
yaplmaktadr. 12 Eyll den evvel bu meydan ok mitinglere, toplantlara sahne oldu.
Bugnk gibi her taraf Trk bayraklaryla donatlacana kzl bayraklarla donatlrd."
"Bu meydann tarihe mal olmu adnn bile deitirilmesi iin, 1 Mays Meydan
dedirtmek iin az m aba sarf edildi? Milletin reaksiyonundan ekinmeselerdi onu da
yapacaklard. Eer 12 Eyll Harekat yaplmasa ve onlar bu Harekat yapsalar ve muvaffak
olsalard, bu meydann ismi ne olacakt biliyor musunuz sevgili vatandalarm? Kzl
Meydan olacakt."
"Bamsz bir devlet, hele bu Cumhuriyet olursa, 5 - 10 kiiye, 300 - 500 kiiye, bin kiiye
papu kaptrmaz. Taviz vermez. Verirse o zaman o devlet olmaz. Devletlik vasf kalkar
ortadan. Biz Trkiye Cumhuriyeti Devletiyiz. Byle kiilerle pazarlk yapamayz."
"Basn hrriyeti gibi bir hrriyet, sadece basn mensuplarnn deil, vatandalarn da,
milletin de, hkmetin de, devletin de bir meselesidir."
"Basn hrriyetinden yararlananlarn sadece basn mensuplar olduu sylenebilir mi?
Basnn menfaatleri ile milletin basn hrriyetinden olan menfaati ayn ey deil midir? Bir
tarafta idare, te tarafta basn, demokratik bir ynetimde durmadan arpan birer kuvvet
olarak grlmemelidir."
"Biz hibir zaman kanunlara saygl, vatann ve milletin blnmez btnln ilke edinmi,
Atatrk ilke ve inklaplarna gnlden balanm ve onu saptrmaya almam, erefli
Trk basnnn hak ve hrriyetlerini kstlamadk, onlara dokunmadk. Biz, vatan
paralamak, milleti blmek iin her trl gayretin iinde bulunmu, ar ularla ayn
paralelde olmu, olanlara yataklk etmi basna kstlama getirdik."
"Eskiden dernekler siyaset dahil her trl kirli ilerle urarken, imdi bir nizam iine
girince ve dorusu yaplnca, tenkitlere baladlar. Neden siyasetle uramay
yasaklamz? Arkada, siyaset yapacaksan git parti kur veya mevcut bir partiye gir. Sen bir
kamu grevlisisin, siyasi faaliyette bulunamazsn.Sen bir hayr dernei kurmusun, hayr
ileriyle ura. Sen siyasi partilere yardm yapacana yelerine yardm salamaya al. "
"Vaktiyle gz bebeimiz niversitelerimize el attlar. Oralar birer anari yuvas haline
soktular. Silah deposu olan, silah eitiminin yapld niversitelerimiz vard. Oraya devletin
gvenlik kuvvetleri giremezdi. Giremezdi, nk oras Trk topraklar deildi, baka bir
lkeydi."
"Biz lkeyi muasr medeniyet seviyesinin stne karabilecek nitelikte ve bilgiye sahip
genler mi yetitireceiz, yoksa birer anarist mi? te bunu dikkate alarak yeni
Anayasamzda niversitelerimize yalnz bilimsel zerklik tandk, idari zerklii tanmadk."
"ki gn sonra Anayasa oylamas iin sandk bana gideceksiniz. Benim iin, bizim iin oy
vermeyiniz. Anayasay dnerek oyunuzu kullannz."
154
"O geirdiimiz, kara gnleri unutmaynz. O mitsizlikle dolu felaketli gnleri, o her gn
bombalarn, silahlarn patlad, kahvelerin, lokantalarn, bankalarn, sokaklarn, evlerin
makineli tfeklerle, tabancalarla tarand, o her gn ortalama 20 anari kurbannn
cenazesinin kaldrld gnleri unutmaynz ve o gnleri hatrlayarak oylamada oylarnz
kullannz."

Program" erevesinde stanbul'da yapt konuma yle:
(4 Kasm 1982)

Sevgili stanbullu Kardelerim, Kymetli Hemehrilerim, Vatandalarm,
12 Eyll takiben yurt iinde birok ehir ve kasabalara yaptm ziyaretlerimde, oradaki
vatandalarma hitap ettim ve bazen de onlarn dilek ve ihtiyalarn dinledim. stanbul a,
Trkiyemizin gzbebei, dnyaca mehur bu gzel ehrimize de grev icab eitli
tarihlerde geldim. Bana birka yerde stanbullu vatandalarm sordular, Paam, her yerde
konuuyorsunuz da neden stanbul a bu kadar geldiiniz halde, burada konumadnz
dediler. Haklydlar. Hakikaten burada sizlerle konumak imkann yaratamadm. Sebebi
vard, Anadolu daki dier il ve ilelere gittiimde, Vali ye yapt ziyarette, halk Vilayet
binas nnde toplanyor, ben de hemen oradan, Vilayet balkonundan halka ksa da olsa
hitap edebiliyordum.
stanbul Vilayet binasnn nnde, byle bir imkan yoktu. Olmaynca, zel olarak bir gsteri
mitingi eklinde, bu meydanda o konumay yapmam gerekirdi ki, o takdirde stanbul un
btn trafik dzeni ehir hayatn aksatr ve birok vatanda bu yzden rahatsz
edebilirdim. Nitekim bugn yle oldu.
Sevgili vatandalarm, biz askeriz, daima gsteriten uzak durmaya, grevimiz ne ise onu
yapmaya alrz. Takdir eden eder deyip geeriz. stanbulda byle bir gvde gsterisi
yapmak istemedik. steseydik, 12 Eyll takip eden gnlerde yapardk. Sizlerin en
heyecanl olduunuz gnlerde yapardk bunu. te bu yzden zel olarak stanbulda byle
bir toplant dzenlemedik ve dolaysyla sizlere de hitap edemedik.
Fakat bugn dier ehirlerde yaptm gibi, yeni Anayasa zerindeki dncelerimizi sizlere
iletmek ve ayn zamanda, yaplan eletirilere de cevap vermek ihtiyacn duydum ve bu
maksatla sizlerin karnzda bulunuyoruz. Eer bugne kadar stanbul da konuma
yapmadmdan dolay bana ufak da olsa bir krgnlnz varsa, bu sebebi rendikten
sonra o krgnlnz da brakmanz rica edeceim. Bizlere kar gsterdiiniz bu byk
hsn kabul ve karlamadan dolay hepinize ve buraya gelmek isteyip de gelemeyen,
radyo ve televizyonlar banda beni dinleyen vatandalarma en iten teekkrlerimi
sunuyorum.
12 Eyllden sonra bu tarihi Taksim Meydannda ilk defa byle bir toplant yaplmaktadr. 12
Eyllden evvel bu meydan ok mitinglere, toplantlara sahne oldu. Bugnk gibi her taraf
155
Trk bayraklaryla donatlacana kzl bayraklarla donatlrd. Yalnz bizim deil, Trk
milletinin deil, btn dnyann hayran kald; yalnz Trk milletine deil, mazlum ve esir
milletlere de kurtulu mealesi olan esiz Atatrkn resim ve portreleri yerine, baka
lkelerin liderlerinin resimleri ellerde tand, binalara asld.
Bu meydann tarihe mal olmu adnn bile deitirilmesi iin, 1 Mays Meydan dedirtmek
iin az m aba sarf edildi? Milletin reaksiyonundan ekinmeselerdi onu da yapacaklard.
Eer 12 Eyll Harekat yaplmasa ve onlar bu Harekat yapsalar ve muvaffak olsalard, bu
meydann ismi ne olacakt biliyor musunuz sevgili vatandalarm? Kzl Meydan olacakt.
Bu meydanda az m vatanda kan aktld? Bir tarihte, 1 Mays kutlayalm derlerken, 36
vatandamzn kanlar bu meydana akt. Artk o gnler geride kald. Onlara sebep olanlar,
bugn adil Trk mahkemeleri nnde hesap vermektedirler.
Sevgili vatandalarm, sz buraya gelmiken, dn Almanyann Kln ehrinde cereyan eden
o messif olaydan bahsetmek istiyorum. Burada emellerine muvaffak olamayacan
anlayan melunlar, biliyorsunuz yurt dna katlar.
Bunlarn bir ksm, bir haylisi de iimizde dolayor, merak etmeyin. Yedi bin ksr halen
dardadr. Bunlardan bir grup, Dev - Sol denilen bir grup, dokuz kiilik bir grup Kln
Bakansolosluumuzu bastlar, biliyorsunuz. Saat drtbuukta. Sabaha kar teslim oldular.
Ama be - alt vatandamzn yaralanmasna sebep oldular.
imdi Sevgili vatandalarm, bunlarn rakam 2583tr. Bunlardan 1811 kii hakknda dava
almtr. Bu 1811 kiiden 651i adam ldrmekten idam talebiyle yarglanmaktadr.
Sevgili stanbullu Kardelerim, Vatandalarm,
Bunlar baz tavizler istediler bizlerden. Oradaki vatandalarmz rehin aldktan sonra. Biz
bugne kadar hibir taviz vermedik. Bundan sonra da vermeyeceiz, bunu bilsinler. Eer
btn milletler ayn tutum iinde olsalar, zaten bu uluslararas terr de, durmasa da azalr.
Yava yava yok olur. unu burada ifade etmek istiyorum ki, eer byle terrist kiiler 50
kiiyi rehin alsalar ve "Bir kiiyi oradan salverin, biz de karlnda burdan salvereceiz"
deseler, biz, o bir kii iin bile bu tavizi vermeyeceiz.
nk bir devlet, bamsz bir devlet, hele bu Cumhuriyet olursa, byle 5 - 10 kiiye, 300 -
500 kiiye, bin kiiye papu kaptrmaz. Taviz vermez. Verirse o zaman o devlet olmaz.
Devletlik vasf kalkar ortadan. Biz Trkiye Cumhuriyeti Devletiyiz. Byle kiilerle pazarlk
yapamayz.
Bugne kadar muhtelif ehirlerimizde yaptm konumalarmda, Anayasamzn nemli
grdm baz hkmleri zerinde aklamalarda bulundum. stedim ki, bylece Trk
milletinin her ferdi, bu Anayasa neymi, bize ne getiriyormu, daha evvelki, yani 1961
Anayasas ile arasnda ne gibi farklar varm, renmi, bilgi sahibi olmu olsun.
156
Vatanda madem ki bu Anayasaya (Kabul) veya (Ret) diyecek, O halde bu Anayasa nedir
ki (Kabul) veya (Ret) diyebilsin ve zerinde dnsn ve vicdannn sesine uyarak oyunu
kullansn. Geri bizlere inandnz ve gvendiinizi biliyorum ama, belki inanmayanlar da
vardr. O halde, onlara da bu Anayasay anlatmak lazmdr. te ben bu grevi yapyorum.
Bazlar yle dnebilir Bir Devlet Bakan da bu grevi yklenir mi ? . Yklenir sevgili
vatandalarm, yklenir... Madem ki en son bizim elimizden geerek bu son eklini ald, o
halde bunun savunuculuunu yapmak da bize der.
Dnyada artk krallklar, padiahlklar devrindeki devlet bakanl anlay deimitir.
Bugnk devlet bakanlar, babadan oula intikal eden bir grev deildir. Bugnn devlet
bakanlar da halkn arasndan gelen bir kiidir. O halde, halkn arasndan geldiine gre,
halkla beraber olmas, halkna baz bilgileri ahsen vermesi normal bir olaydr. te bunun
iindir ki, ben gnlerdir halkmn arasnda dolaarak bu grevimi yerine getirmekteyim ve
bundan da byk bir zevk duymaktaym.
Sevgili hemehrilerim,
Trk basnnn merkezi durumunda bulunan stanbul da basn hrriyeti mevzuuna
deinmemek olmaz. Onun iin, az da olsa basn hrriyeti zerinde duracam. Bugne
kadar bu konuya hibir yerde temas etmedim, buraya sakladm.
Hepinizin takdir edecei gibi, basn hrriyetinin kullanlmasnda eitli ekilde etkilenecek
olanlarn says, dier herhangi bir hrriyetin kullanlmasndan etkileneceklerden daha
genitir ve bunun tesirleri daha da anidir.
Kt maksatlarla kullanlan basn hrriyetinin menfi etkilerinin, toplum zerinden silinmesi
ve bu hrriyetin kt kullanlmasnn nne geilmesi, basn mensuplarmzca da kabul
edilecei gibi, son derece zordur. Hatta bazen imkanszdr.
Yeni Anayasann Basn Hrriyetini titizlikle ve teferruatl olarak dzenlemesinin, bizim
sekin basn organlarmz rahatsz etmemesi gerektiini evvelce de iaret etmitim. Basn
kesimi Anayasa ve kanunlardaki bu boluklardan araya skmaya alanlarn nasl
yararlanabildiklerini, hele sreli yaynlarn baz trlerinde anarist ve blclerin basn
hrriyetini ne derece ktye kullanmaya muktedir olduklarn bizlerle beraber grmler ve
yaamlardr.
Bu sebeplerle, Anayasada basna ilikin hkmleri tartmak ve tartmakta, gr asnn
daha geni tutulmas ve basn hrriyetinin, baz yaynlarla hangi noktalara kadar ktye
kullanldnn gzden uzak tutulmamas, daha insafl olunmas lazmdr.
Basn hrdr sansr edilemez. Basna yayn yasa da konulamaz. Sadece yarglama
grevinin yerine getirilebilmesi iin, zaruri durumlarda, hakim tarafndan yasak konulabilir.
Bu zaruri hususlar kanun belirleyecektir.
Tedbir yoluyla datm, hakim kararyla, gecikmesinde saknca bulunan hallerde de,
kanunun aka yetkili kld merciin emriyle nlenebilir. Datm nleyen bu yetkili mercii,
157
bu kararn en ge 24 saat iinde yetkili hakime bildirecek. Yetkili hakim bu karar en ge 48
saat iinde onaylamazsa, datm nleme karar hkmsz saylacaktr.
Bu sular neler olabilir? unlar olabilir: Devletin i ve d gvenlii ve lkesi ve milletiyle
blnmez btnln tehdit eden veya su ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik
eder nitelikte olan veya devlete ait gizli bilgilere ilikin bulunan her trl haber ve yaz
olabilir.
Bu gibi yazlar yazanlar veya bastranlar ve ayn amala basanlar, bakasna verenler, bu
sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olacaklardr.
Gecikmesinde saknca bulunan hallerde de datmndan nce toplatlabilecektir. Ve 24
saat iinde demin sylediim gibi hakime bildirilecektir.
Bu gibi sular ve bunlarn ilenmi saylma artlar, ekilleri ayrca kanunda aka
belirtilecek olmasna ramen, bizi byle bir hkmn Anayasaya konulmasn istemeye sevk
eden gemi olaylardan misal vermek istiyorum.
Farzediniz ki blc bir rgt yahut mezhep kkrtcs, yahut u veya bu anarik veya
ideolojik maksadn peinde koan bir baka kii, taraftarlarna bir beyanname yaynlyor.
Bu beyanname ile vatandalardan bir ksmn dier bir ksmnn zerine saldrmaya tevik
ediyor. Yahut bir ksm vatandalar devlete bakaldrmaya, isyana davet ediyor. Bu
beyanname ya mstakilen baslm veya bir gazetenin stunlarnda yer almtr.
Sorarm sizlere, gemite bunlar olmad m? Her gn eit eit beyannameler sokaklarda
datlmad m? Hatta beyannameleri almak istemeyenler, bir yeri krlncaya kadar
dvlmediler mi? Kaplarn altlarndan evlere atlmad m? Afi olarak duvarlara aslmad
m? Bombal pankartlar caddelere, binalara konulmad m?
Ne yapalm imdi? Byle bir beyannamenin herhangi bir matbaada baslmakta olduunu
yetkili makam haber ald. Yahut bask bitmi de beyanname veya onu ihtiva eden, dergi
yahut gazete datlmak zere paketlenmi, istif edilmi. O makam braksn m, datlsn
diye?
Yani hitap ettii kiilerin ellerine gesin, onlar harekete geirsin veya urada burada
messif saldr olaylarna yol asn. Ben bunun aresine sonra bakaym m desin? Bu
hal daha balangta nlenmesin mi?
Sevgili vatandalarm, bir adam elinde bir silahla, dierine kar saldryor grrseniz, siz
de bu saldry nleyebilecek bir durumda bulunursanz, kamu grevlisi olarak veya
vatanda olarak ne yapardnz? Adam ban ekmi, binisinin zerine doru kouyor.
Dur bakalm, tam yanna varnca, ban saplayacak m, saplamayacak m, imdiden
bilinmez ki diye bekler misiniz? Yoksa elinizden geliyorsa atlayp o adam durdurup
elinden ban alr msnz?
158
Aziz Vatandalarm,
Devlet ve hkmet, iki vatandan birbirine saldrmasn seyreden, nc bir vatanda gibi
hareket edemez. Saldrnn daha balangcn grd anda, onu mutlaka nlemek devletin
grevidir.
Devlet bir ihtilal beyannamesi, isyan beyannamesi baslrken veya baslm, bitmi de
datlmay beklerken, oturup seyirci kalamaz. Eer byle yaparsa, sizler, byle bir sua
kar seyirci kalan devleti affeder misiniz? Affetmezsiniz. Ama gemite bunlar yapld ve
seyirci kalnd. Byle beyannameler ok basld. Kimse elini sremedi. Neden? nk
henz datlmam da ondan. Peki ama zaten datldktan sonra, mesele kalmyor ki.
Mektup adresine varm oluyor. Ben bunlarn onbinlercesinin, yzbinlercesinin kimin eline
getiini teker teker tespit edip, onlar bulup, onlardan m toplatacam? Bu mmkn mdr
vatandalarm? Elbette mmkn deildir.
Devlet ilenmekte olan sularn seyrine bakamaz. Devlet sularn karsna geip
seyretmeye mezun deildir. Devlet nlemekle grevlidir. Bu gibi baslm beyanname veya
yaynlarn bir de datlm olann toplatma durumu var. Bu hakim kararyla olabilir. Buna
kimse ses karamaz elbette. Fakat yle haller dnnz ki, baslm olan bu bror veya
bildiri veya mecmua datlp duruyor sokakta. Bu, birka saatlik mesele olabilir. Eer
derhal harekete gemezseniz, i iten geebilir.
Mahkemeye mracaat edecek zaman yoktur. Etseniz bile, bir hakimin karar verebilmesi bir
tedbir karar alabilmesi iin asgari bir inceleme yapmaya ihtiyac olabilir. Muhakkaktr ki, o
zaman da at alan skdar geer.
Bunlar, bizim gibi suikastlere hedef olmu milletlerin hayatnda grlmemi eyler deildir.
Byle bir durumda idare olarak, bir yandan sratle mahkemeye bavurup, toplatma karar
isterken, te yandan da o yayn toplatabilmelisiniz. Bu toplatma yetkisi hi phe yok ki,
sorumluluunu idrak etmi bir yksek makama verilecektir. Bu makam en ge 24 saat
iinde hakime bavuracaktr. Hakim de bu hususta 48 saat iinde kararn verecektir.
Eskiden olduu gibi, haftalar ve aylarca srncemede kalmayacaktr.
Bir de u hususlar ileri srlyor: Ya bu, yol olur da, yksek idari amirler, sk sk ve olur
olmaz toplatma karar verirlerse, hakim sonradan o karar kaldrsa bile i iten geer .
Yksek idare amirleri byle bir yola girecek ve bu yndeki yetkilerini sorumsuzca
kullanmaya balayacak olurlarsa, bir hkmet var. Hkmetin de denetleyicisi olan bir
Meclis var. Nihayet hepsinin de zerinde bir millet var.
Kamu grevlileri ve hatta yksek idare amirlerinden bazlar zaman zaman baka trl
kendilerine verilen yetkileri suistimal edebiliyorlar. Byle birka kii, bu yetkileri suistimal
ediyor diye, o kamu grevlilerinden veya idare amirlerinden o yetkileri almak m gerekir?
Kald ki, basn gibi bir messeseye kar bu trl yetki suistimalleri oldu mu, bunun
sorumlusundan elbette hesap sorulur ve baka yol kalmadysa hkmler deitirilir.
159
Basn daima hakldr ve basnn karsnda kim varsa, o da daima hakszdr gibi bir kaideyi
nereden ve niin karyoruz. Ne iin Anayasa da veya kanunlarda bu husustaki hkmleri
bilmeden bir basn dmanl havas iinde uygulanacan esas olarak kabul ediyoruz.
Basn hrriyeti gibi bir hrriyet, sadece basn mensuplarnn deil, vatandalarn da, milletin
de, hkmetin de, devletin de bir meselesidir.
Basn hrriyetinden yararlananlarn sadece basn mensuplar olduu sylenebilir mi?
Basnn menfaatleri ile milletin basn hrriyetinden olan menfaati ayn ey deil midir? Bir
tarafta idare, te tarafta basn, demokratik bir ynetimde durmadan arpan birer kuvvet
olarak grlmemelidir.
Kamu grevlileri yetkilerini ktye kullanabilirlerse, basn da haiz olduu hak ve hrriyetleri
asla ve hibir zaman ve hibir sebeple ktye kullanamaz m? Basn, kendisini kontrol
etsin, en iyi ekil budur diyerek, vaktiyle 1961 den sonra (Basn Ahlak Yasas ve Basn
eref Divan) kurulmu. Baknz, btn basn u taahhtte bulunmu o zaman.
Taahhtnameyi okuyorum:
Hrriyete liyakatn bata gelen artnn hrriyet iinde, kendi kendini kontrol edebilmek
olduuna inanan Trk basn messeseleri, demokrasinin temel unsurlarndan olan basn
hrriyetinin topluma ve demokratik dzene en yararl bir yolda ilemesini salamak iin
tespit ettikleri Ahlak Yasasna ve bu yasay yrtmekle grevli Basn eref Divannn
kararlarna uymay kabul ve taahht ederler .
Bugne kadar ilediini grdk m bu taahhtnamenin? Maalesef gremedik.
Basn Ahlak Yasas nda 10 madde vardr uyulmas gereken. Yani taahht ettikleri 10
madde vardr. Ben bunlardan birkan okuyacam imdi sizlere. Bir tanesi yle der:
Yaz, haber, fotoraf vesair ekillerle yaplacak yaynlarda u hususlara riayet edilir:
Ahlaka aykr veya mstehcen yaynda bulunulamaz . Bulunan basn yok mu? Hani kendi
kendini kontrol edecekti? Bugne kadar niye buna mani olmad?
kincisi, ahs, messese ve zmreleri hedef tutan galiz yazlar, galiz kelimeler
kullanlamaz, eref ve haysiyetlere kar haksz yayn yaplamaz .
Baka bir fkra, Amme menfaatini ilgilendirmeyen hallerde, fertlerin hususi hayatlar,
kk drc ekilde tehir edilemez. ahslar, messeseler veya zmreler aleyhine
iftira ve isnatta bulunulamaz .
Baka bir fkra Din istismar edilemez . Edilmedi mi bugne kadar basnda?
Yine baka bir fkra Gazetenin ve gazetecinin ahsi veya taraf tutan kanaatlerine metinde
yer verilemez .
160
Baka bir fkra Amme menfaati mutlak lzum gstermedike mahrem kaydyla verilen
malumat yaynlanamaz .
Daha 10 tanedir bu. Ben size, drt be tanesini okudum.
imdi sevgili vatandalarm. Niin, btn basn bir tutuyoruz? Farzediniz, vatandalarn u
veya bu hareketleri iin ceza hkmleri ngrdmz zaman, maksat bir frsatn bulup,
bu cezalar btn vatandalara tatbik etmek midir? Yoksa, belli sular nlemek midir?
Basn iin de, u veya bu hareketler su olur. Datmn nlenmesini gerektirir. Yahut
toplatmay gerektirir dediimiz zaman, bunu, bu hareketleri yapmam, bu sular
ilememi bir basna kar da mutlaka uygulamak iin mi rpnyoruz?
Sevgili vatandalarm, 12 Eyll den evvel birok gazeteler vard, isimlerini vermiyorum,
bilirsiniz siz onlar.
Bundan Isparta ve Burdur konumalarmda bilhassa bahsettim. Bu gazete ve mecmualar,
her gn polisin, emniyet mensuplarnn, MT mensuplarnn, hatta, vatan savunmas iin
hazrlanan bir tekilatmzn mensuplarnn fotoraflarn, adreslerini, telefon numaralarn
verirdi. Ve bunlardan birka tanesi, verilen bu adreslerde bulundu ve ldrld.
Ondan sonra Jandarma Genel Komutanlmzn kiiye zel, ok gizli kaydyla yaynlad
bir emri, gazete sayfalarnda yazd. Hani yapmayacakt mahrem olan eyleri. Bunlar kimse
nleyemedi.
Biz, byle basna kar, bu kstlamalar getirdik. Basn hrriyeti konusunda sevgili
vatandalarm, en son olarak unu sylemek istiyorum.
Biz hibir zaman kanunlara saygl, vatann ve milletin blnmez btnln ilke edinmi,
Atatrk ilke ve inklaplarna gnlden balanm ve onu saptrmaya almam, erefli
Trk basnnn hak ve hrriyetlerini kstlamadk, onlara dokunmadk.
Biz, imdiye kadar saydm ve gemite ok rnekleri grlm, bugn kapatlm, ertesi
gn ayn kadrosuyla, baka bir isim altnda tekrar yaynlanmaya balanm, vatan
paralamak, milleti blmek iin her trl gayretin iinde bulunmu, ar ularla ayn
paralelde olmu, olanlara yataklk etmi basna kstlama getirdik.
Basnn haiz olduu yeri btn millete takdir ediyoruz. Ama bunu ktye kullananlara da
ayn haklar vermemizi herhalde sizler de ve kymetli basn mensuplarmz da istemezler.
Aralarna byle kiilerin szmasn onlar da istemezler.
Sevgili vatandalarm, imdi biraz da derneklerden bahsetmek istiyorum.
nsanlarn meydana getirdikleri birliklerin en yaygn olan derneklerdir. O kadar yaygn bir
hale gelmi ki, Trkiye de hatrmda kald kadar 46 bine yakn dernek meydana km.
161
Dernek kurmak serbest ya, nne gelen kurmu, kurmu ama bugne kadar hibir dernek,
devlet tarafndan denetlenememi. Nasl denetlensin 46 bin tane dernek.
Bu dernekler kurulu maksadna uygun mu faaliyette bulunuyor, yoksa memleketi ykmak,
paralamak iin, gizlice planlar m hazrlyor? Dernein ismini bir paravan olarak m
kullanyor belli deil. Yeni Anayasamzda da dernek kurmay serbest braktk. Bir kstlama
getirmedik. Anayasada dernek kurmak hrriyetleriyle ilgili madde yle balamaktadr:
Herkes, nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahiptir
Sevgili vatandalarm, derneklerin kurulu maksatlarnn dnda faaliyet gstermemeleri
lazmdr. Zira, baka maksatlara hizmet eden birlikler de vardr. Mesela ticaret yapp para
kazanacaksanz, irket kurarsnz. Siyasetle uramak istiyorsanz, parti kurar veya partiye
girersiniz. i - iveren ilikilerinde mesleki hak ve menfaatleri koruyacak, toplu
grmeler, toplu szlemeler, grev yapacak iseniz, parti deil, sendika kurarsnz.
Bu btn dnyada byledir. Bizde de yakn yllara gelinceye kadar byleydi. Fakat sosyal
hayatmz, milli hayatmz, hukuk ve devlet dzenimizi alt - st etmek isteyenler, bu
alanlarda da rahat durmadlar. Btn bu teekklleri birbirlerine kartrdlar.
Bu kemeke, bu maksatl kargaa, bilhassa mesleki dernekler ve meslek teekkller
alannda btn fecaatiyle kendisini gsterdi.
Esasnda bu mesleki derneklerin kurulu maksad, o hizmette alanlarn fikri, manevi,
mesleki gelimelerine elbirlii ile yardmc olmak, bu masum gayeyi elbirlii ile
gerekletirmektir. Ama gelin grn ki, bu maksat bir tarafa braklm, o kamu hizmetinin
personelini siyasi ve hatta ideolojik bir rgt halinde toplamlardr. Her dereceden kamu
grevlisini iine almak suretiyle o kamu hizmetini ele geirmiler. Sanki Devlet, o kamu
hizmetini dzenlememi, tekilatn kurmam, personelini tayin etmemi, bunlar amirler ve
memurlar olarak tertiplememi gibi, bu mesleki dernekler, kamu hizmetindeki personeli
mmkn olan azami nispette kendi ilerine almlar, aralarna katlmayanlara o hizmette
barnma ve alma hakk tanmamlar. Ondan sonra da dernein iinde genel bakan,
genel sekreter, ynetim kurulu yeleri, eitli faaliyet kollarnn bakan ve yeleri diye
tertiplenerek kendi idarelerinin, hatta hkmetin, hatta devletin karsna dikilmiler.
Bir genel mdr m var, karsnda da Der li, Bir li veya baka isimde bir dernek bakan
var. Ama bunun birisi genel mdr, dieri, belki onun emrinde alan bir memur. Hakikatte
ise hkmeden, emir veren o dernein bakan. Genel mdr deil.
1961 Anayasas'nda olduu gibi dernekler, devletin, lkesi ve milletiyle blnmez
btnlnn, milli egemenliin, cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel
asayiin, kamu yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amalaryla, bu
Anayasamzda da snrlamalara tabi tutulabilmektedir.
Ayrca, yeni Anayasaya unlar da koyduk:
162
Dernekler siyasi ama gdemezler,
Siyasi faaliyette bulunamazlar,
Siyasi partilerden destek gremezler,
Onlara destek olamazlar,
Sendikalar, kamu kurum niteliindeki meslek kurulular ve vakflarla bu amala ortak
hareket edemezler.
Bu artlara riayet etmeyen, kurulu ama ve artlarn kaybeden yahut kanunun ngrd
ykmllkleri yerine getirmeyen dernekler, kendiliinden dalm saylrlar.
Ayrca, Silahl Kuvvetlerle, kolluk kuvvetleri mensuplaryla kamu hizmeti grevlilerinin
dernek kurmak haklarna da snrlama getirilebilecektir.
Elbette Silahl Kuvvetler mensuplar dernek kuramaz, emniyet mensuplar da kuramaz.
Kamu grevlilerini de baz snrlamalara tabi tuttuk. Bu bakmdan Anayasaya bu hkm
getirdik.
te sevgili vatandalarm, eskiden dernekler siyaset dahil her trl kirli ilerle urarken,
imdi bir nizam iine girince ve dorusu yaplnca, bundan mutazarrr olanlar tenkitlere
baladlar. Neden siyasetle uramay yasaklamz?
Arkada, siyaset yapacaksan git parti kur veya mevcut bir partiye gir. Sen bir kamu
grevlisisin, siyasi faaliyette bulunamazsn.
Sen bir hayr dernei kurmusun, hayr ileriyle ura.
Sen bir yurt yaptrma dernei kurmusun, siyaset ile uraacana, yurt yapmakla ura.
Sen siyasi partilere yardm yapacana yelerine yardm salamaya al. Sen sendikalarla
ibirlii yapacana, ayn maksatla, senin gibi maksatla kurulmu derneklerle ibirlii yap.
Sendikacla hevesleniyorsan gider ii olursun, seilebilirsen sendika yneticiliine
gelirsin, yoksa dernek kurup da sendikaclk yapamazsn.
Sevgili stanbullu hemehrilerim, stanbul biliyorsunuz bir niversite ehridir.
niversitelerimiz zerinde de birka noktaya ksaca deinmek istiyorum. niversitelerimiz
birer ilim ve irfan messeseleridir. leride devletin st kademelerine onlar geecek ve
devletin idaresini ellerine alacaklardr. Devlet idaresi kolay deildir. En kk grevlisinden
en byne kadar byk sorumluluklar olacaktr. Bunu d gler ok iyi bildiklerindendir
ki, vaktiyle bu gz bebeimiz niversitelerimize el attlar. Oralar birer anari yuvas haline
soktular. Birok fakltemiz o hale geldi ki, okumak isteyen faklteye can korkusundan
gidemez oldu veya o anaristlere uymak zorunda kald, baka aresi yoktu. Snf gemek
163
bile bilgiye deil, kaba kuvvete dayandrld. O zaman retim grevlileri tekme tokat
krsden indirildi ve dershaneden kartldlar.
Bunlar oralarda okuyanlar ve evlat sahibi olanlar ok iyi hatrlarlar. Silah deposu olan, silah
eitiminin yapld niversitelerimiz vard. simlerini vermiyorum. Oraya devletin gvenlik
kuvvetleri giremezdi. Giremedii iin rahatlkla silah eitimi yaplabilirdi. Giremezdi, nk
oras Trk topraklar deildi, baka bir lkeydi. Biz lkeyi muasr medeniyet seviyesinin
stne karabilecek nitelikte ve bilgiye sahip genler mi yetitireceiz, yoksa birer anarist
mi?
te bunu dikkate alarak yeni Anayasamzda niversitelerimize yalnz bilimsel zerklik
tandk, idari zerklii tanmadk.
Ayrca unu da Anayasaya ilave ettik. Geri niversiteler devlet eliyle kurulacaktr, ama
birok Bat lkelerinde olduu gibi kazan amacna ynelik olmayan ve dier devlet
niversitelerinde olduu gibi devletin gzetim ve denetimi altnda olmak art ve kaydyla
vakflar tarafndan da niversiteler kurulabilecektir.
Bu vakflarn kuraca niversitelerin nasl kurulaca, usul ve esaslar kanunla
dzenlenecektir.
Bunu, unun iin kabul ettik sevgili vatandalarm: Devlet bugnk mahdut imkanlaryla bu
kadar niversitenin, orta renim, ilk renimin altndan kalkamyor. Eer hayrsever
vatandalarmz tarafndan kurulacak bir vakf kar gayesi gtmeden bir niversite kurmak
istiyorsa, msaade edilecektir. Bu ekilde kurulan niversiter, Batl lkelerde de vardr,
hatta oralarda kar gayesi gden niversiteler dahi mevcuttur.
Biliyorsunuz, bizde niversitelerimiz ile megul olacak Yksek retim Kurulu vardr. Onu
da Anayasaya koyduk. Bunun sebeplerini baka yerlerde ok izah ettim. Burada
deinmeyeceim. Bu messese lzumlu bir messesedir. Anadolu nun birok yerlerinde
niversiteler amz, sevgili vatandalarm. Geri sizler stanbul da olduunuz iin belki
bunlarn arzusunu ekmiyorsunuz, fakat oradaki renciler retim grevlisi olmadndan,
laboratuar bulunmadndan birok vazifelisi olmadndan, doru drst retim
gremiyorlar.
te Yksek retim Kurulu nun grevi bu olacaktr. niversiteler arasnda paralellik
salayacak, oralarn da ynetim grevlisini temin edecek ve gnderecektir.
Sevgili vatandalarm, bugn Eskiehir e gidip orada da Eskiehirli vatandalarma hitap
ettikten sonra Ankara ya dnecek ve yarn da radyo ve televizyonda son konumam
yapacam.
Bugne kadar, radyo ve televizyondan, muhtelif ehirlerde yaptm konumalarm da
izlediniz, iki gn sonra Anayasa oylamas iin sandk bana gideceksiniz. Benim iin, bizim
iin oy vermeyiniz. Anayasay dnerek oyunuzu kullannz. Bundan evvelki bir
konumamda da deindiim gibi, bugn biz varz, yarn yok olabiliriz. Ancak, Anayasa bu
164
milletin temel direi olacaktr. Onu ok iyi okuyun. Geri ben size bugne kadar bunlarn
nemli ksmlarn izah ettim, ama o Anayasay ok iyi okuyun, okumadan akll bildiiniz
kiilerin telkinlerine kaplarak oylarnz kullanmaynz. ok akll insan vardr, ama onun akl
kendine kalsn, kendi aklnz ve vicdannz kullannz.
Ve eer sevgili vatandalarm, hibiriniz o gemi ateli, kanl, lml, strapl, znt ve
mitsizliklerle dolu, can korkusu altnda ve memleket elden gidiyor rpnlaryla kendiniz,
evlatlarnz, ananz, babanz, eviniz ve vatannz iin endie ve korkulan iinde yaadnz
o kara gnleri bir daha yaamak istemiyorsanz, bunlar yaratan sebepleri daima
hatrlaynz.
O geirdiimiz, kara gnleri unutmaynz. O mitsizlikle dolu felaketli gnleri, o her gn
bombalarn, silahlarn patlad, kahvelerin, lokantalarn, bankalarn, sokaklarn, evlerin
makineli tfeklerle, tabancalarla tarand, o her gn ortalama 20 anari kurbannn
cenazesinin kaldrld gnleri unutmaynz ve o gnleri hatrlayarak oylamada oylarnz
kullannz.
Sevgili stanbullu kardelerim, sizlere Anayasa ile ilgili olmamasna ramen kamu grevlileri
hakknda baz eyler syleyecektim. Kamu grevlilerine baz nasihatlerde bulunacaktm.
Ama vaktim msaade etmiyor. Bunu baka bir gn radyo ve televizyondan sizlere
ulatracam. Bu bakmdan, bugn iki yerde konuma yapacam iin, burada sizin izninizi
isteyeceim.
Bize kar gsterdiiniz bu byk sevgiye, bu byk tezahrata ve bizi tei eden bu
gsterinize candan teekkr ediyorum. Hem ahsm adna, hem Konsey yesi
arkadalarm adna, hem de Babakan adna hepinize candan teekkr ediyorum ve sizlere
mutlu yannlar diliyorum. Sevgiler, sayglar sunuyorum. Allahasmarladk.

Eskiehir konumas... 4 Kasm 1982

Program" ile ilgili yurt gezisi erevesindeki son konumasn 4 Kasm 1982'de
Eskiehir'de yapt.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in Eskiehir konumasndan...
"Ailenin, milletimizin temeli olduu hakikati, bizi, milletimizi, millet varlmz korumak iin
onun temelini tekil eden Trk ailesini korumaya sevk eder. Madem ki, aile Trk Milletinin
temelidir, o halde, Trk Milletini korumak ve ebediyete kadar srdrmek, Trk ailesini
korumakla, yani milletin temelini tekil eden bu "ilk birlii" korumakla mmkn olur."
"Bu ilk birlik, Trk Milletinin temelini tekil eden ilk birim ne kadar kuvvetli olursa, Milletin
temeli de o kadar kuvvetli olur. Temelleri kuvvetli, yani aile varl salam olan milletler de o
nispette kuvvetlidirler."
165
"Milletimizi ykmak isteyenler ie temelden balamak gerektiini grerek, evvela Trk aile
tipini ykmaya ynelmilerdir. Yetimekte olan genlerimizi, ailelerinin ellerinden almaya,
onlar almaya ynelmilerdir."
"Trk ailesini her yn ile ve yeni yetien nesillerin fikri ve manevi eitimleri itibariyle
koruyamaz ve genlerimizi Devlet ve millet dmanlarnn ellerinden kurtaramazsak,
milletimizi huzur ve skuna, milletimizi refah ve mutlulua kavuturamayz."
"Trk evlatlarn yabanc odaklara, sapk ideolojilere, vatan ve millet dmanlarna
aldrtmayacaz. Trk Genliine el atan btn hainlerin ellerini tutacak ve kracaz."
"Bir vatanda bana telgraf ekmi, 'Sayn Devlet Bakanm, Kendini ok yoruyorsun,
kendini zme, bu memleket, bu millet, eer pazar gn verecei oylarda yzde 100 kmaz
da yzde 99 karsa, o yzde bir' diyor, 'Yanllktan' olmutur. 'Kendini yorma' diyor."
"Biliyoruz ki, bizim karmzda olan gruplar da var. Menfaatleri haleldar olmu, hapsedilmi,
bu memleketi blmeye alm, baka ideolojilerin gelmesi iin aba sarf etmi bir sr
insan var. Elbette biz bunlardan olumlu oy beklemiyoruz. Fakat, Trk Milletinin
saduyusuna gveniyoruz. "
"Eer, byle bir ounlukla Anayasa kabul edilirse, hem yurt iindeki bu menfi tutum
ierisinde olanlarn azlar kapanacak, dilleri tutulacak, hem de Avrupal dostlarmzdan
bazlarnn sesleri kesilecektir."

Program" erevesinde Eskiehir'de yapt konuma yle:
(4 Kasm 1982)
Sevgili Eskiehirli Hemehrilerim,
Biliyorsunuz 1980 senesinin 19 Kasm gn yine sizlere ksa da olsa hitap etmitim. O gn,
iki yerde konuma yaptktan sonra buraya geldik ve hakikaten ok yorgunduk: Sizinle
fazla konuamamtm ve ok zlmtm. Ama bu sefer, btn Trkiye de geni bir tur
yaptktan sonra, Anayasa konumamzn sonunu burada noktalayacaz.
Trabzon da baladk, Eskiehir de tamamlyoruz. Ben imdi sizlerden bir ey rica
edeceim. u pankart tayan arkadalara teekkr ediyorum. Fakat o pankartlarn
arkasnda bulunanlar grmedii iin pankartlar indirelim. Hepsini okuduk, teekkr ederiz.
Ama arkadaki vatandalar gremiyor. Ben de onlar gremiyorum.
Sevgili Eskiehirli kardelerim, 19 Kasm 1980 de yorgun olduumu sylemitim. Ama
bugn o yorgunluk zerimde yok. nk sizlerden aldmz g bize g katyor ve biz
yorgunluklarmz unutuyoruz. Bir oklar bana soruyor, "Paam o kadar yer
dolayorsunuz, yorulmuyor musunuz?" diye. Ciddi olarak sylyorum ki, yorulmuyorum.
166
nk byk bir grev yapyorum. Bu grevi yapmann huzuru iindeyim ve sizlerden
grdmz bu geni ilgiden dolay da btn yorgunluklarmz unutuyoruz.
Bu ehirlerde yaptm konumalar burada noktalyoruz ama, yarn biliyorsunuz son
konumam radyo ve televizyonda yapacam ve bir gn sonra da Anayasa oylamasna
btn vatandalar gidecek. Burada da Anayasa zerinde bir iki nokta zerinde duracam.
Bunlardan birisi aile ve dieri de zel mlkiyetin korunmasdr. imdi sizlere bu konuda
bilgiler takdim edeceim sevgili vatandalarm.
Byk Atatrk, millet dediimiz varl yle tarif eder:
"Millet yle bir topluluktur ki, bunu meydana getiren fertler zengin bir hatrat mirasna
sahiptirler.Yani mterek ve zengin bir gemi onlarn ortak maldr, ortak hatralardr.
Byle ortak hatralar mirasna sahip olan bu insanlar, bu hatralar korumakta azim ve irade
sahibidirler ve ortaklaa hayat srdrmek hususunda kesin kararldrlar.
Yine bu insanlar gemiteki sevin ve kederlerde nasl ortak iseler, gelecekteki sevin ve
kederlerde de ortak olmay, kalmay kabul etmilerdir. Bu insanlarn ortak mitleri, ortak
idealleri vardr".
te bylece Atatrk n syledii gibi, ayn dili konuan, bu dille anlaan, bu dil sayesinde
ortaklaa bir kltr gelitiren ve hayatlarn bu "Ortak kltr" ierisinde birletiren insanlar,
toplumlarn en gelimi, en yksek ve en kuvvetlisi olan milleti olutururlar.
Gerekten insanlarn u veya bu artlarn zorlamasyla veya rastgele bir araya gelmi
bulunmalar ile bir millet teekkl etmez. Millet, gemi hayatta ortaklk ister. Millet
yaanmakta bulunulan hayatta da ortaklk ister. Millet gelecek iin fikir, ideal ve isteklerde
de ortakl icap ettirir. Bylece de insan toplumlarnn en gl, en kuvvetli, en mkemmel
ekli olan millet teekkl eder. Fakat unutmamak gerekir ki, bir millet dorudan doruya
fertlere dayanmazdan nce, fertlerin meydana getirdikleri aileye dayanr.
Aile, insanlarn meydana getirdikleri ilk ve en esasl toplum birimidir. Aile, insann ilk
snadr ve ilk "Dayanma eklidir".
Millet kavramnn henz teekkl etmedii alarda ve toplumlarda, insanlar aileden sonra,
ailelerin birlemesiyle oluan kabile veya airet gibi st toplumlar oluturuyorlard. Millet
kavram henz teekkl etmedii iin kabile ve airet gibi aile st toplumlar, kendi
aralarnda ancak siyasi balarla birleerek ilkel tipte devletler kurabiliyorlard. Fakat millet
ve milliyet kavramlar geliince, ailelerle millet arasndaki topuluk eitleri eridi, ortadan
kalkt. Ve fertler tekil ettikleri ailelerle, dorudan doruya millet dediimiz o stn insan
topluluunun unsurlarn, paralarn meydana getirdiler.
Onun iin bugn Trk Milletinde fertler, bunlarn tekil ettii aileler ve sonra bizzat millet
vardr.
167
te bu sosyolojik gerek karsndadr ki, yeni Anayasamzn 41 inci maddesi, "Aile Trk
Milletinin temelidir" demektedir.
Ailenin, milletimizin temeli olduu hakikati, bizi, milletimizi, millet varlmz korumak iin
onun temelini tekil eden Trk ailesini korumaya sevk eder. Madem ki, aile Trk Milletinin
temelidir, o halde, Trk Milletini korumak ve ebediyete kadar srdrmek, Trk ailesini
korumakla, yani milletin temelini tekil eden bu "ilk birlii" korumakla mmkn olur.
Ailenin temeli ise evlenmekle, yani evlilik birlii ile atlr. Bu evlilik birlii iinde meydana
gelecek yavrulara, yani milletimizin yeni fertleriyle aile tam eklini ve kuvvetini kazanr. Ana
- baba ve ocuklardan meydana gelen bu ilk birlik, Trk Milletinin temelini tekil eden ilk
birim ne kadar kuvvetli olursa, Milletin temeli de o kadar kuvvetli olur. Temelleri kuvvetli,
yani aile varl salam olan milletler de o nispette kuvvetlidirler.
Kald ki, Trk toplumunda bilhassa ky hayatmzda ve ksmen de kasabalarmzda aile
ayn zamanda bir retim birimi de oluturur. Kylerimizde ve bir dereceye kadar da
kasabalarmzda, gerek tarmda, gerek hayvanclkta, gerek el sanatlarnda olsun ailece
allr. Ailenin btn fertleri cinsiyetlerine, yalarna ve glerine gre, bu retim
faaliyetine katlrlar. Bu tipteki retici aileler, ehirlerimizdeki dier ailelerden daha
kalabalktrlar. Birlikte almak ve birlikte retici olmak, bu ailelerin fertleri arasndaki
balar daha da kuvvetlendirir. nk hayatlar, geimleri, refahlar daha ahenkli, daha sk
ekilde, elbirlii etmelerine baldr. Daha fazla dayanma gstermelerine baldr.
Trk ailesi, ister ky hayatnda, ister ehir hayatnda olsun, aslnda kuvvetli bir ailedir.
nk sadece biyolojik ve hissi dayanma iinde deildir. Sadece kanunlarn ve hukukun
dzenlemesine de bal deildir. slam dini, aile hayatn da tanzim eden kurallar getirmitir.
O halde aile fertleri btn dier balara ilaveten, dini emirler ve dini duygular sebebiyle de
birbirlerine ballk gsterirler.
Aile bir milletin temelini tekil ettiine ve Trk ailesi de bu trl balarla, fertlerinin birbiri ile
kaynat kuvvetli tip, kuvvetli bir milli temel tekil ettiine gre, milletimizi ykmak
isteyenler ie temelden balamak gerektiini grerek, evvela Trk aile tipini ykmaya
ynelmilerdir. Yetimekte olan genlerimizi, ailelerinin ellerinden almaya, onlar almaya
ynelmilerdir. Trl sapk fikirler ve ideolojiler alanarak aile balarndan, aile grenek,
gelenek ve tresinden alnan, adeta aile hayatn hissi bakmdan terk ederek, darda
millet ve devlet dman rgtlerin eline drlen genlerimiz, maalesef imdi o alak
liderlerinin kendilerine ilettikleri sularn cezasn ekmekte, hesabn vermektedirler.
12 Eyll ncesinde memleketimizin iine drld durumu, gzler nne getiriniz.
Sevgili vatandalarm, bizzat baz olaylarn ahidi olmam bulunabilirsiniz. Fakat, onlar da
basndan takip ettiiniz ve rendiiniz gibi, televizyon ekranlarnda da korkun faciay
kendi gzlerinizle grdnz, seyrettiniz. Krpe dimalar esir edilmi, yeni yeni yetimekte
olan aile fertleri, temiz Trk evlatlar, baz okullarda ve ne yazk ki bizzat rgtlk yapan
baz retmenlerin ve idarecilerin ellerinde, bir ksm yaynlar kendilerine verilerek, urada -
burada, irili-ufakl gruplar halinde toplanp, okulda ders grr gibi, derslere tabi tutulup
eitilerek, sonra yeralt rgtlerinde grevlendirilip, ellerine silah tututurularak, kendi
168
vatanlarn blmeye, kendi devletlerini ykmaya alanlarn hizmetinde hatta bazen bizzat
kendi aile fertlerinin dahi zerine sevk edilmilerdir.
Bunlara para verilmi, silah verilmi, bir maarada veya yeraltna kazdklar ve stn
rttkleri snaklarda yaayabilmeleri iin yiyecek, giyecek eya ve malzeme tedarik
olunmu ve ailelerini terk edip, krlara kan bu genler, evlenmeyi reddeden, aile mefhumu
tanmayan, yalnzca ehevi hislerini tatminini dnen gz kanl birer ekya haline
getirilmilerdir. Bunlar, normal evlenmeyi de reddetmiler, kendilerine gre bir evlenme tr
icat etmilerdir. Ve ismine de "Devrim nikah" demilerdir. Kanuni evlenmeyi de kabul
etmezler, evlenmeyi de reddederler. Bu hale getirilmilerdir.
Bunlar memleketin bir tarafndan te tarafna gruplar halinde veya teker teker sevk
edilmiler, hatta komu baz lkelere karlarak orada terrist ve anarist olarak
yetitirilmek zere, eitime tabi tutulmular ve kendi ailelerinin ve kendi milletlerinin zerine
saldrtlmlardr.
O halde gryorsunuz ki, Trk ailesini her yn ile ve yeni yetien nesillerin fikri ve manevi
eitimleri itibariyle koruyamaz ve genlerimizi Devlet ve millet dmanlarnn ellerinden
kurtaramazsak, milletimizi huzur ve skuna, milletimizi refah ve mutlulua kavuturamayz.
Bu sebeple yeni Anayasamzn pek ok yerinde aile ve genlerin korunmas iin tedbirler
ngrmeye yneldik.
Anayasadaki iimiz sadece ailenin korunmasna ilikin bir tek hkmle bitmiyor.
Anayasamzn eitli maddelerinde genel ahlakn korunmas yolunda yer alan hkmlerin
balca hedefi Trk ailesinin ana, baba ve evlatlar olarak salamln korumaya yneliktir.
Bunun iindir ki, genliin korunmas iin Anayasaya zel hkmler koyduk.
Atatrkn Trk stiklal ve Cumhuriyetini en kutsal grev olarak kendisine emanet etmi
bulunduu Trk genlerini ve genlerimiz yoluyla Trk ailesini korumak iin Devlet, elinden
gelen her fedakarl gsterecek, hibir gayreti ve tedbiri esirgemeyecektir.
nk, milletimizin gelecei, genlerimizin yetime tarzlarna baldr. Genlerimizi mspet
ilim anlay iinde yetitireceiz. Atatrk ilkelerini bilir, tanr ve uygulamaya yetenekli bir
biimde yetitireceiz.
Genlerimizi milli kltrmz iinde yetitireceiz. Genlerimize milli tarih uurumuzu
mutlaka vereceiz ve onlara tarihi ile iftihar etme duygusunu alayacaz. Bakalarnn
tarihi ile deil, kendi tarihi ile vnmesini reteceiz ve yine genlerimizi Trk tresi iinde
yetitireceiz. Trk geleneklerine gre yetitireceiz. Yani onlar, yabanc kltrlere,
yabanc trelere aldrmayacaz.
Sevgili vatandalarm, Trk tresi ve gelenekleri iinde yetiecek genlerimiz, Trk
toplumunun uyumlu ve bu toplumun istikbal, refah ve saadetine doru srkleyici ve sevk
edici birer unsuru olacaklardr ileride...
169
Milletinin btn zelliklerini bilen, milli tarihini bilen, o tarihin ac ve tatl btn olaylaryla
uuruna varan, byle kkl, bylesine eski ve kkl bir tarihin evlatlar olmann uur ve
iftihar iinde genlerimiz, Trk stiklal ve Cumhuriyetinin hakkyla koruyucusu, savunucusu
ve ycelticisi olacaklardr.
Yine, genlerimizi istisnasz her trl kt alkanlktan kesinlikle koruyacaz. Alkolizmden,
uyuturucu ve keyif verici madde kullanmaktan, seks manyaklndan, kumardan,
cehaletten, kltrszlkten, saygszlk eilimlerinden kurtaracaz. Her ne pahasna olursa
olsun, genlerimizi yurdumuzun evresini saran ve ieriye nfuz etmeye alan ve yava
yava maalesef nfuz etmekte olduunu grdmz bu afetlerin hepsinden, hepsinden
mutlaka koruyacaz.
Trk genleri bo zamanlarn beyhude geirmeyeceklerdir. Bo zamanlarn beden ve fikir
gc ve sal kazanacak ekilde geireceklerdir. Onlara her ynde bilim, sanat ve beceri
retmenin yollarn ve okullarn aacaz. Onlara her trl fedakarl gstererek, eitim
ve retim hayatlarnda her ynden koruyacaz.
Trk evlatlarn yabanc odaklara, sapk ideolojilere, vatan ve millet dmanlarna
aldrtmayacaz. Onlar biz yetitireceiz, biz koruyacaz. Onlar, tertemiz ailelerine ve
asil milletimize her bakmdan layk insanlar olarak bu topluma kazandracaz. Bu kutsal
gaye uruna, Devlet olarak ailelerle, ana - babalarla sk ibirliine gireceiz. Trk
Genliine el atan btn hainlerin ellerini tutacak ve kracaz. Bu hususlarn hibirinde
ihmale msamaha etmeyeceiz.
Gemi yllardaki ihmallerin acsn ne kadar ar ekmekte olduumuzu hepimiz biliyoruz.
Yanl yollara sapm ama kurtarlmas mmkn grlen genlerimiz, evlatlarmz var.
Onlar kurtaracaz. Saylar az da olsa, kurtarlmasna imkan kalmam genlerimiz var.
Onlar iin yalnz aileleri gzya dkmyor, Millete hepimiz gzya dkyoruz. Fakat ne
are ki, hibirimizin elinden artk yaplabilecek bir ey gelmiyor. Milletimizin,
memleketimizin, Devletimizin varl ve btnl her eyden stndr diyoruz.
Gemi yllardaki aldrmazlklarn, hainlik derecesine varm baz yersiz ve gereksiz
hogrlerin, ihanet noktasna kadar gelmi ihmallerin ziyan ettirdii genlerimize phesiz
acyoruz. Fakat ne are ki, baz genlerimizi artk kurtaramyoruz. Onun iindir ki, bundan
sonra milyonlarca Trk evlatlarnn bir tekini bile aldrtmamak, kaybetmemek, ziyan
etmemek iin imkanlarmz ve gcmzn stne kan her eyi yapmak
mecburiyetindeyiz. Onlar koruyacak, aldrtmayp yetitirecek, Trk Milletinin temeli olan
ailelerine ve Trk Milletine mutlaka kazandracaz.
Bu konuda serhat ehrimiz Edirne de de sylediim gibi, kymetli retmenlerimizin ve ok
kymetli ailelerin ve ana - babalarn Devlete yardmc olmalarn istiyoruz. Elbirlii ile bu
ocuklarmz kurtaracaz. Bu konuda yalnz Devletin gc yetmeyebilir. Ama elbirlii
yaparsak, devlet - aile ve retmen elbirlii yaparsa, bu ocuklarmz muhakkak kurtarm
oluruz.
170
Sevgili hemehrilerim, biraz da size Anayasamzda mlkiyet ve miras haklarna dair yer
alan esaslardan bahsetmek istiyorum.
Bildiiniz gibi, mlkiyet kutsal bir haktr. Deil yalnz insanlarda, fakat baka yaratklarda
bile mevcut bulunan bir histir, duygudur. gdden gelme olsa bile bir kavraytr. Bilirsiniz
leylekler gider, ertesi sene gene ayn yuvasna konar. Krlanglar gene gelir yuvasn bilir.
Demek ki, mlkiyet onlarda da var.
Mlkiyet hakk hibir zaman ortadan kaldrlamaz. Yok edilemez. Mlkiyeti ortadan
kaldrmak iin yola kan rejimlerin hepsi, zaman iinde az veya ok mlkiyete dnmek ve
onun zaruret ve mecburiyetlerini kabul etmek durumunda kalmlardr.
Ancak u var ki, ada dnyamzda mlkiyet, insanlarn canl veya cansz mallar zerinde
snrsz, mutlak bir hakimiyeti eklinde kabul edilmemektedir. Eski toplumlarda mlkiyet
ylesine snrsz bir hak olarak tannrd ki, mal sahibi maln isterse kullanr, dilerse
kullanmadan brakr ve hatta o maln deeri ne olursa olsun onu yakp, ykabilir, btn ile
tahrip edebilir ve ortadan kaldrabilirdi. Bugn artk bylesine mutlak ve snrsz bir mlkiyet
anlay mevcut deildir. Zira her mal artk milli servetin bir paras haline gelmitir.
O mal, ya baka mallarn retilmesine yarar, o halde o yolda kullanlmaldr. Yahut o mal,
insan emei ile veya insanlarn ihtiyalarn giderecek biimde, kendiliinden meydana
gelmitir. Bu takdirde de insanlarn ihtiyac iin kullanlmaldr.
Mesela hi kimse keyfi yle istedii iin kendi z mal da olsa evini barkn, iftini,
ubuunu, bahesindeki tarlasndaki rnn yakamaz, ykamaz, "Mal benim deil mi,
canm yle istedi" diye otomobilini bir uurumdan aaya salveremez. Denizdeki teknesini
keyif iin batramaz. nk bunlarn hepsi, milli servetimizin bir parasdr, milli retimimize
bir katkda bulunmaktadr. Ama, bunun iin bizde, kiilerin zel mlkne el koyup o mlk
onun elinden ekip almak yoktur.
Bizim koyduumuz kural udur; mlkiyet hakknn kullanlmas, toplumun yararna aykr
olmamaldr. Yani herkes kutsal saydmz mlkiyet hakkn topluma yararl biimde
kullanmaldr. Hi kimse ben "u memleketin, u kadar verimli, ylesine geni topran
aldm; burada ok rn yetiir ama ekmeyeceim, kimseye de ektirmeyeceim, yle olduu
gibi brakacam, herkes kendi bann aresine baksn" diyemez.
Byle bir durumda mal sahibi maln toplum yararna aykr kullanm olur. Halbuki
toplumun o maldan elde edilecek rne ihtiyac kesindir. Mal kalr. nsan ise gelip geicidir.
Ne demi Yunus Emre, "Mal sahibi, mlk sahibi, hani bunun ilk sahibi?" diye soruyor. lk
sahibi bu dnyay, bu kainat, yaratandr. Yaratt maln mlkn onlardan istifade edecek
kullarnn ihtiyalarna yneltilmesini, Yaratan istememi mi? Sizlere en ok bilinen bir
hususta misal vereyim Dinimizde tarmsal bakmdan bir mecburiyet yokken, meyve veren
bir aac kesmek haram deil midir? Bu haramdr, gnahtr. ou zaman da bir sutur.
Hatta bir dman topra ele geirilse, o topraktan dmana ait bulunan meyveli aa bile
kesilmez. Meyveli olduu takdirde dmann malna bile dokunulmaz. Dinimiz bunu byle
emretmiyor mu ?"
171
te sevgili vatandalarm, btn bu dnceler ve zaruretlerdir ki, milli serveti korumak ve
milletin ihtiyac olan bu rnlerin her trlsn bu milli servetten almak, yahut bir mal
baka bir milli ihtiyacn giderilmesine tahsis etmek iin Anayasamz, bundan evvelki
Anayasann da syledii gibi, mlkiyetin toplum yararna aykr olarak kullanlmasn
yasaklyor. Mlkiyet hakkn kutsal olarak kabul etmekle beraber, kamu yarar
gerektirdiinde bu hakkn snrlanabileceini de tabiatyla kabul ediyor.
O halde toplum yararna aykr olarak kullanlmadka, bir kimsenin malna dokunulamaz.
Mlkiyet hakkna da iliilemez.
Fakat toplum yarar gerektirdii takdirde bir mala ancak karl verilmek artyla ve toplum
yarar iin kullanlmak zere el atlabilir. Buna kamulatrma denir. Kamulatrma ok eski
bir usuldr ve bir zarurettir.
Bizim bir de toprak meselemiz var. Nfusumuz artyor, o halde tketim ihtiyacmz da
artyor. Topramz ise bellidir ve sabittir. Toprak artmaz. stelik bizde, ormanszlk veya
bitki rtsnn tahribi sonucunda rzgar, yamur ve sellerle topramz erozyona uruyor.
Yani anyor. Topraklarmzn zerindeki verimli tabaka, tarma elverili olan ksm, sellere
kaplarak derelere, aylara, rmaklara, nehirlere srklenip gidiyor.
Orman bol ve tahrip edilmemi olan, toprann zerinde bitki rts bulunan memleketteki
rmaklara, nehirlere bakarsanz, onlarn sular berrak akar. Dnp bizim memleketimizdeki
rmaklara, nehirlere bakarsanz, hepsi amur halinde akar. te o nehirde akp giden
amurun sebebi, ormanszlktan dolay topraklarmzn yamur ve sel sular nnde
denizlere srklenip gitmesi ve kaybolmasdr.
Nfusumuz oalyor, topramz belli, topraksz kylmz var. Bu durumda biz,
topraklarmz en ok verim alabilecek bir ekilde iletmeli, ekip bimeliyiz. Birinci maksat
budur.
Bunun iin Devlet kendi eliyle, topraksz iftiye toprak datacak ve her zaman iin de
btn iftilere topraktan daha ok, daha deerli, rn almak iin gereken btn yardmlar
yapacaktr.
Eer toprak datmak iin kamulatrma yoluna gidilirse, topra kamulatrlacak olan mal
sahiplerine verimli ekilde iletilecek lde toprak braklacaktr. Yoksa birine toprak
verirken, tekini topraksz hale getirmek yoktur. Buna bilhassa dikkat edilecek, toprak
sahibine braklan topran verimli bir ekilde iletilmesini engelleyici bir durum
yaratlmayacaktr. Kendisine toprak verilen ifti bu topra blemeyecektir. Topraklarn
memleketin muhtelif blgelerindeki verimlerine ve zelliklerine gre, deerince
iletilebilmesi iin en kk birimlerin ne miktarda olaca tespit edilecektir. Kendisine
toprak verilen iftinin de ald bu topraktan geinebilmesi iin gereken lde datm
yaplacaktr.
172
Hi kimsenin toprana karlksz el atlmayacaktr. Hi kimse kendiliinden kalkp da bir
bakasnn topranda hak iddia edemeyecektir. Datm Devlet eliyle tespit edilen asgari
verim lleri iinde, artlar, usulleri kanunlarla belirtilmek suretiyle yaplacaktr.
Toprak sahibini de koruyacaz. Topraksz iftiyi de topraa kavuturacaz. Fakat asl
mesele, bundan sonra topraktan en uygun rn, en bol ekilde almak meselesidir. Bunun
iin Devletin ne trl yardmlarda bulunacan, nasl bir tekilat ile bu yardm iftinin
ayana gtreceini tespit edeceiz. Mesele yalnz topraktan alnabilecek azami rn
meselesi de deildir.
Trkiye de byk bir iktisadi g ve imkan olan hayvanclk da gelitirilmelidir. Bu
hayvanclk konusuna da Edirne de deindim. Meralarmz, ayrlarmz tarla haline
getirmeyelim. Ondan sonra biz de baka lkelerden hayvan satn almak zorunda kalrz.
Bizden sonra gelen nesiller, eer hayvan almak zorunda kalrsa, bizlerin hepimize beddua
ederler.
Bu alanda da, bu hayvanclk alannda da Devletin planl ve programl bir biimde ve
istikrarl bir surette yardmlar tespit edilecek ve gerekletirilecektir.
Sevgili vatandalarm, sizlere, bir milletin esasn tekil eden, temelini tekil eden aile ve
mlkiyet hakk zerinde de bu bilgileri vermi bulunuyorum.
Balangta da sylediim gibi, bylece ehirlerimizde yaptmz konumay da burada
bitiriyorum. Ancak, bir noktaya temas edeceim. Geri bugn leden evvel stanbul da
buna deindim amma, burada da buna ksaca deineceim.
Bir vatanda bana telgraf ekmi, uzun uzun. ok geldi ya, bunlardan bir tanesi, "Sayn
Devlet Bakanm" diyor, "Kendini ok yoruyorsun, kendini zme, bu memleket, bu millet,
eer pazar gn verecei oylarda yzde yz kmaz da yzde doksandokuz karsa, o
yzde bir" diyor, "Yanllktan" olmutur. "Kendini yorma" diyor. Ben o vatandama bu iyi
niyetinden bu hsnniyetinden dolay sizlerin huzurunda teekkr ediyorum. Ama, yine
biliyoruz ki, bizim karmzda olan gruplar da var. Menfaatleri haleldar olmu, hapsedilmi,
bu memleketi blmeye alm, baka ideolojilerin gelmesi iin aba sarf etmi bir sr
insan var. Elbette biz bunlardan olumlu oy beklemiyoruz. Fakat, Trk Milletinin
saduyusuna gveniyoruz. Trk Milletinin, bu memlekete sahip olacana inanyoruz ve bu
inancmzla Anayasamzn da ounlukla kabul edileceini dnyoruz.
Eer, byle bir ounlukla Anayasa kabul edilirse, hem yurt iindeki bu menfi tutum
ierisinde olanlarn azlar kapanacak, dilleri tutulacak, hem de Avrupal dostlarmzdan
bazlarnn sesleri kesilecektir. Geri bugne kadar, biz, koparlan bunca frtnalara ses
vermedik. Doru bildiimiz yolda yrdk. "Filan lke bunu diyormu, falan lke bunu
diyormu" diye kendimizi bu gibi eylere kaptrmadk. Ama, onlarn seslerinin de kesilmesi
lazm.
imdi biraz da Sayn Valinizden il in problemleri hakknda bilgi alaym. Ondan sonra da
uamza binip Ankara ya dnelim.
173
Ben bu geceyi burada geirmek istiyordum. Fakat, sabahleyin saat 10.00 da Ankara da
bulunmak zorundaym. Onun iin burada kalamyorum. Baka bir zaman gelip kalacam.
Eer biraz daha konuacak olursam, yarn radyo ve televizyon konumasnda sesim
kmaz sonra, anlayamazsnz.
Hepinize, bu iten tezahratnz ve samimiyetiniz iin ahsm, Konsey yesi arkadalarm
ve Babakan adna teekkr ediyorum. Size mutlu yarnlar diliyorum. Ve hepinize
Allahasmarladk diyorum. Saolun...

Radyo-Televizyon konumas...
5 Kasm 1982

Program"n 5 Kasm 1982'de radyo-televizyon konumas ile tamamlad.

Devlet Bakan Orgeneral Evren'in konumasndan...
"12 Eyll ncesinin strabn, kalpleri bir tek kalp gibi birlikte atan Trk Milleti, btnyle ve
hep beraber yaad gibi, her Trk vatanda o feci, elemli ve kederli hayat, bir de kendisi
tek bana yaamtr. "
"Ya 12 Eyll ncesinin felaketlerinden ahs veya aile fertleri bakmndan onun da hissesine
bir felaket dm, yahut muzdarip bir milletin ferdi olarak, elem, keder, mitsizlik,
gvensizlik ve can korkusu iinde bir "Milli strab" nefsinde duymutur."
"imdi 7 Kasm da sandk bana giderek bu Anayasa iin oy kullanacaktr. Her biri ayr
ayr, fevkalade deerli ve nemli olan bu vatanda oylarnn sonucunda kendinizin, aile ve
evlatlarnzn ve memleketimizin kaderini tayin edeceksiniz..."
"Bu lkenin 12 Eyll ncesine tekrar gelmesini istiyor muyuz? stemiyor muyuz? Btn
sorular, btn meseleler, ite bu bir tek soru iinde toparlanmakta. Bu bir tek soru iinde
zlmektedir."
"7 Kasm gn, kabul ve tasvibinizle, bu Anayasa, bizzat Trk milletinin kendi eliyle
koyduu bir Anayasa halini alacak, dorudan doruya sizlerin kendi eseriniz, kendi
iradenizin mahsul olacaktr."
"Bu Anayasann btn hkmleri, Atatrk n belirledii milliyetilik anlay iinde ve
O nun inklap ve ilkeleri dorultusunda yorumlanp uygulanacaktr."
174
"Bu Anayasann btn hkmleri, Trkiye Cumhuriyeti nin ilelebet refah, maddi ve manevi
mutluluu ve ada medeniyet dzeyine ulama azmi ynnde yorumlanp
uygulanacaktr."
"Bu Anayasann btn hkmleri, millet iradesinin mutlak stnl, egemenliin kaytsz
artsz Trk Milletine ait olduu, kimsenin, hrriyeti demokrasi ve onun icaplar ile
belirlenmi olan hukuk dzeni dna kmayaca ynnde yorumlanp uygulanacaktr."
"Yeter ki, 12 Eyll ncesine bir daha dnlmesin... Yeter ki, 12 Eyll ncesi, kesinlikle
tarihe karabilsin ve yeni bir Devlet ve Hukuk dzeni iinde, sadece, zaman zaman
aklmza gelebilecek bir ac hatra olarak kalsn... Bunu salamak, sizlerin elinizdedir."
"Hepimiz, gelip geiciyiz... Kalacak ve yaayacak olan ise yalnz Trk milletidir... O halde
sandk banda, bu milletin geleceine kar olan borcumuzu yerine getirelim."
"Bu Anayasann memleketimize "Salam bir demokratik rejim getireceine,
vatandalarmz her trl hak ve hrriyet iinde mutlu klacana, Trkiye Cumhuriyetini
gerektii gibi glendireceine inanyorum."
"24 Ekim akam, sizlere ilk hitabmda sylediim gibi ben, bu Anayasaya kefil oluyorum.
Bunu tasvip etmenizi, Devlet ve memleketimizin gelecei ve evlatlarmzn, Trk milletinin
istikbali iin sizlerden istiyorum."

Program" erevesinde radyo ve televizyondan yapt son konuma yle:
(5 Kasm 1982)
Yeni Anayasamz tantmak zere, sizlere ilk olarak 24 Ekim akam televizyondan hitap
etmitim. O gnden bu yana, memleketimizin dousundan batsna; kuzeyinden gneyine
muhtelif illerimizden sizlere hitap ettim. Bu akam, yeni Anayasamza ilikin olarak,
halkoylamasndan nce, sizlerle son konumam yapyorum.
Aziz vatandalarm,
12 Eyll ncesinin strabn, kalpleri bir tek kalp gibi birlikte atan Trk Milleti, btnyle ve
hep beraber yaad gibi, her Trk vatanda o feci, elemli ve kederli hayat, bir de kendisi
tek bana yaamtr. Ya 12 Eyll ncesinin felaketlerinden ahs veya aile fertleri
bakmndan onun da hissesine bir felaket dm, yahut muzdarip bir milletin ferdi olarak,
elem, keder, mitsizlik, gvensizlik ve can korkusu iinde bir "Milli strab" nefsinde
duymutur.
imdi 7 Kasm da sandk bana giderek bu Anayasa iin oy kullanacaktr. Her biri ayr
ayr, fevkalade deerli ve nemli olan bu vatanda oylarnn sonucunda kendinizin, aile ve
evlatlarnzn ve memleketimizin kaderini tayin edeceksiniz...
175
Bunun ne kadar nemli ve kutsal bir grev olduunu her Trk vatandann ayr ayr
bildiinden ve verecei oyun mes uliyetini vicdannda hissetmekte olduundan phe
edilemez.
Konumalarm boyunca, Anayasa ve memleketin gelecei zerinde zihinlerinizde oluan
btn suallere cevap verdiimi tahmin ediyorum. Fakat bilmenizi isterim ki, zihinlerinizde
uyanan ve bir ksmn benim cevaplandrdm, bir ksmna da kendiniz, gereken cevaplar
bulduunuz sorularnzn. arasnda, bunlarn hepsini iine alan ve hepsini toparlayan, Trk
varlnn geleceini, zerinde yazl bir tek kelimelik oylarnzla cevaplandracanz asl
soru udur:
Bu lkenin 12 Eyll ncesine tekrar gelmesini istiyor muyuz? stemiyor muyuz?
Btn sorular, btn meseleler, ite bu bir tek soru iinde toparlanmakta. Bu bir tek soru
iinde zlmektedir.
Eer, 12 Eyll ncesine dnmeyi ve o felaketli gnleri ve yllar tekrar ve bu sefer belki de
daha da feci bir ekilde ve kurtulu mitleri kaybedilmi bir surette yaamay istemiyorsak,
br gn sandk banda beyaz oy kullanarak, Anayasaya kabul diyecek ve bylece
Anayasay kabul edeceiz..
7 Kasm gn, kabul ve tasvibinizle, bu Anayasa, bizzat Trk milletinin kendi eliyle koyduu
bir Anayasa halini alacak, dorudan doruya sizlerin kendi eseriniz, kendi iradenizin
mahsul olacaktr.
Bu Anayasann btn hkmleri, Atatrk n belirledii milliyetilik anlay iinde ve
O nun inklap ve ilkeleri dorultusunda yorumlanp uygulanacaktr.
Bu Anayasann btn hkmleri, Trkiye Cumhuriyeti nin ilelebet refah, maddi ve manevi
mutluluu ve ada medeniyet dzeyine ulama azmi ynnde yorumlanp
uygulanacaktr.
Bu Anayasann btn hkmleri, millet iradesinin mutlak stnl, egemenliin kaytsz
artsz Trk Milletine ait olduu, kimsenin, hrriyeti demokrasi ve onun icaplar ile
belirlenmi olan hukuk dzeni dna kmayaca ynnde yorumlanp uygulanacaktr. Bu
Anayasa ile, Devlet organlar arasnda 12 Eyll ncesi grdmz ekime ve atma
sona ermektedir. Organlar arasnda stnlk mcadelesi kesilmitir. stnlk, yalnz
Anayasada ve kanunlarda aranacaktr.
Bu Anayasa, Trk milli menfaatlerini her eyin stnde tutar. Hibir dnce ve mlahaza,
Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesi ile blnmezlii esasnn
karsnda himaye gremez. Hibir dnce ve mlahaza, Trkln tarihi ve manevi
deerlerinin, Atatrk milliyetiliinin, ilke ve inklaplarnn ve medeniyetiliinin karsnda,
korunma isteyemez. Kutsal din duygular Devlet ilerine ve politikaya kartrlamaz.
176
Bu Anayasa, temel hak ve hrriyetlerden, eitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak,
milli kltr, medeniyet ve hukuk dzeni iinde, onurlu bir hayat srdrmeyi, maddi ve
manevi varln bu ynde gelitirmeyi her Trk vatandann doutan sahip olduu bir hak
olarak tanr.
Her vatandan, bir fert olarak, doutan sahip bulunduu bu hakkn yan sra, Trk
vatandalarnn bir btn olarak sahip bulunduklar bir hak daha vardr ki, o da, birbirinin
hak ve hrriyetine kesin sayg, karlkl iten sevgi ve kardelik duygularyla, yurtta da,
cihanda da sulh isteyerek, huzurlu bir hayat talebidir... Sevgi ve kardelik duygular, fertler
arasnda kader birlii, hayat birlii ile gerekleebilir. Vatandalar, milli gurur ve iftiharlarda,
milli sevin ve kederlerde, milli varla kar hak ve devlerde, nimet ve klfetlerde ve milli
hayatn her trl tecellisinde ortak olmaldrlar. Hak ve hrriyetlere saygy, sevgi ve
kardelii, huzur iinde bir hayat, ancak bu suretle temin edebilmek mmkndr. Hala baz
vatandalarmzn zihinlerinde, baz meseleler zlmemi olarak kalm olabilir. "Acaba
Anayasann uras yle, buras byle olsayd daha iyi olmaz myd ?" diye dnebilirler.
Anayasann ileride belirecek milli ihtiyalara gre deitirilmesi elbette mmkndr. Nitekim
bu deiiklik ilemi iin Anayasa metninde bir hkm yer almtr.
Bu meseleler zlr. Btn sorularn cevab verilir. Daha gzel, daha mutlu gnler iin
gerekebilecek btn areler bulunur ve btn tedbirler alnr. Yeter ki, 12 Eyll ncesine bir
daha dnlmesin... Yeter ki, 12 Eyll ncesi, kesinlikle tarihe karabilsin ve yeni bir Devlet
ve Hukuk dzeni iinde, sadece, zaman zaman aklmza gelebilecek bir ac hatra olarak
kalsn...
Bunu salamak, sizlerin elinizdedir.
Sizler, bugn aziz Trk milletinin fertleri, yaayan nesillerisiniz.
Fakat unutmaynz ki, Trk milleti, bugn yaamakta olan Trk nesillerinden ibaret deildir.
Bu byk millet, bu kkl millet binlerce yldan beri mevcuttur ve ebediyen yaayacaktr.
Gemi Trk nesilleri, grevlerini gerei gibi yaptlar. Biz, bugn, o gemi nesillerin
sayesinde varz, onlarn sayesinde mevcut bulunuyoruz, onlarn kanlar, canlar, hayatlar
ve emsalsiz fedakarlklar sayesinde yayoruz.
O halde, imdi bizlerin, yani yaayan Trk nesillerinin de, gelecek Trk nesillerine, "Trk
milletinin mstakbel varlna" kar yerine getireceimiz borlarmz vardr. Ecdadmz
nasl bizleri bugn yaatabilmek iin, kendi kanlarn kendi canlarn tereddtsz feda
etmilerse, bizim de Trk milletinin gen kuaklarna, gelecek nesillerine ve ebedi varlna
kar, ayn namus ve fedakarlk borcu iinde olduumuzu bir an dahi hatrnzdan
karmaynz.
te, Trk milletinin kaderini sandk bana gittiinizde, bu borcun vebal duygusu, ar
mesuliyeti ve idraki iinde tayin edeceinizden eminim..
177
Hepimiz, gelip geiciyiz... Kalacak ve yaayacak olan ise yalnz Trk milletidir... O halde
sandk banda, bu milletin geleceine kar olan borcumuzu yerine getirelim.
Biz, bundan bin yl nce, bu aziz topraklara gelerek buray yurt edinmi ve vatan
yapmzdr.
Atalarmz tarihin bilinen en eski devirlerinden beri nasl daima kendi bayra altnda, kendi
Devleti ile hr yaamsa, onlarn ahvad olan bizler de ebediyen vatan edindiimiz bu
kutsal topraklarda da daima, ylece hr bir yaam srdrmek mecburiyetindeyiz.
z vatanmz olan, bugnk Trkiye Cumhuriyeti nin lkesi, sadece iki byk kta
arasnda bir kpr deil, ktann dmlendii bir yerdir; onlarn birleme noktasdr;
ktann da kilididir. Onun iindir ki, bu vatana sahiplii devam ettirmek kolay deildir.
Batdan douya, kuzeyden gneye, doudan batya, u ktann ifade ettii alemlerin
btn hayat damarlar, bizim vatanmzdan geer.
Bu sebepledir ki, bizim, kimsenin yurduna kar gzmz ve isteimiz olmad halde,
Misak- Milli ile izdiimiz anavatan topraklarmz zerinde, eitli ynlerden gelen
isteklerin, arzularn, hrslarn, hala ard arkas kesilmemitir.
Bizden nce birok kavimler, imdi Trkiye dediimiz bu vatan kendilerine yurt edinmek,
vatan yapmak istemiler, bunu denemiler, ama muvaffak olamamlardr. Biz muvaffak
olduk. Fakat bunu gerekletirebilmek iin bitmez, tkenmez sonsuz fedakarlklara
katlandk. Bunu milli birliimiz ve btnlmz sayesinde baardk. Onun iin, bundan
sonra da bu vatann ve milli varlmzn korunmas, bizden srekli fedakarlk ve uyanklk
isteyecektir.
Bizler, dnyann ssz bir kesinde, unutulmu bir ktann sakin bir kysnda yaamyoruz.
Gcmz ve kuvvetimizle, yle bir noktada, yle bir yerde, bir mekan ve vatan tutmuuz ki,
milli birliimizin bir para zayflad herhangi bir anda sadece "Yaralanmakla" kalmayz,
fakat btn milli varlmz topyekn kaybederiz. Dmanlarmzn tek hedefinin Trkl
ortadan kaldrmak, milli varlmza son vermek ve haritadan silmek olduu daima hatrda
tutulmaldr.
Nitekim, Birinci Cihan Sava sonunda biz bu korkun tehlikeyi yaadk. O savata malup
olan mttefiklerimizden hibiri, bizim uratlmak istenildiimiz akbete drlmeye
allmad. Fakat sra bize gelince, dmanlarmz bizi sadece yenmi olmakla kalmadlar,
Trk varln ortadan kaldrmaya, bizi tarihten silip karmaya teebbs ettiler...
Bu sebepledir ki, milli birlik, milli btnlk, milli beraberlik dediimiz zaman, bu kavramlar
biz Trkler iin, dier herhangi bir millet hakknda geerli olabilenden ok daha yksek, ok
daha kutsal, ok daha hayati milli deerleri ve milli mecburiyetleri ifade eder..
Trk milletinin var olmas, onun milli btn balarda, btn deerlerde ve milli
dayanmalarda, ok salam ve kuvvetli bulunmas ile kaimdir...
178
Yurtta sulh cihanda sulh ilkesi iinde, hibir komumuzun topraklarnda, yurdunda,
varlnda ve menfaatlerinde gzmz ve niyetlerimiz kesinlikle yoktur. Fakat kendi milli
varlmz muhafaza edebilmemiz, bizim, her ynden ok gl olmamza baldr.
D dmanlarmza kar kesinlikle aydrc olabilmemizle kaimdir.
Ancak, unutmamalyz ki, gnmzde d tehlikeler, gemite olduu gibi, sadece
dmann silahl kuvvetlerinden ve silahl tecavzlerinden domuyor. amz, "Gizli
Sava" devrini yaamaktadr. Dman, hudutlardan saldrmyor. Hedefi olan toplumun iine
nfuz ederek, ayrlk, blc, milli balar ve dayanmalar tahrip edici ve milleti iinden
paralayc mihraklar ve unsurlar halinde hedef - lkenin, halkn ve Devletin iinde belirip
ortaya kyor.
60 yl nce esiz kahraman Atatrk n nderliinde anl ve erefli bir stiklal Sava
sonucu, Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan beri, zaman zaman Devletimize, lkemize,
milletimize kar bu tr saldrlar ve birtakm suikastler vuku bulmutur. Fakat bunlarn en
planl, kkleri en derinlere inen ve emsali grlmemi derecede yaygn ve korkun bir
ekilde tecelli edenine, milletimizi bir i savan eiine getirenine ancak, 12 Eyll
ncesinde rastladk.
Atatrk milliyetiliinde rk, dil, din, mezhep, kken ayrm olmakszn, kendini samimiyetle
Trk sayan, samimiyetle Trk olduunu syleyen her vatandamz, "Trk" addedildii
halde, asrlarca grlmemi bir blcln tohumlar, vatandalar arasna atlarak, bu aziz
milletin evlatlar birbirini krmaa yneltildi.
Misak- Milli snrlar ile evrilmi ve z be z Trk vatan olan bu lke, blnerek
"Kurtarlm blgeler", mstakbel kukla Devletler iin mntkalar, araziler belirlenmeye
giriildi.
Kamu grevlileri "Ayrcalkla ve blcle" drlerek kamu hizmetlerinin btnl
paraland. Sokaklarda, polis, polisi kovalad. retmenler blnd, okullar, renci
yurtlar, niversiteler blnd. Memurlar blnd. Devlet daireleri, kamu kurumlar, birbirine
dman ellerce parsellendi.
Snf kavgas tahrik edilerek alma bar ortadan kaldrld. Bir ksm ii
vatandalarmza, altklar ve ekmeklerini kardklar i yerleri ve tezgahlar, makineler,
tesisler tahrip ettirildi.
Anari terre dnt. Memlekette can ve mal emniyeti kalmad... Btn bunlar
yetmiyormu gibi memleketin kaderi kendilerinin ellerine teslim edilmi siyasetiler,
sonunun nereye varacan bir an dahi dnmedikleri ksr ekimelerle, Devleti bsbtn
aciz ve ilemez hale getirdiler.
Bu gidiin, ne zaman, nerede, hangi sebep ve mucize ile iyiye dnebilecei hususunda
hibir vatandata mit kalmad...
179
Mesela, ne olur, nasl olur, ne zaman ve hangi sebeple olabilir de, bu gidi, bir i sava
yerine, acaba "Hayrl bir yne" dnebilirdi?
Bugn, aradan iki yl geti. Btn vatandalarma soruyorum Eer 12 Eyll Harekat
olmasayd, onun yerine acaba ne olur, nasl olur, kimin tarafndan olur da memleket ksa bir
sre iinde bu korkun i savan kenarndan kurtarlp da selamete ulatrlabilirdi? Bu,
nasl, hangi vasta ve suretle olurdu? Bunu soruyorum. Bu sorudan kanlmaz... Bunu
imdi ben sormasam bir gn tarih mutlaka soracaktr.
imdi el altndan propagandalarla, fsltlarla, trl sama sapan mazeretler ileri srenlere,
ocuklarn bile inanmayacaklar izahlarla kendilerini tarihin penesinden kurtarmaya
alanlara yarn, Trk milleti ve Trk tarihi ilk frsatta bu suali soracaktr: "Memleket
korkun ve kanl bir i savaa hzla giderken, sizler, ksr ekimeler iinde, en basit
grevlerinizi bile yerine getiremiyordunuz... Yasama organn alamaz hale
sokmutunuz... Anari ve terr kesin ekilde bastracak, yok edecek hibir karar alamyor,
hibir kanunu karamyor, aylar ve aylarca trl parlamento oyunlar iinde, Devlete bir
Cumhurbakan bile seemiyordunuz... Acaba ne bekliyordunuz? Ne umuyordunuz?...
Hangi mucizenin meydana geleceini ve neye dayanarak memleketin bu i sava
eiinden dnerek selamet ve kurtulu yoluna gideceini zannediyordunuz.
O ahval iinde eer, memleketi blnmekten, paralanmaktan ve milleti kanl bir i
savatan alkoyacak ve evirecek, Devleti yklmaktan kurtaracak olan, ayet bir trl
iinize sindiremediiniz ekilde gene Trk Silahl Kuvvetleri deil idiyse, acaba kimdi, neydi
ve nerede idi ?"
Ama imdi bu sorumlu siyasi kadro, el altndan trl propagandalar srdrmektedir.
Anayasaya ret oyu verilmesi iin sinsi kampanyalar amlardr. Hukuka, adalete ve
demokrasiye olan inan ve saygmz nedeni ile kendilerine gsterdiimiz hogry
insafszca smrmektedirler.
Sinsice neler neler sylemiyorlar sevgili vatandalarm.
Atatrk n gzlerinin renginin mavi olup, mavi baktndan tutun da denizin mavi sularnda
serinleyen, gkyznn maviliklerinde huzura kavuulacana kadar mavi rengi ima ederek
gya parlak bulular ile "Ret" oyunu telkine yeltenmektedirler.
Bu arada baz usta hainler, askeri ynetimin baarsn bir koz olarak kullanp gayelerine
ulaabilmek iin bakn ne diyorlar: "Asayi ve huzuru salayan askeri ynetimin kalmasn
istiyorsanz Anayasaya hayr deyin. 0 zaman askerler daha. uzun sre ynetimde kalrlar,
bylece millete uzun sre gven ierisinde yaam oluruz".
Byle syleyenlerin gayelerinin Silahl Kuvvetleri uzun sre politikaya bulatrmak,
ypratmak ve memleketin son dayana olan bu gc de ortadan kaldrarak hedeflerine
ulamak olduu btn vatandalarmca takdir edilecektir.
180
Aziz Vatandalarm,
Sizlere gelip, kulaklarnza eilip, Anayasaya mavi oy, ret oyu vermenizi syleyenlerin
yakasndan tutunuz ve sorunuz : "Peki, bu Anayasa reddedilirse ne olacak ?"
Menfi propaganda yapanlara mutlaka sorunuz : "Bu Anayasa kabul edilmezse kendileri
acaba ne yapabileceklerini sanmaktadrlar".
Bu soruyu mutlaka sorunuz ve buna srarla cevap isteyiniz.
Size "Memleketi biz kurtarrz" m diyeceklerdir? "Sizlerin ellerinize teslim edilmesini
istiyorsunuz. Bu husustaki iddianz, hak ve talebiniz, Devleti kertmek ve memleketi
batrmaktaki becerinizden mi ileri geliyor?" deyiniz.
Onlara sorunuz : "Yksek bir siyasi ynetim tecrbesinden, ynetim kabiliyetinden mi
bahsediyorsunuz? Tecrbeniz, memleketi batrmak ve marifet ve kabiliyetiniz de,
memleketin i savaa srkleniini seyretmek miydi ?" deyiniz...
Aziz Vatandalarm,
Ekonomik skntlardan tamamen kurtulmak iin de, memlekette anarinin, terrn,
blcln kkn kazmak iin de millete ve Devlete ok kuvvetli olmaya mecburuz..
Bize bu kuvveti evvela milli birlik ve beraberliimiz, sonra da, kabul ve tasvibinize
sunduumuz bu Anayasa verecektir. Kuvvetli olduumuz mddete ekonomik
skntlarmzn da, anari ve terrn de stesinden geliriz.
Fakat bilinmelidir ki, bu iki tr meselemiz de tpk her insann bnyesinde mevcut mikroplar
gibidir.
Bnye kuvvetli olduu zaman, o mikroplar uyur halde kalrlar, faaliyete geemezler,
tesirlerini gsteremez, bnyeyi kemiremez ve onu yataa dremezler. Ancak, gene,
aynen insan bnyesinde olduu gibi, bnye zayf derse, salk u veya bu sebeple
haleldar olursa, mikroplara kar muafiyet ve mukavemet azalr. O zaman salkl bir insan,
kendi saln tahrip eden hastalklara kendisi bile aar: "Bende bu rahatszlklarn, bu
hastalklarn hibiri yoktu. imdi nereden geliyor bunlar?" der.
Milletlerin bnyeleri de aynen byledir. Milli bnye gl ve kuvvetli olduu zaman ktlk
mikroplar, bu bnyede tahribat yapamazlar. Harekete geemezler, bnyeyi kemiremezler.
ktisadi krizler ve alkantlar, btn dnya lkelerini tesiri altna almtr. Bugn, bu
sarsntlara tabi olmayan bir tek lke yoktur.
Radyolardan, televizyondan, basndan takip ediyorsunuz, anari ve terr de her
memlekette mevcuttur ve deiik ekil ve derecelerde hkmn yrtebilmektedir.
181
Gryoruz ki ancak, kuvvetli milli bnyeler, bunlara kar durabiliyorlar. Kuvvetli milli
bnyelere dayanan devletler, gerek ekonomik kriz ve sarsntlara, gerek anari ve terre
kar koyarak, onlarn tesirlerini ortadan kaldrabiliyor, onlarn milli bnyelerindeki tahribatn
nlyor veya asgariye indirebiliyorlar.
te byle, gl bir milli bnyeye ve buna dayanacak gl bir milli Devlete sahip olmak
mecburiyetindeyiz.
Trk milleti en g ve tehlikeli anlarda, stn vatan sevgisi ve saduyusu ile ve milli birlik ve
beraberlik ierisinde en doru yolu bularak benliini ve btnln korumasn bilmitir.
Gven dolu mutlu yarnlarmzn en salam teminat budur. Bizim vatan sevgimiz ve
saduyumuzla tasvibinize sunduumuz Anayasa zerinde ok dndk, ok altk. ok
gz nuru dktk. Bu Anayasann memleketimize "Salam bir demokratik rejim"
getireceine, vatandalarmz her trl hak ve hrriyet iinde mutlu klacana, Trkiye
Cumhuriyetini gerektii gibi glendireceine inanyorum.
24 Ekim akam, sizlere ilk hitabmda sylediim gibi ben, bu Anayasaya kefil oluyorum.
Bunu tasvip etmenizi, Devlet ve memleketimizin gelecei ve evlatlarmzn, Trk milletinin
istikbali iin sizlerden istiyorum.
Btn vatandalarma sayg ve sevgiler sunuyorum.

EVREN'N RADYO TELEVZYON KONUMASI... 1982
Anayasas'nn kabul dolaysyla teekkr konumas... 12
Kasm 1982

7. Cumhurbakan Kenan Evren, 1982 Anayasas'nn halkoylamas sonucu kabul
edilmesinden sonra 12 Kasm 1982'de radyo ve televizyondan konuarak, vatandalara
teekkr etti.
Evren, "Vatandalarmzn gsterdikleri bu yksek seviyedeki siyasi bilincin, Trk milletinin,
hrriyet ve demokrasiye sahip olma azminin kesinlii ynnden, btn dnyada derin bir
sayg ve hayranlk uyandracandan phe etmemekteyim" dedi.

Cumhurbakan Evren'in konumasndan...
"Bu oylama sonunda grlmtr ki, oy kullanma hakkna sahip bulunan vatandalarmzn
yzde 91 i sandk bana gitmi ve bu yeni Anayasay oylamak gibi, siyasi haklarnn en
nde gelen bir hakkn, yargnn mutlak denetim ve ynetimi altnda byk bir serbesti
ierisinde kullanmtr."
"Bu katlma oran, gerek memleketimizde, gerek hr demokratik rejimle idare edilen dier
herhangi bir lkede ender grlebilen ok yksek bir orandr."
182
"Bu yksek katlma oran, hrriyeti Trk demokrasisinin gelecekteki hayatiyetinde, g ve
kuvvetinde, fevkalade deerli bir dayanak olacaktr. "
"Sizler, kabul ve tasvip ederek oylarnzla, Trk milletinin milli irade tecellisi ve eseri
haline getirdiiniz bu Anayasa ile, Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sadece yeni bir dnem
am olmakla kalmyorsunuz; bu Anayasa ile, devletimize dzeltilmi yeni bir yap , yeni
grevler, yeni bir ileyi tarz, yeni bir zihniyet, yeni bir enerji ve hayatiyet, milletimize de,
yepyeni bir milli birlik ve beraberlik ruhu getirmi bulunuyorsunuz."
"Btn dnyann, zellikle, 12 Eyll 1980 den bu yana ynetimimizi her frsatta
karalamaya ve iilerimize karmaya yeltenen Avrupal baz lkelerin yce milletimizin bu
byk karar ve iradesi karsnda bu olumsuz tutum ve davranlarn terk ederek hrmetle
eileceklerini mit ediyorum."
"12 Eyll ynetimini bir trl ilerine sindirememi olan iimizdeki baz mihrak ve kiilerin de
gemii geride brakarak, milletin ittifak olan milli iradeye hrmetkar olarak ve milletin
emrine uyarak Anayasa ya sadakat ve ballk mecburiyetlerini gnllerinde duymalarn
temenni ediyorum. Ancak bylece doru yolu bulmu olacaklardr."
"12 Eyll Harekat n zaruri ve kanlmaz klm bulunan sebeplerin tahlil ve tespitinde,
kardeleriniz, evlatlarnz ve sizlerin ayrlmaz bir paranz olan Trk Silahl Kuvvetleri nin
bu hareketindeki isabeti ve vatanseverlii, milli bir ittifakla karara balam oluyorsunuz."

7. Cumhurbakan Kenan Evren'in, 1982 Anayasas'nn halkoylamas sonucu kabul
edilmesinden sonra radyo ve televizyondan yapt konuma yle:
(12 Kasm 1982)
Uzun zamandan beri, zerinde eitli eletiriler yaplan, mspet ve menfi grler ileri
srlen Trkiye Cumhuriyeti Devleti nin yeni Anayasas 7 Kasm 1982 gn Trk milletinin
onayna sunulmu ve yaplan bu halkoylamasnn sonulan da Yksek Seim Kurulu
tarafndan ilan edilmi bulunmaktadr.
Bu oylama sonunda grlmtr ki, oy kullanma hakkna sahip bulunan vatandalarmzn
yzde 91 i kucanda ocuuyla, zerindeki gelinlii karmadan, hasta yatandan
kalkarak, seyahatini yarda keserek gayrimsait hava artlarna ramen sandk bana
gitmi ve bu yeni Anayasay oylamak gibi, siyasi haklarnn en nde gelen bir hakkn,
yargnn mutlak denetim ve ynetimi altnda byk bir serbesti ierisinde kullanmtr.
Bu katlma oran, gerek memleketimizde, gerek hr demokratik rejimle idare edilen dier
herhangi bir lkede ender grlebilen ok yksek bir orandr. Aziz ve sevgili
vatandalarm, evvela, gsterdikleri bu yksek siyasi sorumluluk fikrinden ve duygusundan
dolay gnlden kutlarm. Bu yksek katlma oran , hrriyeti Trk demokrasisinin
gelecekteki hayatiyetinde, g ve kuvvetinde, fevkalade deerli bir dayanak olacaktr.
Hrriyeti demokrasi hayatna ve uygulamasna, bu rejimin dnyadaki tarihi itibariyle yeni
183
gemi saylabilecek lkemizde, vatandalarmzn gsterdikleri bu yksek seviyedeki
siyasi bilincin, Trk milletinin, hrriyet ve demokrasiye sahip olma azminin kesinlii
ynnden, btn dnyada derin bir sayg ve hayranlk uyandracandan phe
etmemekteyim.
Byle bir katlma nispetini gerekletirmekle, millete ne kadar iftihar etsek azdr.
Kanunun gsterdii ekil ve artlara uygun surette kullanlm olan geerli oylarn yaklak
yzde 91,5 ini tekil eden oy ile, Trk milleti tarafndan kabul ve tasvip edilmekle yeni
Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Anayasa nn balang ksmnda da ifade olunduu gibi
dorudan doruya Trk milletinin eliyle vaz olunmu bir Anayasa maliyet ve hviyetini
kuvvet ve geerliliini kazanm bulunmaktadr.
1982 Anayasas devletimize, memleketimize hayrl, uurlu ve aziz Trk milletine kutlu
olsun...
Milletimiz, gerek Anayasa iin yaplan halkoylamasna yzde 91 gibi yksek bir oranda
katlmak, gerek kendisine sunulan bu Anayasa y yzde 91,5 gibi bir oranla can gnlden
tasvip etmek suretiyle, dnya nnde demokrasi imtihann emsalsiz bir baaryla vermi,
bylece kendi gen ve taze demokrasi tarihine de her bakmdan vnlecek yeni bir sayfa
daha ilave etmi bulunmaktadr.
Kabul ve tasvip oylarnn, memleketimizin drt bir tarafnda, ehirlerimizde, kasaba ve
kylerimizde alman neticeler itibariyle, nemli saylabilecek hibir farkllk gstermemesi ve
yurdun her yannda, yeni Anayasamzn, vatandalarmzca, ayn nispet iinde
diyebileceimiz oylarla, adeta bir tek ses halindeki milli iradeyle kabul edilip benimsenmi
olmas, ieride ve darda dosta, dmana Trkiye ye nasl baklmas gerektii
hususunda rnek bir ders tekil etmitir.
Grlmektedir ki, Trk milleti, tarihi boyunca olduu gibi bugn de milli birlik, milli btnlk,
milli dayanma ve milli beraberlik iindedir ve bunu, gerektiinde aheser rnekleriyle
btn cihana ispat etmeye her zaman muktedirdir.
Trk milleti, Kurtulu Sava nda olduu gibi, lkesine, devletine, yksek milli haslet ve
deerlerine, ksaca, btnyle milli varlna kar, tarihinin hangi annda ve safhasnda, ne
kadar vahim bir suikast, ne derecede korkun bir tehdit, ne lde byk bir tuzak
hazrlanrsa hazrlansn, milli birlik ve beraberliiyle btn tehlikeleri amasn bilmitir.
Trk milleti, kkleri, tarihin binlerce yl derinliklerine inmesine ramen, hala gen, hala
zinde, hala azim, irade, hayat ve enerji dolu taptaze ve byk bir millettir.
Trk milleti, kendisini tarihin ve bugnn en byk milletlerinden biri yapan ok yksek ve
emsalsiz btn milli meziyet ve deerlerini her zamanki tazeliiyle korumay ve bunlar
yenileriyle talandrmay milli ve tarihi bir grev olarak stlenmitir.
184
Ezeli ve ebedi olan, byk Trk milletinin, bugnk nesilleri, anl ecdadnn bugnk
hayrl ve erefli evlatlar olarak bizlerin de gelecekteki Trk nesillerine, hayrla yad edilecek
erefler ve iftiharlar brakmakla mkellef bulunduumuz hatrdan kartlmamaldr.
Byle byk bir millete mensup olmann, onun bir ferdi bulunmann vn, gurur ve iftihar
en byk mutluluumuzdur.
Aziz Vatandalarm,
Sizler, kabul ve tasvip ederek oylarnzla, Trk milletinin milli irade tecellisi ve eseri
haline getirdiiniz bu Anayasa ile, Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sadece yeni bir dnem
am olmakla kalmyorsunuz; bu Anayasa ile, devletimize dzeltilmi yeni bir yap , yeni
grevler, yeni bir ileyi tarz, yeni bir zihniyet, yeni bir enerji ve hayatiyet, milletimize de,
yepyeni bir milli birlik ve beraberlik ruhu getirmi bulunuyorsunuz.
Ayrca, hak ve hrriyet azminizi, Trk milletinin hr ve demokratik rejimi ne kadar kuvvet ve
itenlikle benimsemi olduunun yeni bir rneini ve bu husustaki millet iradesini gstermi
oluyorsunuz.
12 Eyll Harekat n zaruri ve kanlmaz klm bulunan sebeplerin tahlil ve tespitinde,
kardeleriniz, evlatlarnz ve sizlerin ayrlmaz bir paranz olan Trk Silahl Kuvvetleri nin
bu hareketindeki isabeti ve vatanseverlii, milli bir ittifakla karara balam oluyorsunuz.
12 Eyll ncesindeki anariyi, terr, blcl ne derin bir nefretle telin ettiinizi,
memleketin o ac gnlere srklenmesini bilerek veya bilmeyerek sebep olanlarla, felakete
doru gidiine lakayt ve sorumsuzca seyirci kalm bulunanlar knayarak benim beyan ve
taahhtlerime kar trl sevgi ve inan tezahrleriyle daima gstermi bulunduunuz milli
itimad belgelendirmi bulunuyorsunuz.
Trk Devleti nin yalnz iteki gvenilirliini deil, btn dnya devletleri karsndaki
saygnlk ve itibarm da tazelemi ve yceltmi bulunuyorsunuz.
Bundan byle, ne ieride, ne darda, hi kimse, Trk milletinin hrriyet ve demokrasi
azminden zerrece kuku duymaya vesile olabilecek bir sebep gremeyecek,
gsteremeyecektir.
Btn dnyann, zellikle, 12 Eyll 1980 den bu yana ynetimimizi her frsatta karalamaya
ve iilerimize karmaya yeltenen Avrupal baz lkelerin yce milletimizin bu byk karar
ve iradesi karsnda bu olumsuz tutum ve davranlarn terk ederek hrmetle
eileceklerini mit ediyorum.
12 Eyll ynetimini bir trl ilerine sindirememi olan iimizdeki baz mihrak ve kiilerin de
gemii geride brakarak, milletin ittifak olan milli iradeye hrmetkar olarak ve milletin
emrine uyarak Anayasa ya sadakat ve ballk mecburiyetlerini gnllerinde duymalarn
temenni ediyorum. Ancak bylece doru yolu bulmu olacaklardr.
185
Aziz Vatandalarm,
Kabul ve tasvip ettiiniz Anayasa ile Trkiye Cumhuriyeti tarihinde am bulunduunuz bu
yeni dnemin eiinde, gemi aclarmz unutmadan, fakat artk mecbur kalmadka o ac
gnlerin szn etmeyerek, tarihe ve cihana kar bir kere daha ispatladmz milli birlik ve
beraberliimizle, Trkiye mizin mutlu ve nurlu geleceine bakalm ve artk o gelecei
hazrlayp gerekletirelim.
Anayasamzda yer ald ekilde Trkiye Cumhuriyeti ni, milli dayanma ve adalet
anlay iinde insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal demokratik, laik ve
sosyal bir hukuk devletinin sahip olmas gereken btn vastalaryla tehiz ederek
milletimizi huzur, refah ve gven dolu bir toplum haline getirelim.
Birbirimizin hak ve hrriyetine, haysiyet, eref ve ahsiyetine, ayn yuvada yaayan ve
yekdieri iin her trl fedakarla hazr bulunan, ayn ailenin evlatlar ve fertleri gibi saygl,
birbirimize kar samimi sevgi iindeki bir hayata hazrlanalm.
Anayasa mza, hrriyeti demokrasimize, devletimize ve onun trl messeselerine sahip
kalm ve onlar koruyalm.
Yurtta sulh, cihanda sulh istek ve iradesiyle, milli haslet ve meziyetlerimizi kullanarak, iki
gn evvel lmnn 44.yldnmnde tekrar iimizde yaattmz Cumhuriyet imizin
kurucusu ebedi nderimiz Atatrk n ilke ve inklaplarnn izinde, milli benliimizi
koruyarak, yurdumuzu mspet ilimle imar edelim, ecdadmzn bize can ve kan
pahasna miras brakt, bir gnde drt mevsimi birden grebildiimiz bu cennet vatanda,
huzur, hrriyet ve gven iin:e. mreffeh bir toplum olabilmek iin btn gayretimizi
birletirelim, el ele verelim, yalnz kendimiz iin deil biraz da evlatlarmz ve gelecek
nesillerimiz iin alalm.
Bu dilek, zlem ve inanlar iinde, millete benimsediimiz parlamenter demokrasiyi
gerekletirme programmzn son aamas olan Trkiye Byk Millet Meclisi nin,
Anayasamz hkmleri erevesinde olumas hedefine yaklam ulunuyoruz. Bu
maksatla milletvekili genel seimlerinin mhim ve makul bir sebep olmazsa ekim 1983 ay
iinde yaplmasna imkan vermek zere gerekli kanunlarn hazrlanmasna balanlmtr.
Gelecek yl bugnlerde, demokrasi dzeni iinde milletin yegane mmessili olacak Trkiye
Byk Millet Meclisi nin millet adna yasama yetkisini kullanmasn, yrtme yetki ve
grevleri iinde bakanlar kurulunun olumasna zemin tekil etmesini grmekten millete
byk bir bahtiyarlk duyacaz ve gerek sevin ve iftiharlarmz devletimizin banisi yce
Atatrk n manevi huzurlarnda yaayacaz.
Anayasa nn oylanmas tarihinden evvel ve sonrasnda yurtiindeki ve yurtdndaki
binlerce vatandamdan Anayasa y tasvip eden ve kutlayan eitli telgraf ve mektuplar
almaktaym. Bu byk ilgi ve destek bizlerin gzlerini yaartmaktadr. Bunlarn hepsini
186
okuyor ve deerlendiriyorum. Ksa zamanda bu vatandalarmn hepsine ayr ayr cevap
verme imkannn gln btn vatandalarm takdir edeceklerdir. Gerek bu
vatandalarma ve gerekse oylamaya itirak eden tm vatandalarma imdilik buradan
teekkr ediyor ve hepinize sevgiler ve sayglar sunuyorum.

Belge

ANAYASA DZEN HAKKINDA KANUN
(27 Ekim 1980)
12 Eyll dneminde karlan 27 Ekim 1980 ve 2324 sayl "Anayasa Dzeni Hakknda
Kanun", "Geici Anayasa" nitelii tayordu. Yasa, 1961 Anayasas'nn kimi
maddelerini deitiriyor ve TBMM'nin yetkilerini Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK),
Cumhurbakan'nn yetkilerini Konsey Bakan'nn kullanacan, MGK'nn karar,
bildiri ve yasalarnn anayasaya aykrlnn ne srlemeyeceini hkme
balyordu.

Anayasa Dzeni Hakknda Kanun
Kanun No. 2324
Kabul Tarihi: 27.10.1980
Resmi Gazete: 28.10.1980 - 17145
Byk Trk Milleti adna tarihi sorumluluk duygusu ile hareket ederek emir ve komuta zinciri
iinde ve emirle 12 Eyll 1980 harekatn gerekletirmi ve ynetime btn ile elkoymu
bulunan Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime elkoymasn zorunlu klan sebepler ile
harekatn amac ve Milli Gvenlik Konseyinin kurulu tarz, Konsey bildirileri ve Konsey
Bakannn 12 Eyll 1980 gn radyo ve televizyonla yaynlanm konumas ile
kamuoyuna duyurulmutur.
MADDE 1. - 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayl Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile
deiiklikleri, aadaki maddelerde belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir
Anayasa kabul edilip yrrle girinceye kadar yrrlktedir.
MADDE 2. - Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet
Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren
geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan
grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve
kullanlr.
187
MADDE 3. - Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar hkmleri
ile yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn Anayasaya aykrl iddias ileri
srlemez.
MADDE 4. - Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan
hkmlerle 12 Eyll 1980 tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu
kararnamelerinin ve l kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali istemi ileri
srlemez.
MADDE 5. - 12 Eyll 1980 tarihinden sonra, Bakanlar ile Bakanlarn yetki verdii
grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan
kararlarn yrtlmesinin durdurulmas istemi ileri srlemez.
MADDE 6. - Milli Gvenlik Konseyinin Bildiri ve Kararlarnda yer alan ve alacak olan
hkmlerle Konseyce kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9
Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayl Anayasa hkmlerine uymayanlar Anayasa deiiklii
olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar
tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girer.
MADDE 7. - Bu Kanun Resmi Gazetede yaymlandnda, 12 Eyll 1980 den itibaren
yrrle girer.

MLL GVENLK KONSEY HAKKINDA KANUN
(12 Aralk 1980)
TBMM'nin yetkilerini kullanan Milli Gvenlik Konseyi'nin (MGK) kuruluuna ilikin
yasal dzenleme, 12 Aralk 1980 tarihinde karlan "Milli Gvenlik Konseyi Hakknda
Kanun" ile yapld.

Milli Gvenlik Konseyi Hakknda Kanun
Kanun No. 2356
Resmi Gazete: 12.12.1980 - 17188 Mkerrer
MADDE 1. - Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay
Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin
Ersin, Hava Kuwetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan
Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun dan
teekkl eder.
188
MADDE 2. - Kurucu Meclis tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulacak yeni Anayasada
yer alacak hkmlere gre teekkl edecek olan Trkiye Byk Millet Meclisi fiilen greve
balayncaya kadar Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve yelerinin grevleri, yetki ve
sorumluluklar rtbe sreleri ile hizmet srelerine ve ya hadlerine baklmakszn devam
eder.
MADDE 3. - Milli Gvenlik Konseyi Bakanl ve yeliinin herhangi bir nedenle boalmas
halinde; Bakanlk en kdemli Kuvvet Komutan ve Milli Gvenlik Konseyi yesinin Milli
Gvenlik Konseyince Genelkurmay Bakanlna atanmasyla, yelik ise, ayni ekilde
Kuwet Komutanlna veya Jandarma Genel Komutanlna atanan Komutann Milli
Gvenlik Konseyine katlmasyla tamamlanr.
MADDE 4. - Bu Kanun 12 Eyll 1980 tarihinden geerli olarak yaym tarihinde yrrle
girer.
MADDE 5. - Bu Kanunu Milli Gvenlik Konseyi yrtr.

SYAS PARTLERN KAPATILMASINA LKN YASA...

Yasa metni 16 Ekim 1981

16 Ekim 1981'de, bata Atatrk'n kurduu Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmak zere, 12
Eyll 1980'de faaliyetleri yasaklanan tm siyasi partiler kapatld.

16 Ekim 1981 tarihinde siyasi partilerin kapatlmasna ilikin yasann yaynlanmasndan
sonra Milli Gvenlik Konseyi (MGK) Bakan ve Devlet Bakan Kenan Evren, TRT'den
yapt radyo televizyon konumasyla bu kararlarnn gerekesini aklad.
Kapatlan siyasi partilerin yeniden almalarna ilikin yasal dzenleme 19 Haziran 1992'de
TBMM'de kabul edildi.

SYAS PARTLERN FESHNE DAR KANUN
Kanun No: 2533
Resmi Gazete: 16.10.1981 - 17486 Mkerrer

MADDE 1. - 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan ve faaliyetleri Milli Gvenlik
Konseyinin 7 Numaral Bildirisi ile yasaklanm bulunan btn Siyasi Partiler; tm merkez,
il, ile ve dier ube tekilatlar, kadn ve genlik kollar, temsilcilik, lokal ve dier adlarla
kurulan her trl yardmc kurulu ve yan organlar ile birlikte feshedilmilerdir.
189
MADDE 2. - Feshedilmi bulunan; Siyasi Partilerin ve her trl yardmc kurulu ve yan
organlarnn para dahil tanr ve tanmaz btn mallar bu Kanun yrrle girdii tarihte
Hazineye geer.
MADDE 3. - Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Kurucusu Atatrk n dzenledii
vasiyetnameye gre, maliki olduu btn para ve hisse senetleriyle ankaya daki tanr
ve tanmaz mallarnn, o tarihte mevcut tek parti olan Cumhuriyet Halk Partisine belirttii
artlarla tevdi ettii idaresi grevi; bu Kanun yrrle girdii tarihten itibaren vasiyetname
uyarnca tam ve noksansz olarak Devlet Bakanl Genel Sekreterliince ifa olunur.
MADDE 4. - Siyasi Parti mallarnn Hazineye intikaline ilikin tasfiye ilemleri, en ge bir ay
iinde Maliye ve ileri Bakanlklarnca mtereken hazrlanacak ynetmelikte belirtilen
usul ve esaslara gre bu Bakanlklarca yaplr.
MADDE 5. - 2325 sayl Kanun hkmlerine gre Kayym tayin edilmi olan Siyasi Partilerle
ilgili tasfiye ilemlerinde bu Kayymlar da dier grevlilerle mtereken grev ifa ederler.
Tasfiye ilemi biten Siyasi Partideki Kayymn grevi kendiliinden sona erer.
MADDE 6. - Milli Gvenlik Konseyi tarafndan yeni bir kararla deitirilmedike 2 Haziran
1981 gn ve 52 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararnda yer alan hkmlerin uygulanmasna
devam olunur.
MADDE 7. - 13 Temmuz 1965 tarih ve 648 sayl Siyasi Partiler Kanunu ile ek ve
deiiklikleri yrrlkten kaldrlmtr.
MADDE 8.- Bu Kanun yaym tarihinde yrrle girer.
MADDE 9. - Bu Kanun hkmlerini Bakanlar Kurulu yrtr.

MGK'NIN 52 SAYILI KARARI... 2 Haziran 1981

Milli Gvenlik Konseyi, 2 Haziran 1981'de, "11 Eyll 1980 tarihinde, parlamento yesi
bulunan siyasi parti mensuplar ile her kademede siyasi parti yneticisi ve mensuplarnn
Trkiye'nin gemi veya gelecek siyasi veya hukuki yapsyla ilgili olarak kendi anlaylar
dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu
amalarla toplant yapmalarn" yasaklad.

MLL GVENLK KONSEY KARARLARI
Karar No ve Tarihi: 52 - 2.6.1981
Resmi Gazete: 5.6.1981 - 17361
190
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlna, bamszlna ve rejimine ynelik fikri ve fiziki
hain saldrlarn olanca genilii ve iddetiyle sre geldii bir ortamda, milletimiz iin
bakaca bir k yolu kalmad anda, Trk Silahl Kuvvetleri emir ve komuta zinciri iinde
ve emirle ynetime el koymu; 12 Eyll Harekatn zorunlu klan sebeplerle harekatn
amalar; Milli Gvenlik Konseyinin 1 Numaral bildirisi ve Konsey Bakan nn 12 Eyll
gn radyo ve televizyonda yaynlanan konumas ile kamuoyuna aklanmtr.
Olaanst durum ve artlar, olaanst tedbirleri gerektirir. Bundan dolay, Milli Gvenlik
Konseyinin 1 Numaral bildirisi ile parlamento ve Hkmet feshedilmi, parlamento
yelerinin dokunulmazlklar kaldrlm ve btn yurtta Skynetim ilan edilmitir. Milli
Gvenlik Konseyinin 7 Numaral bildirisinin 1 nci maddesi ile Siyasi Parti faaliyetleri
yasaklanmtr. Bu yasak, Milli Gvenlik Konseyi Bakan nn 11 Eyll 1980 gnl
konumasnda belirttii gibi, her trl siyasi faaliyetin her hademede durdurulmasdr.
Memleketin muhta olduu huzur ortamnn bir an nce salanmas ve salanacak huzurun
korunmas iin konulan bu genel siyasi faaliyet yasa, parti yneticilerinin, eski
parlamento yelerinin ve btn parti mensuplarnn faaliyetlerini kapsamaktadr.
Hal byle iken, memleketi 11 Eyll 1980 ortamna getiren artlarn domasnda ve
arlamasnda olumsuz davranlar ile rol oynam bulunan kimseleri eletirmek yahut
vmek veya yermek maksad ile yaymlar yapld, demeler verildii dikkati ekmektedir.
Ayrca eski parlamenterlerin, siyasi parti yneticilerinin ve mensuplarnn dnk, bu gnk
ve gelecekteki durumlar konu yaparak beyanlarda bulunduklar, yorumlar ve yaymlar
yaptklar grlmekte, umumi yerlerde siyasi gsteri izlenimi veren zel toplantlar
dzenleyerek bunu siyasi amalarla kamuoyuna yansttklar izlenmektedir.
2324 Sayl Temel Hukuk Dzeni Hakkndaki Kanunla akland gibi istisnalar dnda
yrrlkte olan 1961 Anayasasnn Skynetimi dzenleyen 124 nc maddesine gre,
gerektiinde Skynetim sresince baz hrriyetlerin kstlanmas ve kullanlmasnn
durdurulmas zorunludur.
Bu nedenlerle 12 Eyll Harekatnn amalarna bir an nce ulamasn salamak
maksadyla her kademede, her trl siyasi parti faaliyetleri ile birlikte aada aklanan
hususlar yasaklanmtr.

1 - Faaliyetleri yasaklanm bulunan siyasi partiler ve parti mensuplar arasndaki siyasi
ekimelerin srdrlmesi,
2 - 11 Eyll 1980 tarihinde, parlamento yesi bulunan siyasi parti mensuplar ile her
kademede siyasi parti yneticisi ve mensuplarnn TRKYE'nin gemi veya gelecek siyasi
veya hukuki yapsyla ilgili olarak kendi anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda
bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amalarla toplant yapmalar,
3 - Skynetim uygulamalarna ilikin olarak Skynetim Komutanlklarnn koyduu
yasaklarn ve ald kararlarn herhangi bir ekilde tartlmas,
191
4 - Kamu davas alncaya kadar haklarnda soruturma ve kovuturma yaplan siyasi
parti, ii teekklleri, meslek kurulular, dernek ve siyasi kiilerle ilgili olarak kamuoyunu
yanltc ve ilgilileri etkileyici yaz yazmak, szl veya yazl beyanda bulunmak, yorumlar
yapmak,
5 - Alan kamu davalarnda verilecek mahkumiyet veya beraet kararlar kesinleinceye
kadar ilgilileri sulayc veya savunucu herhangi bir yorum ve yaynda bulunmak (sadece
ak cereyan eden duruma safhalar doru olmak artyla tam yahut zet olarak
yaynlanabilir.)
6 - Bu karar ile konulan yasaklara uymayanlar hakknda, filleri baka bir suu olutursa
dahi, ayrca 1402 Sayl Skynetim Kanununun 16 nc maddesi uyarnca yasal ilem
yaplacaktr.

Bilgi

12 EYLL DNEM SIKIYNETM...

12 Eyll'de tm yurtta skynetim ilan edildi.
12 Eyll 1980 tarihinden nce, 26 Aralk 1978'de Kahramanmara olaylar nedeniyle 13
ilde (Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kars, Malatya,
Kahramanmara, Sivas, anlurfa) skynetim ilan edilmiti. 13 ilden Sivas (26 ubat
1980) ve Erzincan'da (20 Nisan 1980) skynetim daha sonra kaldrlmt.
Ancak "yaygn iddet olaylar" nedeniyle
26 Nisan 1979 : Adyaman, Diyarbakr, Hakkari, Mardin, Siirt ve Tunceli,
20 ubat 1980 : Hatay, zmir,
20 Nisan 1980 : Ar
illerinde skynetim ilan edilmiti.
12 Eyll 1980'e gelindiinde 19 ilde skynetim uygulanyordu.
12 Eyll'de dier illerde de (48 il) skynetim ilan edildi. Uygulama, 19 Mart 1984
tarihinden balayarak aama aama 19 Temmuz 1987 tarihine kadar tm illerden
kaldrld.

192
Tarihlere gre skynetim uygulamasnn kaldrlmas:
19 MART 1984 : Bilecik, Bitlis, Burdur, anakkale, ankr, Gmhane, Isparta,
Kastamonu, Krklareli, Krehir, Ktahya, Mu, Sinop
19 TEMMUZ 1984 : Afyon, Amasya, Aydn, Balkesir, Bolu, orum, Mula,
Nevehir, Nide, Rize, Sakarya, Tekirda, Yozgat
19 KASIM 1984 : Denizli, Giresun, Kayseri, Konya, Manisa, Uak
19 MART 1985 : Antalya, Bursa, Eskiehir, Hakkari, el, Kocaeli, Malatya,
Kahramanmara, Samsun, Sivas, Tokat, Zonguldak
19 TEMMUZ 1985 : Ankara, Artvin, Edirne, Erzincan, zmir, Ordu
19 EYLL 1985 : Trabzon
19 KASIM 1985 : Adana, Adyaman, Ar, Erzurum, Gaziantep, Hatay, stanbul,
Kars
19 MART 1986 : Bingl, Elaz, Tunceli, anlurfa
19 MART 1987 : Van
19 TEMMUZ 1987 : Diyarbakr, Mardin, Siirt

12 EYLL DNEMNN DAMLARI...
12 Eyll'den sonra kurulan skynetim mahkemeleri st ste idam kararlar vermeye
balarken, 1972 den beri fiilen uygulanmayan idam cezalar da hzla infaz edilmeye
baland. Politik eylemleri nedeniyle hkm alanlarn yan sra adi hkmllerin infazlar da
gerekletirildi.
1980-84 yllar arasnda 50 kii idam edildi. Bunlarn 18i sol, 8i sa grl ve 23 de adli
sutan hkmlyd. lm cezas infaz edilenlerden biri ASALA adl Ermeni terr rgt
mensubu Levon Ekmekiyan idi. (Esenboa Olay 1982)
193
Ynetim, idam cezalarnn infaznda srarlyd. Kenan Evren 3 Ekim 1984te Muta yapt
konumada Hainleri asmayp da besleyecek miyiz? diyor ve bu sz uzun yllar
belleklerde yer ediyordu.
12 Eyll dneminde skynetim askeri mahkemelerince 517 sana idam cezas verildi.
Askeri Yargtayn onaylad idam kararlarnn says 124 oldu. Bunlardan, MGKnn
onaylad ve onay sonras hemen infaz yaplan 50si dndakiler iin cezalar fiilen
mebbet hapse dnt.
lm cezalarnn infazlarna ilikin onama kararlar,
12 Eyll 1980 - 25 Ekim1981 aras Milli Gvenlik Konseyi dneminde,
25 Ekim 1981 - 14 Ekim 1983 aras Danma Meclisi dneminde,
6 Kasm 1983 sonras TBMM dneminde
verilmitir.
Trkiye'de 1984 tarihinden bu yana lm cezalar uygulanmyor.
12 Eyll dneminde lm cezas infaz edilenler yle:

Ad Soyad Tarih Yer
Necdet Adal (sol grl) 7 Ekim 1980 Ankara
Mustafa Pehlivanolu (sa grl) 7 Ekim 1980 Ankara
Serdar Soyergin (sol grl) 25 Ekim 1980 Adana
Erdal Eren (sol grl) 13 Aralk 1980 Ankara
Cevdet Karaka (sa grl) 4 Haziran 1981 Elaz
Veysel Gney (sol grl) 10 Haziran 1981 Gaziantep
Ahmet Saner (sol grl) 25 Haziran 1981 stanbul
Kadir Tandoan (sol grl) 25 Haziran 1981 stanbul
Mustafa zen (sol grl) 20 Austos 1981 Adana
smet ahin (sa grl) 20 Austos 1981 stanbul
Seyit Konuk (sol grl) 13 Mart 1982 zmir
brahim Ethem Cokun (sol grl) 13 Mart 1982 zmir
Necati Vardar (sol grl) 13 Mart 1982 zmir
Fikri Arkan (sa grl) 27 Mart 1982 Ankara
Sabri Altay (adli sulu) 23 Nisan 1982 Adapazar
Cengiz Baktemur (sa grl) 30 Nisan 1982 Elaz
ahabettin Oval (adli sulu) 12 Haziran 1982 Sinop
Ednan Kavakl (adli sulu) 18 Haziran 1982 Ankara
Ali Blent Orkan (sa grl) 13 Austos 1982 Ankara
194
Veli Acar (adli sulu) 13 Austos 1982 Isparta
Eref zcan (adli sulu) 19 Austos 1982 Kayseri
Halil Fevzi Uyguntrk (adi sulu) 29 Aralk 1982 Afyon
Kazm Ergun (adli sulu) 29 Aralk 1982 Akehir
Muzaffer ner (adli sulu) 29 Aralk 1982 Amasya
Adem zkan (adli sulu) 13 Ocak 1983 Balkesir
Hseyin ayl (adli sulu) 13 Ocak 1983 Afyon
Osman Demirolu (adli sulu) 13 Ocak 1983 Isparta
Ahmet Mehmet Ulubay (adli sulu) 22 Ocak 1983 Akehir
Ali Akta (siyasi) 23 Ocak 1983 Adana
Duran Bircan (adli sulu) 23 Ocak 1983 Denizli
Levon Ekmekiyan (Asala) 28 Ocak 1983 Ankara
Ramazan Yukargz (sol grl) 29 Ocak 1983 zmit
mer Yazgan (sol grl) 29 Ocak 1983 zmit
Erdoan Yazgan (sol grl) 29 Ocak 1983 zmit
Mehmet Kambur (sol grl) 29 Ocak 1983 zmit
Ahmet Kerse (adli sulu) 30 Ocak 1983 Gaziantep
Rdvan Karakse (adli sulu) 5 ubat 1983 Akehir
Cavit Karakse (adli sulu) 5 ubat 1983 Akehir
Sleyman Karakse (adli sulu) 5 ubat 1983 Akehir
Fatih Lainligil (adli sulu) 24 ubat 1983 Kean
Faik Grnmez (adli sulu) 24 ubat 1983 Kilis
Mustafa Baaran (adli sulu) 30 Mart 1983 Edirne
Hseyin ye (adli sulu) 30 Mart 1983 Nazilli
ener Yiit (adli sulu) 20 Nisan 1983 Isparta
Cafer Aksu Altnta (adli sulu) 20 Nisan 1983 Ordu
Abdlaziz Kl (adli sulu) 26 Mays 1983 Edirne
Halil Esenda (sa grl) 5 Haziran 1983 zmir
Seluk Durack (sa grl) 5 Haziran 1983 zmir
lyas Has (sol grl) 6 Ekim 1984 zmir
Hdr Aslan (sol grl) 24 Ekim 1984 zmir

12 Eylül Belgeleri PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

12 Eylül Belgeleri PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kltrel Yaplanma Grubu YORUMSUZ 12 Eyll BELGELER

You might also like