Conselleira de Cultura e Deporte

Director Xeral de Patrimonio Cultural

NXELA BUGALLO RODRGUEZ
FELIPE ARIAS VILAS
Deseo e maquetacin
Revisin lingstica
Traducin
Impresin
Data de impresin
Tiraxe
TRESCTRES
ANTONIO PUENTES
TAGEN ATA (PORTUGUS/CASTELN)
ANTONIO PUENTES (CASTELN/GALEGO)
EUROGRFICAS
XUO DE 2006
750 EXEMPLARES
Edicin
XUNTA DE GALICIA
CONSELLERA DE CULTURA E DEPORTE
DIRECCIN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL
ISBN
Depsito legal
8445342703
C16752006
RESERVADOS TODOS OS DEREITOS
XUNTA DE GALICIA
Estimado lector:
Este libro que tes nas tas mans probablemente non sexa a mis completa gua de xacementos castrexos visitables
que se pode encontrar na actualidade. Sen dbida hai outras publicacins que ofrecen unha informacin mis deta-
llada para algn dos xacementos. Porn, ten unha virtude innegable: por primeira vez pdense encontrar nunha ni-
ca publicacin castros a ambas as beiras da actual lia divisoria entre Galicia e Portugal. Nese senso supn un avan-
ce importante sobre outras publicacins precedentes por facer explcita de maneira conxunta a realidade cultural
que, hai hoxe mis de 2000 anos, estaba presente nos nosos territorios.
E esta foi a razn pola que os socios do proxecto CASTRENOR (Adrave, Universidade do Minho, Cmara Municipal de
Mono e Xunta de Galicia) estiveron traballando: dilur as fronteiras actuais, reflectir a unidade cultural de poca
castrexa e facer desta cultura un produto identificable e accesible para o cidadn, con independencia de que o cur-
so da historia tea provocado que na actualidade os seus vestixios mis sobresantes, os castros, estean xestiona-
dos por administracins diferentes.
O investimento realizado nos ltimos anos por ambos os pases en investigacin e conservacin do patrimonio ar-
queolxico en xeral, e de maneira especial na Cultura Castrexa, deu frutferos resultados que se resumen en mis
coecemento e maior nmero de xacementos en disposicin de ser visitados. Porn, chegou o momento de que os
froitos dese esforzo revertan nunha sociedade que, cada vez en maior medida, demanda acceso e, especialmente,
comprensin de dito patrimonio, o que fai necesaria unha inversin crecente na difusin.
Con esta intencin, os socios do proxecto presentaron unha proposta, que foi financiada no marco do programa euro-
peo INTERREG IIIA, co fin de poer en comn as sas experiencias e de facer da Cultura Castrexa un produto turstico
recoecible e accesible a ambos os lados da fronteira. As, xorde o proxecto CASTRENORCultura Castrexa no Noroeste
Peninsular, de natureza transfronteiriza, e que foi promovido por ADRAVEAgncia de Desenvolvimento Regional do
Vale do Ave S. A., xuntamente coa Universidade do Minho, a Cmara Municipal de Mono e a Xunta de Galicia, a
travs da sa Direccin Xeral de Patrimonio Cultural, contando co apoio financeiro da iniciativa comunitaria INTERREG
IIICooperacin Transfronteiriza PortugalEspaa, Subprograma Norte de Portugal/Galicia, Eixe 2Revalorizacin, Pro-
mocin e Conservacin do Ambiente e dos Recursos Patrimoniais e Naturais, Medida 2.2.Sostibilidade Cultural, Pa-
trimonio Histrico, Etnogrfico e Identidade Local.
FELIPE ARIAS VILAS
Director Xeral de Patrimonio
Cultural
JOAQUIM LIMA
ADRAVE S. A.
FRANCISCO SANDE LEMOS
Casa Sarmento
Universidade do Minho
JOS EMILIO PEDREIRA MOREIRA
Cmara Municipal de
Mono
Basicamente, o proxecto pretenda acadar os seguintes obxectivos:
Crear unha rede temtica, no mbito da Cultura Castrexa, que contribuse coecemento e divulgacin das races
histricas dun territorio histrico comn.
Potenciar e revalorizar o patrimonio arqueolxico a travs dunha programacin de carcter transfronteirizo, ga-
rantndose deste xeito a realizacin dun produto con calidade e con capacidade de atraccin turstica.
Organizar accins de potenciacin turstica e cultural como factor de atraccin de visitantes.
Contribur creacin de espazos tursticos e culturais mis amplos (Norte de Portugal/Galicia), que posibiliten
novas frmulas de desenvolvemento en rexins pouco favorecidas economicamente.
Mltiples accins se sucederon para a consecucin destes obxectivos: reunins das Administracins, encontros cien-
tficos, actos culturais, intervencins nalgns castros, informacin na internet e, finalmente, esta gua, onde se re-
compila unha seleccin de xacementos singulares da Cultura Castrexa co obxectivo de que o gran pblico encontre
unha maneira amable de se achegar noso patrimonio.
Todos somos conscientes de que este un traballo que non fixo mis ca principiar, e que anda que o proxecto CAS-
TRENOR rematase a travs del contribuuse, xunto co esforzo doutra moita xente, a sentar as bases necesarias para
que futuras colaboracins sigan avanzando nesta lia, na de reunificar para os cidadns unha realidade cultural que
un da foi un conxunto claro, significativo e, sobre todo, conformador do noso territorio e da nosa paisaxe.
As pois, esta gua non o punto final dun proxecto, s un punto de partida para que futuros traballos afonden
con maior conviccin, se cabe, na proteccin, investigacin e promocin da Cultura Castrexa.
Cultura Castrexa 9
Provincia da Corua 13
Castro de Elvia 14
Castros de Neixn 16
Castro de Baroa 18
Castro A Cid de Borneiro 19
Punta dos Prados 20
Provincia de Lugo 21
Castro de Viladonga 22
Castro de Zon 24
Castro de Fazouro 25
Castro da Torre 26
Castro de Santa Mara do Castro 27
Provincia de Ourense 29
Castro de San Cibrao de Las 30
Castromao 32
Conxunto arqueolxiconatural de Santom 34
Cidade de Arme 35
Provincia de Pontevedra 37
Castro de Santa Tegra 38
Castro de Troa 40
Monte do Facho 42
Castrolandn 43
Castro de Punta do Muo do Vento 44
Castro de Vigo 45
Distrito de Viana do Castelo 47
Cividade de ncora 48
Citnia de Santa Luzia 50
Castro de So Caetano 52
Castro de Cossourado 54
Castro da Senhora da Assuno 55
Castro de Lovelhe 56
Castro de Santo Estvo 57
Castro de Carmona 58
Distrito de Braga 59
O Balneario Prerromano de Braga 60
Castro de So Loureno 62
Citnia de Briteiros 64
Citnia de So Julio 66
Castro de Lanhoso 68
Castelo de Faria 70
Castro de Vieira 71
Castro do Monte das Eiras 72
Distrito de Porto 73
Monte Mozinho 74
Citnia de Sanfins 76
Cividade de Terroso 78
Monte Padro 80
Castro de Alvarelhos 82
Cividade de Bagunte 84
Distrito de Vila Real 87
Castro de So Vicente da Ch 88
Castro do Lesenho 89
Castro de Ribas 90
Proxecto CASTRENOR 91
Publicacin 91
Bibliografa 95
ndice
Cultura Castrexa
Os poboados fortificados de altura, designados como castros, foron o modelo de hbitat que marcou o I milenio an-
tes de Cristo, o perodo que se designa como Protohistoria. Ter sido o modelo dominante, ou mesmo exclusivo, a
partir da ultima fase da Idade do Bronce Final, anda que varen moito nas dimensins, contextos de localizacin,
sistema defensivo e estrutura interna. Os castros constiten, por outro lado, un dos segmentos mis significativos do
patrimonio arqueolxico do Noroeste peninsular.
Entndese como Noroeste peninsular o vasto territorio delimitado Sur polo ro Douro, Leste polo Esla e Oeste
e Norte polo Ocano Atlntico, espazo actualmente ocupado por Galicia, Asturias e Norte de Portugal, as como po-
la franxa occidental das provincias de Len e Zamora (CastelaLen).
Con todo, en Galicia e no Noroeste de Portugal onde se sita a zona principal dos castros, distingundose das reas
distintas: unha Norte da dorsal galega (correspondente s provincias da Corua, Lugo e parte de Pontevedra); ou-
tra que abarca un vasto territorio desde a baca final do ro Mio, inclundo a parte occidental da provincia de Ou-
rense, o Entre Douro e Minho e TrsosMontes Occidental. A zona dos castros estndese, incluso, cara Sur do ro
Douro, ata o Vouga.
Na zona primordial da Cultura Castrexa xa foron identificados centos de castros, anda que non exista un nmero pre-
ciso debido inexistencia dun inventario exhaustivo. Por outro lado, non todos estes sitios seran coetneos, dicir,
non posen cronoloxas idnticas. carn de sitios cunha longa diacrona, con parmetros cronolxicos que se es-
tenden do sculo X a. C. I d. C., hai outros que tiveron un tempo de existencia mis limitado, pois foron abando-
nados a mediados do milenio ou fundados na II Idade do Ferro.
Incluso considerando esta posibilidade a densidade de castros impresionante, favorecida por un contexto fisiogr-
fico no que a auga abundante. O Noroeste, en particular a sa franxa atlntica, pose elevados valores de pluvio-
sidade. As comunidades castrexas intervieron de forma harmoniosa no contorno, preservando os bosques de rbo-
res de folla caduca (carballo e acivro, entre outros) e baseando a sa economa na explotacin agraria dos solos h-
midos, onde cultivaban millo mido e lio, as como leguminosas. Nos solos mis secos producase trigo e cebada.
Os cumes dos montes, que rodeaban os castros, eran aproveitados para pasteiros, renovados por queimas.
No seu conxunto, todos estes poboados fortificados, tanto as grandes citanias coma os pequenos castros, constiten un
amplo depsito informativo, que documenta mis dun milenio de historia, xa que algns dos castros foron romani-
zados e, s veces, reocupados na Antigidade Tarda e na Alta Idade Media. Nalgns casos, o lugar continuou habi-
tado ata o presente, como se verificou a travs das intervencins efectuadas no Alto do Morro da S na cidade de
Porto, ou na cidade de Vigo.
A Arqueoloxa dos castros iniciouse en 1875 co estudo da Citnia de Briteiros e desde entn mantvose como unha
das principais lias de investigacin, tanto en Galicia coma no Norte de Portugal. Con base na informacin recollida
longo de moitas dcadas de estudo a maiora dos autores defende que a Cultura Castrexa comezou a organizarse
a principios do primeiro milenio, no contexto da chamada Idade do Bronce Final, desenvolvndose longo dos s-
culos VII e VI a. C. Neste perodo, o Noroeste peninsular mantia contactos asiduos coa Bretaa, con Inglaterra, con
Irlanda e mesmo co Mediterrneo. Instlanse os primeiros poboados de altitude, defendidos por murallas, como se
verificou no Coto da Pena, en Caminha, e na Citnia de So Julio, en Vila Verde. Estes poboados, situados en pun-
tos xeoestratxicos, con ampla visibilidade sobre o espazo circundante, foron edificados en lugares clave, controlan-
do os corredores de circulacin de utensilios, armas e obxectos de bronce.
Nunha fase posterior, o universo do Bronce Final/I Idade do Ferro crebouse, verificndose un proceso de fragmenta-
cin territorial, con autonoma poltica e econmica en cada comunidade. Desenvolveuse unha segunda fase da Cul-
tura Castrexa (500200 a. C.), no mbito da que os investigadores sinalan movementos de pobos orindos de Euro-
pa Central, anda que se recoeza a influencia mediterrnea, asociada trfico martimo longo da costa atlntica.
Mis tarde, despois da primeira expedicin militar romana Noroeste, en 138136 a. C., dirixida por Decimus Iunus
Brutus, tera lugar unha significativa apertura do universo dos castros en relacin Sur da pennsula e mundo me-
diterrneo. Foi entre finais do sculo II a. de C. e durante o sculo seguinte cando a Cultura Castrexa acadou o seu
auxe, materializado nas grandes citanias que adquiriron o estatuto de lugares centrais. A reorganizacin do territo-
rio e do espazo interno dos castros non se limitou s poboados maiores, tamn outros de menor dimensin se in-
tegran nunha ampla e significativa transformacin.
De acordo cos autores gregos e latinos as comunidades protohistricas estaban organizadas en populi, dicir, en en-
tidades que congregaban os diversos castella. Cada pobo ocupaba un certo espazo, e posible que houbese unha
capital que asumise o goberno do conxunto dos castella que formaban un populus. Moitos dos sitios includos nes-
ta gua foron sede de populi, pese a que, en ocasins, anda non tea sido posible identificar de que pobo se trata.
Pero cal sera a xnese destes populi, citados nos textos clsicos e confirmados a travs de inscricins ou da toponi-
mia. Unha filiacin directa co grupo dos pobos celtas est hoxe cuestionada. Segundo algns investigadores as sas
races encdranse no mbito dun amplo movemento de pobos denominados indoeuropeos, orindos da Asia Cen-
tral. Outros autores consideran que os poboados fortificados do Noroeste se desenvolveron nun proceso endxeno,
a partir da Idade do Bronce Final, sen influencias exteriores relevantes.
A integracin dos populi do Noroeste peninsular na Hispania s se concretou en tempos de Augusto, despois das
campaas de 2625 a. C. O modo en que se desenvolveu a conquista do Noroeste, a forma en que as comunidades
se articularon co novo poder imperial un dos temas mis fascinantes e discutidos da Historia da pennsula Ibrica,
e posible que un complexo sistema de alianzas e de pactos fora decisivo.
A duracin da Cultura Castrexa, no contexto da nova Pax Romana un asunto que divide os investigadores, se ben
certo que moitos castros se mantiveron ocupados ata mediados do sculo I e incluso no seguinte, mentres que
outros foron abandonados de forma definitiva despois desta data. Fora como quixer, polo que se deduce da epigra-
fa votiva e funeraria, os elementos preponderantes das novas cidades eran os antigos habitantes dos castros. Os
populi mantiveron a sa autonoma a travs da rede de civitates, anda que a nova sede se dislocase do castro ca-
ra a un lugar mis favorable.
A Arqueoloxa e Historia dos poboados fortificados protohistricos anda suscitan diversas interpretacins cientficas.
dicir, mantense tan vivo coma no sculo XIX o enigma das orixes, a vontade de descubrir as races das comunida-
des que habitaron os castros. Pero, cales son os aspectos comns a todos eses sitios? Os castros son indisociables
da paisaxe que os rodea, dos territorios en que foron implantados, polo que o seu estudo implica, forzosamente, un
profundo coecemento das diferentes rexins polas que se distriben. De feito, significativo que varios castros se-
xan os mellores miradoiros para observarmos unha determinada rexin. Os castros poden parecer iguais se o visi-
tante se limita a observar as runas. Pero, en realidade, cada un deles singular, foi vivido e moldeado longo de
sculos por unha comunidade. A sa relacin coa paisaxe sempre complexa e variada, expresando, pois, un pen-
samento profundo sobre o territorio de cada castro, sen dbida sinalizado por entidades mticas.
Nese territorio, as murallas marcan a estratexia da comunidade. Delimitan o espazo habitado e defndeno. Dende
sistemas defensivos moi simples, confinados a unha nica lia de muralla, de terra ou pedra, na Idade do Bronce
Final ou na I Idade do Ferro, verificouse unha progresiva evolucin cara a matrices moi complexas. Na II Idade do Fe-
rro os grandes poboados da Gallaecia meridional estaban protexidos por entre tres e cinco lias de muralla, as co-
mo por foxos escavados na rocha. Nas murallas abranse as portas, puntos simblicos de transicin do universo ex-
terior cara refuxio habitado. A estatua de guerreiro de Sanfins defenda unha desas portas.
Por outro lado, o espazo interno de cada poboado non un simple conglomerado de construcins circulares e rec-
tangulares. Un castro congregaba un conxunto maior ou menor de familias extensas, que distribuan os seus ele-
mentos polas diversas construcins, das que unha delas sera un espazo de convivencia. Outros compartimentos des-
tinbanse a gardar os alimentos, os apeiros, ou funcionaban como cisternas. Nalgns deses ncleos familiares an-
da se distingue o forno de cocer o pan, ou unha pequena fonte. O patio, normalmente forrado por laxes de granito
ou lousa, era o punto central da unidade domstica.
Hai poboados nos que estas unidades residenciais foron delimitadas por muros, as como a muralla separaba o cas-
tro dos arredores. Varias unidades podan formar un pequeno barrio, delimitado por ras e alamedas. Nestes casos
posible afirmar que se est ante un protourbanismo do cal se discute a sa orixe.
A maneira en que as unidades residenciais se distriben en cada poboado, a forma en que se articulan entre si, a
sa relacin co sistema defensivo son moi variables, as como a calidade dos muros, s veces edificados de forma
moi aplicada. Os barrios que o visitante percorre non son runas mortas, senn os sinais dun quefacer cotin que se
desenvolveu longo dos sculos.
Se as murallas, que protexan o universo domstico enriba referido, son, talvez, a marca mis expresiva da inver-
sin colectiva das comunidades castrexas, hai outros equipamentos que se destacan: recintos sagrados; casas do
consello, onde se reunan os xefes das familias para discutir os asuntos comns ou para festas rituais; os balnearios,
onde se celebraban rituais mal coecidos. En especial na rea dos grandes poboados da Gallaecia meridional xa se
observan evidentes sinais de influencia do urbanismo romano, como sistemas de drenaxe de augas, ou unidades re-
sidenciais inspiradas no modelo da casa romana.
Provincia da Corua
| 14 |
Castro de Elvia
X: 547455
Y: 4797781
O Castro de Elvia sitase Sur do municipio da Corua,
no bordo da cidade, limtrofe co Campus Universitario.
Para acceder a el cmpre tomar a Avenida do Alcalde Al-
fonso Molina e seguir as indicacins que levan Univer-
sidade. Dende o Campus de Elvia os accesos castro es-
tn sinalizados.
O xacemento foi dado a coecer en 1947 por L. Montea-
gudo, quen nese mesmo ano dirixiu as primeiras escava-
cins, proseguidas por J. M. Luengo entre 1948 e 1953.
Tras anos de abandono, F. S. Lpez, dende o Museo Ar-
queolxico do Castelo de Santo Antn, dirixiu entre 1979
e 1985 novas intervencins, dedicadas fundamental-
mente a recuperar os restos anteriormente escavados, se
ben abriu tamn novas reas na croa en 1985. Tras un
novo perodo de abandono, a piques de rematar o scu-
lo XX o Concello da Corua elaborou o Proxecto Artabria,
un ambicioso plan para transformar o Castro de Elvia,
xunto cunha ampla superficie seu redor, nun parque ar-
queolxico de mis de 50 hectreas, centrado no xace-
mento protohistrico. Prevense nel non s a escavacin
e recuperacin do poboado castrexo, senn tamn a
construcin dun centro de visitantes concibido como un
edificio singular dedicado historia e arqueoloxa, es-
pazos para talleres e reconstrucins didcticas e experi-
mentais, as como o aproveitamento integral, para a
aprendizaxe e o lecer, do espazo rural inmediato sedi-
mentado polo tempo. A Consellera de Cultura da Xunta
de Galicia apoia o proxecto e axuda economicamente
seu desenvolvemento. Neste contexto, unha vez recupe-
radas en 2002 para a titularidade pblica mis de 13
hectreas, teen lugar dende entn campaas arqueol-
xicas anuais, a cargo do Museo Arqueolxico do Castelo
de Santo Antn, dirixidas por X. M. Bello.
A corta de especies alctonas e a roza da maleza permitiu
observar irregularidades no terreo que podan ocultar mu-
rallas, valos ou outros elementos delimitadores dos espa-
zos do antigo asentamento. Sobre aquelas abrronse en
2002 sondaxes lonxitudinais que desvelaron novas mura-
llas, comprobndose que o castro se estenda por unha su-
perficie maior que a ata entn suposta, superando hoxe as
4 hectreas e con indicios de que fose anda maior. Estas
dimensins, superiores s habituais na Galicia Norte, suxi-
ren que o poboado era mis que unha aldea amurallada,
Castro de Elvia
Localizacin
e accesos
Que ver
| 15 |
e que se atopaba en proceso de for-
macin dunha estrutura protourbana
de maior complexidade.
A configuracin do castro non sor-
prende: un recinto central alto, a
croa, rodeado dunha muralla moi po-
tente, de mis de 4,5 metros de gro-
sor, vese ampliado por cando menos
das terrazas sucesivas polo O, S e L.
Polo N, a aparicin de restos de edi-
ficacins na ladeira fra da croa fai
pensar na existencia doutros recintos
anda non delimitados con precisin.
As sondaxes nas terrazas O e S apun-
tan a un poboamento progresivo das
ladeiras, tanto mis recente canto
mis afastado da croa. Se na Sur ato-
pamos edificacins de plantas curvas
habitadas entre os sculos II e I a. C.,
con ocupacins anteriores das que
apenas quedan indicios, na primeira
terraza existe unha edificacin de n-
gulos rectos con materiais quizais do
sculo I d. C., e mis abaixo, a carn
da muralla exterior, un chan empedra-
do pode situarse en momentos poste-
riores, entre os sculos II e IV d. C.
As escavacins cntranse dende o
2003 no ngulo SO da croa, tanto
dentro como fra da muralla. No in-
terior da acrpole apareceron espa-
zos ben diferenciados, separados por
muros ou muretes de contencin
que delimitan edificacins, de lados
maiores rectos e menores curvos,
unha delas dividida en das estan-
cias e algunhas con fogar, que foron
reformadas no correr do tempo. O
estado de destrucin moi conside-
rable, habendo muros dos que tan s
queda unha fiada sobre a rocha ba-
se, e outros desaparecidos que uni-
camente se adivian por pegadas
deixadas na pena. Estes espazos si-
tanse redor dunha ra estreita,
empedrada, que presenta, na lousa
central, un buraco de captacin de
augas residuais do que parte unha
canle lousada que discorre cara
Norte por debaixo dos mbitos in-
mediatos. O complexo edificado se-
prase da muralla deixando no me-
dio un paso ou camio de rolda.
No ngulo NO da muralla brese unha
monumental entrada en rampla lou-
sada flanqueada por grandes torres
curvas. sa beira a muralla aparece
reforzada con engadidos que a dotan
dunha configuracin en chanzos. No
exterior dela desenvlvese unha lon-
ga edificacin que corta unha muralla
anterior anda sen estudar.
Estes restos recentemente exhuma-
dos smanse s xa coecidos das
vellas campaas, restaurados hai
dcadas quizais de forma pouco
exacta, anda que visualmente im-
presionante, entre os que cmpre
destacar a entrada Leste, con chan-
zos entre as torres grandes; a com-
plexa Casa da Exedra, na que se dis-
tinguen as sucesivas transformacins
dos seus espazos; o mal chamado
Templo do dolo Flico, en realidade
unha combinacin de muros de dife-
rentes pocas; e sobre todo o
PozoAlxibe, quiz a mellor e mis
orixinal construcin do xacemento,
na que das escaleiras afrontadas
descenden cara a un pozo circular do
que xorde un manancial que lles
proporcionaba auga potable s habi-
tantes do castro.
Condicins de visita
Os terreos do castro e o seu contorno
inmediato, de titularidade municipal,
estn valados e pechados, polo que
a visita xacemento debe ser pre-
viamente concertada. No telfono
010 de informacin municipal pde-
se obter informacin de como esta-
blecer a data e hora da visita, que
guiada e gratuta.
| 16 |
Castros de Neixn
X: 513040
Y: 4723680
O acceso mis rpido rea arqueolxica de Neixn, si-
tuada na parroquia de San Vicenzo de Cespn (concello de
Boiro), faise dende o Corredor PadrnRibeira, sando no
desvo de Boiro Sur para coller a estrada N550 en direc-
cin a Padrn. chegarmos parroquia de Cespn vese
indicado dereita un desvo cara a Quinteiro e Nine,
acompaado dun cartel do Centro Arqueolxico de Bar-
banza. Avanzamos un treito at chegarmos a un cruce
p da igrexa parroquial de Cespn. Aqu cmpre virar
esquerda outro cartel do Centro as nolo indica e se-
guir por unha pista asfaltada que chega directamente
lugar de Nine e Centro Arqueolxico de Barbanza, situa-
do no contorno inmediato do Castro Grande de Neixn.
Dende o Centro cmpre camiar por unha pista que leva
directamente s Castros, visibles dende o propio Centro.
A Punta de Neixn pode ser considerada coma unha das
paisaxes culturais mis interesantes da Pennsula de Bar-
banza. Deste xeito, non s constite un fito xeogrfico nes-
ta zona da ra de Arousa e un espazo natural de conside-
rable beleza, senn que tamn se presenta visitante co-
ma unha rea arqueolxica moi importante para o coe-
cemento da Protohistoria de Galicia. Este carcter emble-
mtico non pasou desapercibido para a comunidade local
e para as institucins locais e autonmicas, que desea-
ron un programa de revalorizacin da zona, servindo de
eixo vertebrador da oferta cultural o Centro Arqueolxico
de Barbanza, inaugurado no vern de 2002.
Este edificio serve de rea de recepcin dos visitantes e al-
berga, na sa planta principal, unha exposicin permanen-
te e interactiva na que se amosa e explica sinteticamente a
riqueza arqueolxica da Pennsula de Barbanza, as como a
evolucin das comunidades que al viviron dende a Prehis-
toria Recente at a Romanizacin de Galicia. As explica-
cins dos guas do Centro e o apoio didctico de maquetas
e reconstrucins axudan visitante a coecer de primeira
man os recursos patrimoniais visitables mis importantes
da zona, as coma o seu sentido e significado histricos.
Na planta alta accdese a un segundo espazo expositivo no
que se amosan os restos materiais mis significativos das
escavacins arqueolxicas desenvoltas dende 2003 no Cas-
tro Grande de Neixn, no marco dun campo de traballo in-
ternacional para mozos de entre 18 e 30 anos, que se leva
a cabo anualmente nos meses de vern. Aconsellmoslle
turista visitar en primeiro termo este edificio e facer des-
Castros de Neixn
Localizacin
e accesos
Que ver
| 17 |
pois a visita guiada s xacementos ar-
queolxicos, organizada polo persoal
do Centro. Existe unha ruta deseada a
tal efecto, que parte do propio edificio
e se complementa con carteis sobre o
terreo que nos dan as claves para en-
tender este espazo arqueolxico.
Seguindo esta pequena ruta bordea-
mos en primeiro lugar o chamado Cas-
tro Grande, un poboado fortificado
construdo probablemente cara scu-
lo IV a. C. A sa potente muralla, for-
mada por un parapeto de terra, illa a
punta do doado acceso dende o istmo.
As recentes escavacins neste xace-
mento, abertas pblico durante os
meses de vern polo que o visitan-
te pode coecer de primeira man o
traballo dos arquelogos permitiron
documentar unha monumental porta
de acceso poboado, orientada cara
nacente do sol, e cinguida por dous
foxos de 3 m de profundidade escava-
dos a man na rocha. No interior destes
foxos, reenchidos entre os sculos
IVII a. C., atopronse cacharros cer-
micos de orixe cartaxinesa, restos me-
talrxicos, un concheiro con abundan-
tes restos de moluscos, as coma par-
te do esqueleto dun can, posiblemen-
te asociado a un enterramento de ca-
rcter ritual. Este castro, coa chegada
dos romanos, sufrira unha notable re-
modelacin urbanstica, mantendo o
seu importante papel no comercio
martimo da zona at o seu abandono
en poca tarda (sculos IVV d. C.).
Dende o Castro Grande camiamos
pola terraza que se estende S at
chegarmos extremo da Punta de
Neixn, na que se encrava o Castro
Pequeno, un dos poboados fortifica-
dos mis antigos de Galicia, constru-
do e habitado longo da chamada 1
Idade do Ferro (sculos VIIIV a. C.).
Situada nunha posicin estratxica,
cunha ampla visibilidade sobre o con-
torno e orientada cara mar, esta pe-
quena pennsula foi habitada por un
grupo de familias pertencentes po-
bo dos Prestamarcos, dedicados fun-
damentalmente agricultura, a gan-
dera, o marisqueo e a metalurxia do
bronce. Dentro do espazo amurallado
podemos contemplar as runas, debi-
damente consolidadas, das casas cir-
culares nas que habitaba esta xente.
Orixinariamente estaban formadas
por un zcolo de pedra e paredes de
pallabarro, que servan para suxeitar
unha cuberta cnica de colmo.
O camio de volta permite percorrer,
nun agradable paseo, a beira O da
terraza e atravesar o interior do re-
cinto do Castro Grande, no que pode-
mos contemplar restos de muros co-
rrespondentes a vivendas erguidas
durante a poca romana. Dende aqu
subimos parapeto, cruzamos o foxo
e camiamos de novo cara Centro
Arqueolxico cruzando un vizoso pi-
eiral habilitado como rea recreati-
va, zona na que se celebra a come-
zos de agosto a famosa Romara de
Neixn, unha celebracin festiva de
indubidable interese folclrico, que
nos lembra que a Punta de Neixn
segue sendo un espazo social vivo, e
non s unha runa arqueolxica.
Condicins de visita
O Centro Arqueolxico de Barbanza
pode ser visitado de martes a venres
en horario de 10:00 a 14:00 e de
18:00 a 21:00 horas, e os sbados e
domingos s pola ma. O seu n-
mero de telfono 981 843 810.
Informacin adicional
Ayn Vila, X. M. (coord.) (2005): Os
Castros de Neixn (Boiro, A Coru-
a). A recuperacin dende a Ar-
queoloxa dun espazo social e pa-
trimonial, Serie Keltia, 30. Noia: To-
xosoutos (371 pxinas).
| 18 |
Castro de Baroa
X: 497500
Y: 4727125
Castro A Cid de Borneiro
X: 503996
Y: 4782634
Situado no remate occidental da pennsula do Barbanza, na fre-
guesa de Baroa, concello de Porto do Son (A Corua), ocupa a to-
talidade dunha pennsula homnima, tamn coecida como Punta
do Castro, cunha extensin duns 22.622 m
2
. un castro de peque-
nas dimensins, pero de grande interese turstico pola sa locali-
zacin. A sa beleza paisaxstica, xunto coa prctica do surf e do
nudismo, fixeron deste castro un dos mis visitados de Galicia.
Accdese a el seguindo 4,3 km a estrada que do Porto do Son sae cara
a Ribeira. Un sinal, nun lugar onde hai un bar e un aparcamento, indica
o desvo, que hai que realizar a p, percorrendo un vello camio, lousa-
do a treitos, duns 600 m, que morre xusto na entrada do xacemento.
Pola sa situacin a rentes do mar, temos sobre el unha visin pa-
normica xa desde media costa do camio. chegar istmo, ve-
mos un foxo escavado na rocha, seguido dunha primeira muralla
que, en orixe, pechara todo o istmo a xeito de antecastro. Unha
potente muralla permite, por medio dun acceso en escadas, aca-
dar unha primeira plataforma, da que, grazas a outra escaleira,
talvez a mis monumental de toda a Cultura Castrexa, se pode ac-
ceder segunda plataforma, totalmente chea de casas, o mesmo
que a primeira. Un carreiro de a p, bordeando os cants sobre o
mar, leva terceira e mis elevada das zonas do castro, cunha al-
tura que chega s 25 m de cada libre sobre o mar.
Citado polo Padre Sarmiento, foi parcialmente escavado por Se-
bastin Gonzlez Garca Paz, por Jos Mara Luengo Martnez e por
Francisco Calo Lourido. Os niveis estratigrficos permitiron ver tres fases no
xacemento e o espolio recollido indica que tivo unha vida moi curta, inde-
pendentemente de que, xunto con materiais do s. I a. C. apareceran uns frag-
mentos de nfora, probablemente de procedencia pnica, que nos poderan
achegar, por paralelos, s sculos IVIII a. C., o que non permite deducir con
certeza unha ocupacin habitacional. O que sabemos seguro que estivo ac-
tivo durante o s. I a. C. e que a sa vida rematou polas fins do s. I d. C.
Os seus habitantes, pertencentes pobo dos praestamarci, que ocupaban to-
do o Barbanza, viviran da pesca, como indican os cuncheiros, e tamn da
gandera, mis que dos traballos agrcolas, e posiblemente do comercio, a
xulgar pola gran cantidade de fragmentos de nforas romanas vinarias. Cm-
pre destacar que, nunha das ltimas campaas, foi atopada unha arracada
de ouro, a primeira que apareceu en proceso de escavacin en toda a Cultu-
ra Castrexa, estando perfectamente datada no cambio de Era.
Condicins de visita
O acceso totalmente libre. Carece de apoio informativo, pero na vila de Por-
to do Son hai un centro de interpretacin, no que se organizan visitas guiadas.
Informacin adicional
Calo Lourido, Francisco (1997): Castro de Baroa. (Concello de Porto do Son).
Santiago de Compostela.
Castro de Baroa
Localizacin
e accesos
Que ver
| 19 |
Castro A Cid de Borneiro
X: 503996
Y: 4782634
Localizacin
e accesos
Que ver
Castro A Cid de Borneiro
O castro da Cid sitase Norte da aldea de Borneiro, nunha zo-
na actualmente dedicada a monte baixo con presenza de abun-
dantes pieiros e carballos. O acceso mis doado faise dende a es-
trada local BaioPonteceso, onde 500 m despois de deixar atrs as
ltimas casas da aldea de Borneiro veremos un desvo, sinalizado,
xacemento. Neste punto existe un amplo espazo habilitado pa-
ra aparcadoiro, debendo a partir de aqu seguir un camio de a
p, que despois de 200 m remata na porta de entrada castro.
A Cid de Borneiro un bo exemplo de castro de tamao medio,
no que a presenza dun amplo espazo habitacional, posto descu-
berto nas escavacins arqueolxicas desenvolvidas de xeito descon-
tinuo entre os anos 1932 e 1990, permite comprender de forma
clara, e facilmente asumible, as caractersticas arquitectnicas mis
importantes deste tipo de xacementos.
A parte central do castro constiteo a croa, onde se atopan a tota-
lidade das construcins dedicadas a vivenda, e est delimitada en
todo o seu permetro por un parapeto de terra, de altura variable,
que anda conserva no seu interior os restos da muralla defensiva.
Anda que a maior parte das edificacins presentes nesta zona amo-
san planta circular, tamn existen as de planta cadrada ou rectangu-
lar con esquinas redondeadas, conservando anda moitas delas a la-
reira, e en menor nmero a porta de entrada. Na distribucin de par-
te destas edificacins, sobre todo nas situadas na zona central, apr-
ciase unha disposicin formando pequenos grupos de vivendas, que posible-
mente denote a presenza de diferentes grupos familiares.
O acceso croa realzase dende o denominado barrio de entremurallas, situa-
do Leste, entre a muralla que delimita a croa e a que separa este barrio do
exterior. Para acceder interior da croa haba que atravesar previamente es-
ta barriada. Nela non existe ningunha construcin que se considere que pui-
do ser utilizada como vivenda, interpretndose como unha zona que os habi-
tantes do castro, ademais de utilizala para abastecrense de auga mediante
o uso dunha fonte al localizada, usaran para a realizacin de actividades es-
pecializadas, como por exemplo o traballo dos metais.
Condicins de visita
A visita xacemento gratuta, e pode realizarse en calquera poca do ano
de forma libre. Durante os meses de vern e na semana de Pascua existe un
servizo de visitas organizado, coa participacin dun gua, creado polo Conce-
llo de Cabana de Bergantios.
Informacin adicional
Romero Masi, A. (1987): Castro de Borneiro. Campaas 198384. Arqueo-
loxa/Memorias, 7. Xunta de Galicia.
| 20 |
Punta dos Prados
X: 595719
Y: 4842052
O castro de Punta dos Prados localzase carn do porto de Espasan-
te (Ortigueira, A Corua). O acceso moi sinxelo, ags unha curta su-
bida final por escaleira. Partindo de Ortigueira pola estrada que leva
a Viveiro, chegaremos a Espasante logo duns 6 km. O desvo para o
porto de Espasante atoparmolo a man esquerda, fronte da estacin
de FEVE. Dende al tense unha boa visin do castro e as sas mura-
llas, final da praia e do porto. Para chegar xacemento teremos
que tomar o devandito desvo, atravesar Espasante e chegar porto.
Na sa entrada hai dous edificios, e detrs deles unha pequena praia,
dende a que se accede castro subindo unha escaleira de madeira.
Unha vez rematada a subida dende a praia, o visitante atoparase
no extremo do que unha vez foi un dos dous foxos defensivos do
castro, hoxe recheo. s dous lados rguense os impoentes restos
das das murallas do poboado. Detrs da muralla da esquerda
atpase o que foi o espazo de vivendas, no que polo de agora non
hai restos visibles. dereita, s ps da outra muralla, discorre un
camio de lousas que daba acceso castro. Este camio prolon-
garase aln do que at o de agora foi escavado, superando un se-
gundo foxo ben visible no terreo.
Os restos visibles dun edificio corresponden que se coece co-
mo un monumento con forno. Estas construcins, empregadas
para baos de vapor, cocense dende hai tempo en varios cas-
tros. O de Punta dos Prados ten unha conservacin mellor que
outros. O visitante poder ver, entrada, varios muros que son os restos de
dous pequenos cuartos. Detrs deles sitase a estancia principal, un espa-
zo pechado e baixo, que conserva un extraordinario chan de lousas e mais
o arranque da cuberta a das augas. No fondo hai unha cubeta, tamn de
lousas. Nela depositarase a auga que se transformara en vapor coa calor.
A calor vira do lume feito no buraco que se ve sobre a cubeta, anda hoxe
arroibado pola dita calor.
A construcin do edificio termal ocorreu logo de que o castro tivese sido ocu-
pado xa por un tempo. Como o visitante poder ver, o edificio ocupa unha
parte do que antes foi un foxo defensivo.
Condicins de visita
Os cants que rodean o castro son perigosos, polo que se aconsella andar
amodo e ter conta dos pequenos. A Fundacin Federico Macieira a res-
ponsable do mantemento do castro. No seu Centro Arqueolxico, en Orti-
gueira, o visitante poder atopar mis informacin, ademais dun audiovisual
cunha recreacin virtual do edificio termal.
Informacin adicional
Ramil Gonzlez, E. (19951996). O monumento con forno do castro dos Pra-
dos (Espasante). Memoria de investigacin, Brigantium, 9, pp. 1360. A Co-
rua: Museo Arqueolxico do Castelo de Santo Antn.
Punta dos Prados
Localizacin
e accesos
Que ver
Provincia de Lugo
| 22 |
Castro de Viladonga
X: 631110
Y: 4780155
Este sitio arqueolxico destacou sempre na paisaxe polo
seu carcter monumental, xa que ocupa todo o cumio
dun outeiro, a 560 m de altura, desde o que se abrangue
un amplo panorama sobre a comarca lucense da Terra
Ch e as serras de Monciro, Pradairo e Meira. Pertence
concello de Castro de Rei, e localzase a 23 km Nords
da cidade de Lugo, moi preto do km 70 da estrada
N640, de Lugo a Oviedo pola Veiga do Eo, que o acce-
so mis doado e que conta coa sinalizacin adecuada.
Outra forma de chegar desde a estrada comarcal de Lu-
go a Abadn por Castro de Ribeiras de Lea, onde tamn
existe sinal indicativo.
Iniciadas as sas escavacins por Manuel Chamoso La-
mas en 1971, e proseguidas por Felipe Arias Vilas desde
1982, este xacemento, por mor da continuidade dos tra-
ballos arqueolxicos e, desde 1985, tamn musesticos,
converteuse nun exemplo paradigmtico de castro galai-
coromano do noroeste e de museo de sitio.
As pois, ademais da vintena de campaas de escavacin
realizadas ata agora, e anda en curso, desde 1986 e de
xeito ininterrompido con periodicidade aproximadamen-
te anual, prestouse atencin tamn s necesarios labores
de limpeza e consolidacin do castro, co fin de mantelo
en boas condicins de conservacin, favorecendo as o
seu papel cultural, educativo e turstico, e potenciando
mximo os seus valores patrimoniais.
Viladonga constite un verdadeiro modelo formal de cas-
tro de interior, con varias murallas e foxos sobre todo
polo lado de nacente que acollen dous amplos ante-
castros ou reas de expansin ben delimitadas e unha
extensa croa ou acrpole duns 10.000 m
2
. O conxunto do
xacemento abranguido polas murallas mis exteriores
chega case a 4 hectreas completas. Nesta croa central
onde se encontran a maiora das construcins escavadas
ata agora, dispostas redor dunhas ras ou espazos de
paso perfectamente organizados, un en direccin
NorteSur, outro na LesteOeste, e unha rolda interior pa-
ralela muralla principal. Ademais das construcins que
evidencian ser vivendas soas ou formando conxuntos
agrupados ou barrios, documntanse reas para servi-
ren de almacn, de obradoiro, de curral ou para outras
funcins; no interior da croa destcase unha gran cons-
trucin alongada de posible uso social ou comunal.
Todas estas construcins estn feitas de pedra de lousa ou
xisto, pero teen s veces grandes cachotes de seixo bran-
co nos seus alicerces e, xeralmente, nos ngulos e esquinas.
As de planta circular ou muros curvos cubranse con teito de
Castro de Viladonga
Localizacin
e accesos
Que ver
| 23 |
palla ou colmo, e as cuadrangulares e
de muros rectos usaban tellas de barro
de introducin romana (tegulae e im-
brices), moi abundantes entre os ma-
teriais aparecidos no castro.
Entre estes numerosos e moi varia-
dos materiais achados, que son os
que se gardan, estudan, interpretan
e se exhiben selectivamente no mu-
seo do sitio, pdense destacar, polo
seu significado histrico e cultural e
tendo en conta a duracin cronolxi-
ca dalgns deles, algunhas mostras
singulares de ourivera como torques
e unha arracada de ouro, as numero-
sas moedas de ouro, prata e bronce
(en especial dos sculos IV e V d. C.),
as abundantes e s veces moi ori-
xinais, como dous pasarrendas bron-
cneos pezas de adorno de persoas
e cabaleras, algunhas armas e moi-
tas ferramentas de pedra, bronce e
ferro, elementos de xogo, certa va-
riedade de vidros, numerosos mu-
os manuais algns planos, pero a
maiora xiratorios e, por suposto,
abundantsimas mostras de cermi-
ca, tanto de tradicin castrexa como
pertencentes a modelos romanos e
de importacin comns de cocia
e de mesa, terra sigillata incluso moi
tarda, etc..
Estes e outros achados, xunto coas
estruturas defensivas, espaciais e de
habitacin do castro, evidencian un
poboamento moi prolongado, im-
portante sobre todo entre fins do s.
II e mediados do V d. C. polo me-
nos, e fan de Viladonga un xace-
mento singular e un sitio clave para
coecer, estudar e comprender a de-
cisiva etapa histrica de Galicia que
a romanizacin, representada aqu
nun asentamento do medio rural, de
clara configuracin castrexa pero de
caracterizacin e cronoloxa galai-
coromana, e vinculado tanto
mundo tardo das villae como recep-
tor da influencia dunha cidade prxi-
ma como Lucus Augusti.
Condicins de visita
O castro de visita libre e gratuta e
est permanentemente aberto en ho-
ras dirnas durante todo o ano. O mu-
seo anexo, complemento fundamen-
tal do sitio e xestionado pola Xunta de
Galicia, abre de 10 a 20 h (de 10 a 19
h de novembro a febreiro e de 10 a 21
h en xullo e agosto), e s cerra os das
24, 25 e 31 de decembro e 1 e 6 de
xaneiro. A visita libre e xeralmente
gratuta por mor das exposicins tem-
porais que acompaan a mostra per-
manente do museo, concibidas ambas
de xeito ameno e didctico, pois o
centro ten unha gran vocacin cultural,
educativa e tamn turstica, apoiada
por unha activa Asociacin de Amigos
desde 1989 (www.aaviladonga.es, e
tamn o sitio oficial http://museocas-
troviladonga.xunta.es).
Informacin adicional
Arias Vilas, F. (1997): El Castro de
Viladonga (Lugo): 25 aos de Inves-
tigacin y Patrimonio cultural, Estu-
dios Bercianos, n 23, pp. 1831.
Ponferrada.
Arias Vilas, F. (1997): Comunicacin,
difusin e didctica. O caso do Mu-
seo do Castro de Viladonga (Lugo),
Xornadas sobre Administracins Au-
tonmicas e Museos (Santiago de
Compostela, 1996), pp. 227253.
Santiago de Compostela.
Arias Vilas, F. e M. C. Durn Fuentes
(1996): Museo do Castro de Viladon-
ga (Castro de Rei, Lugo). Santiago de
Compostela.
Croa. Boletn da Asociacin de Ami-
gos do Museo do Castro de Viladon-
ga (anual desde 1991, vid. ndices).
| 24 |
Castro de Zon
X: 630087
Y: 4809640
O Castro de Zon encntrase situado no val de Mondoedo, cara
metade da ladeira Oeste, a 300 metros de altitude. Sitase enriba
dunha pequena chaira que se introduce lixeiramente no val e as, con
esta maior altura c contorno, pdese contemplar toda a planicie.
Para poder chegar Castro de Zon desde Mondoedo hai que
dirixirse Mosteiro dos Picos que se encontra sinalizado e
desde al seguir recto pola estrada asfaltada pola que se sobe. A
partir deste punto, a 1 km aproximadamente, hai un camio de
terra no lado esquerdo que nos levar recinto da Croa. Neste ca-
mio no primeiro cruce hai que seguir recto, no segundo esquer-
da e de a recto ata o Castro.
Neste xacemento arqueolxico, que conta cunha superficie total es-
timada en algo mis de sete hectreas, podemos contemplar, en pri-
meiro lugar, a sa estrutura de superficie en catro zonas diferencia-
das, a distintas alturas e que reciben catro nomes diferentes: A
Croa, A Croa Pequena, O Castro e O Castro de Abaixo. Nun
breve paseo por elas poderemos observar como a forma principal de
defensa son os grandes desniveis naturais que presenta o recinto co
seu contorno, pero tamn visualizaremos como en todos os recintos
hai estruturas ptreas que marcan os seus lmites: unhas seran con-
temporneas asentamento no castro e outras son posteriores, pos-
to que se asentan sobre os muros derrubados das vivendas.
En segundo lugar, no recinto identificado como A Croa, nunha rea de 500 m
2
,
pdese contemplar un conxunto de vivendas que se corresponden coa derradei-
ra ocupacin do xacemento, que se data en poca romana, entre os sculos II e
V d. C. O interesante desta parte, na que non se levou a cabo unha restauracin
definitiva, a mestura de tipos de estruturas e como algunha est construda ca-
se con retallos de muros, anda que entre todo isto temos que destacar unha vi-
venda cun grao de conservacin altsimo, posto que os muros chegan a unha al-
tura de 1,40 metros, o que permitiu que se conserven nela das vents.
Condicins de visita
Dentro do recinto as visitas son libres, anda que estn apoiadas por das
mesas interpretativas nas que se explica con mis detalle o xacemento no
seu conxunto e unha parte da rea escavada. Aqu inclese unha reconstru-
cin virtual de como seran das das vivendas de Zon.
Informacin adicional
Vigo Garca, A. (2005): Escavacins no Castro de Zon (Mondoedo),
20022003, en Minius, vol. XIII. Ourense.
Vigo Garca, A. (2006): Castro de Zon (MondoedoLugo). Campaa
2005. Avance de resultados, Gallaecia, n 25, Dep. de Historia I. Santiago de
Compostela: USC.
Castro de Zon
Localizacin
e accesos
Que ver
| 25 |
Castro de Fazouro
X: 637410
Y: 4829458
Localizacin
e accesos
Que ver
Castro de Fazouro
O Castro de Fazouro est situado Leste da praia de Arealonga, no
lugar de Punta do Castro, na parroquia de Fazouro (Foz, Lugo). Para
acceder xacemento hai que coller a estrada N642, sando de Foz
en direccin a Burela. Pasando o lugar de Fazouro atopamos un des-
vo dereita, sinalizado, que nos leva cara apeadeiro do tren (FEVE)
e praia de Arealonga. Trtase dun asentamento costeiro que apro-
veita un pequeno promontorio que se mete no mar, con fortes acan-
tilados en todo o seu permetro, ags no istmo que o une con terra.
A sa configuracin sinxela, pois pose un s recinto defendido
por un foxo escavado no istmo, actualmente reenchido de forma
parcial. No seu sector oriental, o mellor conservado, acada os 18
m de ancho e unha profundidade que chega ata os 12 m.
A rea habitada ocupara todo o promontorio, anda que pode
asegurarse que unha boa parte do xacemento se perdeu debido
accin erosiva do mar. Na sa zona setentrional, e beira do acan-
tilado, atpase a rea escavada onde se puxeron descuberto os
restos de nove construcins realizadas con cachotera de xisto. Son
na sa maiora de planta cadrada coas esquinas redondeadas, e es-
tn dispostas redor de tres espazos abertos lousados, conforman-
do posibles unidades domsticas diferentes. Presentan, ademais, di-
ferentes elementos interiores, coma fogares de planta rectangular e
bancos corridos. Apegada a unha das construcins atopase unha es-
caleira, da que se conservan dez chanzos, o que suxire a existencia
de niveis superiores. En particular hai que sinalar unha estrutura, a
mis meridional, que difire das demais nos materiais empregados no seu acon-
dicionamento, xa que presenta restos dun revocado interior nas paredes e un
pavimento en perfectas condicins realizado cun morteiro de cal, area e seixos.
Tendo en conta os resultados das escavacins e o estudo dos materiais ato-
pados, pdese inferir unha ocupacin do xacemento que vai dende o s. I d.
C. ata o s. IV d. C., testemundose diferentes reordenamentos do espazo
habitable, coa construcin de novos muros medianeiros e a modificacin da
planta nalgunha das construcins.
Condicins de visita
O xacemento est sinalizado dende o cruce da estrada N642, e pdese visitar
libremente. Accedese facilmente interior a travs dun recheo duns 10 m de
longo por 4 m de ancho que atravesa o foxo. Xa dentro do recinto, e uns me-
tros antes de chegar rea escavada, instalouse recentemente un panel expli-
cativo no que se expoen diversas consideracins xerais sobre a Cultura Cas-
trexa. Hai que sinalar que a zona escavada foi consolidada hai anos, levantn-
dose varias fiadas novas nos muros das construcins e sinalizando a recente
achega cun elemento separador consistente nunha cuarcita de cor clara.
Informacin adicional
Carrera Ramrez, F. (1991): Castro de Fazouro (Foz, Lugo), Arqueoloxa/In-
formes, n 2, pp. 291293. Xunta de Galicia.
| 26 |
Castro da Torre
X: 649000
Y: 4720220
O coecido como Castro da Torre atpase no lugar de Sobredo, pa-
rroquia de Folgoso, concello de Folgoso do Courel, provincia de Lu-
go. Para chegar cabo del partimos da estrada LU651, de Quiroga
a Seoane do Caurel, e no seu quilmetro 30,2 desviarmonos po-
la estrada que vai val de Luzara e O Incio por Seceda. Entre os
puntos km 1,7 e 2,1 esta estrada bordea o xacemento, e atopa-
mos un carreiro de a p que hai que ascender durante uns 300 m,
salvando un desnivel de 40 m para chegar entrada do castro.
O esporn de lousa sobre o que se asenta o castro, de 150 m de
lonxitude e 50 m de ancho, orientado NOSL, emerxe practicamen-
te exento uns 30 m sobre o nivel do terreo que o circunda, polo
que practicamente inexpugnbel, xa que as sas paredes meri-
dional e setentrional son completamente verticais, mentres que
polos extremos, de peor defensa natural, se complementou esta
cunha serie de actuacins antrpicas. As, polo NO, que a zona de
unin do esporn co monte, escavouse un potente foxo de 120 m
de longo e de entre 5 e 20 m de ancho, afondando uns 16 m, men-
tres que polo SL, actual acceso e zona na que a pendente mis
suave, se deseou unha sucesin de tres foxos dispostos en chan-
zos, tapizndose os espazos intermedios con lousas fincadas.
O urbanismo deste poboado castrexo vn definido pola adapta-
cin medio. Debido vertical e abrupto do relevo no que est
concibido, o seu permetro est completamente aterrazado me-
diante a construcin de murallas/socalco e rebaixes na rocha, pa-
ra lograr superficies horizontais sobre as que asentar as diversas constru-
cins, e o seu carcter de superficie lineal determinou a creacin dunha ra
principal que percorre lonxitudinalmente o poboado e que o distribe e ar-
ticula axudado por ras travesas perpendiculares a aquela. Estas vas son
fundamentais no tratamento das augas pluviais, conducndoas cara alxibe
existente na entrada, por unha banda, e forzando a evacuacin e a drenaxe
por outra, axudadas por unha serie de canalios escavados para ese fin.
Dentro das construcins de paredes de lousa e seixos nas fiadas inferiores
das zonas hmidas temos que distinguir tres modelos: de planta circular,
rectangular con esquinas redondeadas e rectangular en ngulo recto. Neste
ltimo exemplo confirmouse a existencia de dous andares, accedndose
superior por un patn exterior vivenda. Os materiais recuperados nas esca-
vacins sitannos o uso deste castro entre os sculos I e IV d. C.
Condicins de visita
O nico acceso dispoible pode resultar dificultoso, por mor do pino e angos-
to do carreiro. Non de doada visita para xente con dificultades fsicas. A ve-
xetacin adoita impedir unha correcta visualizacin das estruturas.
Informacin adicional
lvarez Nez, A. (1995/1996): Castro da Torre de Sobredo, O Caurel: Infor-
me de la intervencin arqueolgica de 1993, Boletn do Museo Provincial
de Lugo, n 7, v. 2, pp. 932.
Castro da Torre
Localizacin
e accesos
Que ver
| 27 |
Castro de Santa Mara
do Castro
X: 660044
Y: 4747884
Localizacin
e accesos
Que ver
Castro de Santa Mara do Castro
O poboado castrexo de Sta. Mara localzase na zona oriental gale-
ga, Oeste da Serra dos Ancares, concretamente na marxe es-
querda do ro Quinds, afluente do curso alto do ro Navia.
Accedese xacemento desde a Autova A6 MadridA Corua,
sando no desvo que hai cara s Ancares e Navia de Suarna, onde
se enlaza coa comarcal L722. altura da localidade de San
Martn (km 14), nada mis cruzar o ro Navia, cllese outra estra-
da en direccin a Cervantes, e unha vez pasada a localidade de
Sabadelle, aproximadamente a uns catrocentos metros debemos
tomar unha pista que vai ladeira abaixo cara capela de Santa
Mara de Cervantes, onde se acha o castro.
O castro un poboado de nova planta, cunha ocupacin contem-
pornea explotacin, en poca romana, das minas aurferas sobre
as que se sita. Presenta nivel de ocupacin xeneralizado, que pui-
do datarse, a partir das anlises radiocarbnicas e dos elementos
de cultura material, entre o ano 50 a. C. e o sculo II d. C., cunha
vida continuada e un crecemento interior que pode detectarse en
pequenas modificacins construtivas.
Nun momento moito mis tardo, e polo menos a partir do scu-
lo XIV, o esporn comezou a ser utilizado como necrpole cristi,
configurada por tumbas de inhumacin das que se escavaron un
total de 63 enterramentos, funcin que desempea o lugar ata
hoxe en da.
O asentamento presenta unha superficie maior dunha hectrea. O recinto su-
perior, de forma ovalada, est ben delimitado no seu permetro por unha
muralla de aterrazamento realzada na sa parte Norte a xeito de parapeto,
e separado da ladeira por tres lias de foxos, que foron construdos aprovei-
tando a forza da auga, que sa vez canalizada cara s explotacins au-
rferas prximas.
Os grupos familiares da comunidade indxena que habitou o castro ocupaban
cadansa cabana. A distribucin do espazo dentro das cabanas tia varios
niveis, para o que nalgns casos se acondicionaban das entradas vivenda
a diferentes alturas. A disposicin de dous ou mis niveis facase por medio
de faios de madeira apoiados en rebaixes realizados nos muros, e que segu-
ramente non cerraban completamente os distintos espazos. No piso inferior
construase o fogar e nalgns casos aparecen restos de bancos corridos e
asentos apegados parede.
Respecto s elementos internos que se conservan destacan os fogares, for-
mados por unha placa de arxila apegada a un pequeno murete que funciona
como paraventos entre a porta e o interior.
Condicins de visita
A visita xacemento libre en calquera poca do ano e pode realizarse en
combinacin con rutas de sendeirismo na rea dos Ancares.
Provincia de Ourense
| 30 |
Castro de San Cibrao de Las
X: 579999
Y: 4690444
O castro de San Cibrao de Las encntrase situado sobre
os afloramentos granticos que dominan a marxe dereita
do ro Mio, desde Ourense ata Ribadavia. Desde a sa
posicin domina visualmente toda a conca do Barbanti-
o, as terras que chegan ata o Arenteiro polo Oeste, e os
rebordos montaosos que conforman os contrafortes do
lado Sur da Serra de Faro.
O castro sitase a uns 18 km da cidade de Ourense, e ten
acceso tanto desde a autova OurenseVigo (ou ben a na-
cional OurenseVigo) como desde a nacional OurenseSan-
tiago. En ambos os casos debemos desviarnos nas sadas
cara localidade do Carballio e despois cara a Ourantes,
seguindo os sinais indicativos que existen nestas estra-
das cara Castro.
O xacemento, anda que se localiza nun punto estratxi-
co cunha ampla visin sobre o territorio, non conta po-
rn cunhas condicins naturais que o fagan dificilmente
accesible. Por este motivo tivo que delimitarse cun am-
plo conxunto de murallas e foxos que remarcan a sa si-
tuacin na paisaxe e que lle confiren unha gran monu-
mentalidade. A superficie delimitada de case dez hec-
treas, que o converten nun dos maiores poboados cas-
trexos de Galicia, con paralelos formais coas citanias da
etapa final da poca castrexa do Norte de Portugal, co-
mo Sanfins ou Briteiros. Cronoloxicamente sitase entre
o sculo II-I a. C. e o sculo II d. C., xa en contacto co
mundo romano.
Morfoloxicamente pose dous recintos concntricos, li-
xeiramente alongados en sentido NorteSur delimitados
ambos por murallas, con dous accesos claros polo Leste
e o Oeste. No recinto exterior o amurallamento dobre
en gran parte do seu permetro, igual ca o foxo, reforzn-
dose nos puntos de acceso con outras lias de muralla.
O recinto central apenas un 10% da superficie total do
poboado e bascula cara lado Leste, contra o val do ro
Barbantio. A muralla que rodea o recinto central ten
uns 3 m de espesor e a sa altura orixinal debeu alcan-
zar uns 4 m; a ela accedase por escaleiras que se con-
servan insertas no seu paramento interior e que a con-
verten sa vez nun paso de rolda.
O recinto exterior esta delimitado pola muralla, que po-
se longo do seu permetro interior unha rolda e ac-
cesos a travs de escaleiras sa parte superior. As por-
tas abertas nas murallas Oeste e Leste teen corpos
de garda, igual cs do recinto central, presentndose as
entradas consecutivas da muralla mis exterior do sec-
Castro de San Cibrao de Las
Localizacin
e accesos
Que ver
| 31 |
tor Oeste apegadas para evitar a
confrontacin de ambos os accesos.
Nas ltimas intervencins documen-
touse no lado Sur a existencia dunha
estrutura reforzada nesta muralla
exterior, que se desenvolva en altu-
ra, de forma que desde ela podan
mellorar a visibilidade neste sector,
onde a accesibilidade castro
mis fcil.
O poboado foi concibido desde a sa
orixe para albergar un gran nmero
de persoas e a superficie interior foi
dividida en parcelas similares para
cada grupo familiar. En cada unha
destas parcelas cada familia cons-
truu a sa vivenda composta por
varias construcins, e a medida que
pasou o tempo foron evolucionan-
do, amplindose ou dividndose se-
gundo os casos. Todas as vivendas
dispense no recinto exterior, re-
dor de ras radiais que comunican a
rolda inferior e a superior a modo
de eixes circulares. O grupo de cons-
trucins que configuran unha viven-
da comparte un espazo aberto ou
patio comn, mentres que son inde-
pendentes de cara a outras unida-
des que se encontran anexas. Estn
concibidas como lugares de residen-
cia e traballo, dedicando cada de-
pendencia a funcins distintas, rela-
cionadas coas formas de vida de fa-
milias agricultoras e gandeiras: al-
macns de alimentos; cocia; zonas
auxiliares para o traballo, os utensi-
lios ou os animais, etc. Tanto a sa
arquitectura domstica coma o en-
xoval son similares s documenta-
dos noutras comunidades indxenas
castrexas do Noroeste.
Respecto s espazos pblicos que po-
deran ter sido construdos en San Ci-
brao de Las s se documentou a exis-
tencia dunha fontealxibe. Sitase
moi prxima porta de poente.
unha construcin realizada para apro-
veitar unha fonte natural. Componse
dun depsito con escaleiras que per-
mita reverter a partir dunha canle
cortada na muralla e que desaugaba
no foxo hoxe en da cheo de terra. A
estrutura estivo cuberta seguramen-
te cunha bveda construda por
aproximacin de fiadas. Dada a gran
superficie do asentamento, temos
que supoer a existencia de mis
puntos de acumulacin de auga que
abastecera a poboacin.
Condicins de visita
O acceso en vehculo moi cmodo,
e pdese estacionar practicamente
p do xacemento. A visita libre e
pode realizarse en calquera poca do
ano. Na actualidade estase a cons-
trur un gran Centro de Interpretacin
da Cultura Castrexa, que facilitar a
comprensin deste e doutros xace-
mentos castrexos en Galicia.
Informacin adicional
Rodrguez Cao, C.; M. Xusto Rodr-
guez e F. Faria Busto (1993): A Cida-
de de San Cibrn de Las. Coleccin
Guas do Patrimonio Cultural, IV, Ou-
rense: Fundacin Caixa GaliciaGrupo
Marcelo Macas, 61 pp.
Infante Roura, F.; J. M. Rey Garca; E.
Rodrguez Puentes; e M. J. Talln
Nieto (2004): El Parque Arqueolgico
de la Cultura Castrea. Bases para su
formalizacin, RGPA Cadernos 2.
Santiago de Compostela: Xunta de
Galicia, 91 pp.
| 32 |
Castromao
X: 584620
Y: 4668428
O xacemento arqueolxico de Castromao, ocupado desde
o sculo VII/VI a. C. II/III d. C. (Idade do Ferro e poca
Romana), sitase na parroquia de Sta. Mara de Castro-
mao, concello de Celanova, SO da provincia de Ourense.
Para chegar a el situmonos entrada da vila, vindo des-
de Ourense pola N540, pero en lugar de tomar a circun-
valacin cara a Portugal metmonos no ncleo urbano.
No primeiro cruce xiramos cara dereita pola C531 a
Cortegada, sentido Norte e ascendente, ata que a uns 600
metros encontramos un ancho cruce con rotonda e espa-
zo axardinado. Deixamos a estrada principal e tomamos a
variante esquerda que leva a Quintela de Leirado. pa-
sar o km 1 dobramos dereita, por onde sinala a Aceve-
do do Ro, e continuamos ascendendo ata que, apenas
pasado o km 2, tomamos unha pista asfaltada a man de-
reita. O monte inmediato, que destaca polo seu perfil
aplanado na cima e en socalcos despois, Castromao. A
100 metros dese cruce cllese unha pista de terra es-
querda, dixase o coche e ascndese ata a mesma base
Suroeste do recinto por un camio de apenas 75 metros.
O xacemento castrexoromano ocupa toda a parte supe-
rior do monte. Na sa cima plana, rochosa polas beiras,
a 732 metros de altitude, sitase un fito altimtrico des-
trudo hai poucos anos por un raio. Est rodeado o recin-
to, dunha extensin de case 20.000 metros cadrados,
cunha muralla dunha lonxitude de 487 metros. O seu ei-
xo mis longo, en sentido LesteOeste, de 175 metros.
Distnguense tres partes ocupadas:
A cima do monte, na que se localizaron os restos mis
antigos e tamn os mis recentes: cimentacin dunha
pequena ermida no seu extremo Leste.
Plataformas intermedias, limitadas por muros de con-
tencin e/ou nivelacin, sobre as que se asentan, pre-
dominantemente, estruturas de forma circular.
Plataforma baixa, a mis ampla do recinto, xa que o
circunda, e protexida pola propia muralla. Aqu encn-
transe a maior parte das estruturas postas descuber-
to, xa que onde se centraron os traballos de escava-
cin arqueolxica realizados ata o momento.
Collendo o acceso xacemento desde onde o deixamos
anteriormente, entraremos no recinto castrexoromano
por un carreiro que se inicia dereita, unha vez pasado un
corte aberto ata a parte superior. Este sendeiro lvanos a
unha zona escavada nos ltimos anos (ocupada desde o
S. I d. C. ata principios do S. III d. C.), na que se poden ver
unha serie de estruturas, parcialmente descubertas, de
Castromao
Localizacin
e accesos
Que ver
| 33 |
entre as que destaca un patio rectan-
gular, e unha estrutura circular com-
pleta cun piso que est 90 cm por de-
baixo do nivel de acceso. pasar de-
baixo dunha gran rocha que na sa
parte superior ten uns gravados ru-
pestres: agrupacin de pequenos re-
baixes circulares, continuaremos en
sentido Leste seguindo a propia traza
da muralla que protexe o recinto de
xeito case circular.
Unha vez pasado outro corte, en senti-
do NorteSur, que atravesa toda a aba
do monte mostrando unha serie de
paredes se subimos por un lateral,
chegarase plataforma superior desde
onde gozaremos dunha vista especta-
cular, entramos nunha zona protexi-
da con rede de arame, pero que ten o
seu acceso aberto. Nun primeiro mo-
mento, encontrmonos cunha zona es-
cavada en cuadrculas que deixan ver
unha serie de estruturas circulares, li-
mitadas pola muralla que domina so-
bre o lugar de Sta. Mara de Castro-
mao. Continuamos por este carreiro
desde o que observamos gabias aber-
tas de forma moi irregular, que nos
amosan estruturas preferentemente
circulares, algunha delas con vestbulo.
Mis adinte a zona escavada ensn-
chase, e aprcianse unha serie de pla-
taformas con chanzos, ata tres mis
outras das por enriba apenas escava-
das. Na superior destaca a presenza
dunha grande estrutura rectangular,
de 18 metros de longo por 6 de ancho,
dividida en tres partes polo interior, e
que se asenta sobre outras estruturas,
anteriores, que sobresaen por debaixo.
Baixo un muro de contencin hai ou-
tras estruturas xeralmente circulares e
que ofrecen singulares variacins. Ou-
tro muro de contencin d paso pla-
taforma inferior na que, un pouco mis
adiante, nos encontramos co barrio
mis interesante e estudado do xace-
mento, que nos ofrece parte de ra
lousada ou estruturas circulares e cua-
drangulares con vestbulos e anexos.
Na sa escavacin recuperronse, en-
tre outros, a Tbula Hospitalis do 132
d. C., un tesourio, un simio esculpido
en pedra, etc. A partir de aqu pdese
camiar sobre a forte e reconstruda
(nun treito de case 90 metros) mura-
lla, con escaleirias interiores de acce-
so, desde a que se observa outro con-
xunto de estruturas.
final da zona escavada, tanto na
plataforma inferior como na inme-
diata superior nivelada por un alto
muro de contencin, ofrcense unha
diversidade de estruturas de diferen-
tes formas, algunhas circulares con
vestbulo, de entre as que destaca
unha, escavada recentemente, que
conserva fogar central.
Sando da zona protexida pola rede e
continuando sobre a traza da muralla
uns 60 metros, chegaremos zona
escavada que nos encontramos
principio do percorrido por este xace-
mento arqueolxico.
Condicins de visita
A visita xacemento libre en cal-
quera poca do ano. En determina-
dos perodos pdense concertar visi-
tas guiadas a travs do Concello de
Celanova. Anda que non existen pa-
neis informativos, a importancia do
conxunto permtelle observar as ca-
ractersticas principais do xacemento
a calquera visitante.
Informacin adicional
Garca Rolln, M. (1971): Memoria
de la excavacin arqueolgica de
Castromao (Caeliobriga). A.E.A. 44,
n 123124. Madrid, pp. 175211.
Orero Grandal, L. (2000): Castromao
(Celanova, Ourense), Brigantium,
12. A Corua, pp. 179185.
| 34 |
Conxunto arqueolxiconatural
de Santom
X: 596510
Y: 4689262
O conxunto arqueolxiconatural atpase a uns 200 m SL do lugar
de Santom, concello de Ourense. Desde un punto de vista xeogr-
fico intgrase nunha unidade de vertente que conforma o rebordo
nororiental da depresin ourens coecida como focha ourens,
formada polo val do Mio e os seus afluentes.
De fcil acceso, situado escasamente a 3 km da capital de provin-
cia, chgase seguindo a estrada que desde Ourense conduce lo-
calidade prxima de Velle, antiga estrada de Monforte, e despois
de cruzar o ro Loa, collendo unha desviacin dereita. Apenas
percorridos 500 m presntanse das alternativas: ben proseguir en
autombil collendo a pista da esquerda, ou ben seguir pola derei-
ta e desde o Colexio Pblico de Mende continuar a p por unha ru-
ta de sendeirismo, que discorre por un fermoso camio.
Neste conxunto pdense ver diferentes asentamentos de distintos
momentos cronolxicos na ocupacin do territorio. Por unha parte
un castro coas caractersticas que o definen desde o punto de vis-
ta paisaxstico, e por outra un poboado galaicoromano nas sas
inmediacins, cunha etapa altoimperial da que apenas se conser-
van restos, e outra baixoimperial que pertencen as estruturas vi-
sibles na actualidade.
En relacin co castro, a ltima intervencin realizada permite con-
templar unha armazn urbana artellada a partir dunha ra central,
que desemboca nun espazo amplo a modo de praza. Este lugar
resultado dun proceso de ocupacin e reocupacin do espazo cas-
trexo, utilizando estruturas preexistentes, que se vern obrigadas a adaptar-
se a unha nova organizacin.
Do poboado tardorromano escavronse das unidades habitacionais, que
con lixeiras variacins reproducen o mesmo esquema funcional, organizadas
a partir dun patio central aberto, a modo de patio con reminiscencias do adro
da casa romana. Outro aspecto que hai que contemplar o valor patrimonial
da natureza, que est asegurado por conservarse un tipo de vexetacin ca-
racterstica da focha ourens cunha gran variedade de especies, algunhas
moi pouco frecuentes nestas latitudes.
Condicins de visita
A visita libre, e nos ltimos anos acometronse traballos de musealizacin
e revalorizacin, que axudan comprensin dos restos por medio de paneis
interpretativos. Existe unha caseta de informacin na que se poden solicitar
visitas guiadas e material informativo: dpticos, folletos, guas, vdeos, etc.
Informacin adicional
Rodrguez Gonzlez, Xulio (2000): Conxunto ArqueolxicoNatural de Santo-
m. Gua Arqueolxica. Ourense.
Peralta Bejarano, I.; X. Rodrguez Gonzlez e Xusto Rodrguez (2004): Con-
xunto ArqueolgicoNatural. Excavacin, consolidacin y musealizacin de
un sector del castro. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza.
Conxunto arqueolxiconatural de Santom
Localizacin
e accesos
Que ver
| 35 |
Cidade de Arme
X: 599658
Y: 4677859
Localizacin
e accesos
Cidade de Arme
A Cidade encntrase no linde das abas que dominan o val da Ra-
beda, no rebordo que separa este do Val do Arnoia, na beira da
dorsal que as delimita e onde afloran os roquedos granticos,
coa formacin de blas tan tpica. longo desa dorsal sitanse
diversos puntos relacionados pola tradicin coa vida da santa e
mrtir Maria.
O acceso fcil e as posibilidades da rede viaria son moitas para
gozar dun agradable paseo e achegarse s vilas inmediatas de
Xunqueira de Amba, Baos de Molgas, Allariz e o propio Ouren-
se. Dende esta cidade o mellor tomar a antiga estrada de Ma-
drid, hoxe estrada direccin Allariz, e tras pasar Taboadela, no
punto km 539,7 da va desviarse esquerda e seguir ata chegar
indicador de Arme, seguindo entn esquerda ata o lugar, e
despois cmpre seguir a p uns catrocentos metros nun ameno
paseo abondoso en augas. Seguindo a estrada chegaremos n-
cleo principal de Santa Maria de Augas Santas, coa sa igrexa ro-
mnica, co sepulcro da virxe e mrtir, punto dende o que, seguin-
do un camio laxeado, algo mis longo, se alcanza tamn o For-
no da Santa e a Cidade de Arme.
Do primitivo poboado protohistrico podemos ver as grandes b-
las granticas que deberon formar parte dunhas das entradas dos
recintos fortificados, dos que apenas se segue a lia xeral nas mo-
reas de pedra que delimitan o contorno de varias plataformas, de
gran desenvolvemento cara poente, seguindo a conformacin
do terreo, e do camio fondo que o bordea.
A intervencin arqueolxica realizada nos anos 194950 permitiulle albis-
car Conde Valvs as trazas de das estruturas construdas cun patio con
columnas, par dunha ra laxeada e outras estruturas apegadas, as como
outras a cota inferior, que evidencian un nivel de ocupacin romana impor-
tante e algns anteriores apenas sospeitados. Destaca a presenza de dous
torsos de guerreiro galaico, hoxe conservados no Museo de Ourense. Ta-
mn se explorou o chamado Forno da Santa, que forma actualmente a
cripta soterrada dunha igrexa romnica de transicin inacabada. Segundo os
seus exploradores trtase dun monumento con forno, que foi sculos despois
reformado e ampliado en relacin coa utilizacin cristi, asocialo lenda
da mrtir Santa Maria, elemento que, xa naquela data, interpretou Conde
Valvs como lugar de bao ritual.
Condicins de visita
A visita libre, anda que cmpre ter presente que os predios que ocupa a Cida-
de son de propiedade particular e hai que respectar a vexetacin. Para o acceso
cripta ou primitivo monumento con forno aconsllase levar unha lanterna.
Informacin adicional
Conde Valvs, Francisco (195051): La Cibd de rmea, en Boletn do Mu-
seo Arqueologico Provincial de Orense, VI, pp. 25100.
Faria Busto, Francisco (2002): Santa Maria de Augas Santas. Guas do Pa-
trimonio Cultural, 7. Ourense: Grupo Marcelo MacasFundacin Caixa Galicia.
Que ver
Provincia de Pontevedra
| 38 |
Castro de Santa Tegra
X: 510950
Y: 4638080
Na sada da vila da Guarda pola estrada de Camposancos,
unha va asfaltada leva ata o cumio do monte. Na sa
parte mis elevada atpanse os restos dun poboado cas-
trexo de grandes dimensins que foron obxecto de suce-
sivas escavacins dende 1914 e que exemplifican bas-
tante ben as caractersticas esenciais dos asentamentos
galaicos durante os primeiros tempos da ocupacin ro-
mana da Gallaecia.
Dende fra, o poboado aparece definido por unha muralla
de cachotera de aspecto pouco slido, que non supera os
160 cm de espesor e que, mis que protexer, delimita o es-
pazo habitacional. brese en dous puntos. O mis visible
a Porta Norte, que se accede por unha rampla en es-
caleira. unha construcin simple, relativamente estreita,
formada en orixe por un gran lintel sobre xambas monol-
ticas. Pasado este punto, metmonos no asentamento.
As cabanas e os seus accesorios son o elemento clave na
organizacin do poboado. A maior parte son de planta cir-
cular ou oval, e unhas poucas de planta mis ou menos
rectangular, seguramente por influencia do mundo roma-
no. Todas aparecen illadas, sen paredes medianeiras. A
cachotera dos muros ira moitas veces recebada e pinta-
da en tons brancos, arrubiados e azuis. En ocasins, as
xambas e linteis monolticos das entradas presentan de-
coracin xeomtrica gravada en forma de sogueados e
entrelazados que lembran os traballos de cestera. Nos
muros iran espetados eses curiosos bloques cilndricos
que nunha das caras levan decoracin a bisel figurando
espirais, trsceles, rosceas, molinetes, ns de Salomn
Pero non todas as cabanas seran vivendas no senso estri-
to. Tamn se detectan almacns. As, a asociacin de vi-
vendas e almacns en unidades pechadas cun patio cen-
tral convrtese no elemento definitorio da organizacin
urbanstica; xunto a eles, o terreo abrupto e irregular for-
zou que se levantasen pequenos muretes de formacin
de terrazas para situar zonas de paso e delimitar espazos.
O colectivo humano que habitaba o poboado tia unha base
econmica de modelo campesio. Numerossimos muos
de pedra poen de relevo a importancia da agricultura ce-
realeira. Pola sa parte, os restos orgnicos recollidos falan
tamn do peso da pesca de baixura e do marisqueo. Ou-
tras evidencias arqueolxicas apuntan comercio marti-
mo romano: a maior parte das cermicas recuperadas son
fragmentos de nforas altoimperiais de modelos empre-
gados para a distribucin de vios correntes, seguramente
da Btica; outros modelos indican que tamn se importa-
ba aceite, se cadra para a iluminacin.
Castro de Santa Tegra
Localizacin
e accesos
Que ver
| 39 |
De cermica indxena son os reci-
pientes para a almacenaxe e o coci-
ado, de pastas escuras e de mode-
lado manual ou con torno lento: va-
sillas sen asas, xerras, fontes de asas
interiores Algns estn decorados
con lias xeomtricas incisas ou es-
tampadas, ou con cordns aplicados.
Pero a carn desta cermica apare-
cen numerossimos restos de varie-
dades tpicas do mundo romano che-
gadas pola va do intercambio: copas
e pteras da cermica campaniana
de pastas finas e caracterstico ver-
niz verde, datables nos tempos in-
mediatos cambio de Era, abun-
dantes fragmentos de cuncas, copas,
pratos, pteras e fontes da cermica
chamada terra sigillata proceden-
tes das olaras itlicas, de pastas de-
cantadas, verniz arrubiado, s veces
decoradas e en moitas ocasins sela-
das co selo do oleiro impreso sobre a
pasta fresca, sen esquecer os pra-
tos, fontes, xerras e vasios de pare-
des finas decorados con barboti-
na da cermica comn romana
que por veces presenta decoracin
pintada de temtica xeomtrica.
Os vasos romanos de vidro estaban ta-
mn presentes no enxoval domstico
indxena. Hainos de variadas formas,
tanto lisas coma en costelas, de tons in-
coloros, mbares, verdes e azuis. Das
cuncas polcromas da variedade esca-
ssima chamada vidro mosaico ou mi-
llefiori, tpica dos talleres orientais na
primeira metade do sculo I, poden
ser consideradas, pola sa calidade, as
mellores entre as documentadas ata
agora na pennsula Ibrica.
No campo dos elementos de adorno
e prestixio social estaran os brazale-
tes, broches e fbulas de bronce, e,
por suposto, as xoias. Destas destaca
o remate dun torque de ouro con de-
coracin xeomtrica en filigrana e
granulado, unha peza verdadeira-
mente excepcional. Outros elemen-
tos de estatus seran os escassimos
restos de armamento: algn coitelo
de ferro e bronce ou un pual e unha
espada de empuadura de antenas.
Por fin, as moedas romanas recupe-
radas, acuadas na sa inmensa
maiora durante os reinados de Au-
gusto e Tiberio, falan da introducin
no medio indxena do sistema roma-
no de cambio.
En canto vida do poboado, todos os
datos coinciden en apuntar a sa
ocupacin durante o ltimo terzo do
sculo I a. C. e o abandono da sa
maior parte no final do I d. C., dicir,
que parece levantarse s poucos da
integracin destas terras no imperio
romano e abandonarse en paralelo
s mudanzas socioeconmicas deri-
vadas da concesin do Ius Latii s ha-
bitantes da Gallaecia. En todo caso,
un claro referente das transforma-
cins das comunidades galaicas na
fase castrexoromana, entre as que
destaca a reorganizacin do hbitat
en funcin das novas condicins so-
cioeconmicas e a aparicin de gran-
des asentamentos coma Santa Tegra.
Condicins de visita
A maior parte do ano hai que pagar
entrada para acceder monte. O d-
ficit de paneis informativos no xace-
mento clamoroso. No cumio, un
pequeno museo recolle pezas ar-
queolxicas, certa informacin e
venda de publicacins.
Informacin adicional
Martnez Tamuxe, X. (1984): Citania
y museo arqueolgico de Santa Te-
cla. A Guarda: Xunta de Galicia. (2
ed. de 1987).
Pea Santos, A. de la (2001): Santa
Trega. Un poblado castrexoromano.
Ourense: Abano Ed.
| 40 |
Castro de Troa
X: 542237
Y: 4673876
O Castro de Troa localzase no Suroeste de Galicia, na
provincia de Pontevedra. Pertence parroquia de Sta.
Maria de Pas, termo municipal de Ponteareas.
Xeograficamente o municipio configrase como unha cu-
beta alongada, dominada polo curso do ro Tea, que cruza
de Norte a Sur. No cuadrante Nords destaca unha desen-
volvida formacin montaosa cun permetro serrado no
que se introducen pequenos vales. Este sistema provoca
a xnese de santes, correspondentes s contrafortes do
macizo, adiantndose cara Tea e creando plataformas
de potente dominio visual. Nunha destas formacins, a
225 m s. n. m., onde se sita o Castro de Troa.
Accederemos a el desde a localidade de Ponteareas, par-
tindo da rotonda situada na N120, VigoOurense, e to-
mando a estrada PO254 que se dirixe a MondarizBalnea-
rio. A uns 5 km chegaremos parroquia de Pas, vendo
dereita unha sinalizacin que indica a subida xacemento
e que tamn nos leva, a poucos metros, igrexa parro-
quial. Seguiremos en ascenso ata o primeiro cruce, conti-
nuando a subida pola esquerda. Percorreremos algo mis
de 1 km nunha traza recta, para tomar un novo desvo
dereita, en pronunciado ascenso, que nos leva directamen-
te explanadaaparcamento, situada na base do castro.
Que ver
En esencia o Castro de Troa un poboado fortificado ca-
racterizado polas sas propiedades defensivas e pola ar-
mazn de edificacins que permiten o desenvolvemen-
to da vida coti. Pose dous recintos principais clara-
mente identificados pola muralla, ademais de polos res-
tos descubertos durante as campaas de escavacin. O
primeiro presenta unhas dimensins de 160 por 70 m, e
o segundo apgase anterior, a un plano mais baixo,
describindo un arco de Norte a Oeste.
A eleccin da sa situacin ten que ver coas condicins
defensivas naturais, reforzadas posteriormente coa cons-
trucin de murallas e foxo. A acusada pendente das ver-
tentes Norte e Nords dificulta enormemente o acceso;
polo Leste e Sur o terreo crtase bruscamente debido
construcin do foxo defensivo, pola cabeceira do cal
transcorre actualmente a estrada de acceso. As sas di-
mensins 200 m de longo, 25 de ancho e 10 de pro-
fundidade son mostra do extraordinario esforzo em-
pregado na sa construcin.
O interese que espertou dende os primeiros anos do pa-
sado sculo motivou o desenvolvemento dunha serie de
campaas de escavacin e consolidacin que configuran
Castro de Troa
Localizacin
e accesos
| 41 |
o seu aspecto actual. O enclave foi
descuberto abrir unha pista fores-
tal. A consecuencia dos achados ini-
cironse as primeiras escavacins
entre os anos 1927 e 1928, baixo a
direccin de Luis Pericot e Lpez Cue-
villas. Tras dcadas de abandono rei-
ncianse as escavacins no ano 1981
baixo a direccin de Jos M. Hidalgo
Cuarro, ata mediados dos 90, mo-
mento en que se inician tamn tra-
ballos de consolidacin.
Como froito desas campaas esta-
bleceuse unha cronoloxa, que osci-
lara entre os sculos VI/V a. C. ata o
sculo I d. C., para a zona superior do
castro. A zona Sur, correspondente
segundo recinto, achegou unha ocu-
pacin continua entre os sculos II/I
a. C. e I d. C. e unha reocupacin a
mediados do sculo III d. C.
En conxunto pdense observar mis
dunha trintena de edificacins, en-
tre vivendas e anexos, as como
parte das murallas perimtricas.
Existen ademais unha serie de ele-
mentos singulares de especial inte-
rese para a visita. No extremo Les-
te, acubillo da murallatorre gran-
de, e entre as edificacins, destaca
o gravado dunha serpente sobre a
cara vertical dunha rocha. A poucos
metros veremos un profundo oco
escavado p da muralla, proba-
blemente utilizado como alxibe. Na
zona Sur, destaca o bo nivel de con-
servacin dalgunhas das vivendas,
que superan o metro e medio de al-
tura. No seu interior conservan an-
da vestixios das antigas lareiras nas
que se prenda lume. Notables son
tamn as escaleiras que permiten
salvar a pendente deste sector.
Na parte mis elevada erixronse va-
rias construcins contemporneas: a
igrexa dedicada Doce Nome de Xe-
ss, dous cruceiros, fonte e lavadoi-
ro. redor da ermida celbrase unha
romara o 6 de agosto.
Condicins de visita
O acceso xacemento cmodo, po-
dendo achegar un vehculo ata a sa
base. Neste punto encontraremos
unha marquesia con informacin
que nos introduce na visita. Tras un
curto ascenso a p por unha pista as-
faltada chegaremos parte mis
elevada do castro, onde podemos
iniciar o percorrido e admirar os pri-
meiros sectores escavados. Esta zona
tamn moi adecuada para aquelas
persoas con algunha discapacidade.
O exame dos restos complemntase
coa instalacin dunha serie de recur-
sos informativos de diversa ndole:
pequenos atrs que achegan datos
sobre aspectos concretos e paneis
que abordan temticas xerais. As
mesmo unha serie de fitos e marcas
de itinerario permtennos localizar e
identificar elementos concretos, co-
ma o alxibe ou o gravado da serpe.
A presenza dun vixilante introduce
un certo grao de control sobre o p-
blico e ofrece a posibilidade de visi-
tar o interior dunha pequena edifica-
cin habilitada para a exposicin e
interpretacin do xacemento.
Informacin adicional
Hidalgo Cuarro, J. M. (1985): Cas-
tro de Troa. Campaa 1983, Ar-
queoloxa/ Memorias 3. Conselle-
ra de Educacin e Cultura. Xunta
de Galicia.
Hidalgo Cuarro, J. M. (1992): Con-
sideraciones Generales sobre el Cas-
tro de Troa y sus excavaciones ar-
queolgicas, Soberosum. Revista
de Estudios, n 1, pp. 928. Museo
Municipal de Ponteareas.
| 42 |
Monte do Facho
X: 511578
Y: 4680690
O Monte do Facho, situado na parroquia de Santo Andr do Ho,
concello de Cangas do Morrazo, un xacemento arqueolxico rico
e complexo conformado pola presenza nun enclave, que tamn
destaca pola sa singular posicin xeogrfica, dun poboado do
Bronce Final (ca. 900700 a. C.), un castro da Idade do Ferro (ca.
600 a. C.100 d. C.) e un santuario galaicoromano (ca. mediados
do s. III a inicios do s. V d. C.).
Para achegarnos a el temos que sar de Cangas en direccin a Ho.
Unha vez que chegamos a este ncleo, cabeceira da parroquia e
coecido polo seu afamado cruceiro, tomaremos a estrada que
nos leva a Donn. remate desa va, no cabo da aldea, chega-
mos a unha pista que leva a Cabo de Home, pero que tomaremos
na direccin oposta e que nos conducir aba do monte. Aqu, e
seguindo a sinalizacin existente, temos que tomar un vello cami-
o de carro que rodea o monte pola sa banda Norte, na que xa
podemos ver a complexa topografa do castro coa presenza, s
veces anda visible, das sas murallas. A subida monte lvanos
polas sucesivas murallas que conformaban o castro, s veces visi-
bles, outras como costas que dificultan a subida.
Ser na parte alta do monte onde atoparemos a parte visitable do
xacemento, que poderemos seguir grazas s paneis informativos al
dispostos. Acadada a croa, ademais das excepcionais vistas da costa
galega entre o Cabo Silleiro e Aguio, coas illas Ces e Ons en primei-
ro termo, podemos ver espallndose ladeira abaixo os restos do poboado cas-
trexo. Pero tamn podemos sentir, mis que ver, pois faltan restos estruturais,
que estamos enriba da rea sacra do santuario deus Lar Berobreus: un encla-
ve cultural dedicado a unha divindade de orixe prerromana, pero formulado en
termos romanos, que existiu entre mediados do sculo III e aproximadamente
o sculo V. Del s conservamos as ofrendas consistentes, fundamentalmente,
nunha morea de altares votivos, que fan do santuario do Monte do Facho un
unicumno contexto non s galaico, senn de toda a Hispania romana. Hoxe no
espazo do vello santuario unicamente podemos ver unha curiosa construcin
circular cuberta con cpula que formou parte do sistema de vixilancia costeira
entre os sculos XVII e XIX.
Condicins de visita
A visita libre longo de todo o ano. As espectaculares vistas confrenlle un
valor engadido en calquera data. As condicins topogrficas do monte p-
denlles dificultar o acceso a algunhas persoas.
Informacin adicional
Faria Busto, F. e Surez Otero, J. (2002): El santuario galaicoromano de O
Facho (O Ho), Boletn Auriense XXXII, pp. 2552.
Schattnet, T. G. e Surez Otero, J. (2004): Monte do Facho, Donn (O
HoPontevedra), 2003, Informe sobre las excavaciones en el santuario de
Berobreo. Archivo espaol de Arqueologa, 77. CSIC.
Monte do Facho
Localizacin
e accesos
Que ver
| 43 |
Castrolandn
X: 536820
Y: 4720820
Localizacin
e accesos
Castrolandn
Castrolandn sitase a 1,3 km da vila de Cuntis, desde onde pode-
mos acceder en autombil seguindo a sinalizacin instalada. No
centro da vila de Cuntis, nun cruce regulado por semforos, un si-
nal indcanos a direccin castro. Desde aqu seguiremos dous
desvos, claramente sinalizados, ata que nosa esquerda vexa-
mos unha pequena explanada onde estacionar e un cartel de ben-
vida xacemento, que se sita ante ns.
Este poboado, habitado nos momentos finais da Idade do Fe-
rro, sitase nun outeiro destacado sobre o val do ro Gallo,
desde o que divisamos unha panormica que xa xustificara a
visita. Unha vez dentro do poboado comprobaremos como as
sas reducidas dimensins, o seu bo estado de conservacin e
a informacin dispoible en diferentes paneis o fan un xace-
mento moi fcil de entender.
Grazas a sucesivas campaas de escavacin podemos contemplar
aqu varios exemplos de construcins de tradicin castrexa, e ou-
tras de influencia romana. entrarmos no poboado veremos un
exemplo singular destas ltimas: unha vivenda rectangular de di-
mensins pouco usuais, equipada con das lareiras e dividida en
das estancias. Na parte alta do poboado poderemos ver un
exemplo tpico de unidade familiar castrexa, formada por unha vi-
venda circular moi ben conservada e unha tulla, dispostos redor
dun patio cerrado cun pequeno muro. O poboado estaba defendi-
do por un parapeto de terra coroado por unha muralla de pedra.
Este parapeto levantbase sobre un muro de contencin. No lado que d
val, estas defensas eran de menor entidade, xa que a pendente do terreo fa-
caas innecesarias; no lado oposto ocorre todo o contrario.
Poderemos apreciar que os restos foron consolidados para garantir a sa con-
servacin. Esta consolidacin limitouse a reforzar as construcins, sen realizar
reconstrucins imaxinativas. Os traballos no xacemento estn promovidos
por unha entidade local, a fundacin Terra Termarum Castrolandn, e son
executados coa asistencia tcnica do Laboratorio de Patrimonio, Paleoam-
biente e Paisaxe da USC.
Condicins de visita
O castro est aberto pblico, ofrecendo un servizo de visitas guiadas duran-
te as campaas de escavacin, ademais de programas de visitas escolares.
A celebracin do San Xon no interior do castro outro evento destacable,
recuperado desde o 2000. A festa celbrase seguindo unha tradicin singu-
lar, recuperada grazas testemuo e o apoio dos vecios.
Informacin adicional
Ayn Vila, X. M. (coord.) (2002): Pasado e futuro de Castrolandn (Cuntis,
Pontevedra). Unha proposta de recuperacin e revalorizacin, TAPA (Traba-
llos en Arqueoloxa da Paisaxe) 29. Santiago: IEGPS (CSICXuGa).
Que ver
| 44 |
Castro de Punta do Muo
do Vento
X: 519110
Y: 4674932
Situado sobre un pequeno promontorio costeiro que separa as
praias da Mourisca e O Cocho, na vertente meridional da ra de Vi-
go, o Castro de Punta do Muo do Vento localzase nas actuais
instalacins do Museo do Mar de Galicia, Alcabre, Vigo.
Dende o centro da cidade (Estacin Martima), iniciamos a nosa
ruta pola ra Cnovas del Castillo e Avenida de Beiramar, ata o ba-
rrio de Bouzas (rotonda das ncoras). Desde aqu, desvimonos
esquerda polas ras Pescadores e Paulino Freire, ata unha segun-
da rotonda na que nos desviamos dereita pola Avenida Atlnti-
da, que nos levar, altura do nmero 170, s instalacins do
museo, onde se encontra o xacemento.
Este asentamento, descoecido ata o ano 2000 e descuberto con
motivo das obras de construcin das instalacins do Museo do
Mar, foi escavado nos anos 2001 e 2002 e os datos arqueolxicos
permiten confirmar que estivo habitado de forma permanente
desde o sculo VII a. C. ata o cambio de era. Os primeiros vesti-
xios relacinanse con zonas habitacionais de queimado e acondi-
cionamento do substrato areoso, onde se recuperou un importan-
te acubillo de seis machadas de bronce de taln e aneis, datables
entre os sculos VIIIVII a. C. Con posterioridade (sculos VIV a. C.), localiz-
ronse polo menos das estruturas circulares, cun groso chan de arxila endu-
recida, onde se manteen os buratos do poste que soportaba a cuberta ve-
xetal. Desta fase proveen os abundantes restos de material iberopnico
que testemuan un importante trfico comercial co Sur peninsular.
Entre os sculos IVIII a. C. (fase media da Idade do Ferro), o asentamento
petrifcase cunha serie de construcins circulares que dispoen de chan de
arxila e fogar interior. Estas construcins, unha vez consolidadas, cobren a zo-
na visitable do xacemento.
Na sa fin, o xacemento foi ocupado puntualmente como concheiro e verte-
doiro durante os sculos I e II d. C., e nunha fase mis tarda (sculos III a V
d. C.) como necrpole de inhumacin.
Condicins de visita
O xacemento pode visitarse en horario de museo, gozando, entre outras, da
propia coleccin permanente do museo, coleccins temporais, cafetera, gua
e servizos varios. Ademais pdese acceder libremente, a travs dun paseo,
desde as praias da Mourisca e do Cocho.
Informacin adicional
VV. AA. (2004): Hasta el confn del mundo. Dilogos entre Santiago y el mar.
Ed. Galaxia.
Castro de Punta do Muo do Vento
Localizacin
e accesos
Que ver
| 45 |
Castro de Vigo
X: 522725
Y: 4675740
Localizacin
e accesos
Que ver
Castro de Vigo
Est situado no corazn da cidade de Vigo, no parque do Monte
do Castro. Accdese punto visitable polo paseo de lvarez Blz-
quez, que se colle no final da ra Venezuela, fronte edificio ad-
ministrativo do Concello. O poboado implntase nun outeiro de
fortes pendentes que domina toda a ra de Vigo e o val do ro La-
gares. Visualmente domina tamn todo o espazo circundante e
resulta visible desde longa distancia.
O Castro de Vigo un xacemento arqueolxico coecido de anti-
go. No ano 1929 apareceran cermicas e outros restos castrexos
durante unha plantacin arbrea, o que dera p sa divulgacin
entre os cidadns de Vigo. As primeiras escavacins arqueolxi-
cas, con todo, non se realizaran ata 1952, baixo a direccin de Xo-
s M. lvarez Blzquez. Pero as escavacins mis extensas sern
as dirixidas por Jos M. Hidalgo Cuarro.
Anda que se realizaron sondaxes en practicamente todo o Monte
do Castro, os nicos restos visitables son os localizados na ladeira
oriental do monte, onde primeiro lvarez Blzquez e logo Hidalgo
Cuarro centraron as sas escavacins arqueolxicas. Non se coe-
ce o trazado das murallas do poboado, que sen dbida existiran,
razn pola que resulta moi difcil calcular a extensin do xace-
mento, pero moi probablemente chegara s 10 ha. Por tamao e
pola cantidade de produtos de importacin que alcanzan ata
aproximadamente o cambio de Era, non hai dbida de que tivo a
funcin de oppidum ou lugar central dun territorio (comarcal).
esquerda do paseo de lvarez Blzquez visible un conxunto de aproxima-
damente vinte edificacins, de diferentes plantas: circulares, oblongas e rec-
tangulares, estas coas esquinas redondeadas ou angulares. Dentro deste con-
xunto chama a atencin basicamente unha construcin de planta circular que
presenta no seu interior unha lareira de pedra apegada muro. Tamn son
interesantes as obras de saneamento executadas para levantar as constru-
cins castrexas e para canalizar as augas de chuvia; entre as primeiras vense
os cortes efectuados na rocha natural para encaixar varias construcins cas-
trexas, e entre as segundas unha canle de recollida e canalizacin de augas
pluviais ou a escavacin dunha foxa de recollida ou almacenamento de auga.
Condicins de visita
A visita libre. Na actualidade a rea escavada do castro est un pouco aban-
donada, anda que protexida con cercas metlicas que impiden percorrer o in-
terior. A sinalizacin existente foi destruda por actos vandlicos, pero debe
ser reposta. Nas vitrinas do Museo Municipal Quiones de Len poden verse
algns dos materias arqueolxicos aparecidos durante as escavacins.
Informacin adicional
Hidalgo Cuarro, J. M. (1987): Castro de Vigo. Campaa de excavaciones de
1987, El Museo de Pontevedra, XLI, pp. 145156.
Hidalgo Cuarro, J. M.; J. M. Rodrguez Sobral e M. Domnguez Prez (1997):
Castro de Vigo. Vigo: Concello de Vigo (16 pp.).
Distrito de Viana
do Castelo
| 48 |
Cividade de ncora
X: 511941
Y: 4626304
A Serra de Santa Luzia o ltimo relevo occidental do Al-
to Minho, por riba da franxa litoral que se estende desde
a desembocadura do Lima do ncora. Nun dos ltimos
contrafortes Noroeste desta serra levntase a Cividade
de ncora, no lmite entre os concellos de Viana do Cas-
telo e Caminha. Situada a unha altitude de cerca de 187
metros, controla un frtil anfiteatro Sur, as como toda a
lia de costa e o estuario do ncora. Este ro ten unha
conca hidrogrfica autnoma, con nacentes situados na
zona Noroeste da Serra da Arga, onde hai unha rea xeo-
lxica rica en xacementos de estao e de ouro. As, como
o Castro do Coto da Pena, a Cividade de ncora controla-
ba o acceso s principais concas mineiras do Alto Minho,
integrando, por outro lado, a significativa serie de gran-
des poboados que non s dominaban o litoral senn ta-
mn os ros que conducan cara interior: Santa Tegra,
Coto da Pena, Santa Luzia, Roques, So Loureno, Terro-
so, Bagunte.
Seguindo a EN 13 en sentido Viana do CasteloCaminha,
na parroquia de ncora, cruce da Gelfa, dbese xirar
dereita (Leste), en direccin centro do lugar de Lage.
Percorrendo a estrada que atravesa este lugar chgase a
un cruce onde xa existe a indicacin da Cividade, deben-
do seguir o visitante cara dereita. Algns centos de
metros mis adiante aparece unha nova indicacin para
a Cividade. Nesta pequena explanada onde se debe
estacionar o vehculo. A partir deste punto haber que
continuar a p, xa que o acceso motorizado non viable.
O traxecto pedestre dura entre 20 e 30 minutos por un
estreito camio de fcil acceso, que at o final do casaro
se encontra anda empedrado e despois contina en te-
rra batida. Existen nas encrucilladas placas de madeira
que indican o camio correcto. Pasados 15 minutos, o vi-
sitante chega a unha explanada, na que foi aberto un ca-
mio ancho, debendo xirar esquerda, onde existe unha
nova indicacin, de modo que sobe cima da Cividade,
onde se encontran as runas do poboado.
Que ver
As primeiras escavacins na Cividade de ncora foron rea-
lizadas por Francisco Martins Sarmento, a finais do sculo
XIX. Na dcada de 1950, Christopher Hawkes, profesor da
Universidade de Oxford, e Mrio Cardoso, da Sociedade
Martins Sarmento, efectuaran novos traballos. Nestas
Cividade de ncora
Localizacin
e accesos
| 49 |
campaas puxronse descuberto
varias estruturas circulares e os tra-
mos de tres lias de murallas, que cir-
cundan o poboado. Porn, as campa-
as mis significativas foron orienta-
das por Armando Coelho da Silva na
dcada de 1980, cando foi recollida
importante informacin cientfica, in-
clundo o achado dun conxunto de 11
pequenos sepulcros, con forma de cis-
ta, no exterior das construcins, pero
integrados na unidade habitacional.
A Cividade de ncora, pola sa posi-
cin xeogrfica e as sas dimensins
e pola sa organizacin urbana, enc-
drase no grupo dos grandes poboa-
dos castrexos protourbanos da fase
mis recente da Idade do Ferro, igual
c Cividade do Terroso e a Citnia de
Sanfins. De feito, anda que as sas
orixes se remonten a perodos tan re-
motos coma os sculos VII a VI a.C., a
sa maior ocupacin e importancia
ocorrer redor dos sculos II e I a. C.,
prolongndose na fase inicial do pe-
rodo romano.
A rea da Cividade visible hoxe, a
pesar de que est reducida, dabon-
do representativa deste tipo de po-
boados. Na ascensin ncleo esca-
vado o visitante atravesa das riba-
das, correspondentes a das das tres
lias de murallas, sinaladas por M-
rio Cardoso. Na rea escavada poden
observarse varias estruturas circula-
res e ovais, restos de empedrados de
granito e condutos para a filtracin
das augas. Na rea estudada por Ar-
mando Coelho da Silva destacan, co-
mo pormenores relevantes, unha
fonte e un forno para cocer pan, que
servan familia que habitaba a uni-
dade construtiva centrada derredor
do patio lousado. posible ver, ta-
mn, das estruturas, unha circular e
outra oval, esta de grandes dimen-
sins, cun banco corrido no interior,
onde, segundo Estrabn, se realizaran
as asembleas dos ancins. Algunhas
destas estruturas conservan as solei-
ras de entrada, estando o espazo ex-
terior cuberto de lousas de granito. O
afloramento rochoso estndese
longo dunha grande rea, sendo vi-
sible o aproveitamento da rocha co-
mo pavimento.
No Museu Municipal de Caminha, si-
tuado no centro da sede do concello,
estn expostos restos provenientes
da Cividade de ncora, as como
mis informacin acerca de como
chegar e que ver. No Museu da So-
ciedade Martins Sarmento poden ob-
servarse linteis e xambas, recollidos
neste castro, con belsimas decora-
cins xeomtricas idnticas s rexis-
tradas en Briteiros e noutros lugares.
Condicins de visita
O acceso Cividade, desde onde se
goza unha paisaxe magnfica sobre
o mar, atpase sinalizado, e anda
que sen ningunha placa informativa
e sen visitas guiadas, pode o visi-
tante acceder cima onde se en-
contran as estruturas escavadas. Pa-
ra o traxecto pedestre recomndase
o uso de calzado cmodo e, no Ve-
rn, auga para hidratarse.
Informacin adicional
Coelho da Silva, Armando (1986): A
Cultura Castreja no Noroeste de Por-
tugal. Paos de Ferreira.
Brochado de Almeida, Carlos A.
(2003): Povoamento Romano do Li-
toral Minhoto entre Lima e Cvado.
| 50 |
Citnia de Santa Luzia
X: 513506
Y: 4617359
A Serra de Sta. Luzia (altitude mxima de 549 metros) a
ltima das sucesivas plataformas orogrficas do Alto Minho,
que se estenden desde a Serra da PenedaSoajo at o li-
toral, levantndose xunto desembocadura do ro Lima.
Nun dos relevos Suroeste desta serra, con amplo domi-
nio sobre o estuario do ro, foi implantado o poboado for-
tificado coecido polo nome de Citnia de Santa Luzia
(226 m), da que admirable o seu estado de conservacin
a finais do sculo XIX, conforme se deduce das imaxes pu-
blicadas no Arquelogo Portugus. No sculo seguinte
veuse moi danada, perdendo parte da sa grandeza.
Partindo do centro de Viana do Castelo, debe tomarse a
estrada municipal 136, de acceso monte de Santa Lu-
zia (a Citnia encntrase sinalizada). O curto traxecto de
4,5 km faise nuns 6 minutos. O lugar encntrase sinaliza-
do nas vas de acceso e existe facilidade de aparcamen-
to xunto entrada.
Que ver
A pesar de que as runas son coecidas polo menos
dende o sculo XVII, a Citnia de Santa Luzia foi inicial-
mente escavada, en 1876, por Joaquim Possidnio da
Silva, entusiasmado polo enigma das cidades mor-
tas, que Martins Sarmento comezara a desvelar o ano
anterior (1875).
Possidnio da Silva foi o fundador da Real Associao
dos Architectos e Archelogos Portugueses. Con todo,
a maior parte das estruturas sera exhumada, a partir
de 1902, por Albano Belino. En 1910, Flix Alves Perei-
ra intentara unha reconstitucin dunha parte da acr-
pole. A partir da dcada de 1980, o Instituto Portugus
do Patrimnio Arquitectnico (IPPAR), como entidade
xestora deste espazo, promoveu o estudo e conserva-
cin da Citnia, proceso que comezou por intensivas
campaas de limpeza da vexetacin de mimosas e ou-
tras exticas que cubran as runas descubertas nas
precedentes escavacins.
A Citnia de Sta. Luzia , anda hoxe, un dos lugares pa-
radigmticos para o estudo da Idade do Ferro do Noroes-
te peninsular. Anda que tea sido, en parte, cortada po-
la estrada municipal 136 e pola construcin da Pousa-
Citnia de Santa Luzia
Localizacin
e accesos
| 51 |
da de Santa Luzia, a zona da acrpo-
le e parte da rea habitacional do
Norte e Leste consrvanse dentro da
rea visitable. un poboado bastan-
te significativo, tanto pola sa loca-
lizacin estratxica, controlando a
desembocadura do ro Lima e a zo-
na costeira Norte da desemboca-
dura, como polas sas dimensins e
monumentalidade das estruturas. A
Citnia pose unha estrutura pro-
tourbana delimitada por tres ordes
de muralla que circundan o ncleo
central da acrpole, definido por un
gran recinto cerrado de forma oval.
As murallas, de considerables di-
mensins, e que destacan pola sa
solidez, son reforzadas por podero-
sas torres, con escaleiras de acceso.
A Citnia de Santa Luzia , pois, un
dos mellores lugares para analizar
pormenores do sistema defensivo
dos castros, as como a arte de tra-
ballar o granito. Entre a acrpole e a
primeira muralla dispense, lon-
go das ras, varios ncleos domsti-
cos da Idade do Ferro, inclundo
construcins circulares, elpticas e
varias rectangulares. Obsrvanse,
nalgns puntos, fornos de cocer pan,
as como pas (bebedoiros de gan-
do?). Destaca, sueste, unha unida-
de habitacional case enteiramente
edificada en paramento de estilo
helicoidal, inclundo o muro lmite.
Trtase, sen dbida, dunha das mis
belas unidades domsticas castrexas
coecidas, o que por si mesmo xus-
tifica a visita lugar. Destacan ta-
mn os vestixios dunha intensa ro-
manizacin, patente nos materiais
arqueolxicos exhumados e no or-
denamento de novos cuarteirns e
disposicins de ras.
Admtese que o castro foi ocupado
a partir da Primeira Idade do Ferro,
e que continuaba habitado no pe-
rodo romano.
Sitase na parroquia de Areosa, con-
cello de Viana do Castelo, e est cla-
sificada como Monumento Nacional
desde 1926.
Condicins de visita
Foi aberta pblico en 1994 e pose
un centro de recepcin, con material
informativo. Na entrada est dispo-
ible unha gua impresa coa planta
das runas e o traxecto de visita. O
traxecto, no interior do castro, real-
zase a travs dunha pasarela metli-
ca. Hai informacin dispoible no lu-
gar. Recentemente foi renovada a
estrutura de acollida.
Informacin adicional
Almeida, Carlos Alberto Brochado de
(1990): ProtoHistria e Romaniza-
o da Bacia inferior do Lima, Estu-
dos Regionais Local. Viana do Castelo.
Cmara Municipal de Viana do Caste-
lo: www.cmvianacastelo.pt
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 52 |
Castro de So Caetano
X: 545969
Y: 4654317 Entre os ltimos contrafortes setentrionais da Serra das
Antas destaca unha elevacin en altiplano que divide as
concas hidrogrficas dos dous principais afluentes do Mi-
o nesta rea: os ros Gadanha, a Occidente, e Mouro, a
Oriente. Nese relevo, cunha posicin privilexiada, domi-
nante e controlando os dous vales, foi situado o Castro de
So Caetano, desde onde se enxerga un longo treito do
ro Mio. Este poboado sitase na parroquia de Longos Va-
les, nunha extensa cima achaiada, na que se eleva unha
capela dedicada santo.
Seguindo a Estrada Nacional entre Mono e Melgao, o
visitante debe xirar dereita en direccin a Troviscoso,
Longos Vales (despois de aproximadamente 1 km), con-
tinuando pola estrada municipal que une con Merufe ata
encontrar de novo, sa dereita, unha indicacin a Sta.
Tecla, Citnia, seguindo ata chegar castro por estrada
asfaltada. Despois de atravesar o lugar de Paradela, ro-
dase a Capela de So Caetano e estacinase xunto a ela
(aproximadamente a 5 km da Estrada Nacional). O cita-
do conxunto de runas encntrase prximo. Subindo a p
un pouco mis alcnzase a acrpole.
Que ver
A cima, onde se estende este poboado protohistrico,
un pequeno altiplano de planta subcircular, no que des-
tacan afloramentos granticos, nalgns dos cales se con-
serva arte rupestre, anda que de difcil observacin. Mis
ou menos por todo o monte rexstranse estruturas circu-
lares, sobre todo nos cumes occidental e meridional. Nes-
te ltimo consrvase unha cintura de muralla, lugar pro-
bable da acrpole. As restantes murallas son perceptibles
en toda a rea, particularmente na vertente Noroeste e
Oeste, onde, en parte, forman un noiro, polo que poden
observarse anda os restos dun muro en cachotera, cor-
tado nalgns puntos debido s rochas do lugar.
O sistema defensivo deste poboado estaba constitudo
por das lias de muralla. Unha delas cingua a acrpo-
le, definindo un espazo con cerca de 900 m
2
. Unha se-
gunda lia, exterior, envolva a totalidade da cima, ro-
deando o lugar onde hoxe est a capela e seguindo,
parcialmente, unha estrada que circunda o monte. O pe-
rmetro interno desta segunda lia de muralla delimita
unha rea superior a 6 hectreas, polo que So Caetano
pode ser includo no grupo dos grandes poboados da
Gallaecia meridional.
Castro de So Caetano
Localizacin
e accesos
| 53 |
As estruturas habitacionais parecen
estar agrupadas en ncleos de das
ou tres construcins ligadas por un
espazo comn, frecuentemente
lousado, dividido por muros. A circu-
lacin entre os ncleos efectubase,
igualmente, por percorridos lousados,
definindo agrupacins.
De acordo con Maia Marques, que rea-
lizou sondaxes en varios puntos da
rea intra muros, a fundacin deste
poboado podera estar datada na
Idade do Bronce Final. Con todo, os
resultados deses traballos non foron
publicados de forma exhaustiva. O
material exhumado en recentes es-
cavacins (2005) caracterzase,
esencialmente, por cermica indxe-
na e romana, inclundo moitos frag-
mentos de nfora. Con base nestes
elementos, So Caetano podera ser
un poboado cunha ocupacin final t-
pica do cambio de Era.
Coecido desde finais do sculo XIX,
foi clasificado como Monumento Na-
cional en 1926. Foron varios os estu-
dos e intervencins efectuados, an-
da que os mellor documentados son
os realizados por Adriano Vasco Ro-
drigues, nas dcadas de 1960 e
1970, e por Maia Marques en 1987.
Este ltimo puxo descuberto un
ncleo habitacional xunto capela.
Actualmente, o visitante pode admi-
rar este pequeno ncleo, que lle per-
mite visualizar algunhas das caracte-
rsticas aqu expostas, as como a
abraiante paisaxe do val do ro Mio,
distingundose algns dos castros
que se distriben polas concas dos
ros Gadanha e Mouro. Pdense ob-
servar, tamn, os aliamentos das
murallas longo da cima, se ben
non existe informacin no lugar nin
visitas guiadas.
Condicins de visita
O terreo onde est situado o Castro
de So Caetano , case na sa totali-
dade, baldo, e est xestionado pola
Junta de Freguesia de Longos Vales.
Non hai, polo de agora (anda que
estn proxectadas), estruturas de
apoio a visitas.
Informacin adicional
MARQUES, Jos A. T. Maia (1988/1989):
Trabalhos arqueolgicos no Castro de
S. Caetano (Longos Vales Mono)
Revista de Cincias Histricas, 6, Por-
to, 1991, pp. 25 53.
| 54 |
Castro de Cossourado
X: 529829
Y: 4640742
O Castro de Cossourado atpase nun dos extremos dos cumes
montaosos que separan os vales dos ros Mio e Coura (Serra da
Salgosa). Sitase sobre o val do ro Coura, na sa marxe Norte, do-
minando unha zona aberta, resultante dun eixo de fractura tect-
nica que forma un corredor de circulacin (NorteSur) de gran re-
levancia no cadro xeogrfico de Entre Douro e Mio.
O poboado encntrase no lugar do Forte da Cidade, na parroquia
de Cossourado. Ten acceso en autombil pola autoestrada A3, con
sada no n de Vila Nova de Cerveira/Paredes de Coura, e pola EN
303. Nesta estrada xrase, no km 6, por un camio municipal en
direccin Igrexa Parroquial do Cossourado, subindo cara castro
por unha estrada que existe por detrs do cemiterio. Desde este
punto inciase a subida monte, que a partir dos 300 m pasa a
ter pavimento de terra batida. Despois de case 15 minutos de ca-
miada, a partir da estrada asfaltada, chgase poboado.
Na superficie deste gran poboado, no espazo delimitado pola mu-
ralla interna, poden, actualmente, observarse varias construcins
de tamao e planta variaveis. Trtase de estruturas habitacionais
e de reunin comunitaria, maioritariamente circulares e de di-
mensins medias, asociadas a outras con funcin agropastoril e
artesanal, de configuracin oblonga e grandes dimensins. Nestas
construcins foi recollido material moi variado, que testemua a
prctica de diversas actividades econmicas e a organizacin socioeconmi-
ca desta comunidade. Ocupando unha superficie total de aproximadamente
dez hectreas, o poboado pose das lias defensivas que circundan a tota-
lidade da rea habitacional, e unha terceira, a Oeste, construda para defen-
der mellor esta zona, de pendente menos acentuada.
A ocupacin deste castro tera ocorrido entre os sculos V e II a. C., sen que
os datos conseguidos ata o momento tean revelado grandes influencias da
ocupacin romana nin reocupacins de pocas posteriores. Na base do mon-
te do Cossourado foi construda, mis tarde, unha das principais vas romanas,
que una Bracara Augusta (Braga) e Lucus Augusti (Lugo).
Condicins de visita
Completados os ltimos 200 m de acceso a p castro, chegar cume o
visitante pode observar a restauracin de das construcins, ademais de ver,
na zona adxacente, cara Suroeste, a rea coas runas descuberto.
Informacin adicional
Gabinete de Arqueologia e Patrimnio de Paredes de Coura.
www.cmparedescoura.pt
Silva, Maria de Ftima e Carlos A. G. Silva (1998): O Povoado Fortificado de
Cossourado. Retratos de um habitat da Idade do Ferro. Paredes de Coura: C-
mara Municipal.
Castro de Cossourado
Localizacin
e accesos
Que ver
| 55 |
Castro da Senhora da Assuno
X: 548944
Y: 4656438
Localizacin
e accesos
Castro da Senhora da Assuno
O Castro da Senhora da Assuno est situado no Monte da Assun-
o (ou Ascenso), na parroquia de Barbeita, onde ocupa unha
posicin central no control do val do Mio. Est rodeado cara Sur
polas serras de Antas e Extremo, Leste pola cordilleira que sepa-
ra os concellos de Mono e Melgao, e Oeste polo Monte Faro.
Esta posicin central permtelle non s un amplo control visual so-
bre a vasta chaira que se estende Norte, senn tamn sobre os
principais corredores de circulacin cara interior montaoso. Se-
guindo a Estrada Nacional entre Mono e Melgao, o visitante
debe xirar dereita en direccin a Merufe ( cabo de, aproxima-
damente, 7 km) e no cruce esquerda en direccin igrexa pa-
rroquial de Barbeita. Continuando na estrada cara a Merufe xrase
dereita no lugar indicado como campo de ftbol. Prosguese
pola calzada ata o cumio do monte (a 2 km da Estrada Nacional).
Na cima do Monte da Assuno o visitante pode apreciar a paisa-
xe sobre o val do ro Mio, Norte, e do ro Mouro, Leste. Pode
tamn observar outros castros como os da Sra. da Graa, Sra. da
Vista e incluso So Caetano, que no seu conxunto controlaban o
curso do ro Mio e dos seus principais afluentes.
No cume do monte poden observarse runas de construcins cir-
culares e rectangulares, que formaran a acrpole do poboado
castrexo. A acrpole est rodeada por unha ancha ribada, corres-
pondente primeira lia de muralla, e as estruturas estn orga-
nizadas en ncleos, separados por dous aliamentos principais.
Nunha segunda plataforma, xa fra da primeira lia de muralla,
encntrase outro conxunto de estruturas s cales se accede por un exten-
so empedrado de granito. O poboado estara defendido por tres lias de
muralla. En dous afloramentos rexstranse conxuntos de arte rupestre, de
estilo xeomtrico.
Segundo os datos recollidos nas campaas arqueolxicas, realizadas nos
anos 80 por Maia Marques, a ocupacin do monte iniciouse no sculo V a. C.,
coa implantacin do poboado. Foi abandonado durante o proceso de roma-
nizacin. No sculo XVI os nobres do Couto de Barbeita mandan edificar a in-
teresante capela dedicada Seora da Asuncin, sacralizando este lugar.
Condicins de visita
A Cmara Municipal de Mono promoveu traballos de limpeza, permitindo
a observacin das estruturas localizadas na zona da acrpole. De momento,
non existe informacin no lugar sobre o poboado.
Informacin adicional
Marques, Jos Augusto Maia (1987): Assentamentos Castrejos do Concelho
de Mono, Separata da Revista de Cincias Histricas da Universidade Por-
tucalense. Porto.
Que ver
| 56 |
Castro de Lovelhe
X: 521510
Y: 4644597
En Lovelhe, Vila Nova de Cerveira, Sur da Serra da Gave, no ex-
tenso e frtil val do Mio, encntrase o Castro de Lovelhe, poboa-
do castrexo erguido nun pequeno monte que domina unha exten-
sa rea do val. O poboado fortificado est situado xunto marxe
do ro Mio, controlando unha das sas pasaxes tradicionais e
gran parte deste curso de auga.
A estacin arqueolxica de Lovelhe chase a case 3 km do centro
da sede do concello, entre o INATEL de Cerveira e a ponte interna-
cional que atravesa o ro Mio entre Cerveira e Goin. Unha vez
no centro da Vila de Cerveira, o visitante debe seguir as indica-
cins de INATEL e, inmediatamente antes deste equipamento, de-
be xirar dereita, pois as runas estn situadas xusto carn.
O Castro de Lovelhe atpase situado nun lugar extremadamente
importante, no control da navegabilidade do ro Mio, despois de
ter unha ocupacin prolongada dende a Protohistoria ata a Anti-
gidade Tarda. Estudado, extensamente, desde a dcada dos 80
do sculo XX, actualmente pose un proxecto para a construcin
dun centro interpretativo. Na rea ata hoxe escavada, posible
observar toda unha serie de estruturas, non s pertencentes poboado cas-
trexo, senn tamn relacionadas con ocupacins posteriores, como o caso
das runas dunha vila romana e visigtica.
Na cima do monte, est anda en bo estado de conservacin o forte abaluar-
tado, construdo na segunda metade do sculo XVII.
Coincidindo coa construcin da ponte internacional, que une as das marxes
do Mio, efecturonse traballos arqueolxicos que revelaron a existencia dun
porto fluvial, dato este que destaca a importancia estratxica deste lugar,
desde o cambio de Era ata os nosos das.
O lugar est, actualmente, en vas de clasificacin como Imvel de Interesse
Pblico, desde o 12 de outubro de 1979.
Condicins de visita
A rea de runas encntrase vedada, sendo posible observar estruturas a un
e outro lado da estrada, anda que non existe ningunha informacin no lu-
gar nin visitas guiadas.
Informacin adicional
Este sitio arqueolxico foi estudado polo Doutor Carlos A. Brochado de Almeida,
que ten varias publicacins relativas s traballos arqueolxicos que al realizou
desde os anos 80, podendo consultarse o Povoamento Romano do Litoral
Minhoto entre o Cvado e o Minho, impreso en 2003.
Castro de Lovelhe
Localizacin
e accesos
Que ver
| 57 |
Castro de Santo Estvo
X: 529642
Y: 4619005
Localizacin
e accesos
Que ver
Castro de Santo Estvo
O poboado de Sto. Estvo, na parroquia de Facha, foi situado na ci-
ma dun relevo integrado nas vertentes setentrionais da Serra da Pa-
dela. Trtase dunha pequena elevacin, que domina Leste unha
estreita chaira por onde corre un afluente da marxe Sur do ro Li-
ma. Este val lateral un corredor natural de paso entre os vales do
Neiva e do Lima. Desde o cumio do monte contrlase tamn par-
te da zona final do val do Lima, integrndose este castro nunha re-
de de poboados que se distriben polas das marxes do ro.
Partindo da vila de Ponte de Lima debe seguirse a Estrada Nacio-
nal 203, en direccin a Darque. Pasados 4,9 km (cerca de 6 minu-
tos), dbese xirar esquerda, no cruce sinalizado como Castro de
Sto. Estvo, entrando no camio municipal 1259. cabo de 2,8
km (aproximadamente 6 minutos) chgase lugar do poboado,
seguindo a sinalizacin dispoible a tal efecto.
Varias estruturas do perodo castrexo consrvanse no lugar, parti-
cularmente na ladeira Oeste, se ben a expansin da localidade
acabou por restrinxir a rea dos vestixios arqueolxicos, tamn
afectada pola capela de Santo Estvo. A pesar de que non se dis-
tinguen estruturas defensivas, obsrvase un considerable conxun-
to de estruturas habitacionais consolidadas. Nas escavacins diri-
xidas por Carlos Alberto Ferreira de Almeida foron restauradas
parte das estruturas arqueolxicas. A aba Leste presenta un forte
declive e unha densa vexetacin, polo que a visita a este lugar se
pode volver particularmente perigosa. Con todo, manifesta un bo
aproveitamento das condicins naturais de proteccin do lugar. De acordo
cos resultados dos traballos arqueolxicos, a primeira fase de ocupacin des-
tes sitios remntase Idade do Bronce Final, e foron recollidos fragmentos
de cermica importada, o que documenta contactos martimos co arredado
Mediterrneo. O castro mantvose ocupado na Idade do Ferro e tera sido
abandonado a mediados do sculo I d. C. Constite as un dos lugares para-
digmticos da Cultura Castrexa no val do Lima, anda que o poboado con
maior dimensin na marxe Sur do ro Lima o Castro de Roques, un dos mei-
randes do Norte de Portugal, pero sen accesos.
Condicins de visita
O poboado arqueolxico dispn de boas condicins de acceso e de sinaliza-
cin na estrada. A pesar disto non existe no lugar informacin grfica relati-
va asentamento. As estruturas encntranse ben consolidadas, pero son de
difcil lectura para os visitantes. Non dispn de infraestruturas de apoio, po-
rn pose un espazo amplo para o estacionamento.
Informacin adicional
Almeida, e Carlos Alberto F. e et al. (1981): Escavaes Arqueolgicas em
Santo Estevo da Facha, Arquivo de Ponte de Lima, 3. Ponte de Lima.
| 58 |
Castro de Carmona
X: 529323
Y: 4610668
No extremo Sur da Serra de Padela (487 m) obsrvase unha ele-
vacin cunha altitude de 303 m, destacada sobre o val do Neiva.
Nese sante foi erguido un extenso poboado que ocupa unha posi-
cin central no curso medio daquel ro. Sitase, por outro lado, no
cruce dunha ruta fluvial (o ro Neiva) con outra terrestre ortogonal,
e que se dispn longo dunha antiga lia de fractura tectnica. Lo-
calzase no lmite entre as parroquias de Carvoeiro e Baluges.
Sando de Viana do Castelo (ponte Eiffel), sede do Concello, debe
tomarse, a partir do lugar de Limo (Darque), a Estrada Nacional
308, que segue en direccin a Vila Verde. Despois dun percorrido de
17,7 km (16 minutos, aproximadamente) debe xirarse esquerda
cara parroquia de Carvoeiro, pola estrada municipal 1224. Desde
este cruce albscase xa o Monte Carmona. 500 metros mis adian-
te vlvese dereita en direccin campo de ftbol, ltima cons-
trucin da localidade. 300 metros despois sese da localidade, se-
guindo un curto percorrido de 1 km (3 minutos), parte en va em-
pedrada parte en terra batida. final deste percorrido o acceso
intransitable para vehculos lixeiros, polo que necesario aparcar o
coche ou proseguir en caso de levar un vehculo todoterreo. Se-
guindo a p, o castro alcnzase en, aproximadamente, 15 minutos.
Que ver
Subsisten, na plataforma superior do monte Carmona, vestixios de tres lias
de defensa e dunha cuarta lia, que corta a rea do poboado en das me-
tades. A muralla mis interior delimita unha acrpole de cerca de 1 hect-
rea. Neste espazo obsrvanse a maior parte das estruturas habitacionais, as
como vestixios dunha construcin de planta ortogonal, interpretada como hi-
pottico espazo ritual, posible santuario, o que lle confire algunha relevan-
cia castro no contexto xeoestratxico do val do Neiva. Nesta plataforma su-
perior son facilmente identificables polo visitante diversas unidades doms-
ticas, separadas por agrupacins, das cales unha, xunto entrada da primei-
ra muralla, experimentou recentes traballos arqueolxicos de escavacin e
consolidacin, orientados por Cludio Brochado, da Cmara Municipal de Bar-
celos. Atpase en vas de clasificacin desde 1996.
Condicins de visita
O feito de que a vexetacin no lugar sexa maioritariamente monte baixo fa-
cilita a identificacin das estruturas habitacionais e das lias de muralla. O
lugar encntrase limpo e algunhas estruturas consolidadas. Non existe sina-
lizacin ou informacin grfica no local, anda que estea prevista.
Informacin adicional
Maciel, Tarcsio (2003): O Povoamento ProtoHistrico do Vale do Neiva,
Esposende.
Castro de Carmona
Localizacin
e accesos
Distrito de Braga
| 60 |
Balnerio da Estao de
Caminhosdeferro
X: 547172
Y: 4599846
Na periferia do Centro Histrico de Braga, na aba Noroes-
te da cua onde foi edificada a cidade de Bracara Augus-
ta, foi descuberto, durante o seguimento arqueolxico
das obras da nova Estacin de Ferrocarril, un balneario
castrexo. A estrutura foi estudada e musealizada, e pode
visitarse actualmente, posto que foi integrada no edificio
da nova estacin.
O monumento localzase na Estacin de Ferrocarril de
Braga, polo que a mellor maneira de acceder lugar
seguir as placas indicativas da Estacin que existen na ci-
dade. O camio para quen vn de Guimares ou de Por-
to a variante que arrinca no n de Celeirs. Para quen
abandona a autopista na sada de Braga Oeste, o acceso
faise pola mesma variante, pero a partir do n de Maxi-
minos. O traxecto o mesmo que conduce Estadio Mu-
nicipal de Ftbol, pero despois da sada do tnel o auto-
mobilista debe cortar cara dereita de acordo coa placa
que indica Centro e a partir de aqu seguir a sinalizacin
que marca o traxecto ata a Estacin.
Que ver
A primeira referencia a estas construcins os balnearios
castrexos dbese a Estrabn, un xegrafo grego que vi-
viu na transicin da Era Cristi. Segundo este autor, os po-
bos do Norte da Pennsula Ibrica tian por costume to-
mar baos de sauna e de auga fra, por esta orde. Todos
os balnearios que foron xa descubertos obedecen a un
modelo tripartito: sala de sauna, quentada por un forno
contiguo; sala intermedia de transicin, con bancos late-
rais; patio destinado bao fro. No forno eran colocadas
pedras, quentadas en lume vivo, sobre as que se verta
auga, co fin de inducir os vapores da sauna. Entre o com-
partimento de sauna e a sala intermedia erguase unha
pedra, tallada nun nico bloque, cun pequeno pasadizo
semicircular, de dimensin reducida para evitar a fuga de
calor, pero suficiente para permitir o paso dunha persoa.
O Balneario de Braga, edificado en granito local, foi cons-
trudo cunha orientacin sensiblemente Leste/Oeste,
ocupando unha rea de 72 m
2
e cunha altura mxima
conservada de 1,20 m. Parcialmente mutilado, talvez no
momento das obras de construcin da primeira Estacin
(sc. XIX), o monumento conserva anda boa parte da
sa estrutura orixinal. Obsrvanse os restos dos muros
laterais Norte da cmara, como a pedra formosa, sen de-
coracin. Este elemento ten 1,74 m de ancho, 0,83 m de
altura e 0,32 m de espesor, cun recorte tpico semicircu-
O Balneario Prerromano de Braga
Localizacin
e accesos
| 61 |
lar na parte inferior (0,43 m de an-
cho e 0,38 m de altura). A antec-
mara, de planta subrectangular, ten
1,70 m de longo interior e 2 m de
ancho. Distnguense tanto o pavi-
mento orixinal, constitudo por pe-
dras de dimensin media, coma
dous monlitos labrados utilizados
de bancos. Destacan tamn as solei-
ras de entrada e o respectivo lintel,
recortado no centro superior en for-
ma de U, onde se apoiaba a viga de
madeira que, sa vez, soportaba a
cobertura do monumento. O atrio,
pavimentado con grandes laxes de
granito, ten unha planta rectangular
de 4,72 m de longo e 2,80 m de an-
cho que se presenta disposta en
chanzos, pouco pronunciada, en
dous relanzos, cunha diferenza de 15
a 20 cm. O nivel mis elevado ocupa
o cuadrante Suroeste e parece mar-
car a entrada e sada do monumen-
to; o nivel inferior indica que o patio
sera continuamente invadido por
turbinas de auga. Hai que indicar
que das das pedras que forman o
pavimento, unha localizada Norte
e outra no paso da entrada para a
antecmara, foron talladas en forma
de pa, sendo a primeira mis ampla
e profunda, con 18 cm de fondo. Es-
ta pa tera sido colocada al co pro-
psito de recibir as augas que ali-
mentaran o balneario, eventual-
mente a travs dun canln entre-
mentres desmantelado. A drenaxe
realizbase a travs dunha pequena
abertura Sur, limitada por dous ele-
mentos circulares, bastamente talla-
dos. De feito, na franxa que se dirixe
para a abertura de sada, non hai pe-
dras, pero si un espeso sedimento
areoso. Nas proximidades da esqui-
na Noroeste desta estancia, a toda
altura e na cara interna da parede
Oeste, elvase un monlito de pouco
espesor, tallado en forma semicnica,
que ten a parte superior lixeiramente
ovalada e na que presenta algns si-
nais incisos con orixe nun pequeno
orificio central, deseando metades
de brotes con algn rigor simtrico.
Basendose nos materiais cermicos
exhumados, as como no aspecto ar-
caico dos seus elementos, considra-
se que este balneario foi construdo
na Idade do Ferro. Estratos relaciona-
dos co seu uso apenas subministra-
ron materiais cermicos de produ-
cin indxena, que se poden datar na
Idade do Ferro recente.
O descubrimento deste balneario pre-
rromano resucita a cuestin da ori-
xe da cidade de Braga. Mentres tanto,
ata o momento, nunca foron detecta-
das, en mis de tres dcadas de tra-
ballos arqueolxicos intensivos na ci-
dade, estruturas da Idade do Ferro.
Deste xeito non posible afirmar que,
no lugar da futura Bracara Augusta,
tera existido previamente un castro.
Tamn posible que fose edificado
polos indxenas que colaboraron nas
primeiras obras da nova cidade. As, o
monumento que se conserva na esta-
cin da EFC de Braga constite unha
interesante cuestin cientfica aberta,
tanto pola sa situacin como pola
circunstancia de ser a mis antiga de
todas as estruturas deste tipo.
Condicins de visita
O monumento pdese visitar a cal-
quera hora do da, entre a apertura e
o peche da estacin, situado no piso
inferior atrio, con acceso por medio
de escaleiras mecnicas. Pose pa-
neis explicativos, con figuras e len-
das en tres linguas: portugus, ingls
e francs.
Informacin adicional
Lemos et al (2003) O Balnerio
Pr-Romano de Braga, Almadan, II
Srie, 12, Lisboa, pp. 4346.
| 62 |
Castro de So Loureno
X: 519899
Y: 4600506
No concello de Esposende, longo da costa estndese
unha estreita chaira litoral, dominada por unha sucesin
de cumios de escasa altitude, os cales, non obstante,
destacan na paisaxe debido pendente das ladeiras
orientadas Oeste. Case no extremo Sur desta lia de re-
levo, nun lugar con amplo dominio visual sobre a franxa
costeira e sobre o estuario do Cvado, foi erguido o ex-
tenso poboado fortificado coecido como Castro de So
Loureno. Pero ademais do seu interese patrimonial, o
cume deste poboado (201 m) un excelente miradoiro
sobre a chaira litoral, sobre o estuario do Cvado e, inclu-
so, sobre o curso final daquel ro. Formaba, en conxunto,
con Bagunte, Terroso, So Roques, Santa Luzia, Cividade
de ncora, Coto da Pena e Santa Tecla, unha estrutura li-
toral linear, que controlaba, por certo, a navegacin de
cabotaxe na Protohistoria.
Este arqueositio dispn de bos accesos. Sando de Barce-
los hai que coller a Estrada Nacional 103, en direccin a
Viana do Castelo. Despois de 11 km (10 minutos) hai que
xirar esquerda no cruce sinalizado como Castro de So
Loureno, entrando na estrada Nacional 305. Pasados
2,3 km (2 minutos) debemos xirar dereita cara a Vila
Ch, nun cruce non sinalizado. Proseguindo a travs da
localidade, pasando pola igrexa parroquial, alcnzase o
castro, despois de 3,1 km (cerca de 4 minutos), no lugar
onde se erixiron dous coros exteriores para a romara.
Que ver
O poboado conserva as sas tres lias de muralla e pre-
senta panos defensivos parcialmente reconstrudos e
conservados. En varios ncleos diferenciados xorden es-
truturas de habitacin, xeralmente organizadas en uni-
dades domsticas de tres ou mis estruturas circulares
ou alongadas, converxentes cara patio central, xeral-
mente laxeado, cercadas por un muro divisorio. Parte das
estruturas foi integramente consolidada. Distnguense
unidades habitacionais con estruturas subcirculares ou
rectangulares. longo da ladeira orientada Norte espa-
rxense as estruturas domsticas, ata a cima da cua, on-
de se ergueu a capela de So Loureno. En direccin
Oeste o poboado estndese ata a aba ocupando unha
rea moito maior da que inicialmente se supoa. A am-
plitude das investigacins arqueolxicas, orientadas por
Carlos Alberto Brochado de Almeida, conduciu a unha boa
definicin das fases de ocupacin do castro, cun perodo
inicial datado no Bronce Final e unha segunda fase na Ida-
de do Ferro, desde o sculo V a. C. Este poboado puido ser
destrudo por un grande incendio nalgn momento do s-
culo I a. C., que conducira a unha reorganizacin do espa-
Castro de So Loureno
Localizacin
e accesos
| 63 |
zo urbano. A subseguinte adaptacin
como vicus, longo do sculo I d. C.
provocou o reordenamento das estru-
turas defensivas e domsticas. Foi, na
sa poca, unha localidade importante,
con mercado, que mantia unha vasta
rea de influencia xunto co vecio
Castelo de Neiva. O lugar sera aban-
donado no sculo V, e s sera reocu-
pado no sculo X, no contexto da Re-
conquista, cando se construu unha
muralla orientada Oeste, na cima
do outeiro. Xunto primeira muralla
apareceu, en 1954, unha ara votiva
dedicada por Anicius a Dea Sancta.
O lugar foi intervido desde 1985 por
Brochado de Almeida, da Facultade
de Letras da Universidade de Porto.
A Cmara Municipal de Esposende
promoveu, a partir de 1991, o arran-
xo urbanstico do outeiro, co empe-
drado do camio de acceso capela
e coa restauracin e reconstrucin
de parte das estruturas habitacio-
nais castrexas. Con todo, parte das
runas fora xa irremediablemente
afectada pola construcin da nova
capela, nos anos 50, as como polo
camio de acceso templo. En 1995
realizronse novos traballos de mu-
sealizacin do lugar. Situado na pa-
rroquia de Vila Ch, concello de Es-
posende, encntrase clasificado co-
mo Imvel de Interesse Pblico des-
de 1986.
Condicins de visita
O Castro de So Loureno atpase
ben coidado e preservado, e o visi-
tante dispn de sinalizacin vertical
con importantes informacins relati-
vas s diferentes sectores conserva-
dos. Existe unha ampla zona de esta-
cionamento preto da entrada no n-
cleo das runas. No parque hai un pe-
queno caf. Ademais das estruturas
que se conservan, o visitante poder
gozar dunha excelente panormica
da chaira litoral, desde a capela de
So Loureno.
Informacin adicional
Almeida, Carlos A. Brochado e Rui M.
Cavalheiro da Cunha (1997): O Castro
de So Loureno. VilaChEsposende.
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 64 |
Citnia de Briteiros
X: 557008
Y: 4597542
Norte de Guimares, entre os vales dos ros Este e Ave
lzanse unha serie de cumes, desde o Monte do Sameiro
(566 m) a Santa Marta da Falperra (561 m). Sueste des-
tes cumios, nun rechn mis baixo, destaca un relevo gra-
ntico en esporn (335 m) cun amplo dominio visual so-
bre o curso medio do Ave, na zona lmite de navegabili-
dade do ro. Neste sante rguese a Citnia de Briteiros,
situada no exacto centro xeogrfico da rexin de Entre
Douro e Minho, na parroquia de S. Salvador de Briteiros.
Sando de Guimares (variante urbana), dbese tomar a
Estrada Nacional 101, en direccin a Braga. chegar a
Caldas das Taipas (pasados 6 km, aproximadamente 10
minutos) dbese volver cara Norte, pola Estrada Nacio-
nal 310, en direccin a Pvoa de Lanhoso. percorrer 1,8
km (3 minutos), na parroquia de Barco dbese xirar es-
querda, pola estrada municipal 586, en direccin a S. Sal-
vador de Briteiros. Pasados 3,5 km (cerca de 4 minutos)
chgase centro da parroquia de S. Salvador. Aqu dbe-
se pasar o regato e xirar dereita, en direccin monte,
pola Estrada Nacional 309. Tras percorrer 2,1 km chga-
se entrada do centro de recepcin da Citnia. Os coches
poden estacionar no parque de enfronte, xunto EN309.
A Citnia de Briteiros un dos lugares emblemticos da Cul-
tura Castrexa do Noroeste. Despois de ser un dos primeiros
arqueositios que foron escavados, nas orixes da Arqueolo-
xa portuguesa, por Francisco Martins Sarmento, anda ho-
xe un punto de referencia cientfico para o estudo da Ida-
de do Ferro en xeral e para a anlise do asentamento pro-
tohistrico e da romanizacin do val do Ave en particular.
Cunha extensin total de preto de 24 hectreas entre mu-
ros, a rea visitable est limitada a 7 hectreas, correspon-
dente s sectores descubertos por Martins Sarmento ou por
Mrio Cardozo, en sucesivas campaas de escavacin. A Ci-
tnia foi cortada en parte da sa extensin, no inicio da
aba, xunto s das ltimas filas de muralla, por unha estra-
da nacional, trazada nos anos 30 do sculo XX. Por este
motivo, os visitantes entran na rea interior do poboado
cando circulan pola estrada, pois estn as runas da zona
habitacional da vertente Leste en contacto cos seus lmites.
Este castro presenta un sistema defensivo de tres ordes de
muralla descentradas, que engade un novo aliamento no
istmo de acceso esporn, Nords, reforzado por dous
foxos cortados na pena. As runas visibles localzanse na
zona da acrpole e no inicio da ladeira. Consrvanse varias
decenas de unidades domsticas da II Idade do Ferro e da
fase de romanizacin, enmarcadas nunha estrutura pro-
tourbana de tendencia ortogonal. Os eixos principais defi-
nen cortes, que se subdividen en ncleos habitacionais fa-
miliares. Das estruturas domsticas resaltan as casas circu-
lares con coidado aparello helicoidal e con vestbulo, as co-
Citnia de Briteiros
Localizacin
e accesos
Que ver
| 65 |
mo os magnficos patios empedrados.
No cume do monte obsrvanse as d-
as reconstrucins de Martins Sarmen-
to. Suroeste da acrpole, xunto
primeira muralla, encntrase a Casa
do Conselho, estrutura circular de 11
metros de dimetro, no interior da cal
se acha un banco corrido. Esta casa
probabelmente fose a sede de gober-
no da pequena cidade. Destaca, ta-
mn, o templo cristin medieval, pri-
mitiva capela de S. Romo, cunha ne-
crpole de inhumacin anexa, indica-
dores dunha fugaz reocupacin da Al-
ta Idade Media.
Unha das imaxes de marca da Cit-
nia o balneario, descuberto na d-
cada de 1930, cando se construu a
estrada xa amentada. Localzase no
interior da segunda muralla, no sec-
tor Sueste do poboado, e era alimen-
tado por unha extensa canalizacin
en pedra que, partindo dun manan-
cial situado no extremo Nords da
acrpole, descenda ra principal
da Citnia, recollendo tamn augas
pluviais e alimentando unha fonte
artificial. A estrutura do balneario
consrvase case intacta, coa forxa, a
cmara de sauna, o vestiario ou an-
tecmara, e o patio exterior empe-
drado, ademais dalgns elementos
da cobertura. Destaca a pedra for-
mosa, decorada, que se mantn in
situ entre a cmara de sauna e o
vestiario. Na Citnia haba un segun-
do balneario mis impoente c des-
cuberto en 1930. Del s se coece a
Pedra Formosa, que pose unha
exuberante decoracin.
A Citnia comezou a ser escavada por
Martins Sarmento en 1875, tras do
que seguiron campaas de escava-
cin anuais a grande escala, que inci-
diron sobre todo na zona da acrpo-
le. Mis tarde, a Sociedade Martins
Sarmento proseguiu as escavacins
intensivas do lugar, entre as dcadas
dos 30 e os 60 d sculo XX, case
sempre dirixidas por Mrio Cardozo.
A partir dos anos 70 realizronse ac-
cins de restauracin e consolidacin
de estruturas. O subsolo da Citnia se-
ra estudado de novo en 1977/1978
por Armando Coelho Silva e Rui Cen-
teno, da Universidade do Porto e,
mis recentemente, en 2002 e 2005,
por Francisco Sande Lemos, da Uni-
versidade do Minho. Xunto con Mo-
zinho e Sanfins, Briteiros constite o
mellor exemplo, de valor didctico,
para a percepcin dos grandes pobo-
ados que integraban a rea Suroeste
da Cultura Castrexa.
Condicins de visita
A Citnia dispn dun recente centro de
acollida, con informacin grfica refe-
rente lugar (mapas, imaxes areas e
dos materiais). O centro dispn de ca-
fetara e baos. Est a disposicin dos
visitantes unha gua impresa coa plan-
ta e descricin do sitio, que est aber-
to todos os das da semana, desde as
9 s 18 horas. O acceso realzase por
estrada asfaltada, e existe un aparca-
doiro xunto entrada. A visita Cit-
nia de Briteiros pode ser complemen-
tada coa visita Museu da Cultura Cas-
treja / Solar da Ponte, en S. Salvador
de Briteiros, no que se recorda a figu-
ra e a obra de Francisco Martins Sar-
mento e onde se pode observar parte
do material recollido na Citnia e en
Sabroso, inclundo a Pedra Formosa.
Tamn existe unha visita virtual acce-
sible na pxina en rede da Casa de
Sarmento. Para visitas guiadas dbese
contactar previamente coa Sociedade
Martins Sarmento, en Guimares.
Informacin adicional
Casa de Sarmento, Centro de Estu-
dos do Patrimnio: www.csarmen-
to.uminho.pt
Silva, Armando Coelho da (1986): A
Cultura Castreja no Noroeste de Por-
tugal. Paos de Ferreira.
| 66 |
Citnia de So Julio
X: 550348
Y: 4615430
A Serra Amarela constite un dos relevos de maior alti-
tude do Mio (1.361 metros), separando as cuncas hidro-
grficas dos ros Lima e Cvado. Nun dos ltimos contra-
fortes, no Suroeste da serra, rguese a Citnia de So Ju-
lio, entre as parroquias de Coucieiro e S. Vicente da Pon-
te. O poboado localzase nun relevo en esporn, granti-
co, desde a cima do que se divisa o curso final do ro Ho-
mem e a sa confluencia co Cvado. Este tipo de situa-
cin, articulando reas de montaa (recursos silvopasto-
rs) e o acceso val (agricultura), cun amplo dominio vi-
sual e control xeoestratxico, un dos aspectos mis sig-
nificativos dos grandes poboados castrexos.
Para acceder Citnia, sando de Vila Verde, deberase to-
mar a Estrada Nacional 308 en direccin a Caldelas e
Amares. redor de 4 km mis adiante deberase xirar
esquerda ( dicir, de fronte, xa que a estrada se curva
dereita no cruce) en direccin a Pico de Regalados, vol-
vendo torcer dereita uns 500 metros despois, agora en
direccin a S. Vicente da Ponte. chegar a esta parroquia
xa se divisa o monte de So Julio. De Vila Verde ata Pon-
te o traxecto realzase nuns 10 minutos. Xunto igrexa
parroquial de S. Vicente xrase esquerda cruce sinali-
zado como Lugar do Crasto, entre outros topnimos
e sguese por un camio asfaltado durante 1 km (2 mi-
nutos), final do que se torce esquerda (en direccin
ladeira). Deberase seguir 1 km mis por un camio de
terra batida, razoablemente transitable (cerca de 3 minu-
tos), ata alcanzar a plataforma do cumio do monte, onde
se encontra a capela de So Julio. O traxecto parcial-
mente accesible en autombil lixeiro.
Que ver
A Citnia de So Julio constite un marco paradigmti-
co na Arqueoloxa portuguesa, xa que nela efecturon-
se investigacins moi importantes para o estudo da
ocupacin humana no Mio e na cunca do Cvado no
primeiro milenio a. C. No cume achaiado do monte, e
nos rechns da aba que se encontra Leste, dispense
variados vestixios arquitectnicos do antigo poboado.
Distnguense tres fileiras de muralla e vestixios dunha
cuarta no cuadrante Leste/Nords, as como restos de
estruturas habitacionais dispostas na ladeira Leste e na
plataforma superior do monte. O poboado presenta unha
cronoloxa de ocupacin bastante ampla, desde o Bronce
Final ata o perodo romano. Dos inicios do poboado (s-
culos XI/IX a. C.) detectouse unha estrutura defensiva
circundante ribada de terra con pedras na base e foxo
Citnia de So Julio
Localizacin
e accesos
| 67 |
adxacente, as como chans de ca-
banas do Bronce, localizadas na ci-
ma da elevacin. Os aglomerados do
Bronce Final seran, non obstante,
relativamente pequenos, cunha di-
nmica de crecemento da primeira
cara segunda fase dese perodo.
Con todo, os vestixios mis significa-
tivos que se poden observar corres-
ponden Idade do Ferro, sendo visi-
bles as filas de muralla de pedra e
as runas dun torren, as como as
construcins castrexas circulares,
unidas por patios empedrados. Al-
gunhas estruturas presentan alzados
con aparello poligonal.
A paraxe foi investigada inicialmen-
te se ben xa existan referencias
anteriores lugar polo Padre Joo
Martins de Freitas na dcada dos
anos 30 do sculo XX. Porn, foi nos
anos 80 cando o lugar gaou maior
relevancia, coa clasificacin como
Imvel de Interesse Pblico (1982)
e as sucesivas intervencins arqueo-
lxicas da Unidade de Arqueoloxa
da Universidade do Minho dirixidas
por Manuela Martins e despois por
Ana Bettencourt.
No derrube dunha das murallas, na
dcada de 1980, foi descuberta unha
estatua de guerreiro galaico, de gran
calidade artstica, cun saio profusa-
mente decorado, e tamn o cinto,
anda que sen cabeza. No escudo re-
dondo (caetra) foi gravada a seguin-
te inscricin: MALCEINO DOVILONIS
F[ilius]. O significado destas esta-
tuas moi discutido, podendo re-
presentar antepasados mticos ou
prncipes, responsables do goberno
das capitais de pobos e dos respec-
tivos territorios.
Tendo en conta este achado, as co-
mo a dimensin do poboado e a sa
localizacin nun punto xeoestratxico
dominante e central, a Citnia de
So Julio est considerada a capital
dun pobo do que se ignora o seu no-
me. O territorio deste pobo estara de-
limitado Norte polos cumes da Serra
Amarela; Leste pola Serra do Gers;
Sur polo ro Cvado; e Oeste polos
cumes que do Macio da Boalhosa
(721 metros) descenden cara Sur,
rematando no Monte do Castelo, on-
de tamn se iza un esplndido castro
con varias filas de muralla. A ocupa-
cin serodia da Citnia de So Julio
foi documentada pola recollida de
cermica romana, prologndose de
forma residual ata o sculo III.
Condicins de visita
A paraxe onde est o poboado bal-
do, xestionado pola Junta de Fre-
guesia, polo que o acceso libre,
anda que non hai ningunha sinaliza-
cin ou panel explicativo. Na cima do
monte, xunto capela ofrecida a So
Julio, existe un parque de merendas
e a carn do camio, no medio da la-
deira, una fonte de auga potable. O
lugar un extraordinario miradoiro
sobre o val do ro Homem, que nas
sas marxes e abas conserva o tradi-
cional modelo paisaxstico desdobra-
do en campos de cultivo, bosques e
pastos nos cumes.
Informacin adicional
Bettencourt, Ana M. S. (2000): O Po-
voado de So Julio, Vila Verde, Nor-
te de Portugal, nos Finais da Idade
do Bronze e na transio para a Ida-
de do Ferro, Cadernos de Arqueolo-
gia, Monografas n 10. Braga.
Martins, Manuela (1989/1990): O
povoamento protohistrico e a ro-
manizao do mdio curso do Cva-
do, Cadernos de Arqueologia, Mono-
grafas n 5. Braga.
| 68 |
Castro de Lanhoso
X: 559880
Y: 4604140
Na base das vertentes setentrionais da Serra do Carvalho destaca
un relevo (altitude de 383 m) cunha extraordinaria posicin xeoes-
tratxica, xa que domina contra Sur un amplo sector do val do
Ave. Cara Norte avstase o val do Cvado e os cumes da Serra
de Santa Isabel. Controlaba, tamn, o corredor terrestre de circu-
lacin que ligaba o ncleo central do espazo do Bracari s monta-
as interiores, de modo especial s serras de Cabreira e de Gers,
as como altiplano de Barroso. O Castro de Lanhoso ocupaba ese
relevo grantico, na cima do cal foi, mis tarde, edificado o caste-
lo medieval de Lanhoso, lugar simblico da Historia de Portugal.
O castelo, sa vez, tera sido construdo encima dunha fortifica-
cin da Antigidade Tarda. Non obstante, no cumio non se obser-
van vestixios protohistricos. O que resta do conxunto arqueolxi-
co castrexo encntrase, sensiblemente, a media pendente, xunto
estrada que conduce santuario e castelo.
Para acceder lugar, partindo do centro de Pvoa de Lanhoso, hai
que seguir a estrada Nacional 205 en direccin Braga/Vieira do
Minho. chegar localidade de Horto, 1,4 km despois (3 minutos), haber
que xirar cara dereita, no cruce sinalizado como Castelo de Lanhoso. Cas-
tro de Lanhoso. Aproximadamente despois de 1 km (3 minutos) alcnzase
o curuto do montculo onde se encontran o castelo medieval e o santuario
de Nossa Senhora do Pilar.
Que ver
O ncleo conservado, pouco numeroso, de estruturas da Idade do Ferro, visi-
table a travs dunha verea que, sando da estrada de acceso montculo, se
prolonga ata a calzada da Va Sacra do sculo XVIII. As estruturas, xeralmente
ben conservadas, consisten en construcins circulares e algns empedrados,
correspondentes a patios de unidades habitacionais. Divsanse, tamn, res-
tos dun muro que delimitaba a plataforma da vertente, onde se conservan
as runas. final do itinerario encntrase unha unidade domstica construda
ex novo, inclundo unha caracterstica casa circular con vestbulo. O proxecto
de valorizacin deste lugar foi realizado por iniciativa da Cmara Municipal,
e foi orientado por Armandino Cunha.
A cronoloxa de ocupacin remntase Bronce Final, estendndose at a ro-
manizacin, de acordo cos resultados de varias intervencins arqueolxicas.
En Lanhoso foron descubertos un casco de bronce (sc. II/I a. C.), intacto, en
excelente estado de conservacin, e tres torques de ouro, pezas que integran
as coleccins do Museu de D. Diego de Sousa de Braga. As runas protohist-
ricas foron detectadas en 1938, cando se abriu a estrada que conduce san-
Castro de Lanhoso
Localizacin
e accesos
| 69 |
tuario da Senhora do Pilar, sendo da-
quela parcialmente escavadas por
Carlos Teixeira. Foi clasificado como
Imvel de Interesse Pblico en 1940.
Mis que as runas actualmente con-
servadas, a visita a este lugar, exce-
lente miradoiro, permite observar a
relacin entre os castros da franxa li-
toral e vestibular dos grandes ros
coas zonas montaosas interiores.
Condicins de visita
O conxunto protohistrico accesible
en autombil lixeiro e dispn dunha
rea de estacionamento a carn da
estrada. Unha sinalizacin vertical
ofrece algunhas informacins acerca
do lugar e unha planta das runas. O
camio de visita encntrase sinaliza-
do e percrrese nuns 15 minutos. O
visitante poder dispoer de baos e
dun restaurante na cima do monte,
xunto santuario.
Informacin adicional
Martins, Manuela (1990): O povoa-
mento protohistrico e a romaniza-
o da bacia do mdio Cvado. Braga.
Silva, Armando Coelho Ferreira da
(1986): A Cultura Castreja no Noroes-
te de Portugal. Paos de Ferreira.
Teixeira, C. (1940): Notas arqueol-
gicas sobre o castro de Lanhoso,
Trabalhos da Sociedade Portuguesa
de Arqueologia e Etnologia, 9 (12),
pp. 117125. Porto.
| 70 |
Castelo de Faria
X: 529430
Y: 4593942
Sur da marxe do Cvado, fronte cidade de Barcelos, elvase o
Monte da Franqueira (296 m). Nun lugar Oeste de dito monte,
a cota lixeiramente inferior pero con bo dominio visual sobre a l-
tima parte do val do Cvado, localzase o Castro de Faria (parro-
quia de Pereira, concello de Barcelos).
Partindo de Barcelos (Barcelinhos), o visitante deber tomar a es-
trada municipal 306 en direccin a Carvalhal e Senhora da Fran-
queira. Tras percorrer 8 km (10 minutos despois) deber volver
dereita, ata o camio municipal 1111, no cruce sinalizado como
Santurio da Franqueira. Runas do Castelo de Faria. Despois
dun curto traxecto de 3,4 km (4 minutos) o visitante deber xirar
esquerda, nun acceso a un camio de terra, sinalizado por unha
vella placa que di Castelo de Faria. Poucos metros mis adian-
te poder estacionar cerca da terceira muralla do poboado. A par-
tir de aqu accdese monumento.
No Castelo de Faria coexisten vestixios de diferente cronoloxa. Do
poboado castrexo subsisten as sas tres fileiras de murallas e va-
rios vestixios de construcins da Idade do Ferro, particularmente
entre a segunda e a terceira lia defensiva, no lado Leste. Con to-
do, os vestixios protohistricos remntanse Bronce Final. A pri-
meira muralla, que rodea a plataforma superior do outeiro, delimi-
ta o que foi un castelo medieval, coa porta de acceso, os cimentos
da torre de homenaxe cuadrangular e diversos muros de constru-
cins asociadas asentamento medieval do sitio. Este sitio arqueo-
lxico coecido non s pola sa ocupacin no perodo castrexo, senn ta-
mn pola dinmica de asentamento do lugar na Idade Media, por ser un Cas-
telo cabea de terra e por suceder nel importantes acontecementos militares
nos sculos XII e XIV.
O lugar foi amplamente escavado na primeira metade do sculo XX, por ini-
ciativa do grupo Alcaides de Faria. Entre 1981 e 1985 realizronse escava-
cins dirixidas por Brochado de Almeida e Teresa Soeiro, da Universidade do
Porto. O conxunto arqueolxico e histrico Monumento Nacional desde 1956.
Condicins de visita
Se ben certo que se pode acceder perfectamente con autombil lixeiro, o
lugar non dispn de infraestruturas de apoio visitante. Con todo, o poboa-
do presenta unha lxica de implantacin bastante perceptible. Non acon-
sellable andar sobre as murallas, debido seu estado de degradacin.
Informacin adicional
Cmara Municipal de Barcelos: www.cmbarcelos.pt
Almeida, Carlos Alberto Brochado de (2003): Povoamento Romano do Lito-
ral Minhoto Entre o Cvado e o Minho.
Inventrio do Patrimnio Arquitectnico (DGEMN): www.monumentos.pt
Castelo de Faria
Localizacin
e accesos
Que ver
| 71 |
Castro de Vieira
X: 573467
Y: 4609844
Localizacin
e accesos
Castro de Vieira
O Castro de Vieira encntrase no centro do grande alvolo onde con-
verxen as innumerables lias de auga que orixinan o ro Ave, na fal-
dra da vertente Sur da Serra da Cabreira, dominando toda a parte ini-
cial da correspondente cunca hidrogrfica. Implantado na cima dun
dos promontorios que recortan a vertente da serra, coa cota mxima
de 563 metros de altitude, desde onde se divisa unha paisaxe nica,
ben conservada nas sas envolventes inmediata e alongada, o castro
toma posicin altivo sobre a ribeira de Canteles, unndose verten-
te da serra por unha chaira nivelada, de fcil acceso. A vertente Nor-
te, menos extensa pero con mis pendente, presenta mis aflora-
mentos granticos, contrastando coa vertente Sur, mis ampla e ar-
mada en longas plataformas artificiais, cunha boa exposicin solar.
O Castro de Vieira encntrase a menos de 2 km do centro da vila de
Vieira do Minho, con acceso pola Estrada Nacional 526 que a une a
Pinheiro. No km 1,1 xrase esquerda, cara Norte, por unha es-
trada de terra batida, que conduce ata a chaira da aba da verten-
te nacente na que se sita o sitio arqueolxico, a partir do que se
poder visitar o lugar.
O poboado fortificado ocupa unha rea de aproximadamente 15
hectreas, polo que se pode inclur na lista dos seis grandes poboa-
dos castrexos do val do Ave. Presenta un sistema defensivo com-
posto por tres lias de murallas concntricas que, na vertente Sur,
defenden amplas plataformas artificiais, por onde se distriben
vestixios de construcins de planta circular e rectangular, recolln-
dose al fragmentos de cermica domstica indxena e material ro-
mano. En recentes traballos arqueolxicos, recollronse instrumentos lticos
diversos, fragmentos de pezas cermicas de cronoloxa comprendida entre a
Idade do Ferro e a Idade Media, e o anaco dunha ara romana sen inscricin.
Por outra banda, definiuse con rigor a planta da fortificacin medieval.
Desde o punto de vista histrico, o Castro de Vieira reviste un interese parti-
cular porque al se edificou, nos sculos centrais da Idade Media, o castelo se-
de do Territorio Velariae (ou Terra de Veeira), sombra do que se fundou o
mosteiro de So Joo de Vieira, clebre por ter falecido al Santa Senhorinha,
o 22 de abril do ano 982.
Condicins de visita
O recoecemento do valor histrico, cultural e cientfico do monumento, as co-
mo a percepcin do seu elevado potencial de valorizacin, conduciron Muni-
cipio de Vieira do Minho a promover, xunto coa Universidade do Minho, un pro-
xecto de estudo, valorizacin e divulgacin do Castro e Castelo de Vieira, co ob-
xectivo de garantir a sa conservacin e de convertelo en accesible pblico.
Informacin adicional
Cunha, Arlindo Ribeiro da (1975): Trepando os Montes. O Distrito de Braga,
2 serie, 1 (14) pp. 507508. Braga.
Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de
Portugal. Paos de Ferreira.
Que ver
| 72 |
Castro do Monte das Eiras
Castro do Monte das Eiras
X: 546409
Y: 4587364
Na conca do ro Ave, no seu curso intermedio, rguese unha pe-
quena cordilleira que separa dous dos seus afluentes: o Pele e o
Pelhe. Nos contrafortes meridionais deste relevo, a unha cota de
384 metros, foi situado o poboado coecido como Monte das Ei-
ras. Esta elevacin separa catro parroquias do concello de Famali-
co: Joane, Pousada de Saramagos, Telhado e Vermoim.
A partir de Famalico debe tomarse a Estrada Nacional 206.
chegar a Pousada de Saramagos debe xirarse esquerda, pouco
despois do quilmetro 30, en direccin lugar de Ramo. A partir
de aqu debe tomarse o camio que sobe monte (a p ou en
vehculo todoterreo), desde o que se observa o balneario, osten-
siblemente, desde o lado dereito do carril, na metade da subida.
O traxecto desde a poboacin faise a p en preto de 15 minutos.
Na cima do monte consrvanse vestixios do poboado, cun com-
plexo sistema de murallas. No declive Sur identifcanse algunhas
estruturas habitacionais postas descuberto, nos anos noventa,
por Francisco Queiroga e Antnio Dinis, concretamente patios con
pavimento de lousa e estruturas rectangulares. Outros indicios son
visibles nos camios de acceso. A ocupacin do lugar foi datada
entre o sculo I a. C. e o sculo III d. C. Abundan os vestixios de
material do perodo romano. O acceso a este lugar non fcil, po-
lo que posible acceder s a p, nun lento percorrido.
Na metade da aba cara sueste identificouse un impresionante exemplar de
balneario castrexo, que podera ser o punto de maior interese para os visi-
tantes. Consrvanse o forno e a cmara de sauna, as como a antecmara. A
Pedra Formosa ten significativos motivos decorativos da Idade do Ferro. Con-
servase tamn parte da estrutura do patio. Tras ser relocalizado en 1989, nel
efecturonse sondaxes arqueolxicas en 1990/1991 baixo a responsabilida-
de de Francisco Queiroga e Antnio Dinis.
Condicins de visita
En breve iniciarase un proxecto de revalorizacin do balneario e do castro.
Informacin adicional
Queiroga, Francisco (1992): War and Castros. New approaches to the north-
western Portuguese Iron Age, Dissertao de Doutoramento. Oxford.
Dinis, Antnio Pereira (1993): Ordenamento do Territrio do Baixo Ave no I
milnio a. C., Dissertao de Mestrado. Porto.
Queiroga, Francisco Reimo e Antnio Pereira Dinis: A estrutura de banhos
castreja do castro das Eiras, Actas do Colquio de Homenagem a Carlos Al-
berto Ferreira de Almeida. Santiago de Compostela.
Localizacin
e accesos
Que ver
Distrito de Porto
| 74 |
Monte Mozinho
X: 557788
Y: 4555225
O castro de Monte Mozinho ocupa un outeiro destacado, de
suave declive, na beira do Camba, afluente do ro Sousa.
Ademais, nun contexto mis amplo, a sa posicin, a me-
dia distancia entre o val dese ro e o do Tmega, confrelle
un notable valor estratxico, controlando o acceso, tanto s
territorios do Norte da banda final da conca do Doiro como
zona interior. De feito, vixa un corredor de circulacin te-
rrestre, que se dirixe de Oeste a Leste, longo dunha serie
de cumios. O monte elvase a unha altitude de 408 m, e
pose un substrato rochoso grantico. Sitase nas parro-
quias de Galegos e Oldres, concello de Penafiel, e est cla-
sificado como Imvel de Interesse Pblico desde 1948.
Partindo de Penafiel, debe tomarse a Estrada Nacional
106, en direccin a Castelo de Paiva. Pasados 4,1 km
(cerca de 6 minutos) dbese xirar dereita, cara Estra-
da Nacional 1063, en direccin a Pao de Sousa. per-
correr 500 m (1 minuto) hai que xirar esquerda, polo
camio municipal 1300, sinalizado como Castro de Mo-
zinho. Pasados 4,6 km (cerca de 4 minutos) encntrase o
lugar de estacionamento do castro, seguindo sempre as
placas indicativas do sitio.
Que ver
O Monte Mozinho un punto de referencia na historia da
Arqueoloxa dos castros. En 1930 Ablio Miranda organizou
datos dispersos. As primeiras escavacins dbense a Elsio
Sousa (desde 1943 a 1954), continuando intervencins de
Russell Cortez, en 1947, e de Carlos Alberto F. Almeida en-
tre 1974 e 1979. A partir de 1982 ata a dcada dos 90 as
escavacins foron orientadas por Teresa Soeiro. Nos lti-
mos anos a orientacin do estudo e musealizacin estivo
baixo a responsabilidade de Teresa Pires de Carvalho.
Este poboado pode ser includo na categora dos oppida,
tanto pola sa dimensin como pola sa cronoloxa, si-
tuada na poca de Augusto, desenvolvndose o poboa-
do durante o sculo I. Tres filas de muralla circundan o
castro, cunha rea de implantacin urbana de preto de
20 hectreas. Na fila interior brense portas de acceso,
nunha das cales se conserva o suco no que funcionara
o sistema de peche da porta. Distnguense ramplas de
acceso s murallas.
No seu conxunto, o castro de Mozinho presenta unha es-
trutura protourbana, orientada por un grande eixe
NorteSur, cortado por divisins perpendiculares, pavi-
mentadas con lousas, observndose un sistema de desau-
Monte Mozinho
Localizacin
e accesos
| 75 |
gue de augas domsticas e pluviais,
con canles, coma na Citnia de Britei-
ros. Esta distribucin, a semellanza
doutros castros de grandes dimen-
sins, delimita varios sectores, en que
se agrupan as unidades domsticas
con diferentes estruturas circulares ou
rectangulares, redor dun patio cen-
tral. Os chans das construcins, apa-
rentemente, eran de terra batida, ar-
xilosa. De entre estas unidades sobre-
saen estruturas de tipo domus, erixi-
das no contexto da Romanizacin.
Un elemento notable e peculiar o
podium dun pequeno templo xunto
ra principal, na rea urbana exte-
rior primeira muralla. Na platafor-
ma cumio da elevacin destaca unha
vasta estrutura elptica, formando
un recinto de utilizacin pblica in-
definida, a semellanza da Citnia de
Santa Luzia, onde, non obstante, foi
detectada unha construcin no inte-
rior, mentres que en Mozinho non se
descubriron estruturas ou cimentos.
Xa fora do espazo urbano, Noroes-
te, detectouse unha necrpole. O
numeroso material recollido incle
fragmentos de cermica da Idade do
Ferro, cermica comn romana de
importacin, vidros, unha ampla co-
leccin de moedas, as como utensi-
lios agrcolas e armas, obxectos de
adorno ou xoiera en prata. O descu-
brimento de 3 aras, unha das cales
est dedicada a Xpiter, confirma a
significativa romanizacin do poboa-
do. Dito material estaba distribudo
por varias entidades Museu Munici-
pal de Penafiel, Museu de Etnografia e
Histria do Porto, Museu de Antropo-
logia da Universidade do Porto, pero
xa se encontra reunido en Penafiel.
Condicins de visita
O acceso castro foi pavimentado
recentemente, existindo unha ampla
rea de estacionamento xunto
centro de interpretacin. A rea do
castro encntrase limpa e as estrutu-
ras consolidadas. Existe un garda re-
sidente no lugar.
Informacin adicional
Almeida, Carlos A. Ferreira de
(1980): Escavaes no Monte Mo-
zinho, Penafiel, 1974; Escavaes no
Monte Mozinho II, 19751976, Pena-
fiel, 1977; O templo do Mozinho e
seu conjunto, Portugalia, Nova S-
rie, 1, pp. 5156. Porto.
Carvalho, Teresa Pires de (2005): O
Castro do Mozinho: as candidaturas
ao POCON e INTERREG III A, en Te-
resa Pires de Carvalho (coord.), Cas-
tro, um lugar para habitar, Colquio,
Cadernos do Museu, 11, pp.
107120. Penafiel.
Carvalho, Teresa Pires de e Francisco
Queiroga (2005): O Castro do Mo-
zinho: os ltimos trabalhos desenvol-
vidos, en Teresa Pires de Carvalho
(coord.), Castro, um lugar para ha-
bitar, Colquio, Cadernos do Museu,
11, pp. 121154. Penafiel.
Soeiro, Teresa (1984), Monte Mo-
zinho (1984). Apontamentos sobre a
ocupao entre Sousa e Tmega em
poca romana, Penafiel, Boletim
Municipal de Cultura, 3 Srie, 1, pp.
123299. Penafiel.
Soeiro, Teresa (1998): Monte Mo-
zinho: 25 anos de trabalhos arqueo-
lgicos. Homenagem a Carlos Alber-
to Ferreira de Almeida. Cadernos do
Museu, 2, pp. 1128. Museu Munici-
pal de Penafiel.
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 76 |
Citnia de Sanfins
X: 551376
Y: 4574880
O relevo da zona Suroeste do Entre Douro e Minho, anda
que cunha media de altitude relativamente baixa, est moi
fragmentado. Entre as diversas unidades xeomorfolxicas
destacan algns cumes que, polo seu carcter impoente,
dominan a paisaxe circundante nunha extensin de moitos
quilmetros. o caso do monte (570 metros) onde est si-
tuada a Citnia de Sanfins. A sa posicin entre os lmites
das concas hidrogrficas do Douro e do Ave debe ser subli-
ada, explicando a sa relevancia estratxica, no marco da
paleoxeografa da Gallaecia. Norte as lias de auga dir-
xense cara Ave. Sur converxen cara ro Eiriz, tributa-
rio do ro Ferreira, que sa vez desemboca no Sousa, pr-
ximo confluencia deste ltimo co Douro. O cumio onde foi
erguido o castro aplanado, o que facilitou a organizacin
do sistema defensivo e o ordenamento protourbano.
Partindo da cidade de Paos de Ferreira debe collerse a
Estrada Nacional 319, en direccin a Santo Tirso. Despois
de 1,7 km (cerca de 5 minutos), na localidade de Trinda-
de debe xirarse dereita cara estrada municipal 513,
en direccin a Sanfins de Ferreira. Pasados 7,7 km (apro-
ximadamente 13 minutos), seguindo a sinalizacin dis-
poible, chgase Citnia de Sanfins.
Que ver
A Citnia de Sanfins un dos lugares mis emblemticos da
Cultura Castrexa do Noroeste peninsular. ser unha das
grandes citanias do Entre Douro e Minho un dos mellores
exemplos do protourbanismo da II Idade do Ferro, cunha or-
ganizacin funcional do espazo urbano, que se estende
por unha vasta rea en altiplano. A Citnia est rodeada
por tres lias de muralla, mis un cuarto aliamento com-
plementario. Percbense varias portas nas murallas refor-
zadas por foxos Norte e Sur. Xunto a unha das portas,
na segunda muralla, foi localizada unha estatua de gue-
rreiro, actualmente representada por unha rplica. A rele-
vancia deste descubrimento foi, mis tarde, confirmada
polo achado do guerreiro de S. Julio (Vila Verde), igual-
mente detectado xunto segunda lia de muralla.
A rea intra muros ocupaba polo menos 15 hectreas. A
estrutura urbana do poboado est ordenada por un gran-
de eixo Norte/Sur, atravesado por diferentes eixos per-
pendiculares, no que constite un notable ensaio de orto-
gonalidade na ordenacin do espazo urbano. Delimitadas
polas urbanizacins e muros limtrofes obsrvanse varias
unidades domsticas con construcins circulares, con ou
sen vestbulo, e rectangulares, redor dun patio central,
en ocasins pavimentado con laxes. Polas sas caracters-
Citnia de Sanfins
Localizacin
e accesos
| 77 |
ticas morfolxicas, Sanfins un dos
mellores lugares para observar este
modelo de protourbanismo. Unha das
unidades encntrase reconstruda, de
tal forma que lles permite s visitan-
tes comprender mellor a importancia
da familia extensa como ncleo bsi-
co da sociedade castrexa. No centro
da plataforma, das grandes constru-
cins son interpretadas como estrutu-
ras protohistricas de carcter ritual.
Un dos maiores puntos de interese
da Citnia o balneario castrexo, lo-
calizado fra da rea urbana posta a
descuberto, pero intra muros, xunto a
un pequeno manancial de onde anda
brota auga. O balneario presenta unha
estrutura comn s restantes constru-
cins do xnero, con fornelo de sec-
cin circular, cmara de sauna, vest-
bulo separado da cmara pola pe-
dra formosa decorada e patio exte-
rior cuberto de laxes, onde anda se
conservan dous tanques, as como as
canalizacins de abastecemento e su-
midoiros. Distnguese, tamn, unha
fonte. O descubrimento deste equi-
pamento, na dcada de 1970, foi de-
cisivo para a interpretacin subse-
guinte destes monumentos, anterior-
mente considerados como fornos cre-
matorios desde o achado de estrutu-
ra idntica en Briteiros, na dcada de
1930. No punto mis elevado da Ci-
tnia, xunto marco xeodsico, sub-
sisten os alicerces dunha capela me-
dieval (dedicada a S. Romo), enca-
drada no espazo dunha necrpole
de inhumacin.
A Citnia de Sanfins, Monumento
Nacional desde 1946, foi primeira-
mente identificada en 1895 por Mar-
tins Sarmento e Leite de Vasconce-
los. As maiores intervencins foron,
con todo, efectuadas a partir de
1944 e 1967 por Eugnio Jalhay (s
ata 1950) e Afonso do Pao. A partir
de 1968 a Facultade de Letras da
Universidade do Porto asumiu, a tra-
vs de Carlos Alberto Ferreira de Al-
meida, o estudo do poboado, prose-
guido por Armando Coelho F. Silva,
que dirixiu sucesivas campaas, con-
xuntamente con Rui Centeno, ata
1993. A partir deste ano elabrase un
proxecto de musealizacin, inclundo
a restauracin de estruturas arqueo-
lxicas e a construcin dunha estru-
tura de apoio s visitas. Actualmente
responsable do estudo da Citnia
de Sanfins Armando Coelho F. Silva,
Director do Museu Arqueolgico de
Sanfins e Profesor da FLUP.
Condicins de visita
A Citnia dispn de fcil acceso a to-
do tipo de vehculos, por estrada as-
faltada. Existe unha recepcin con ca-
fetera e aseos a poucos metros do
acceso rea das runas. Por todo o
xacemento arqueolxico existe infor-
macin grfica con explicacin de va-
rios pormenores relativos s hbitats
da Idade do Ferro, as como unha
planta global do conxunto. Est pro-
gramada a renovacin do sistema de
refuxio e informacin grfica. A visi-
ta monumento debe ser comple-
mentada cunha visita Museu Ar-
queolgico da Citnia de Sanfins, si-
tuado na aldea, a pouco mis de 1
km, onde se poden ver os materiais
recollidos no castro.
Informacin adicional
Silva, Armando Coelho Ferreira da
(1986): A Cultura Castreja no Noroes-
te de Portugal. Paos de Ferreira.
Silva, Armando Coelho Ferreira da
(1999): Citnia de Sanfins. Catlogo
do Museu Arqueolgico da Citnia de
Sanfins. Paos de Ferreira.
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 78 |
Cividade de Terroso
X: 523315
Y: 4584584
Entre as concas hidrogrficas do ro Cvado, Norte, e do
Ave, Sur, estndese, longo da costa, unha ampla chai-
ra, puntuada por algns relevos que, a pesar da sa es-
casa altitude, posen un esplndido dominio sobre a pai-
saxe envolvente. Nun deses relevos, nunha elevacin so-
bre a planicie atravesada polo ro Esteiro, que desembo-
ca no ocano a poucos quilmetros, localzase un poboa-
do protohistrico (altitude de 153 m), coecido como Ci-
vidade de Terroso parroquia de Terroso, concello de P-
voa de Varzim.
O acceso simple, facilitado pola proximidade da cidade.
A partir de Pvoa de Varzim debe tomarse a Estrada Na-
cional 205 en direccin a Barcelos. Pasados 3 km (apro-
ximadamente 4 minutos) chgase parroquia de Terro-
so, xirando dereita no cruce sinalizado Cividade. Des-
pois dun curto traxecto de 1,3 km (3 minutos), seguindo
a sinalizacin existente, alcnzase o centro de recepcin
da Cividade.
Que ver
A Cividade , como Briteiros ou Santa Luzia, un lugar his-
trico da arqueoloxa dos castros en Portugal. O sitio foi
mencionado por Martins Sarmento, nos seus Dispersos.
Con todo, a primeira grande intervencin remntase s
anos 1906/1907, cando Rocha Peixoto e Jos Fortes,
membros do chamado Grupo da Portuglia, que preten-
dan profundar nos estudos do arquelogo vimarense e
de quen se consideraban discpulos, realizaron escava-
cins al. Neses traballos, ademais de conxuntos habita-
cionais, foron identificadas cistas funerarias, confirmadas
en posteriores escavacins. Mis recentemente, Armando
Coelho F. Silva, da Facultade de Letras de Porto, efectuou
actividades de escavacin entre 1980 e 1982. Nos lti-
mos anos foi desenvolvido un proxecto de estudo e va-
lorizacin por iniciativa da Cmara Municipal da Pvoa
de Varzim, orientado por Jos Manuel Flores Gomes.
A Cividade de Terroso un dos lugares da Idade do Ferro
mellor conservados entre o Doiro e o Mio. O poboado, do
que a sa primeira fase de ocupacin se remonta Ida-
de do Bronce Final (s. IX a. C.), seguiu estando habita-
do longo de todo o milenio. Como xa se verificou
noutros castros o primeiro hbitat instalouse na coroa
do monte, o que supn que, polo menos a partir dos
Cividade de Terroso
Localizacin
e accesos
| 79 |
sculos VIV a. C, xa tivo que ser
edificada a primeira lia de muralla,
interior, composta por dous alia-
mentos paralelos, feitos de grandes
pedras irregulares. A esta primeira
muralla uniuse unha segunda co
mesmo centro. Posteriormente fo-
ron engadidas mis lias defensivas
nas diferentes ladeiras do monte,
adaptadas morfoloxa do terreo. A
rea da plataforma superior corres-
pndese co ncleo visitable, onde
se conservan numerosas unidades
domsticas con diferentes estrutu-
ras dispostas derredor de patios la-
xeados, e segundo dous eixos orto-
gonais. No seu conxunto as runas
observables datan da II Idade do Fe-
rro, con alteracins influenciadas
polo contacto co mundo romano.
Pero, baixo as casas mis recentes,
consrvanse indicios das fases mis
antigas do poboado. Entre as diver-
sas unidades domsticas son parti-
cularmente interesantes os ncleos
para gardar o gando e o VII. As es-
cavacins realizadas no segundo
conxunto permitiron diferenciar o
uso de cada unha das construcins,
inclundo unha casa destinada s co-
midas comns da extensa familia
que habitaba esta unidade. A cons-
tatacin dese urbanismo inicial colo-
ca este sitio entre a tipoloxa defini-
da para os castros do Noroeste, da
fase final da Idade do Ferro. A Civi-
dade de Terroso est clasificada co-
mo Imvel de Interesse Pblico
desde 1961.
Condicins de visita
O lugar encntrase visitable e dispn
dun recente centro de recepcin con
aparcamento. Existe informacin
acerca do poboado e da historia da
sa investigacin, includa unha gua
do visitante, con textos en ingls. A
gua encadra a Cividade no contexto
arqueolxico de Pvoa de Varzim e
pose textos complementarios sobre
a fauna e flora autctonas. longo
do itinerario visitable encntrase si-
nalizacin grfica con informacins
relativas cultura e vida coti da Ida-
de do Ferro. As estruturas habitacio-
nais da plataforma superior, as co-
mo a primeira muralla, encntranse
consolidadas, nunha accin de res-
tauracin a grande escala. O material
mis significativo, recollido nas esca-
vacins, encntrase exposto pbli-
co no Ncleo de Arqueoloxia do Mu-
seu Municipal de Etnografia e Hist-
ria de Pvoa do Varzim.
Informacin adicional
Cividade de TerrosoGuia do Visitante
(textos de Jos Manuel Flores Gomes
e Deolinda Maria Veloso Carneiro).
Subtus Montis Terroso, Patrimnio ar-
queolgico do Concelho da Pvoa de
Varzim (Jos Manuel Flores Gomes e
Deolinda Maria Veloso Carneiro).
Cmara Municipal da Pvoa de Var-
zim: www.cmpvarzim.pt
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
IPPAR: www.ippar.pt
| 80 |
Monte Padro
X: 546100
Y: 4573573
O macizo designado Monte Crdova ocupa unha privilexia-
da situacin xeoestratxica, pois divide as concas hidrogr-
ficas dos ros Ave e Lea, das que domina os seus nace-
mentos. Deste macizo resalta o Monte Padro, destacado
sobre o val do ro Sanguinhedo, afluente do Ave, e sobre
o val do ro Lea. Desde o alto do Monte, que ten unha al-
titude de 413 m, domnase, visualmente, unha ampla
seccin do val do Ave e numerosos e frtiles alvolos, as
como a planicie fluvial do ro. O castro erguido no Monte
Padro controlaba non s a navegacin fluvial, senn ta-
mn un corredor terrestre que ligaba Cale coa zona nu-
clear dos Bracari.
Sando da cidade de Santo Tirso dbese tomar a estrada
Nacional 319, na direccin de Paos de Ferreira. Despois
de 7,6 km (cerca de 12 minutos), chegar localidade
de Monte Crdova e xunto igrexa parroquial, dbese
xirar dereita no cruce sinalizado como Estao ar-
queolgica. A partir de aqu dbese seguir a estrada
empedrada, seguindo a sinalizacin at alcanzar a cape-
la da Senhora do Padro, despois de 800 m (2 minutos).
Os medios de transporte dbense estacionar xunto ca-
pela. Encontramos o castro no cume da elevacin prxi-
ma, o Monte do Padro, efectundose a subida en pou-
cos minutos.
Que ver
O Monte Padro, situado na parroquia de Monte Crdo-
va, concello de Santo Tirso, un dos grandes castros de
Entre Douro e Minho, cunha destacable continuidade,
que testemua mis de dous mil anos de historia, polo
que o seu ttulo de Monumento Nacional desde 1910
xusto. O lugar foi extensivamente intervido, entre 1950
e 1956, por Carlos Faya Santarm, incidindo as escava-
cins particularmente sobre a zona Norte da acrpole,
onde foi descuberto un notable conxunto edificado xa na
poca romana. Non obstante, a ocupacin do lugar re-
monta Bronce Final (sculo IX a. C.), conforme s ves-
tixios detectados na plataforma superior en investiga-
cins realizadas por Manuela Martins, na dcada dos 80
do sculo XX. Novas intervencins foron realizadas na
dcada de 1990 baixo a responsabilidade de lvaro Mo-
reira, traballos que proseguen anualmente. Tal como
noutros sitios paradigmticos do Noroeste de Portugal,
un primeiro ncleo poboacional tera evolucionado a un
castro da Idade do Ferro, do que subsiste, ben conserva-
Monte Padro
Localizacin
e accesos
| 81 |
da e visible, principalmente Sur e
Leste, a primeira fila de muralla, que
defenda a plataforma superior, e ta-
mn hai vestixios de das lias mis,
detectables polas ribadas artificiais.
No cume achaiado do monte obsr-
vanse estruturas do perodo castre-
xo, concretamente casas circulares
con ou sen vestbulo, nunha rea de
gran dinamizacin urbana, eviden-
ciada pola superposicin de estrutu-
ras. No panorama do proceso de ro-
manizacin foi erguido un edificio de
tipo domus, e tamn grandes cons-
trucins rectangulares Norte. A ca-
sa pose un perstilo: un amplo patio
laxeado cuadrangular, rodeado por
soportais, para o que se abren diver-
sos compartimentos rectangulares.
Norte deste edificio obsrvanse am-
plos compartimentos que parecen
estar asociados ncleo residencial.
A ocupacin medieval non foi menos
importante, no contexto da cristiani-
zacin no Noroeste, e existe relacin
coa presenza de S. Rosendo, figura
emblemtica do perodo da Recon-
quista. Consrvanse, preto da entrada
Leste do conxunto, os alicerces dunha
capela altomedieval, dedicada a S. Ro-
sendo, as como un edificio posterior
baixomedieval. Deste perodo data a
necrpole de inhumacin que rodea
os cimentos das construcins medie-
vais, con sarcfagos formados por
pedras de granito e tampas, que est
asociada considerable legado cer-
mico medieval.
A Cmara Municipal desenvolveu
accins de conservacin e restaura-
cin, complementadas pola escava-
cin de novos sectores. Os numero-
sos materiais recollidos neste lugar
estn depositados no Museu Abade
Pedrosa, onde se poden observar os
elementos mis significativos.
Condicins de visita
O poboado presenta boas condi-
cins de visita, coas runas coidado-
samente limpas e coa sinalizacin
adecuada. Encntrase neste mo-
mento en fase de musealizacin,
existindo no lugar informacin gr-
fica a travs de paneis explicativos,
en portugus e ingls. Destaca a
agradable mancha de sobreiras, es-
pecie autctona, indicadora dunha
zona de transicin climtica. Est
programado un centro de recepcin.
Por agora, os servizos de cafetera e
aseos existen soamente na localida-
de de Monte Crdova, a 800 m.
Informacin adicional
Moreira, lvaro, (1991): Estao Ar-
queolgica de Monte Padro, Santo
Tirso Arqueolgico, 1, pp. 2830.
Santo Tirso.
Cmara Municipal de Santo Tirso:
www.cmstirso.pt
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN): www.monumentos.pt
| 82 |
Castro de Alvarelhos
X: 531946
Y: 4572221
A pesar de que a sa altitude non moi elevada (218
metros), este poboado dispua dunha envexable situa-
cin estratxica, similar nalgns aspectos Cividade de
Bagunte, anda que lixeiramente situado mis cara in-
terior, a media distancia entre os ros Ave e Lea, que
desemboca Norte da cidade de Porto. Ademais, no lu-
gar onde se sita o castro discorre o lmite entre as das
cuncas. Mentres que Bagunte controlaba a va fluvial,
Alvarelhos vixiaba un corredor terrestre de circulacin
que se dirixa en diagonal desde a desembocadura do
ro Doiro ata as cuncas hidrogrficas do Ave e do Cva-
do, cara a unha rea de elevada densidade de grandes
castros. Este corredor foi aproveitado en sucesivas po-
cas. Na poca romana pasaba, inmediatamente Sur
do poboado, a va oficial entre Cale e Bracara, sinalada
por miliarios. En tempos recentes foi construda, no
mesmo corredor, a EN BragaPorto, ademais da A3
(PortoBragaValena) e, mis contra o Sueste, a lia
ferroviaria do Mio.
Partindo de Trofa dbese coller a Estrada Nacional 14 en
direccin Maia. Pasados 6 km (cerca de 8 minutos), na
parroquia de Muro dbese xirar dereita, cara estrada
Nacional 318, en direccin a Vila do Conde. Pasados 2,3
km (cerca de 3 minutos) dbese torcer de novo dereita
cara a un camio de terra que se dirixe lugar de Sobre
S. Alcnzase a estacin arqueolxica pasados 500 m
(cerca de 2 minutos), dereita do camio.
Que ver
Este gran poboado foi inicialmente investigado en 1899
por Jos Fortes, no marco do proxecto de estudos da Pro-
toHistria do Noroeste, desenvolvido polo equipo de Por-
to que pertenca aquel investigador coecido como
grupo da Portuglia, nome da revista que publicaran,
que seguiu unha publicacin de C. A. Ferreira de Al-
meida en 1978 e de Joaquim Torres en 1979. Mis tarde
realizronse intervencins sobre o terreo, levadas a cabo
en 1984 e 1986, no mbito de situacins de emerxen-
cia. En 1994 o lugar foi escavado no contexto dun pro-
xecto de investigacin baixo a responsabilidade de lva-
ro de Brito Moreira. Nos ltimos anos efecturonse cam-
paas de rexistro e limpeza promovidas pola Cmara
Municipal da Trofa.
Castro de Alvarelhos
Localizacin
e accesos
| 83 |
A estrutura do poboado anda non es-
t ben definida. Ocupaba unha rea
considerable, talvez superior a oito
hectreas, no tringulo formado por
S. Maral, Sobre S e Monte Grande,
con estruturas localizadas nas plata-
formas intermedias, onde se dispo-
en varias ribadas. O castro tera tres
lias de muralla. A anlise e delimita-
cin da superficie total do lugar foron
dificultados pola presin urbanstica,
pola cobertura vexetal densa e polos
diversos equipamentos industriais.
A zona de visita mis significativa co-
rrespndese cunha plataforma inter-
media, intervida en proxectos recen-
tes, onde se identificaron, ademais
de estruturas circulares castrexas,
claros indicios arquitectnicos de ro-
manizacin, engadidos s constru-
cins da Idade do Ferro, e un proba-
ble edificio termal.
A localizacin deste poboado a carn
da importante va romana Bracara/Ca-
le, unida grande expansin urbana
que posiblemente se produciu no pe-
rodo romano, indica que estamos an-
te un importante aglomerado secun-
dario, non s polas estruturas xa exhu-
madas, senn tamn por diversos
achados, coma tesouros monetarios e
un notable fondo dunha ptera va-
so ritual en prata cunha representa-
cin de Marte e unha inscricin con
letras gravadas en ouro.
A reorganizacin do espazo habitado,
na poca romana, esconde o borrou os
vestixios mis ntidos da Idade do Fe-
rro, cunha extensin que est compro-
bada polo descubrimento de casas cir-
culares no lugar de Sobre S. Non obs-
tante, a ocupacin do lugar foi moito
mis ampla, aparecendo materiais da-
tados no Bronce Final e vestixios que se
estenden ata a Idade Media. Foi rexis-
trado en fontes documentais do scu-
lo X e consrvanse as runas dunha ca-
pela medieval.
Condicins de visita
A rea das runas, posta descuber-
to e observable, correspondente a
unha das plataformas intermedias
do poboado onde se identificaron os
vestixios arquitectnicos romanos,
propiedade municipal e encntrase
vedada. A rea restante bastante
indefinida, debido intensa vexeta-
cin, maioritariamente eucaliptal,
que ocupa as elevacins circundan-
tes. Para unha visita rea escavada
debe contactarse coa Cmara Muni-
cipal da Trofa.
Informacin adicional
Moreira, lvaro Brito (1992): Ele-
mentos para a Carta Arqueolgica de
Santo Tirso. A estao arqueolgica
de Alvarelhos, Santo Tirso Arqueo-
lgico, 2, pp. 3447. Santo Tirso.
Cmara Municipal da Trofa:
www.muntrofa.pt
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (DGEMN):
www.monumentos.pt
| 84 |
Cividade de Bagunte
X: 528555
Y: 4580753
Na franxa Suroeste do Entre Douro o relevo pouco ele-
vado, anda que se rexistren algns cumes con posicin
dominante. Nun deses relevos foi edificada a Cividade de
Bagunte (altitude de 206 m) cun control xeoestratxico
case nico entre os grandes poboados. Cara Oeste vixia-
ba a plataforma litoral, extensa e frtil. Por outro lado do-
minaba tanto a confluencia dos ros Ave e Este como os
tramos finais destes dous cursos de auga, Sur e Norte,
respectivamente. Controlaba, as, o acceso, a travs do
val do Este, corazn do territorio dos Bracari, e a entra-
da val do Ave, onde est a Citnia de Briteiros.
Partindo de Vila do Conde, debe tomarse a Estrada Nacio-
nal 206, en direccin a Vila Nova de Famalico. 5 km des-
pois (7 minutos) dbese xirar dereita, en direccin a
Junqueira, pola estrada municipal 5254. En Junqueira al-
cnzase o cruce coa Estrada Nacional 306 (1,9 km des-
pois, cerca de 5 minutos), no cal debemos seguir de fron-
te, en direccin a Bagunte. Pasados 1,6 km (cerca de 2
minutos) dbese xirar esquerda cara a Bagunte, atra-
vesando a localidade en direccin monte da Cividade,
pola estrada municipal 527. 2,3 km despois (5 minutos)
encntrase sinalizada a Cividade, esquerda da estrada.
Hai un espazo reservado para aparcar.
Que ver
No Monte da Cividade posible visualizar un poboado
fortificado de dimensins considerables, talvez un dos
maiores do Noroeste, cunha extensa rea, igual ou supe-
rior das grandes citanias de Entre Douro e Minho. A sa
ocupacin estndese desde a Idade do Bronce Antigi-
dade Tarda, anda que destaca a organizacin da II Ida-
de do Ferro. O castro parece que tivo, no seu momento de
mxima expansin, polo menos cinco aliacins de mura-
llas. As primeiras referencias dbense a nomes ilustres da
Arqueoloxa portuguesa: Francisco Martins Sarmento, Lei-
te de Vasconcelos, Ricardo Severo e Fonseca Cardozo.
A zona arqueolxica foi escavada en 1947 por Russel
Cortez, quen puxo descuberto runas de casas circula-
res, rectangulares, as como un conxunto domstico do
tipo domus, revelando a importancia cientfica do lugar.
Estes vestixios foron, posteriormente, cubertos por un
extenso eucaliptal.
Cividade de Bagunte
Localizacin
e accesos
| 85 |
Non obstante, nos ltimos anos reali-
zronse intervencins de estudo e
valorizacin promovidos pola Cmara
Municipal de Vila do Conde, que est
desenvolvendo neste castro un ambi-
cioso e ben fundamentado proxecto,
orientado por Paulo Costa Pinto e Pe-
dro Brochado de Almeida, o que xa
permitiu remover rbores, estable-
cendo itinerarios, abrindo claros de
reas visitables e rexistrando as es-
truturas. Desta forma, podemos ob-
servar runas de construcins de apa-
rello grantico, rectangulares e circu-
lares, as como extensos patios cen-
trais laxeados, un dos elementos tpi-
cos das grandes citanias do Noroeste
de Portugal.
As estruturas encntranse agrupa-
das en unidades habitacionais e es-
tas en quinteiros. Pola calidade dos
paramentos das casas e o efecto es-
ttico dos laxeados son evidentes
as afinidades coa Citnia de Britei-
ros, con Santa Luzia ou coa Cividade
de ncora.
Anda que non foi descuberta nin-
gunha estatua dun posible prncipe,
considerando a dimensin e posicin
da casa de campo debemos admitir
que foi sede dun dos varios populi
que vivan no espazo entre o Douro e
o Mio, pese a que o seu nome sexa
descoecido. Situada na parroquia
de Bagunte, no concello de Vila do
Conde, Monumento Nacional des-
de 1910 e pose unha Zona Especial
de Proteccin desde 1960, o que
permitiu manter a sa integridade
visual e a da paisaxe circundante.
Norte, na aba do monte consrvase
unha antiga va de circulacin utiliza-
da, polo menos, desde a poca ro-
mana e que mis tarde foi Camio
de Santiago.
Condicins de visita
A pesar de que o terreo anda de
propiedade privada posible visitar os
puntos mis interesantes do poboado,
concretamente a plataforma superior,
seguindo a sinalizacin implantada.
Algunha informacin grfica encntra-
se esparexida polos varios puntos de
interese da Cividade, materializada en
pequenos guerreiros galaicos de
madeira. A visita libre e gratuta, a
partir do centro de recepcin.
Informacin adicional
Pinto Costa, Paulo (2003): O Parque
Arqueolgico de Bagunte. Projecto
de dinamizao Cultural da rea da
Cividade de Bagunte, Actas dos En-
contros do Patrimnio, Vila do Conde.
Inventrio do Patrimnio Arquitect-
nico (Dgmen): www.monumentos.pt
Distrito de Vila Real
| 88 |
Castro de So Vicente
da Ch
X: 601027
Y: 4625342
Nas cabeceiras do Alto Rabago, nun relevo en esporn, case total-
mente circundado polo curso de auga, atpase o castro de So Vicen-
te, na parroquia de Ch. A pesar de ter unha altitude pouco sante
(898 metros) fronte s montaas circundantes, ocupa unha posi-
cin central. Ademais, pose unha excelente visibilidade sobre a
meseta envolvente. Actualmente, o poboado destaca pouco debi-
do mancha da grande albufeira de Pises.
Sando de Montalegre debe tomarse a estrada en direccin a Ch
e EN 103. Pasados 4,2 km (4 minutos) chgase poboacin de
Ch, debendo tomar a direccin de Boticas e Chaves. Cerca de 400
metros mis adiante dbese xirar dereita, ata a sede da Junta
de Freguesia. A partir deste punto o traxecto debe efectuarse a
p, ou en vehculo todo terreo, seguindo o camio na direccin
das marxes da albufeira de Pises.
O castro de So Vicente conserva parte das sas tres lias defen-
sivas, ademais dunha impresionante foxo que o circunda total-
mente. Norte anda se pode observar unha porta de acceso
poboado. Todo indica que o castro, posible sede dun pobo, se tera desenvol-
vido, sobre todo, na plataforma superior da cua, dentro dos lmites da se-
gunda muralla. Al vense restos de construcins de aparello castrexo, as co-
mo muros de soporte do nivel de circulacin do hbitat. O poboado cngue-
se cume, a excepcin dunha prolongacin da muralla externa por unha pla-
nicie natural. Neste lugar, parcial e periodicamente cuberto polas augas da
albufeira, apenas se conserva un tenue aliamento da muralla externa. Dis-
tnguense, aqu, vestixios de estruturas, fragmentos de cermica e anacos de
residuos de ferro. Todo indica que o poboado tera unha rea urbana exten-
sa, inclundo un sector cunha evidente actividade metalrxica. Os vestixios,
patentes no lugar, remntanse Idade do Ferro, sendo escasos os indicios
de romanizacin, anda que a pouca distancia do poboado, cara Norte, se
conserve o trazado da va romana XVII. O sitio foi estudado por Santos Jnior,
que puxo descuberto as construcins observables.
Condicins de visita
A localizacin deste castro encntrase prxima a un eixo de gran circulacin: a
EN entre Braga e Chaves. O acceso gratuto e faise en 15 minutos a p a par-
tir da aldea de So Vicente da Ch. Determinados puntos do castro poderan
ser perigosos, tendo en conta a elevada pendente. En inverno o lugar ape-
nas accesible por barco.
Castro de So Vicente da Ch
Localizacin
e accesos
Que ver
| 89 |
Castro do Lesenho
X: 603900
Y: 4611400
Localizacin
e accesos
Castro do Lesenho
A Serra do Barroso descende cara sueste ata o val do Tmega, a
travs dunha serie de altiplanos, puntuados por relevos residuais.
O Castro do Lesenho (parroquia de Covas do Barroso) ocupa a par-
te superior dun relevo residual grantico por riba do Corgo dos La-
mais, afluente do ro Bea, sa vez un dos principais tributarios
do Tmega. Desde o alto do Lesenho temos unha visin que abar-
ca os macizos montaosos circundantes, inclundo a Serra de Lei-
ranco (Norte), e cara Sur a do Alvo.
Sando de Boticas debe tomarse a EN 311, en direccin a Salto. Pa-
sados 9,1 km (14 minutos) hai que xirar esquerda en direccin a
Campos. Despois de 1,7 km (2 minutos) xrase novamente es-
querda, entrando no camio de terra batida que conduce outei-
ro. Alcnzase a cima do monte pasados 4,2 km (cerca de 12 mi-
nutos). O lugar tamn accesible para vehculos lixeiros e atpa-
se sinalizado na EN 311.
Do impoente poboado protohistrico que, pola sa superficie, se
insire no grupo de grandes poboados, subsisten polo menos tres
lias de muralla concntricas. As murallas conservan algunhas
portas de acceso en diagonal, as como alicerces de grandes to-
rres. Entre os aliamentos divsanse plataformas intermedias,
consideradas posibles reas habitacionais. O poboado, de cronolo-
xa pouco coecida, presenta vestixios materiais de romanizacin.
Foron aqu recollidas, en 1785, catro estatuas de guerreiros galai-
cos, que foron clasificadas en 1910 como Monumento Nacional.
Moi mencionado por estes achados, o Castro do Lesenho impresiona s visi-
tantes non s polo impoente do cume, senn tamn polas murallas e pola
posicin dominante sobre a fermossima paisaxe envolvente. Debido monu-
mentalidade do sistema defensivo, descubrimento dos guerreiros e amplo
control sobre o espazo circundante, foi considerado como capital dun dos po-
puli citados por Plinio, anda que non haxa unanimidade acerca de cal sera.
O Castro do Lesenho foi obxecto dunha campaa puntual de restauracin, en
1960, por Santos Jnior. Est clasificado como Imvel de Interesse Pblico.
Recentemente, a Cmara Municipal de Boticas promoveu accins de limpe-
za e o levantamento topogrfico do poboado.
Condicins de visita
Os terreos onde foi implantado o Castro do Lesenho estn integrados nunha
zona forestal, sendo as un baldo, polo que o acceso gratuto, anda que
non existen, por agora, estruturas de apoio para os visitantes.
Informacin adicional
Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de
Portugal. Paos de Ferreira.
Que ver
| 90 |
Castro de Ribas
X: 633404
Y: 4604930
O Castro de Ribas sitase na parroquia de Argeriz, no bordo orien-
tal do altiplano Carrazeda de Montenegro, no lmite entre a Terra
Fria e a Terra Quente, vndose polo Leste a cunca hidrogrfica do
Tua e polo Sueste a Serra de Passos. Desde o alto deste poboado
domnanse as superficies encaixadas da Terra Quente e as princi-
pais montaas do Nordeste Transmontano. En conxunto con outros
castros que se dispoen no sentido NorteSur, o Castro de Ribas
sinala o lmite oriental da zona dos grandes poboados, e pose un
dos mis interesantes complexos defensivos, situndose prximo
santuario protohistrico de Argeriz.
Sando de Valpaos en direccin a Carrazedo de Montenegro pola
Estrada Nacional 206, dbese virar esquerda no quilmetro 156
cara a un camio de terra batida, nun cruce sinalizado. Este des-
vo est case a 10 km da cidade de Valpaos. Percrrense aproxi-
madamente 500 metros e vrase novamente esquerda, por un
camio que nos leva castro (cerca de 200 metros). un acceso
practicable para todo tipo de vehculos.
O Castro de Ribas un poboado fortificado cunha rea superior a 2
hectreas. Pose un complexo sistema defensivo, composto por im-
poentes murallas, agrupadas en catro fileiras, e vestixios doutras
das mis. A primeira, onde se abren das portas, alcanza a ex-
cepcional anchura de 13 metros, na zona mis elevada, na que
visible un reforzo da muralla primitiva. No paramento da estrutu-
ra defensiva obsrvanse das pedras decoradas un labirinto e unha figura
astral. A segunda fila, apegada primeira, estndese pola vertente dirixi-
da sueste, protexendo unha extensa plataforma. A terceira muralla sita-
se na vertente Suroeste e entronca na muralla central. A cuarta est forma-
da en aparello ciclpeo e envolve o poboado polo flanco Norte, unndose no
sueste coa segunda muralla. Na zona protexida por esta cuarta muralla at-
panse os vestixios de das casas rectangulares e dun eventual anexo. A cro-
noloxa de ocupacin bastante ampla, remontndose Idade do Bronce Fi-
nal e prolongndose ata o perodo romano. Foi estudado por Adrito Morei-
ra e Armando Coelho da Silva, nos anos 80 (s. XX).
Condicins de visita
Non existe ningunha informacin no lugar arqueolxico nin infraestruturas
de apoio. Con todo, a vexetacin pedestre escasa, permitindo facilmente a
observacin das murallas e as estruturas.
Informacin adicional
Freitas, Adrito Medeiros (1989): A cerca de Rivas, Revista de Guimares,
99, pp. 319365.
Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de
Portugal. Paos de Ferreira.
Castro de Ribas
Localizacin
e accesos
Que ver
| 91 |
Castro de Ribas
X: 633404
Y: 4604930
Promotores do Proxecto
ADRAVE Agncia de Desenvolvimento Regional do Vale do
Ave, S. A.
Universidade do Minho
Cmara Municipal de Mono
Xunta de Galicia, Consellera de Cultura e Deporte. Direccin
Xeral de Patrimonio Cultural
Coordinacin xeral do Proxecto
Joaquim Lima (ADRAVE S. A.)
Paula Peixoto Dourado (ADRAVE S. A.)
Manuel Mota (Universidade do Minho)
Jos Emilio Pedreira Moreira (Cmara Municipal de Mono)
Felipe Arias Vilas (Xunta de Galicia)
Coordinacin tcnica do Proxecto
Lusa Marinho (ADRAVE S. A.)
Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho)
Gonalo Cruz (Sociedade Martins Sarmento)
Odete Barra (Cmara Municipal de Mono)
Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia)
Paz Varela Campos (Xunta de Galicia)
Comisin de acompaamiento do Proxecto
ADRAVE Agncia de Desenvolvimento Regional do Vale do
Ave, S. A. (Joaquim Lima, Lusa Marinho)
Cmara Municipal de Mono (Odete Barra)
Comisso de Coordenao e Desenvolvimento Regional do
Norte (Marlia Vieira)
Instituto Portugus do Patrimnio Arquitectnico (Anabela Lebre)
Regio de Turismo Verde Minho (Agostinho Peixoto)
Universidade do Minho (Francisco Sande Lemos)
Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (Csar Parce-
ro Oubia)
Xunta de Galicia (Xulio Carballo Arceo)
Coordinacin xeral do volume
Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho)
Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia)
Nota dos coordinadores
Para a seleccin dos xacementos arqueolxicos que figuran nesta
Gua, os coordinadores fixaron de maneira previa os seguintes pa-
rmetros para establecer cales deberan ser os xacementos selec-
cionados e que extensin ou importancia se deba outorgar a ca-
da un deles:
Castros ben conservados, con estruturas debdamente consoli-
dadas e accesibles para o gran pblico.
Castros que anda que non presentasen algunha das caracters-
ticas anteriores, se valoran como fundamentais no mbito da
Cultura Castrexa para amosar a sa variabilidade cronolxica
e/ou xeogrfica.
A maiores, e no contexto de Galicia, primronse os xacementos nos
que se desenvolveran campaas de intervencin na ltima dcada
e media, e que o seu estado actual, ags excepcins, lle permitise
unha visita gratificante a un pblico non especializado.
A seleccin dos castros do Noroeste de Portugal obedeceu a va-
rios criterios. No entanto o principal foi recuperar, tanto como for
posbel, puntos expresivos da estrutura dos lugares centrais do
poboado castrexo.
As, a serie de lugares distribudos longo da faixa litoral, controlan-
do o acesso interior (Monte Mozinho, Citnia de Sanfins, Monte Pa-
dro, Alvarelhos, Bagunte, Terroso, So Loureno, Santa Luzia, Civida-
de de ncora), e tamn os sitios establecidos no cruzamento das ba-
cas fluviais cos dous principais eixos terrestre SurNorte que relacio-
nan o Douro e o Minho por sucesivos pasos (Faria, Carmona, Santo
Estevo, Briteiros, Eiras, So Julio, Cossourado, Lovelhe).
Proxecto CASTRENOR Publicacin
| 92 |
Foron tamn includos poboados do Minho e TrsosMontes occi-
dental que ilustran a importancia dos ros como rutas de poboamen-
to (castros de MonoMinho, de VieiraAve, de MontalegreRaba-
go e de BoticasTmega). Pretendeuse as demostrar a significati-
va extensin cara Leste da zona nuclear da Cultura Castrexa no
Norte de Portugal.
Finalmente foi seleccionado un dos varios exemplos de castros si-
tuados no lmite desa zona, ou sexa no extremo oriente da cordi-
lleira que vai da Cota de Mairos at o altiplano de Alij. O Castro
de Ribas un entre eses varios, mais que destaca pola proximi-
dade dun santuario desde onde se avistan todas as chairas e se-
rras do Nordeste Portugus.
Autores dos textos e das fotografas
Cultura Castrexa
Texto Francisco Sande Lemos
Castro de Elvia
Texto e fotografa de Jos Mara Bello Diguez, ags fotogra-
fa pax. 14 autora de Caruncho
Castros de Neixn
Texto e fotografa de Xurxo Ayn Vila
Castro A Cid de Borneiro
Texto e fotografa de Manuel Lestn Gmez
Castro de Baroa
Texto de Francisco Calo Lourido, fotografa do fondo documen-
tal do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia
Punta dos Prados
Texto e fotografa de Csar Parcero Oubia
Castro de Viladonga
Texto de Felipe Arias Vilas, fotografa area de Gerardo Gil,
resto de fotografa de Emilio Ramil Gonzlez
Castro de Fazouro
Texto e fotografa de Vctor Barbi Alonso
Castro de Zon
Texto e fotografa de Abel Vigo Garca
Castro de Santa Mara de Castro
Texto e fotografa de Luis Francisco Lpez Gonzlez
Castro da Torre
Texto e fotografa de Antonio lvarez Nez
Castro de San Cibrao de Las
Texto de Yolanda lvarez Gonzlez, fotografa da px. 30 de Pe-
re Riba, fotografa da px. 31 de Luis Francisco Lpez Gonzlez
Castromao
Texto e fotografa do xacemento de Luis Orero Grandal, foto-
grafa area de Gerardo Gil
Conxunto arqueolxiconatural de Santom
Texto e fotografa de Xulio Rodrguez Gonzlez
Cidade de Arme
Texto de Francisco Faria Busto, fotografa do arquivo do Mu-
seo Provincial de Ourense
Castro de Santa Tegra
Texto de Antonio de la Pea Santos, fotografa do fondo docu-
mental do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia
Castro de Troa
Texto de Juan Jos Perles Fontao, fotografa do fondo docu-
mental do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia
Castrolandn
Texto e fotografa de Carlos Otero Vilario
Monte do Facho
Texto e fotografa de Xos Surez Otero
Castro de Vigo
Texto e fotografa de Xulio Carballo Arceo
Castro de Punta do Muo do Vento
Texto de ngel Acua Pieiro, fotografa de BIC Galicia
Castro de Vieira
Texto de Lus Fontes
Castros da Senhora da Asuno, So Caetano, Lovelhe; ncora e
Cossourado
Texto de Odete Barra
Os restantes textos dos castros de Portugal foron escritos por:
Francisco Sande Lemos
Agradecemos a revisin realizada por Armando Coelho da Silva
(Citnia de Sanfins); Jos Manuel Flor Gomes (Cividade de Terro-
so); Teresa Pires de Carvalho (Monte Mozinho); Monte Padro (l-
varo Moreira) e Bagunte (Paulo Costa Pinto)
Fotografa dos castros portugueses
Gonalo Cruz e fondos documentais das cmaras municipais
| 93 |
Elaboracin cartogrfica
Emilio Abad Vidal (Centro de Supercomputacin de Galicia)
Alejandra Vzquez Grobas (Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia)
Agradecementos
Museu de Arqueologia da Citnia de Sanfins
(Armando Coelho da Silva)
Delegao Regional do Norte do IPPAR
(Anabela Lebre)
Gabinete de Arqueologia da Cmara Municipal de Santo Tirso
(lvaro Moreira).
Gabinete de Arqueologia da Pvoa do Varzim
(Jos Manuel Flores Gomes)
Gabinete de Arqueologia de Cmara Municipal de Vila do Conde
(Paulo Costa Pinto)
Gabinete de Arqueologia da Cmara Municipal da Trofa
(Gilda)
| 95 |
Obras xerais
Actas do Congresso de ProtoHistria Europeia (1999), 2 volumes,
ed. Sociedade Martins Sarmento, Guimares.
ALMEIDA, Carlos Alberto Brochado de (2003): O Povoamento Ro-
mano do Litoral Minhoto entre o Cavado e o Minho, ed. do autor.
BETTENCOURT, Ana M. S. (2000): Estaes da Idade do Bronze e Incios
da Idade do Ferro na bacia do Cvado, Cadernos de Arqueologia,
Monografias, 11, Universidade do Minho, Braga.
CALO LOURIDO, F. (1993): A Cultura Castrexa, A Nosa Terra, Vigo.
CALO LOURIDO, F. (1994): A Plstica da cultura castrexa
galegoportuguesa, Fundacin Barri de la Maza, A Corua.
CARBALLO ARCEO, X. (2000): Os Castros Galegos, A Nosa Terra, Vigo.
CARBALLO ARCEO, X. (2002): A Cultura castrexa na comarca de De-
za, Concello de Laln.
CARVALHO, Teresa Pires de (coord.) (2005): Castro, um lugar para
habitar, Colquio, Cadernos do Museu, 11, Penafiel.
DINIS, Antnio (1993): Ordenamento do territrio na bacia do Ave
no 1 milnio a. C., Dissertao de Mestrado, Universidade do Porto.
HIDALGO CUARRO, J. M. (coord.) (1996): A cultura castrexa gale-
ga a debate, Instituto de Estudos Tudenses, Tui, 246 pp.
GONZLEZ RUIBAL, Alfredo (2003): Arqueologa del primer milenio
a. C. en el noroeste de la Pennsula Ibrica, Tese Doutoral indita,
Universidad Complutense, Madrid.
MACIEL, Tarcsio (2003): O Povoamento ProtoHistrico do Vale do
Neiva, Rio Neiva, Associao de Defesa do Ambiente, Esposende.
MARTINS, Manuela (1990): O Povoamento ProtoHistrico e a Ro-
manizao da Bacia do Mdio Curso do Cvado, Cadernos de Ar-
queologia, Srie Monografias n 5, Braga.
PARCERO OUBIA, C. (2002): La construccin del paisaje social en
la Edad del Hierro del noroeste ibrico, Fundacin Ortegalia, Orti-
gueira, 299 pp.
PEA SANTOS, A. de la (2003): Galicia. Prehistoria, castrexo e pri-
meira romanizacin, A Nosa Terra, Vigo, 189 pp.
QUEIROGA, Francisco (1992): War and Castros: New Approaches to
the Nothwestern Portuguese Iron Age, Dissertao de Doutora-
mento, Oxford.
SILVA, Armando Coelho F. da (1986): A Cultura Castreja no Noroes-
te de Portugal, Paos de Ferreira.
Artigos
ACUA CASTROVIEJO, Fernando (1991): Algunhas cuestins pre-
vias sobre a cultura castrexa, GaliciaHistoria, I. Prehistoria e His-
toria Antigua, pp. 278293, Hrcules, A Corua.
ALARCO, Jorge (1992): A evoluo da Cultura Castreja, Conim-
briga, 31, pp. 3971, Coimbra.
ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1983): A Cultura Castreja:
evoluo e problemtica, Arqueologia, 8, pp. 7074.
ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1985): A Arte Castreja, Ar-
queologia, 13, pp. 161172.
CALO LOURIDO, Francisco e Xos Carlos SIERRA RODRGUEZ (1983):
As orixes do castrexo no Bronce Final, en Gerardo Pereira Menaut
(ed.), Estudos de Cultura Castrexa e de Historia Antiga de Galicia,
pp. 1985, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago.
Bibliografa
| 96 |
CARDOZO, Mrio (1994/1995): Obras de Mrio Cardozo, Fundao
Engenheiro Antnio de Almeida.
COBAS FERNNDEZ, Isabel e Pilar PRIETO MARTNEZ (1998): Regu-
laridades espaciales en la cultura material, la cermica de la Edad
del Bronce y la Edad del Hierro en Galicia, Gallaecia, 17, pp.
151175.
FERNNDEZPOSSE, Mara Dolores e Francisco Javier SNCHEZPA-
LENCIA RAMOS (1998): Las comunidades campesinas en la cultu-
ra castrea, Trabajos de Prehistoria, 552, pp. 127150.
GONZLEZ RUIBAL, A. (2004): Facing two seas: Mediterranean
and Atlantic contacts in the NW of Iberia, Oxford Journal of Ar-
chaeology, 23(3), pp. 287317.
MARTINS, Manuela (199394): Continuidade e Mudana no I Mi-
lnio a. C. no Noroeste Portugus. Os diferentes cenrios de repre-
sentao do discurso arqueolgico, Cadernos de Arqueologia, S-
rie II, 1011, pp. 4146, Universidade do Minho, Braga.
MOREIRA, lvaro (2005): O Castro do Monte Padro. Do Bronze Fi-
nal ao fim da Idade Mdia, Cmara Municipal de Santo Tirso, San-
to Tirso.
PARCERO OUBIA, Csar (2000): Tres para dos. Las formas del po-
blamiento en la Edad del Hierro del Noroeste, Trabajos de Pre-
historia, 571, pp. 7595.
PEA SANTOS, A. de la (1992): El primer milenio a. C. en el rea
gallega. Gnesis y desarrollo del mundo castreo a la luz de la ar-
queologa, en Martn Almagro Gorbea e Gonzalo Ruiz Zapatero
(ed.), Paleoetnologa de la Pennsula Ibrica. Actas del Coloquio
sobre Etnognesis de la Pennsula Ibrica, pp. 373394, Col. Com-
plutum Extra, 23, Universidad Complutense, Madrid.
REGO (1993): Aprovechamiento econmico del medio natural en
los yacimientos castreos del Noroeste peninsular, Trabalhos de
Antropologia e Etnologia, XXXIII, 12, pp. 285305.
REY CASTIEIRA, Josefa (199091): Cermica indgena de los
castros costeros de la Galicia occidental: Ras Bajas. Valoracin
dentro del contexto general de la Cultura Castrea, Castrelos,
34, pp. 141163.
RODRGUEZ LPEZ, Carlos; Carlos FERNNDEZ RODRGUEZ; e Pablo
RAMIL
SILVA, Armando Coelho da (1995): Portuguese Castros. The evo-
lution of Habitat and the ProtoUrbanization Process, Social Com-
plexity and The Development of towns in Iberia. From the Copper
Age to a the Second Century A. D., en B. Cunliffe e S. Keay (ed.),
Proceedings of the British Academy, 86, pp. 263289.
SILVA, Armando Coelho F. da (2003): Expresses guerreiras da so-
ciedade castreja, Madrider Mitteilungen, 44, Instituto Arqueol-
gico Alemo, Madrid, pp. 4150.
SILVA, Maria de Ftima Matos (1995/97): O Povoado fortificado
do Cossourado: Relatrio da primeira campanha de escavaes,
Cadernos de Arqueologia e Patrimnio, 4/6, 1995/97, pp. 3957.
SOEIRO, Teresa (2001): Monte Mozinho. Stio Arqueolgico, Penafiel.
VILLA VALDS, ngel (2002): Sobre la secuencia cronoestratigr-
fica de los castros asturianos (siglos VIII a.C. II d.C.), Trabajos de
Prehistoria, 592, 149162.
CONSELLERA DE CULTURA
E DEPORTE
Direccin Xeral de Patrimonio Cultural
portada 3/1/07 11:43 Pgina 1