NXELA BUGALLO RODRGUEZ FELIPE ARIAS VILAS Deseo e maquetacin Revisin lingstica Traducin Impresin Data de impresin Tiraxe TRESCTRES ANTONIO PUENTES TAGEN ATA (PORTUGUS/CASTELN) ANTONIO PUENTES (CASTELN/GALEGO) EUROGRFICAS XUO DE 2006 750 EXEMPLARES Edicin XUNTA DE GALICIA CONSELLERA DE CULTURA E DEPORTE DIRECCIN XERAL DE PATRIMONIO CULTURAL ISBN Depsito legal 8445342703 C16752006 RESERVADOS TODOS OS DEREITOS XUNTA DE GALICIA Estimado lector: Este libro que tes nas tas mans probablemente non sexa a mis completa gua de xacementos castrexos visitables que se pode encontrar na actualidade. Sen dbida hai outras publicacins que ofrecen unha informacin mis deta- llada para algn dos xacementos. Porn, ten unha virtude innegable: por primeira vez pdense encontrar nunha ni- ca publicacin castros a ambas as beiras da actual lia divisoria entre Galicia e Portugal. Nese senso supn un avan- ce importante sobre outras publicacins precedentes por facer explcita de maneira conxunta a realidade cultural que, hai hoxe mis de 2000 anos, estaba presente nos nosos territorios. E esta foi a razn pola que os socios do proxecto CASTRENOR (Adrave, Universidade do Minho, Cmara Municipal de Mono e Xunta de Galicia) estiveron traballando: dilur as fronteiras actuais, reflectir a unidade cultural de poca castrexa e facer desta cultura un produto identificable e accesible para o cidadn, con independencia de que o cur- so da historia tea provocado que na actualidade os seus vestixios mis sobresantes, os castros, estean xestiona- dos por administracins diferentes. O investimento realizado nos ltimos anos por ambos os pases en investigacin e conservacin do patrimonio ar- queolxico en xeral, e de maneira especial na Cultura Castrexa, deu frutferos resultados que se resumen en mis coecemento e maior nmero de xacementos en disposicin de ser visitados. Porn, chegou o momento de que os froitos dese esforzo revertan nunha sociedade que, cada vez en maior medida, demanda acceso e, especialmente, comprensin de dito patrimonio, o que fai necesaria unha inversin crecente na difusin. Con esta intencin, os socios do proxecto presentaron unha proposta, que foi financiada no marco do programa euro- peo INTERREG IIIA, co fin de poer en comn as sas experiencias e de facer da Cultura Castrexa un produto turstico recoecible e accesible a ambos os lados da fronteira. As, xorde o proxecto CASTRENORCultura Castrexa no Noroeste Peninsular, de natureza transfronteiriza, e que foi promovido por ADRAVEAgncia de Desenvolvimento Regional do Vale do Ave S. A., xuntamente coa Universidade do Minho, a Cmara Municipal de Mono e a Xunta de Galicia, a travs da sa Direccin Xeral de Patrimonio Cultural, contando co apoio financeiro da iniciativa comunitaria INTERREG IIICooperacin Transfronteiriza PortugalEspaa, Subprograma Norte de Portugal/Galicia, Eixe 2Revalorizacin, Pro- mocin e Conservacin do Ambiente e dos Recursos Patrimoniais e Naturais, Medida 2.2.Sostibilidade Cultural, Pa- trimonio Histrico, Etnogrfico e Identidade Local. FELIPE ARIAS VILAS Director Xeral de Patrimonio Cultural JOAQUIM LIMA ADRAVE S. A. FRANCISCO SANDE LEMOS Casa Sarmento Universidade do Minho JOS EMILIO PEDREIRA MOREIRA Cmara Municipal de Mono Basicamente, o proxecto pretenda acadar os seguintes obxectivos: Crear unha rede temtica, no mbito da Cultura Castrexa, que contribuse coecemento e divulgacin das races histricas dun territorio histrico comn. Potenciar e revalorizar o patrimonio arqueolxico a travs dunha programacin de carcter transfronteirizo, ga- rantndose deste xeito a realizacin dun produto con calidade e con capacidade de atraccin turstica. Organizar accins de potenciacin turstica e cultural como factor de atraccin de visitantes. Contribur creacin de espazos tursticos e culturais mis amplos (Norte de Portugal/Galicia), que posibiliten novas frmulas de desenvolvemento en rexins pouco favorecidas economicamente. Mltiples accins se sucederon para a consecucin destes obxectivos: reunins das Administracins, encontros cien- tficos, actos culturais, intervencins nalgns castros, informacin na internet e, finalmente, esta gua, onde se re- compila unha seleccin de xacementos singulares da Cultura Castrexa co obxectivo de que o gran pblico encontre unha maneira amable de se achegar noso patrimonio. Todos somos conscientes de que este un traballo que non fixo mis ca principiar, e que anda que o proxecto CAS- TRENOR rematase a travs del contribuuse, xunto co esforzo doutra moita xente, a sentar as bases necesarias para que futuras colaboracins sigan avanzando nesta lia, na de reunificar para os cidadns unha realidade cultural que un da foi un conxunto claro, significativo e, sobre todo, conformador do noso territorio e da nosa paisaxe. As pois, esta gua non o punto final dun proxecto, s un punto de partida para que futuros traballos afonden con maior conviccin, se cabe, na proteccin, investigacin e promocin da Cultura Castrexa. Cultura Castrexa 9 Provincia da Corua 13 Castro de Elvia 14 Castros de Neixn 16 Castro de Baroa 18 Castro A Cid de Borneiro 19 Punta dos Prados 20 Provincia de Lugo 21 Castro de Viladonga 22 Castro de Zon 24 Castro de Fazouro 25 Castro da Torre 26 Castro de Santa Mara do Castro 27 Provincia de Ourense 29 Castro de San Cibrao de Las 30 Castromao 32 Conxunto arqueolxiconatural de Santom 34 Cidade de Arme 35 Provincia de Pontevedra 37 Castro de Santa Tegra 38 Castro de Troa 40 Monte do Facho 42 Castrolandn 43 Castro de Punta do Muo do Vento 44 Castro de Vigo 45 Distrito de Viana do Castelo 47 Cividade de ncora 48 Citnia de Santa Luzia 50 Castro de So Caetano 52 Castro de Cossourado 54 Castro da Senhora da Assuno 55 Castro de Lovelhe 56 Castro de Santo Estvo 57 Castro de Carmona 58 Distrito de Braga 59 O Balneario Prerromano de Braga 60 Castro de So Loureno 62 Citnia de Briteiros 64 Citnia de So Julio 66 Castro de Lanhoso 68 Castelo de Faria 70 Castro de Vieira 71 Castro do Monte das Eiras 72 Distrito de Porto 73 Monte Mozinho 74 Citnia de Sanfins 76 Cividade de Terroso 78 Monte Padro 80 Castro de Alvarelhos 82 Cividade de Bagunte 84 Distrito de Vila Real 87 Castro de So Vicente da Ch 88 Castro do Lesenho 89 Castro de Ribas 90 Proxecto CASTRENOR 91 Publicacin 91 Bibliografa 95 ndice Cultura Castrexa Os poboados fortificados de altura, designados como castros, foron o modelo de hbitat que marcou o I milenio an- tes de Cristo, o perodo que se designa como Protohistoria. Ter sido o modelo dominante, ou mesmo exclusivo, a partir da ultima fase da Idade do Bronce Final, anda que varen moito nas dimensins, contextos de localizacin, sistema defensivo e estrutura interna. Os castros constiten, por outro lado, un dos segmentos mis significativos do patrimonio arqueolxico do Noroeste peninsular. Entndese como Noroeste peninsular o vasto territorio delimitado Sur polo ro Douro, Leste polo Esla e Oeste e Norte polo Ocano Atlntico, espazo actualmente ocupado por Galicia, Asturias e Norte de Portugal, as como po- la franxa occidental das provincias de Len e Zamora (CastelaLen). Con todo, en Galicia e no Noroeste de Portugal onde se sita a zona principal dos castros, distingundose das reas distintas: unha Norte da dorsal galega (correspondente s provincias da Corua, Lugo e parte de Pontevedra); ou- tra que abarca un vasto territorio desde a baca final do ro Mio, inclundo a parte occidental da provincia de Ou- rense, o Entre Douro e Minho e TrsosMontes Occidental. A zona dos castros estndese, incluso, cara Sur do ro Douro, ata o Vouga. Na zona primordial da Cultura Castrexa xa foron identificados centos de castros, anda que non exista un nmero pre- ciso debido inexistencia dun inventario exhaustivo. Por outro lado, non todos estes sitios seran coetneos, dicir, non posen cronoloxas idnticas. carn de sitios cunha longa diacrona, con parmetros cronolxicos que se es- tenden do sculo X a. C. I d. C., hai outros que tiveron un tempo de existencia mis limitado, pois foron abando- nados a mediados do milenio ou fundados na II Idade do Ferro. Incluso considerando esta posibilidade a densidade de castros impresionante, favorecida por un contexto fisiogr- fico no que a auga abundante. O Noroeste, en particular a sa franxa atlntica, pose elevados valores de pluvio- sidade. As comunidades castrexas intervieron de forma harmoniosa no contorno, preservando os bosques de rbo- res de folla caduca (carballo e acivro, entre outros) e baseando a sa economa na explotacin agraria dos solos h- midos, onde cultivaban millo mido e lio, as como leguminosas. Nos solos mis secos producase trigo e cebada. Os cumes dos montes, que rodeaban os castros, eran aproveitados para pasteiros, renovados por queimas. No seu conxunto, todos estes poboados fortificados, tanto as grandes citanias coma os pequenos castros, constiten un amplo depsito informativo, que documenta mis dun milenio de historia, xa que algns dos castros foron romani- zados e, s veces, reocupados na Antigidade Tarda e na Alta Idade Media. Nalgns casos, o lugar continuou habi- tado ata o presente, como se verificou a travs das intervencins efectuadas no Alto do Morro da S na cidade de Porto, ou na cidade de Vigo. A Arqueoloxa dos castros iniciouse en 1875 co estudo da Citnia de Briteiros e desde entn mantvose como unha das principais lias de investigacin, tanto en Galicia coma no Norte de Portugal. Con base na informacin recollida longo de moitas dcadas de estudo a maiora dos autores defende que a Cultura Castrexa comezou a organizarse a principios do primeiro milenio, no contexto da chamada Idade do Bronce Final, desenvolvndose longo dos s- culos VII e VI a. C. Neste perodo, o Noroeste peninsular mantia contactos asiduos coa Bretaa, con Inglaterra, con Irlanda e mesmo co Mediterrneo. Instlanse os primeiros poboados de altitude, defendidos por murallas, como se verificou no Coto da Pena, en Caminha, e na Citnia de So Julio, en Vila Verde. Estes poboados, situados en pun- tos xeoestratxicos, con ampla visibilidade sobre o espazo circundante, foron edificados en lugares clave, controlan- do os corredores de circulacin de utensilios, armas e obxectos de bronce. Nunha fase posterior, o universo do Bronce Final/I Idade do Ferro crebouse, verificndose un proceso de fragmenta- cin territorial, con autonoma poltica e econmica en cada comunidade. Desenvolveuse unha segunda fase da Cul- tura Castrexa (500200 a. C.), no mbito da que os investigadores sinalan movementos de pobos orindos de Euro- pa Central, anda que se recoeza a influencia mediterrnea, asociada trfico martimo longo da costa atlntica. Mis tarde, despois da primeira expedicin militar romana Noroeste, en 138136 a. C., dirixida por Decimus Iunus Brutus, tera lugar unha significativa apertura do universo dos castros en relacin Sur da pennsula e mundo me- diterrneo. Foi entre finais do sculo II a. de C. e durante o sculo seguinte cando a Cultura Castrexa acadou o seu auxe, materializado nas grandes citanias que adquiriron o estatuto de lugares centrais. A reorganizacin do territo- rio e do espazo interno dos castros non se limitou s poboados maiores, tamn outros de menor dimensin se in- tegran nunha ampla e significativa transformacin. De acordo cos autores gregos e latinos as comunidades protohistricas estaban organizadas en populi, dicir, en en- tidades que congregaban os diversos castella. Cada pobo ocupaba un certo espazo, e posible que houbese unha capital que asumise o goberno do conxunto dos castella que formaban un populus. Moitos dos sitios includos nes- ta gua foron sede de populi, pese a que, en ocasins, anda non tea sido posible identificar de que pobo se trata. Pero cal sera a xnese destes populi, citados nos textos clsicos e confirmados a travs de inscricins ou da toponi- mia. Unha filiacin directa co grupo dos pobos celtas est hoxe cuestionada. Segundo algns investigadores as sas races encdranse no mbito dun amplo movemento de pobos denominados indoeuropeos, orindos da Asia Cen- tral. Outros autores consideran que os poboados fortificados do Noroeste se desenvolveron nun proceso endxeno, a partir da Idade do Bronce Final, sen influencias exteriores relevantes. A integracin dos populi do Noroeste peninsular na Hispania s se concretou en tempos de Augusto, despois das campaas de 2625 a. C. O modo en que se desenvolveu a conquista do Noroeste, a forma en que as comunidades se articularon co novo poder imperial un dos temas mis fascinantes e discutidos da Historia da pennsula Ibrica, e posible que un complexo sistema de alianzas e de pactos fora decisivo. A duracin da Cultura Castrexa, no contexto da nova Pax Romana un asunto que divide os investigadores, se ben certo que moitos castros se mantiveron ocupados ata mediados do sculo I e incluso no seguinte, mentres que outros foron abandonados de forma definitiva despois desta data. Fora como quixer, polo que se deduce da epigra- fa votiva e funeraria, os elementos preponderantes das novas cidades eran os antigos habitantes dos castros. Os populi mantiveron a sa autonoma a travs da rede de civitates, anda que a nova sede se dislocase do castro ca- ra a un lugar mis favorable. A Arqueoloxa e Historia dos poboados fortificados protohistricos anda suscitan diversas interpretacins cientficas. dicir, mantense tan vivo coma no sculo XIX o enigma das orixes, a vontade de descubrir as races das comunida- des que habitaron os castros. Pero, cales son os aspectos comns a todos eses sitios? Os castros son indisociables da paisaxe que os rodea, dos territorios en que foron implantados, polo que o seu estudo implica, forzosamente, un profundo coecemento das diferentes rexins polas que se distriben. De feito, significativo que varios castros se- xan os mellores miradoiros para observarmos unha determinada rexin. Os castros poden parecer iguais se o visi- tante se limita a observar as runas. Pero, en realidade, cada un deles singular, foi vivido e moldeado longo de sculos por unha comunidade. A sa relacin coa paisaxe sempre complexa e variada, expresando, pois, un pen- samento profundo sobre o territorio de cada castro, sen dbida sinalizado por entidades mticas. Nese territorio, as murallas marcan a estratexia da comunidade. Delimitan o espazo habitado e defndeno. Dende sistemas defensivos moi simples, confinados a unha nica lia de muralla, de terra ou pedra, na Idade do Bronce Final ou na I Idade do Ferro, verificouse unha progresiva evolucin cara a matrices moi complexas. Na II Idade do Fe- rro os grandes poboados da Gallaecia meridional estaban protexidos por entre tres e cinco lias de muralla, as co- mo por foxos escavados na rocha. Nas murallas abranse as portas, puntos simblicos de transicin do universo ex- terior cara refuxio habitado. A estatua de guerreiro de Sanfins defenda unha desas portas. Por outro lado, o espazo interno de cada poboado non un simple conglomerado de construcins circulares e rec- tangulares. Un castro congregaba un conxunto maior ou menor de familias extensas, que distribuan os seus ele- mentos polas diversas construcins, das que unha delas sera un espazo de convivencia. Outros compartimentos des- tinbanse a gardar os alimentos, os apeiros, ou funcionaban como cisternas. Nalgns deses ncleos familiares an- da se distingue o forno de cocer o pan, ou unha pequena fonte. O patio, normalmente forrado por laxes de granito ou lousa, era o punto central da unidade domstica. Hai poboados nos que estas unidades residenciais foron delimitadas por muros, as como a muralla separaba o cas- tro dos arredores. Varias unidades podan formar un pequeno barrio, delimitado por ras e alamedas. Nestes casos posible afirmar que se est ante un protourbanismo do cal se discute a sa orixe. A maneira en que as unidades residenciais se distriben en cada poboado, a forma en que se articulan entre si, a sa relacin co sistema defensivo son moi variables, as como a calidade dos muros, s veces edificados de forma moi aplicada. Os barrios que o visitante percorre non son runas mortas, senn os sinais dun quefacer cotin que se desenvolveu longo dos sculos. Se as murallas, que protexan o universo domstico enriba referido, son, talvez, a marca mis expresiva da inver- sin colectiva das comunidades castrexas, hai outros equipamentos que se destacan: recintos sagrados; casas do consello, onde se reunan os xefes das familias para discutir os asuntos comns ou para festas rituais; os balnearios, onde se celebraban rituais mal coecidos. En especial na rea dos grandes poboados da Gallaecia meridional xa se observan evidentes sinais de influencia do urbanismo romano, como sistemas de drenaxe de augas, ou unidades re- sidenciais inspiradas no modelo da casa romana. Provincia da Corua | 14 | Castro de Elvia X: 547455 Y: 4797781 O Castro de Elvia sitase Sur do municipio da Corua, no bordo da cidade, limtrofe co Campus Universitario. Para acceder a el cmpre tomar a Avenida do Alcalde Al- fonso Molina e seguir as indicacins que levan Univer- sidade. Dende o Campus de Elvia os accesos castro es- tn sinalizados. O xacemento foi dado a coecer en 1947 por L. Montea- gudo, quen nese mesmo ano dirixiu as primeiras escava- cins, proseguidas por J. M. Luengo entre 1948 e 1953. Tras anos de abandono, F. S. Lpez, dende o Museo Ar- queolxico do Castelo de Santo Antn, dirixiu entre 1979 e 1985 novas intervencins, dedicadas fundamental- mente a recuperar os restos anteriormente escavados, se ben abriu tamn novas reas na croa en 1985. Tras un novo perodo de abandono, a piques de rematar o scu- lo XX o Concello da Corua elaborou o Proxecto Artabria, un ambicioso plan para transformar o Castro de Elvia, xunto cunha ampla superficie seu redor, nun parque ar- queolxico de mis de 50 hectreas, centrado no xace- mento protohistrico. Prevense nel non s a escavacin e recuperacin do poboado castrexo, senn tamn a construcin dun centro de visitantes concibido como un edificio singular dedicado historia e arqueoloxa, es- pazos para talleres e reconstrucins didcticas e experi- mentais, as como o aproveitamento integral, para a aprendizaxe e o lecer, do espazo rural inmediato sedi- mentado polo tempo. A Consellera de Cultura da Xunta de Galicia apoia o proxecto e axuda economicamente seu desenvolvemento. Neste contexto, unha vez recupe- radas en 2002 para a titularidade pblica mis de 13 hectreas, teen lugar dende entn campaas arqueol- xicas anuais, a cargo do Museo Arqueolxico do Castelo de Santo Antn, dirixidas por X. M. Bello. A corta de especies alctonas e a roza da maleza permitiu observar irregularidades no terreo que podan ocultar mu- rallas, valos ou outros elementos delimitadores dos espa- zos do antigo asentamento. Sobre aquelas abrronse en 2002 sondaxes lonxitudinais que desvelaron novas mura- llas, comprobndose que o castro se estenda por unha su- perficie maior que a ata entn suposta, superando hoxe as 4 hectreas e con indicios de que fose anda maior. Estas dimensins, superiores s habituais na Galicia Norte, suxi- ren que o poboado era mis que unha aldea amurallada, Castro de Elvia Localizacin e accesos Que ver | 15 | e que se atopaba en proceso de for- macin dunha estrutura protourbana de maior complexidade. A configuracin do castro non sor- prende: un recinto central alto, a croa, rodeado dunha muralla moi po- tente, de mis de 4,5 metros de gro- sor, vese ampliado por cando menos das terrazas sucesivas polo O, S e L. Polo N, a aparicin de restos de edi- ficacins na ladeira fra da croa fai pensar na existencia doutros recintos anda non delimitados con precisin. As sondaxes nas terrazas O e S apun- tan a un poboamento progresivo das ladeiras, tanto mis recente canto mis afastado da croa. Se na Sur ato- pamos edificacins de plantas curvas habitadas entre os sculos II e I a. C., con ocupacins anteriores das que apenas quedan indicios, na primeira terraza existe unha edificacin de n- gulos rectos con materiais quizais do sculo I d. C., e mis abaixo, a carn da muralla exterior, un chan empedra- do pode situarse en momentos poste- riores, entre os sculos II e IV d. C. As escavacins cntranse dende o 2003 no ngulo SO da croa, tanto dentro como fra da muralla. No in- terior da acrpole apareceron espa- zos ben diferenciados, separados por muros ou muretes de contencin que delimitan edificacins, de lados maiores rectos e menores curvos, unha delas dividida en das estan- cias e algunhas con fogar, que foron reformadas no correr do tempo. O estado de destrucin moi conside- rable, habendo muros dos que tan s queda unha fiada sobre a rocha ba- se, e outros desaparecidos que uni- camente se adivian por pegadas deixadas na pena. Estes espazos si- tanse redor dunha ra estreita, empedrada, que presenta, na lousa central, un buraco de captacin de augas residuais do que parte unha canle lousada que discorre cara Norte por debaixo dos mbitos in- mediatos. O complexo edificado se- prase da muralla deixando no me- dio un paso ou camio de rolda. No ngulo NO da muralla brese unha monumental entrada en rampla lou- sada flanqueada por grandes torres curvas. sa beira a muralla aparece reforzada con engadidos que a dotan dunha configuracin en chanzos. No exterior dela desenvlvese unha lon- ga edificacin que corta unha muralla anterior anda sen estudar. Estes restos recentemente exhuma- dos smanse s xa coecidos das vellas campaas, restaurados hai dcadas quizais de forma pouco exacta, anda que visualmente im- presionante, entre os que cmpre destacar a entrada Leste, con chan- zos entre as torres grandes; a com- plexa Casa da Exedra, na que se dis- tinguen as sucesivas transformacins dos seus espazos; o mal chamado Templo do dolo Flico, en realidade unha combinacin de muros de dife- rentes pocas; e sobre todo o PozoAlxibe, quiz a mellor e mis orixinal construcin do xacemento, na que das escaleiras afrontadas descenden cara a un pozo circular do que xorde un manancial que lles proporcionaba auga potable s habi- tantes do castro. Condicins de visita Os terreos do castro e o seu contorno inmediato, de titularidade municipal, estn valados e pechados, polo que a visita xacemento debe ser pre- viamente concertada. No telfono 010 de informacin municipal pde- se obter informacin de como esta- blecer a data e hora da visita, que guiada e gratuta. | 16 | Castros de Neixn X: 513040 Y: 4723680 O acceso mis rpido rea arqueolxica de Neixn, si- tuada na parroquia de San Vicenzo de Cespn (concello de Boiro), faise dende o Corredor PadrnRibeira, sando no desvo de Boiro Sur para coller a estrada N550 en direc- cin a Padrn. chegarmos parroquia de Cespn vese indicado dereita un desvo cara a Quinteiro e Nine, acompaado dun cartel do Centro Arqueolxico de Bar- banza. Avanzamos un treito at chegarmos a un cruce p da igrexa parroquial de Cespn. Aqu cmpre virar esquerda outro cartel do Centro as nolo indica e se- guir por unha pista asfaltada que chega directamente lugar de Nine e Centro Arqueolxico de Barbanza, situa- do no contorno inmediato do Castro Grande de Neixn. Dende o Centro cmpre camiar por unha pista que leva directamente s Castros, visibles dende o propio Centro. A Punta de Neixn pode ser considerada coma unha das paisaxes culturais mis interesantes da Pennsula de Bar- banza. Deste xeito, non s constite un fito xeogrfico nes- ta zona da ra de Arousa e un espazo natural de conside- rable beleza, senn que tamn se presenta visitante co- ma unha rea arqueolxica moi importante para o coe- cemento da Protohistoria de Galicia. Este carcter emble- mtico non pasou desapercibido para a comunidade local e para as institucins locais e autonmicas, que desea- ron un programa de revalorizacin da zona, servindo de eixo vertebrador da oferta cultural o Centro Arqueolxico de Barbanza, inaugurado no vern de 2002. Este edificio serve de rea de recepcin dos visitantes e al- berga, na sa planta principal, unha exposicin permanen- te e interactiva na que se amosa e explica sinteticamente a riqueza arqueolxica da Pennsula de Barbanza, as como a evolucin das comunidades que al viviron dende a Prehis- toria Recente at a Romanizacin de Galicia. As explica- cins dos guas do Centro e o apoio didctico de maquetas e reconstrucins axudan visitante a coecer de primeira man os recursos patrimoniais visitables mis importantes da zona, as coma o seu sentido e significado histricos. Na planta alta accdese a un segundo espazo expositivo no que se amosan os restos materiais mis significativos das escavacins arqueolxicas desenvoltas dende 2003 no Cas- tro Grande de Neixn, no marco dun campo de traballo in- ternacional para mozos de entre 18 e 30 anos, que se leva a cabo anualmente nos meses de vern. Aconsellmoslle turista visitar en primeiro termo este edificio e facer des- Castros de Neixn Localizacin e accesos Que ver | 17 | pois a visita guiada s xacementos ar- queolxicos, organizada polo persoal do Centro. Existe unha ruta deseada a tal efecto, que parte do propio edificio e se complementa con carteis sobre o terreo que nos dan as claves para en- tender este espazo arqueolxico. Seguindo esta pequena ruta bordea- mos en primeiro lugar o chamado Cas- tro Grande, un poboado fortificado construdo probablemente cara scu- lo IV a. C. A sa potente muralla, for- mada por un parapeto de terra, illa a punta do doado acceso dende o istmo. As recentes escavacins neste xace- mento, abertas pblico durante os meses de vern polo que o visitan- te pode coecer de primeira man o traballo dos arquelogos permitiron documentar unha monumental porta de acceso poboado, orientada cara nacente do sol, e cinguida por dous foxos de 3 m de profundidade escava- dos a man na rocha. No interior destes foxos, reenchidos entre os sculos IVII a. C., atopronse cacharros cer- micos de orixe cartaxinesa, restos me- talrxicos, un concheiro con abundan- tes restos de moluscos, as coma par- te do esqueleto dun can, posiblemen- te asociado a un enterramento de ca- rcter ritual. Este castro, coa chegada dos romanos, sufrira unha notable re- modelacin urbanstica, mantendo o seu importante papel no comercio martimo da zona at o seu abandono en poca tarda (sculos IVV d. C.). Dende o Castro Grande camiamos pola terraza que se estende S at chegarmos extremo da Punta de Neixn, na que se encrava o Castro Pequeno, un dos poboados fortifica- dos mis antigos de Galicia, constru- do e habitado longo da chamada 1 Idade do Ferro (sculos VIIIV a. C.). Situada nunha posicin estratxica, cunha ampla visibilidade sobre o con- torno e orientada cara mar, esta pe- quena pennsula foi habitada por un grupo de familias pertencentes po- bo dos Prestamarcos, dedicados fun- damentalmente agricultura, a gan- dera, o marisqueo e a metalurxia do bronce. Dentro do espazo amurallado podemos contemplar as runas, debi- damente consolidadas, das casas cir- culares nas que habitaba esta xente. Orixinariamente estaban formadas por un zcolo de pedra e paredes de pallabarro, que servan para suxeitar unha cuberta cnica de colmo. O camio de volta permite percorrer, nun agradable paseo, a beira O da terraza e atravesar o interior do re- cinto do Castro Grande, no que pode- mos contemplar restos de muros co- rrespondentes a vivendas erguidas durante a poca romana. Dende aqu subimos parapeto, cruzamos o foxo e camiamos de novo cara Centro Arqueolxico cruzando un vizoso pi- eiral habilitado como rea recreati- va, zona na que se celebra a come- zos de agosto a famosa Romara de Neixn, unha celebracin festiva de indubidable interese folclrico, que nos lembra que a Punta de Neixn segue sendo un espazo social vivo, e non s unha runa arqueolxica. Condicins de visita O Centro Arqueolxico de Barbanza pode ser visitado de martes a venres en horario de 10:00 a 14:00 e de 18:00 a 21:00 horas, e os sbados e domingos s pola ma. O seu n- mero de telfono 981 843 810. Informacin adicional Ayn Vila, X. M. (coord.) (2005): Os Castros de Neixn (Boiro, A Coru- a). A recuperacin dende a Ar- queoloxa dun espazo social e pa- trimonial, Serie Keltia, 30. Noia: To- xosoutos (371 pxinas). | 18 | Castro de Baroa X: 497500 Y: 4727125 Castro A Cid de Borneiro X: 503996 Y: 4782634 Situado no remate occidental da pennsula do Barbanza, na fre- guesa de Baroa, concello de Porto do Son (A Corua), ocupa a to- talidade dunha pennsula homnima, tamn coecida como Punta do Castro, cunha extensin duns 22.622 m 2 . un castro de peque- nas dimensins, pero de grande interese turstico pola sa locali- zacin. A sa beleza paisaxstica, xunto coa prctica do surf e do nudismo, fixeron deste castro un dos mis visitados de Galicia. Accdese a el seguindo 4,3 km a estrada que do Porto do Son sae cara a Ribeira. Un sinal, nun lugar onde hai un bar e un aparcamento, indica o desvo, que hai que realizar a p, percorrendo un vello camio, lousa- do a treitos, duns 600 m, que morre xusto na entrada do xacemento. Pola sa situacin a rentes do mar, temos sobre el unha visin pa- normica xa desde media costa do camio. chegar istmo, ve- mos un foxo escavado na rocha, seguido dunha primeira muralla que, en orixe, pechara todo o istmo a xeito de antecastro. Unha potente muralla permite, por medio dun acceso en escadas, aca- dar unha primeira plataforma, da que, grazas a outra escaleira, talvez a mis monumental de toda a Cultura Castrexa, se pode ac- ceder segunda plataforma, totalmente chea de casas, o mesmo que a primeira. Un carreiro de a p, bordeando os cants sobre o mar, leva terceira e mis elevada das zonas do castro, cunha al- tura que chega s 25 m de cada libre sobre o mar. Citado polo Padre Sarmiento, foi parcialmente escavado por Se- bastin Gonzlez Garca Paz, por Jos Mara Luengo Martnez e por Francisco Calo Lourido. Os niveis estratigrficos permitiron ver tres fases no xacemento e o espolio recollido indica que tivo unha vida moi curta, inde- pendentemente de que, xunto con materiais do s. I a. C. apareceran uns frag- mentos de nfora, probablemente de procedencia pnica, que nos poderan achegar, por paralelos, s sculos IVIII a. C., o que non permite deducir con certeza unha ocupacin habitacional. O que sabemos seguro que estivo ac- tivo durante o s. I a. C. e que a sa vida rematou polas fins do s. I d. C. Os seus habitantes, pertencentes pobo dos praestamarci, que ocupaban to- do o Barbanza, viviran da pesca, como indican os cuncheiros, e tamn da gandera, mis que dos traballos agrcolas, e posiblemente do comercio, a xulgar pola gran cantidade de fragmentos de nforas romanas vinarias. Cm- pre destacar que, nunha das ltimas campaas, foi atopada unha arracada de ouro, a primeira que apareceu en proceso de escavacin en toda a Cultu- ra Castrexa, estando perfectamente datada no cambio de Era. Condicins de visita O acceso totalmente libre. Carece de apoio informativo, pero na vila de Por- to do Son hai un centro de interpretacin, no que se organizan visitas guiadas. Informacin adicional Calo Lourido, Francisco (1997): Castro de Baroa. (Concello de Porto do Son). Santiago de Compostela. Castro de Baroa Localizacin e accesos Que ver | 19 | Castro A Cid de Borneiro X: 503996 Y: 4782634 Localizacin e accesos Que ver Castro A Cid de Borneiro O castro da Cid sitase Norte da aldea de Borneiro, nunha zo- na actualmente dedicada a monte baixo con presenza de abun- dantes pieiros e carballos. O acceso mis doado faise dende a es- trada local BaioPonteceso, onde 500 m despois de deixar atrs as ltimas casas da aldea de Borneiro veremos un desvo, sinalizado, xacemento. Neste punto existe un amplo espazo habilitado pa- ra aparcadoiro, debendo a partir de aqu seguir un camio de a p, que despois de 200 m remata na porta de entrada castro. A Cid de Borneiro un bo exemplo de castro de tamao medio, no que a presenza dun amplo espazo habitacional, posto descu- berto nas escavacins arqueolxicas desenvolvidas de xeito descon- tinuo entre os anos 1932 e 1990, permite comprender de forma clara, e facilmente asumible, as caractersticas arquitectnicas mis importantes deste tipo de xacementos. A parte central do castro constiteo a croa, onde se atopan a tota- lidade das construcins dedicadas a vivenda, e est delimitada en todo o seu permetro por un parapeto de terra, de altura variable, que anda conserva no seu interior os restos da muralla defensiva. Anda que a maior parte das edificacins presentes nesta zona amo- san planta circular, tamn existen as de planta cadrada ou rectangu- lar con esquinas redondeadas, conservando anda moitas delas a la- reira, e en menor nmero a porta de entrada. Na distribucin de par- te destas edificacins, sobre todo nas situadas na zona central, apr- ciase unha disposicin formando pequenos grupos de vivendas, que posible- mente denote a presenza de diferentes grupos familiares. O acceso croa realzase dende o denominado barrio de entremurallas, situa- do Leste, entre a muralla que delimita a croa e a que separa este barrio do exterior. Para acceder interior da croa haba que atravesar previamente es- ta barriada. Nela non existe ningunha construcin que se considere que pui- do ser utilizada como vivenda, interpretndose como unha zona que os habi- tantes do castro, ademais de utilizala para abastecrense de auga mediante o uso dunha fonte al localizada, usaran para a realizacin de actividades es- pecializadas, como por exemplo o traballo dos metais. Condicins de visita A visita xacemento gratuta, e pode realizarse en calquera poca do ano de forma libre. Durante os meses de vern e na semana de Pascua existe un servizo de visitas organizado, coa participacin dun gua, creado polo Conce- llo de Cabana de Bergantios. Informacin adicional Romero Masi, A. (1987): Castro de Borneiro. Campaas 198384. Arqueo- loxa/Memorias, 7. Xunta de Galicia. | 20 | Punta dos Prados X: 595719 Y: 4842052 O castro de Punta dos Prados localzase carn do porto de Espasan- te (Ortigueira, A Corua). O acceso moi sinxelo, ags unha curta su- bida final por escaleira. Partindo de Ortigueira pola estrada que leva a Viveiro, chegaremos a Espasante logo duns 6 km. O desvo para o porto de Espasante atoparmolo a man esquerda, fronte da estacin de FEVE. Dende al tense unha boa visin do castro e as sas mura- llas, final da praia e do porto. Para chegar xacemento teremos que tomar o devandito desvo, atravesar Espasante e chegar porto. Na sa entrada hai dous edificios, e detrs deles unha pequena praia, dende a que se accede castro subindo unha escaleira de madeira. Unha vez rematada a subida dende a praia, o visitante atoparase no extremo do que unha vez foi un dos dous foxos defensivos do castro, hoxe recheo. s dous lados rguense os impoentes restos das das murallas do poboado. Detrs da muralla da esquerda atpase o que foi o espazo de vivendas, no que polo de agora non hai restos visibles. dereita, s ps da outra muralla, discorre un camio de lousas que daba acceso castro. Este camio prolon- garase aln do que at o de agora foi escavado, superando un se- gundo foxo ben visible no terreo. Os restos visibles dun edificio corresponden que se coece co- mo un monumento con forno. Estas construcins, empregadas para baos de vapor, cocense dende hai tempo en varios cas- tros. O de Punta dos Prados ten unha conservacin mellor que outros. O visitante poder ver, entrada, varios muros que son os restos de dous pequenos cuartos. Detrs deles sitase a estancia principal, un espa- zo pechado e baixo, que conserva un extraordinario chan de lousas e mais o arranque da cuberta a das augas. No fondo hai unha cubeta, tamn de lousas. Nela depositarase a auga que se transformara en vapor coa calor. A calor vira do lume feito no buraco que se ve sobre a cubeta, anda hoxe arroibado pola dita calor. A construcin do edificio termal ocorreu logo de que o castro tivese sido ocu- pado xa por un tempo. Como o visitante poder ver, o edificio ocupa unha parte do que antes foi un foxo defensivo. Condicins de visita Os cants que rodean o castro son perigosos, polo que se aconsella andar amodo e ter conta dos pequenos. A Fundacin Federico Macieira a res- ponsable do mantemento do castro. No seu Centro Arqueolxico, en Orti- gueira, o visitante poder atopar mis informacin, ademais dun audiovisual cunha recreacin virtual do edificio termal. Informacin adicional Ramil Gonzlez, E. (19951996). O monumento con forno do castro dos Pra- dos (Espasante). Memoria de investigacin, Brigantium, 9, pp. 1360. A Co- rua: Museo Arqueolxico do Castelo de Santo Antn. Punta dos Prados Localizacin e accesos Que ver Provincia de Lugo | 22 | Castro de Viladonga X: 631110 Y: 4780155 Este sitio arqueolxico destacou sempre na paisaxe polo seu carcter monumental, xa que ocupa todo o cumio dun outeiro, a 560 m de altura, desde o que se abrangue un amplo panorama sobre a comarca lucense da Terra Ch e as serras de Monciro, Pradairo e Meira. Pertence concello de Castro de Rei, e localzase a 23 km Nords da cidade de Lugo, moi preto do km 70 da estrada N640, de Lugo a Oviedo pola Veiga do Eo, que o acce- so mis doado e que conta coa sinalizacin adecuada. Outra forma de chegar desde a estrada comarcal de Lu- go a Abadn por Castro de Ribeiras de Lea, onde tamn existe sinal indicativo. Iniciadas as sas escavacins por Manuel Chamoso La- mas en 1971, e proseguidas por Felipe Arias Vilas desde 1982, este xacemento, por mor da continuidade dos tra- ballos arqueolxicos e, desde 1985, tamn musesticos, converteuse nun exemplo paradigmtico de castro galai- coromano do noroeste e de museo de sitio. As pois, ademais da vintena de campaas de escavacin realizadas ata agora, e anda en curso, desde 1986 e de xeito ininterrompido con periodicidade aproximadamen- te anual, prestouse atencin tamn s necesarios labores de limpeza e consolidacin do castro, co fin de mantelo en boas condicins de conservacin, favorecendo as o seu papel cultural, educativo e turstico, e potenciando mximo os seus valores patrimoniais. Viladonga constite un verdadeiro modelo formal de cas- tro de interior, con varias murallas e foxos sobre todo polo lado de nacente que acollen dous amplos ante- castros ou reas de expansin ben delimitadas e unha extensa croa ou acrpole duns 10.000 m 2 . O conxunto do xacemento abranguido polas murallas mis exteriores chega case a 4 hectreas completas. Nesta croa central onde se encontran a maiora das construcins escavadas ata agora, dispostas redor dunhas ras ou espazos de paso perfectamente organizados, un en direccin NorteSur, outro na LesteOeste, e unha rolda interior pa- ralela muralla principal. Ademais das construcins que evidencian ser vivendas soas ou formando conxuntos agrupados ou barrios, documntanse reas para servi- ren de almacn, de obradoiro, de curral ou para outras funcins; no interior da croa destcase unha gran cons- trucin alongada de posible uso social ou comunal. Todas estas construcins estn feitas de pedra de lousa ou xisto, pero teen s veces grandes cachotes de seixo bran- co nos seus alicerces e, xeralmente, nos ngulos e esquinas. As de planta circular ou muros curvos cubranse con teito de Castro de Viladonga Localizacin e accesos Que ver | 23 | palla ou colmo, e as cuadrangulares e de muros rectos usaban tellas de barro de introducin romana (tegulae e im- brices), moi abundantes entre os ma- teriais aparecidos no castro. Entre estes numerosos e moi varia- dos materiais achados, que son os que se gardan, estudan, interpretan e se exhiben selectivamente no mu- seo do sitio, pdense destacar, polo seu significado histrico e cultural e tendo en conta a duracin cronolxi- ca dalgns deles, algunhas mostras singulares de ourivera como torques e unha arracada de ouro, as numero- sas moedas de ouro, prata e bronce (en especial dos sculos IV e V d. C.), as abundantes e s veces moi ori- xinais, como dous pasarrendas bron- cneos pezas de adorno de persoas e cabaleras, algunhas armas e moi- tas ferramentas de pedra, bronce e ferro, elementos de xogo, certa va- riedade de vidros, numerosos mu- os manuais algns planos, pero a maiora xiratorios e, por suposto, abundantsimas mostras de cermi- ca, tanto de tradicin castrexa como pertencentes a modelos romanos e de importacin comns de cocia e de mesa, terra sigillata incluso moi tarda, etc.. Estes e outros achados, xunto coas estruturas defensivas, espaciais e de habitacin do castro, evidencian un poboamento moi prolongado, im- portante sobre todo entre fins do s. II e mediados do V d. C. polo me- nos, e fan de Viladonga un xace- mento singular e un sitio clave para coecer, estudar e comprender a de- cisiva etapa histrica de Galicia que a romanizacin, representada aqu nun asentamento do medio rural, de clara configuracin castrexa pero de caracterizacin e cronoloxa galai- coromana, e vinculado tanto mundo tardo das villae como recep- tor da influencia dunha cidade prxi- ma como Lucus Augusti. Condicins de visita O castro de visita libre e gratuta e est permanentemente aberto en ho- ras dirnas durante todo o ano. O mu- seo anexo, complemento fundamen- tal do sitio e xestionado pola Xunta de Galicia, abre de 10 a 20 h (de 10 a 19 h de novembro a febreiro e de 10 a 21 h en xullo e agosto), e s cerra os das 24, 25 e 31 de decembro e 1 e 6 de xaneiro. A visita libre e xeralmente gratuta por mor das exposicins tem- porais que acompaan a mostra per- manente do museo, concibidas ambas de xeito ameno e didctico, pois o centro ten unha gran vocacin cultural, educativa e tamn turstica, apoiada por unha activa Asociacin de Amigos desde 1989 (www.aaviladonga.es, e tamn o sitio oficial http://museocas- troviladonga.xunta.es). Informacin adicional Arias Vilas, F. (1997): El Castro de Viladonga (Lugo): 25 aos de Inves- tigacin y Patrimonio cultural, Estu- dios Bercianos, n 23, pp. 1831. Ponferrada. Arias Vilas, F. (1997): Comunicacin, difusin e didctica. O caso do Mu- seo do Castro de Viladonga (Lugo), Xornadas sobre Administracins Au- tonmicas e Museos (Santiago de Compostela, 1996), pp. 227253. Santiago de Compostela. Arias Vilas, F. e M. C. Durn Fuentes (1996): Museo do Castro de Viladon- ga (Castro de Rei, Lugo). Santiago de Compostela. Croa. Boletn da Asociacin de Ami- gos do Museo do Castro de Viladon- ga (anual desde 1991, vid. ndices). | 24 | Castro de Zon X: 630087 Y: 4809640 O Castro de Zon encntrase situado no val de Mondoedo, cara metade da ladeira Oeste, a 300 metros de altitude. Sitase enriba dunha pequena chaira que se introduce lixeiramente no val e as, con esta maior altura c contorno, pdese contemplar toda a planicie. Para poder chegar Castro de Zon desde Mondoedo hai que dirixirse Mosteiro dos Picos que se encontra sinalizado e desde al seguir recto pola estrada asfaltada pola que se sobe. A partir deste punto, a 1 km aproximadamente, hai un camio de terra no lado esquerdo que nos levar recinto da Croa. Neste ca- mio no primeiro cruce hai que seguir recto, no segundo esquer- da e de a recto ata o Castro. Neste xacemento arqueolxico, que conta cunha superficie total es- timada en algo mis de sete hectreas, podemos contemplar, en pri- meiro lugar, a sa estrutura de superficie en catro zonas diferencia- das, a distintas alturas e que reciben catro nomes diferentes: A Croa, A Croa Pequena, O Castro e O Castro de Abaixo. Nun breve paseo por elas poderemos observar como a forma principal de defensa son os grandes desniveis naturais que presenta o recinto co seu contorno, pero tamn visualizaremos como en todos os recintos hai estruturas ptreas que marcan os seus lmites: unhas seran con- temporneas asentamento no castro e outras son posteriores, pos- to que se asentan sobre os muros derrubados das vivendas. En segundo lugar, no recinto identificado como A Croa, nunha rea de 500 m 2 , pdese contemplar un conxunto de vivendas que se corresponden coa derradei- ra ocupacin do xacemento, que se data en poca romana, entre os sculos II e V d. C. O interesante desta parte, na que non se levou a cabo unha restauracin definitiva, a mestura de tipos de estruturas e como algunha est construda ca- se con retallos de muros, anda que entre todo isto temos que destacar unha vi- venda cun grao de conservacin altsimo, posto que os muros chegan a unha al- tura de 1,40 metros, o que permitiu que se conserven nela das vents. Condicins de visita Dentro do recinto as visitas son libres, anda que estn apoiadas por das mesas interpretativas nas que se explica con mis detalle o xacemento no seu conxunto e unha parte da rea escavada. Aqu inclese unha reconstru- cin virtual de como seran das das vivendas de Zon. Informacin adicional Vigo Garca, A. (2005): Escavacins no Castro de Zon (Mondoedo), 20022003, en Minius, vol. XIII. Ourense. Vigo Garca, A. (2006): Castro de Zon (MondoedoLugo). Campaa 2005. Avance de resultados, Gallaecia, n 25, Dep. de Historia I. Santiago de Compostela: USC. Castro de Zon Localizacin e accesos Que ver | 25 | Castro de Fazouro X: 637410 Y: 4829458 Localizacin e accesos Que ver Castro de Fazouro O Castro de Fazouro est situado Leste da praia de Arealonga, no lugar de Punta do Castro, na parroquia de Fazouro (Foz, Lugo). Para acceder xacemento hai que coller a estrada N642, sando de Foz en direccin a Burela. Pasando o lugar de Fazouro atopamos un des- vo dereita, sinalizado, que nos leva cara apeadeiro do tren (FEVE) e praia de Arealonga. Trtase dun asentamento costeiro que apro- veita un pequeno promontorio que se mete no mar, con fortes acan- tilados en todo o seu permetro, ags no istmo que o une con terra. A sa configuracin sinxela, pois pose un s recinto defendido por un foxo escavado no istmo, actualmente reenchido de forma parcial. No seu sector oriental, o mellor conservado, acada os 18 m de ancho e unha profundidade que chega ata os 12 m. A rea habitada ocupara todo o promontorio, anda que pode asegurarse que unha boa parte do xacemento se perdeu debido accin erosiva do mar. Na sa zona setentrional, e beira do acan- tilado, atpase a rea escavada onde se puxeron descuberto os restos de nove construcins realizadas con cachotera de xisto. Son na sa maiora de planta cadrada coas esquinas redondeadas, e es- tn dispostas redor de tres espazos abertos lousados, conforman- do posibles unidades domsticas diferentes. Presentan, ademais, di- ferentes elementos interiores, coma fogares de planta rectangular e bancos corridos. Apegada a unha das construcins atopase unha es- caleira, da que se conservan dez chanzos, o que suxire a existencia de niveis superiores. En particular hai que sinalar unha estrutura, a mis meridional, que difire das demais nos materiais empregados no seu acon- dicionamento, xa que presenta restos dun revocado interior nas paredes e un pavimento en perfectas condicins realizado cun morteiro de cal, area e seixos. Tendo en conta os resultados das escavacins e o estudo dos materiais ato- pados, pdese inferir unha ocupacin do xacemento que vai dende o s. I d. C. ata o s. IV d. C., testemundose diferentes reordenamentos do espazo habitable, coa construcin de novos muros medianeiros e a modificacin da planta nalgunha das construcins. Condicins de visita O xacemento est sinalizado dende o cruce da estrada N642, e pdese visitar libremente. Accedese facilmente interior a travs dun recheo duns 10 m de longo por 4 m de ancho que atravesa o foxo. Xa dentro do recinto, e uns me- tros antes de chegar rea escavada, instalouse recentemente un panel expli- cativo no que se expoen diversas consideracins xerais sobre a Cultura Cas- trexa. Hai que sinalar que a zona escavada foi consolidada hai anos, levantn- dose varias fiadas novas nos muros das construcins e sinalizando a recente achega cun elemento separador consistente nunha cuarcita de cor clara. Informacin adicional Carrera Ramrez, F. (1991): Castro de Fazouro (Foz, Lugo), Arqueoloxa/In- formes, n 2, pp. 291293. Xunta de Galicia. | 26 | Castro da Torre X: 649000 Y: 4720220 O coecido como Castro da Torre atpase no lugar de Sobredo, pa- rroquia de Folgoso, concello de Folgoso do Courel, provincia de Lu- go. Para chegar cabo del partimos da estrada LU651, de Quiroga a Seoane do Caurel, e no seu quilmetro 30,2 desviarmonos po- la estrada que vai val de Luzara e O Incio por Seceda. Entre os puntos km 1,7 e 2,1 esta estrada bordea o xacemento, e atopa- mos un carreiro de a p que hai que ascender durante uns 300 m, salvando un desnivel de 40 m para chegar entrada do castro. O esporn de lousa sobre o que se asenta o castro, de 150 m de lonxitude e 50 m de ancho, orientado NOSL, emerxe practicamen- te exento uns 30 m sobre o nivel do terreo que o circunda, polo que practicamente inexpugnbel, xa que as sas paredes meri- dional e setentrional son completamente verticais, mentres que polos extremos, de peor defensa natural, se complementou esta cunha serie de actuacins antrpicas. As, polo NO, que a zona de unin do esporn co monte, escavouse un potente foxo de 120 m de longo e de entre 5 e 20 m de ancho, afondando uns 16 m, men- tres que polo SL, actual acceso e zona na que a pendente mis suave, se deseou unha sucesin de tres foxos dispostos en chan- zos, tapizndose os espazos intermedios con lousas fincadas. O urbanismo deste poboado castrexo vn definido pola adapta- cin medio. Debido vertical e abrupto do relevo no que est concibido, o seu permetro est completamente aterrazado me- diante a construcin de murallas/socalco e rebaixes na rocha, pa- ra lograr superficies horizontais sobre as que asentar as diversas constru- cins, e o seu carcter de superficie lineal determinou a creacin dunha ra principal que percorre lonxitudinalmente o poboado e que o distribe e ar- ticula axudado por ras travesas perpendiculares a aquela. Estas vas son fundamentais no tratamento das augas pluviais, conducndoas cara alxibe existente na entrada, por unha banda, e forzando a evacuacin e a drenaxe por outra, axudadas por unha serie de canalios escavados para ese fin. Dentro das construcins de paredes de lousa e seixos nas fiadas inferiores das zonas hmidas temos que distinguir tres modelos: de planta circular, rectangular con esquinas redondeadas e rectangular en ngulo recto. Neste ltimo exemplo confirmouse a existencia de dous andares, accedndose superior por un patn exterior vivenda. Os materiais recuperados nas esca- vacins sitannos o uso deste castro entre os sculos I e IV d. C. Condicins de visita O nico acceso dispoible pode resultar dificultoso, por mor do pino e angos- to do carreiro. Non de doada visita para xente con dificultades fsicas. A ve- xetacin adoita impedir unha correcta visualizacin das estruturas. Informacin adicional lvarez Nez, A. (1995/1996): Castro da Torre de Sobredo, O Caurel: Infor- me de la intervencin arqueolgica de 1993, Boletn do Museo Provincial de Lugo, n 7, v. 2, pp. 932. Castro da Torre Localizacin e accesos Que ver | 27 | Castro de Santa Mara do Castro X: 660044 Y: 4747884 Localizacin e accesos Que ver Castro de Santa Mara do Castro O poboado castrexo de Sta. Mara localzase na zona oriental gale- ga, Oeste da Serra dos Ancares, concretamente na marxe es- querda do ro Quinds, afluente do curso alto do ro Navia. Accedese xacemento desde a Autova A6 MadridA Corua, sando no desvo que hai cara s Ancares e Navia de Suarna, onde se enlaza coa comarcal L722. altura da localidade de San Martn (km 14), nada mis cruzar o ro Navia, cllese outra estra- da en direccin a Cervantes, e unha vez pasada a localidade de Sabadelle, aproximadamente a uns catrocentos metros debemos tomar unha pista que vai ladeira abaixo cara capela de Santa Mara de Cervantes, onde se acha o castro. O castro un poboado de nova planta, cunha ocupacin contem- pornea explotacin, en poca romana, das minas aurferas sobre as que se sita. Presenta nivel de ocupacin xeneralizado, que pui- do datarse, a partir das anlises radiocarbnicas e dos elementos de cultura material, entre o ano 50 a. C. e o sculo II d. C., cunha vida continuada e un crecemento interior que pode detectarse en pequenas modificacins construtivas. Nun momento moito mis tardo, e polo menos a partir do scu- lo XIV, o esporn comezou a ser utilizado como necrpole cristi, configurada por tumbas de inhumacin das que se escavaron un total de 63 enterramentos, funcin que desempea o lugar ata hoxe en da. O asentamento presenta unha superficie maior dunha hectrea. O recinto su- perior, de forma ovalada, est ben delimitado no seu permetro por unha muralla de aterrazamento realzada na sa parte Norte a xeito de parapeto, e separado da ladeira por tres lias de foxos, que foron construdos aprovei- tando a forza da auga, que sa vez canalizada cara s explotacins au- rferas prximas. Os grupos familiares da comunidade indxena que habitou o castro ocupaban cadansa cabana. A distribucin do espazo dentro das cabanas tia varios niveis, para o que nalgns casos se acondicionaban das entradas vivenda a diferentes alturas. A disposicin de dous ou mis niveis facase por medio de faios de madeira apoiados en rebaixes realizados nos muros, e que segu- ramente non cerraban completamente os distintos espazos. No piso inferior construase o fogar e nalgns casos aparecen restos de bancos corridos e asentos apegados parede. Respecto s elementos internos que se conservan destacan os fogares, for- mados por unha placa de arxila apegada a un pequeno murete que funciona como paraventos entre a porta e o interior. Condicins de visita A visita xacemento libre en calquera poca do ano e pode realizarse en combinacin con rutas de sendeirismo na rea dos Ancares. Provincia de Ourense | 30 | Castro de San Cibrao de Las X: 579999 Y: 4690444 O castro de San Cibrao de Las encntrase situado sobre os afloramentos granticos que dominan a marxe dereita do ro Mio, desde Ourense ata Ribadavia. Desde a sa posicin domina visualmente toda a conca do Barbanti- o, as terras que chegan ata o Arenteiro polo Oeste, e os rebordos montaosos que conforman os contrafortes do lado Sur da Serra de Faro. O castro sitase a uns 18 km da cidade de Ourense, e ten acceso tanto desde a autova OurenseVigo (ou ben a na- cional OurenseVigo) como desde a nacional OurenseSan- tiago. En ambos os casos debemos desviarnos nas sadas cara localidade do Carballio e despois cara a Ourantes, seguindo os sinais indicativos que existen nestas estra- das cara Castro. O xacemento, anda que se localiza nun punto estratxi- co cunha ampla visin sobre o territorio, non conta po- rn cunhas condicins naturais que o fagan dificilmente accesible. Por este motivo tivo que delimitarse cun am- plo conxunto de murallas e foxos que remarcan a sa si- tuacin na paisaxe e que lle confiren unha gran monu- mentalidade. A superficie delimitada de case dez hec- treas, que o converten nun dos maiores poboados cas- trexos de Galicia, con paralelos formais coas citanias da etapa final da poca castrexa do Norte de Portugal, co- mo Sanfins ou Briteiros. Cronoloxicamente sitase entre o sculo II-I a. C. e o sculo II d. C., xa en contacto co mundo romano. Morfoloxicamente pose dous recintos concntricos, li- xeiramente alongados en sentido NorteSur delimitados ambos por murallas, con dous accesos claros polo Leste e o Oeste. No recinto exterior o amurallamento dobre en gran parte do seu permetro, igual ca o foxo, reforzn- dose nos puntos de acceso con outras lias de muralla. O recinto central apenas un 10% da superficie total do poboado e bascula cara lado Leste, contra o val do ro Barbantio. A muralla que rodea o recinto central ten uns 3 m de espesor e a sa altura orixinal debeu alcan- zar uns 4 m; a ela accedase por escaleiras que se con- servan insertas no seu paramento interior e que a con- verten sa vez nun paso de rolda. O recinto exterior esta delimitado pola muralla, que po- se longo do seu permetro interior unha rolda e ac- cesos a travs de escaleiras sa parte superior. As por- tas abertas nas murallas Oeste e Leste teen corpos de garda, igual cs do recinto central, presentndose as entradas consecutivas da muralla mis exterior do sec- Castro de San Cibrao de Las Localizacin e accesos Que ver | 31 | tor Oeste apegadas para evitar a confrontacin de ambos os accesos. Nas ltimas intervencins documen- touse no lado Sur a existencia dunha estrutura reforzada nesta muralla exterior, que se desenvolva en altu- ra, de forma que desde ela podan mellorar a visibilidade neste sector, onde a accesibilidade castro mis fcil. O poboado foi concibido desde a sa orixe para albergar un gran nmero de persoas e a superficie interior foi dividida en parcelas similares para cada grupo familiar. En cada unha destas parcelas cada familia cons- truu a sa vivenda composta por varias construcins, e a medida que pasou o tempo foron evolucionan- do, amplindose ou dividndose se- gundo os casos. Todas as vivendas dispense no recinto exterior, re- dor de ras radiais que comunican a rolda inferior e a superior a modo de eixes circulares. O grupo de cons- trucins que configuran unha viven- da comparte un espazo aberto ou patio comn, mentres que son inde- pendentes de cara a outras unida- des que se encontran anexas. Estn concibidas como lugares de residen- cia e traballo, dedicando cada de- pendencia a funcins distintas, rela- cionadas coas formas de vida de fa- milias agricultoras e gandeiras: al- macns de alimentos; cocia; zonas auxiliares para o traballo, os utensi- lios ou os animais, etc. Tanto a sa arquitectura domstica coma o en- xoval son similares s documenta- dos noutras comunidades indxenas castrexas do Noroeste. Respecto s espazos pblicos que po- deran ter sido construdos en San Ci- brao de Las s se documentou a exis- tencia dunha fontealxibe. Sitase moi prxima porta de poente. unha construcin realizada para apro- veitar unha fonte natural. Componse dun depsito con escaleiras que per- mita reverter a partir dunha canle cortada na muralla e que desaugaba no foxo hoxe en da cheo de terra. A estrutura estivo cuberta seguramen- te cunha bveda construda por aproximacin de fiadas. Dada a gran superficie do asentamento, temos que supoer a existencia de mis puntos de acumulacin de auga que abastecera a poboacin. Condicins de visita O acceso en vehculo moi cmodo, e pdese estacionar practicamente p do xacemento. A visita libre e pode realizarse en calquera poca do ano. Na actualidade estase a cons- trur un gran Centro de Interpretacin da Cultura Castrexa, que facilitar a comprensin deste e doutros xace- mentos castrexos en Galicia. Informacin adicional Rodrguez Cao, C.; M. Xusto Rodr- guez e F. Faria Busto (1993): A Cida- de de San Cibrn de Las. Coleccin Guas do Patrimonio Cultural, IV, Ou- rense: Fundacin Caixa GaliciaGrupo Marcelo Macas, 61 pp. Infante Roura, F.; J. M. Rey Garca; E. Rodrguez Puentes; e M. J. Talln Nieto (2004): El Parque Arqueolgico de la Cultura Castrea. Bases para su formalizacin, RGPA Cadernos 2. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 91 pp. | 32 | Castromao X: 584620 Y: 4668428 O xacemento arqueolxico de Castromao, ocupado desde o sculo VII/VI a. C. II/III d. C. (Idade do Ferro e poca Romana), sitase na parroquia de Sta. Mara de Castro- mao, concello de Celanova, SO da provincia de Ourense. Para chegar a el situmonos entrada da vila, vindo des- de Ourense pola N540, pero en lugar de tomar a circun- valacin cara a Portugal metmonos no ncleo urbano. No primeiro cruce xiramos cara dereita pola C531 a Cortegada, sentido Norte e ascendente, ata que a uns 600 metros encontramos un ancho cruce con rotonda e espa- zo axardinado. Deixamos a estrada principal e tomamos a variante esquerda que leva a Quintela de Leirado. pa- sar o km 1 dobramos dereita, por onde sinala a Aceve- do do Ro, e continuamos ascendendo ata que, apenas pasado o km 2, tomamos unha pista asfaltada a man de- reita. O monte inmediato, que destaca polo seu perfil aplanado na cima e en socalcos despois, Castromao. A 100 metros dese cruce cllese unha pista de terra es- querda, dixase o coche e ascndese ata a mesma base Suroeste do recinto por un camio de apenas 75 metros. O xacemento castrexoromano ocupa toda a parte supe- rior do monte. Na sa cima plana, rochosa polas beiras, a 732 metros de altitude, sitase un fito altimtrico des- trudo hai poucos anos por un raio. Est rodeado o recin- to, dunha extensin de case 20.000 metros cadrados, cunha muralla dunha lonxitude de 487 metros. O seu ei- xo mis longo, en sentido LesteOeste, de 175 metros. Distnguense tres partes ocupadas: A cima do monte, na que se localizaron os restos mis antigos e tamn os mis recentes: cimentacin dunha pequena ermida no seu extremo Leste. Plataformas intermedias, limitadas por muros de con- tencin e/ou nivelacin, sobre as que se asentan, pre- dominantemente, estruturas de forma circular. Plataforma baixa, a mis ampla do recinto, xa que o circunda, e protexida pola propia muralla. Aqu encn- transe a maior parte das estruturas postas descuber- to, xa que onde se centraron os traballos de escava- cin arqueolxica realizados ata o momento. Collendo o acceso xacemento desde onde o deixamos anteriormente, entraremos no recinto castrexoromano por un carreiro que se inicia dereita, unha vez pasado un corte aberto ata a parte superior. Este sendeiro lvanos a unha zona escavada nos ltimos anos (ocupada desde o S. I d. C. ata principios do S. III d. C.), na que se poden ver unha serie de estruturas, parcialmente descubertas, de Castromao Localizacin e accesos Que ver | 33 | entre as que destaca un patio rectan- gular, e unha estrutura circular com- pleta cun piso que est 90 cm por de- baixo do nivel de acceso. pasar de- baixo dunha gran rocha que na sa parte superior ten uns gravados ru- pestres: agrupacin de pequenos re- baixes circulares, continuaremos en sentido Leste seguindo a propia traza da muralla que protexe o recinto de xeito case circular. Unha vez pasado outro corte, en senti- do NorteSur, que atravesa toda a aba do monte mostrando unha serie de paredes se subimos por un lateral, chegarase plataforma superior desde onde gozaremos dunha vista especta- cular, entramos nunha zona protexi- da con rede de arame, pero que ten o seu acceso aberto. Nun primeiro mo- mento, encontrmonos cunha zona es- cavada en cuadrculas que deixan ver unha serie de estruturas circulares, li- mitadas pola muralla que domina so- bre o lugar de Sta. Mara de Castro- mao. Continuamos por este carreiro desde o que observamos gabias aber- tas de forma moi irregular, que nos amosan estruturas preferentemente circulares, algunha delas con vestbulo. Mis adinte a zona escavada ensn- chase, e aprcianse unha serie de pla- taformas con chanzos, ata tres mis outras das por enriba apenas escava- das. Na superior destaca a presenza dunha grande estrutura rectangular, de 18 metros de longo por 6 de ancho, dividida en tres partes polo interior, e que se asenta sobre outras estruturas, anteriores, que sobresaen por debaixo. Baixo un muro de contencin hai ou- tras estruturas xeralmente circulares e que ofrecen singulares variacins. Ou- tro muro de contencin d paso pla- taforma inferior na que, un pouco mis adiante, nos encontramos co barrio mis interesante e estudado do xace- mento, que nos ofrece parte de ra lousada ou estruturas circulares e cua- drangulares con vestbulos e anexos. Na sa escavacin recuperronse, en- tre outros, a Tbula Hospitalis do 132 d. C., un tesourio, un simio esculpido en pedra, etc. A partir de aqu pdese camiar sobre a forte e reconstruda (nun treito de case 90 metros) mura- lla, con escaleirias interiores de acce- so, desde a que se observa outro con- xunto de estruturas. final da zona escavada, tanto na plataforma inferior como na inme- diata superior nivelada por un alto muro de contencin, ofrcense unha diversidade de estruturas de diferen- tes formas, algunhas circulares con vestbulo, de entre as que destaca unha, escavada recentemente, que conserva fogar central. Sando da zona protexida pola rede e continuando sobre a traza da muralla uns 60 metros, chegaremos zona escavada que nos encontramos principio do percorrido por este xace- mento arqueolxico. Condicins de visita A visita xacemento libre en cal- quera poca do ano. En determina- dos perodos pdense concertar visi- tas guiadas a travs do Concello de Celanova. Anda que non existen pa- neis informativos, a importancia do conxunto permtelle observar as ca- ractersticas principais do xacemento a calquera visitante. Informacin adicional Garca Rolln, M. (1971): Memoria de la excavacin arqueolgica de Castromao (Caeliobriga). A.E.A. 44, n 123124. Madrid, pp. 175211. Orero Grandal, L. (2000): Castromao (Celanova, Ourense), Brigantium, 12. A Corua, pp. 179185. | 34 | Conxunto arqueolxiconatural de Santom X: 596510 Y: 4689262 O conxunto arqueolxiconatural atpase a uns 200 m SL do lugar de Santom, concello de Ourense. Desde un punto de vista xeogr- fico intgrase nunha unidade de vertente que conforma o rebordo nororiental da depresin ourens coecida como focha ourens, formada polo val do Mio e os seus afluentes. De fcil acceso, situado escasamente a 3 km da capital de provin- cia, chgase seguindo a estrada que desde Ourense conduce lo- calidade prxima de Velle, antiga estrada de Monforte, e despois de cruzar o ro Loa, collendo unha desviacin dereita. Apenas percorridos 500 m presntanse das alternativas: ben proseguir en autombil collendo a pista da esquerda, ou ben seguir pola derei- ta e desde o Colexio Pblico de Mende continuar a p por unha ru- ta de sendeirismo, que discorre por un fermoso camio. Neste conxunto pdense ver diferentes asentamentos de distintos momentos cronolxicos na ocupacin do territorio. Por unha parte un castro coas caractersticas que o definen desde o punto de vis- ta paisaxstico, e por outra un poboado galaicoromano nas sas inmediacins, cunha etapa altoimperial da que apenas se conser- van restos, e outra baixoimperial que pertencen as estruturas vi- sibles na actualidade. En relacin co castro, a ltima intervencin realizada permite con- templar unha armazn urbana artellada a partir dunha ra central, que desemboca nun espazo amplo a modo de praza. Este lugar resultado dun proceso de ocupacin e reocupacin do espazo cas- trexo, utilizando estruturas preexistentes, que se vern obrigadas a adaptar- se a unha nova organizacin. Do poboado tardorromano escavronse das unidades habitacionais, que con lixeiras variacins reproducen o mesmo esquema funcional, organizadas a partir dun patio central aberto, a modo de patio con reminiscencias do adro da casa romana. Outro aspecto que hai que contemplar o valor patrimonial da natureza, que est asegurado por conservarse un tipo de vexetacin ca- racterstica da focha ourens cunha gran variedade de especies, algunhas moi pouco frecuentes nestas latitudes. Condicins de visita A visita libre, e nos ltimos anos acometronse traballos de musealizacin e revalorizacin, que axudan comprensin dos restos por medio de paneis interpretativos. Existe unha caseta de informacin na que se poden solicitar visitas guiadas e material informativo: dpticos, folletos, guas, vdeos, etc. Informacin adicional Rodrguez Gonzlez, Xulio (2000): Conxunto ArqueolxicoNatural de Santo- m. Gua Arqueolxica. Ourense. Peralta Bejarano, I.; X. Rodrguez Gonzlez e Xusto Rodrguez (2004): Con- xunto ArqueolgicoNatural. Excavacin, consolidacin y musealizacin de un sector del castro. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza. Conxunto arqueolxiconatural de Santom Localizacin e accesos Que ver | 35 | Cidade de Arme X: 599658 Y: 4677859 Localizacin e accesos Cidade de Arme A Cidade encntrase no linde das abas que dominan o val da Ra- beda, no rebordo que separa este do Val do Arnoia, na beira da dorsal que as delimita e onde afloran os roquedos granticos, coa formacin de blas tan tpica. longo desa dorsal sitanse diversos puntos relacionados pola tradicin coa vida da santa e mrtir Maria. O acceso fcil e as posibilidades da rede viaria son moitas para gozar dun agradable paseo e achegarse s vilas inmediatas de Xunqueira de Amba, Baos de Molgas, Allariz e o propio Ouren- se. Dende esta cidade o mellor tomar a antiga estrada de Ma- drid, hoxe estrada direccin Allariz, e tras pasar Taboadela, no punto km 539,7 da va desviarse esquerda e seguir ata chegar indicador de Arme, seguindo entn esquerda ata o lugar, e despois cmpre seguir a p uns catrocentos metros nun ameno paseo abondoso en augas. Seguindo a estrada chegaremos n- cleo principal de Santa Maria de Augas Santas, coa sa igrexa ro- mnica, co sepulcro da virxe e mrtir, punto dende o que, seguin- do un camio laxeado, algo mis longo, se alcanza tamn o For- no da Santa e a Cidade de Arme. Do primitivo poboado protohistrico podemos ver as grandes b- las granticas que deberon formar parte dunhas das entradas dos recintos fortificados, dos que apenas se segue a lia xeral nas mo- reas de pedra que delimitan o contorno de varias plataformas, de gran desenvolvemento cara poente, seguindo a conformacin do terreo, e do camio fondo que o bordea. A intervencin arqueolxica realizada nos anos 194950 permitiulle albis- car Conde Valvs as trazas de das estruturas construdas cun patio con columnas, par dunha ra laxeada e outras estruturas apegadas, as como outras a cota inferior, que evidencian un nivel de ocupacin romana impor- tante e algns anteriores apenas sospeitados. Destaca a presenza de dous torsos de guerreiro galaico, hoxe conservados no Museo de Ourense. Ta- mn se explorou o chamado Forno da Santa, que forma actualmente a cripta soterrada dunha igrexa romnica de transicin inacabada. Segundo os seus exploradores trtase dun monumento con forno, que foi sculos despois reformado e ampliado en relacin coa utilizacin cristi, asocialo lenda da mrtir Santa Maria, elemento que, xa naquela data, interpretou Conde Valvs como lugar de bao ritual. Condicins de visita A visita libre, anda que cmpre ter presente que os predios que ocupa a Cida- de son de propiedade particular e hai que respectar a vexetacin. Para o acceso cripta ou primitivo monumento con forno aconsllase levar unha lanterna. Informacin adicional Conde Valvs, Francisco (195051): La Cibd de rmea, en Boletn do Mu- seo Arqueologico Provincial de Orense, VI, pp. 25100. Faria Busto, Francisco (2002): Santa Maria de Augas Santas. Guas do Pa- trimonio Cultural, 7. Ourense: Grupo Marcelo MacasFundacin Caixa Galicia. Que ver Provincia de Pontevedra | 38 | Castro de Santa Tegra X: 510950 Y: 4638080 Na sada da vila da Guarda pola estrada de Camposancos, unha va asfaltada leva ata o cumio do monte. Na sa parte mis elevada atpanse os restos dun poboado cas- trexo de grandes dimensins que foron obxecto de suce- sivas escavacins dende 1914 e que exemplifican bas- tante ben as caractersticas esenciais dos asentamentos galaicos durante os primeiros tempos da ocupacin ro- mana da Gallaecia. Dende fra, o poboado aparece definido por unha muralla de cachotera de aspecto pouco slido, que non supera os 160 cm de espesor e que, mis que protexer, delimita o es- pazo habitacional. brese en dous puntos. O mis visible a Porta Norte, que se accede por unha rampla en es- caleira. unha construcin simple, relativamente estreita, formada en orixe por un gran lintel sobre xambas monol- ticas. Pasado este punto, metmonos no asentamento. As cabanas e os seus accesorios son o elemento clave na organizacin do poboado. A maior parte son de planta cir- cular ou oval, e unhas poucas de planta mis ou menos rectangular, seguramente por influencia do mundo roma- no. Todas aparecen illadas, sen paredes medianeiras. A cachotera dos muros ira moitas veces recebada e pinta- da en tons brancos, arrubiados e azuis. En ocasins, as xambas e linteis monolticos das entradas presentan de- coracin xeomtrica gravada en forma de sogueados e entrelazados que lembran os traballos de cestera. Nos muros iran espetados eses curiosos bloques cilndricos que nunha das caras levan decoracin a bisel figurando espirais, trsceles, rosceas, molinetes, ns de Salomn Pero non todas as cabanas seran vivendas no senso estri- to. Tamn se detectan almacns. As, a asociacin de vi- vendas e almacns en unidades pechadas cun patio cen- tral convrtese no elemento definitorio da organizacin urbanstica; xunto a eles, o terreo abrupto e irregular for- zou que se levantasen pequenos muretes de formacin de terrazas para situar zonas de paso e delimitar espazos. O colectivo humano que habitaba o poboado tia unha base econmica de modelo campesio. Numerossimos muos de pedra poen de relevo a importancia da agricultura ce- realeira. Pola sa parte, os restos orgnicos recollidos falan tamn do peso da pesca de baixura e do marisqueo. Ou- tras evidencias arqueolxicas apuntan comercio marti- mo romano: a maior parte das cermicas recuperadas son fragmentos de nforas altoimperiais de modelos empre- gados para a distribucin de vios correntes, seguramente da Btica; outros modelos indican que tamn se importa- ba aceite, se cadra para a iluminacin. Castro de Santa Tegra Localizacin e accesos Que ver | 39 | De cermica indxena son os reci- pientes para a almacenaxe e o coci- ado, de pastas escuras e de mode- lado manual ou con torno lento: va- sillas sen asas, xerras, fontes de asas interiores Algns estn decorados con lias xeomtricas incisas ou es- tampadas, ou con cordns aplicados. Pero a carn desta cermica apare- cen numerossimos restos de varie- dades tpicas do mundo romano che- gadas pola va do intercambio: copas e pteras da cermica campaniana de pastas finas e caracterstico ver- niz verde, datables nos tempos in- mediatos cambio de Era, abun- dantes fragmentos de cuncas, copas, pratos, pteras e fontes da cermica chamada terra sigillata proceden- tes das olaras itlicas, de pastas de- cantadas, verniz arrubiado, s veces decoradas e en moitas ocasins sela- das co selo do oleiro impreso sobre a pasta fresca, sen esquecer os pra- tos, fontes, xerras e vasios de pare- des finas decorados con barboti- na da cermica comn romana que por veces presenta decoracin pintada de temtica xeomtrica. Os vasos romanos de vidro estaban ta- mn presentes no enxoval domstico indxena. Hainos de variadas formas, tanto lisas coma en costelas, de tons in- coloros, mbares, verdes e azuis. Das cuncas polcromas da variedade esca- ssima chamada vidro mosaico ou mi- llefiori, tpica dos talleres orientais na primeira metade do sculo I, poden ser consideradas, pola sa calidade, as mellores entre as documentadas ata agora na pennsula Ibrica. No campo dos elementos de adorno e prestixio social estaran os brazale- tes, broches e fbulas de bronce, e, por suposto, as xoias. Destas destaca o remate dun torque de ouro con de- coracin xeomtrica en filigrana e granulado, unha peza verdadeira- mente excepcional. Outros elemen- tos de estatus seran os escassimos restos de armamento: algn coitelo de ferro e bronce ou un pual e unha espada de empuadura de antenas. Por fin, as moedas romanas recupe- radas, acuadas na sa inmensa maiora durante os reinados de Au- gusto e Tiberio, falan da introducin no medio indxena do sistema roma- no de cambio. En canto vida do poboado, todos os datos coinciden en apuntar a sa ocupacin durante o ltimo terzo do sculo I a. C. e o abandono da sa maior parte no final do I d. C., dicir, que parece levantarse s poucos da integracin destas terras no imperio romano e abandonarse en paralelo s mudanzas socioeconmicas deri- vadas da concesin do Ius Latii s ha- bitantes da Gallaecia. En todo caso, un claro referente das transforma- cins das comunidades galaicas na fase castrexoromana, entre as que destaca a reorganizacin do hbitat en funcin das novas condicins so- cioeconmicas e a aparicin de gran- des asentamentos coma Santa Tegra. Condicins de visita A maior parte do ano hai que pagar entrada para acceder monte. O d- ficit de paneis informativos no xace- mento clamoroso. No cumio, un pequeno museo recolle pezas ar- queolxicas, certa informacin e venda de publicacins. Informacin adicional Martnez Tamuxe, X. (1984): Citania y museo arqueolgico de Santa Te- cla. A Guarda: Xunta de Galicia. (2 ed. de 1987). Pea Santos, A. de la (2001): Santa Trega. Un poblado castrexoromano. Ourense: Abano Ed. | 40 | Castro de Troa X: 542237 Y: 4673876 O Castro de Troa localzase no Suroeste de Galicia, na provincia de Pontevedra. Pertence parroquia de Sta. Maria de Pas, termo municipal de Ponteareas. Xeograficamente o municipio configrase como unha cu- beta alongada, dominada polo curso do ro Tea, que cruza de Norte a Sur. No cuadrante Nords destaca unha desen- volvida formacin montaosa cun permetro serrado no que se introducen pequenos vales. Este sistema provoca a xnese de santes, correspondentes s contrafortes do macizo, adiantndose cara Tea e creando plataformas de potente dominio visual. Nunha destas formacins, a 225 m s. n. m., onde se sita o Castro de Troa. Accederemos a el desde a localidade de Ponteareas, par- tindo da rotonda situada na N120, VigoOurense, e to- mando a estrada PO254 que se dirixe a MondarizBalnea- rio. A uns 5 km chegaremos parroquia de Pas, vendo dereita unha sinalizacin que indica a subida xacemento e que tamn nos leva, a poucos metros, igrexa parro- quial. Seguiremos en ascenso ata o primeiro cruce, conti- nuando a subida pola esquerda. Percorreremos algo mis de 1 km nunha traza recta, para tomar un novo desvo dereita, en pronunciado ascenso, que nos leva directamen- te explanadaaparcamento, situada na base do castro. Que ver En esencia o Castro de Troa un poboado fortificado ca- racterizado polas sas propiedades defensivas e pola ar- mazn de edificacins que permiten o desenvolvemen- to da vida coti. Pose dous recintos principais clara- mente identificados pola muralla, ademais de polos res- tos descubertos durante as campaas de escavacin. O primeiro presenta unhas dimensins de 160 por 70 m, e o segundo apgase anterior, a un plano mais baixo, describindo un arco de Norte a Oeste. A eleccin da sa situacin ten que ver coas condicins defensivas naturais, reforzadas posteriormente coa cons- trucin de murallas e foxo. A acusada pendente das ver- tentes Norte e Nords dificulta enormemente o acceso; polo Leste e Sur o terreo crtase bruscamente debido construcin do foxo defensivo, pola cabeceira do cal transcorre actualmente a estrada de acceso. As sas di- mensins 200 m de longo, 25 de ancho e 10 de pro- fundidade son mostra do extraordinario esforzo em- pregado na sa construcin. O interese que espertou dende os primeiros anos do pa- sado sculo motivou o desenvolvemento dunha serie de campaas de escavacin e consolidacin que configuran Castro de Troa Localizacin e accesos | 41 | o seu aspecto actual. O enclave foi descuberto abrir unha pista fores- tal. A consecuencia dos achados ini- cironse as primeiras escavacins entre os anos 1927 e 1928, baixo a direccin de Luis Pericot e Lpez Cue- villas. Tras dcadas de abandono rei- ncianse as escavacins no ano 1981 baixo a direccin de Jos M. Hidalgo Cuarro, ata mediados dos 90, mo- mento en que se inician tamn tra- ballos de consolidacin. Como froito desas campaas esta- bleceuse unha cronoloxa, que osci- lara entre os sculos VI/V a. C. ata o sculo I d. C., para a zona superior do castro. A zona Sur, correspondente segundo recinto, achegou unha ocu- pacin continua entre os sculos II/I a. C. e I d. C. e unha reocupacin a mediados do sculo III d. C. En conxunto pdense observar mis dunha trintena de edificacins, en- tre vivendas e anexos, as como parte das murallas perimtricas. Existen ademais unha serie de ele- mentos singulares de especial inte- rese para a visita. No extremo Les- te, acubillo da murallatorre gran- de, e entre as edificacins, destaca o gravado dunha serpente sobre a cara vertical dunha rocha. A poucos metros veremos un profundo oco escavado p da muralla, proba- blemente utilizado como alxibe. Na zona Sur, destaca o bo nivel de con- servacin dalgunhas das vivendas, que superan o metro e medio de al- tura. No seu interior conservan an- da vestixios das antigas lareiras nas que se prenda lume. Notables son tamn as escaleiras que permiten salvar a pendente deste sector. Na parte mis elevada erixronse va- rias construcins contemporneas: a igrexa dedicada Doce Nome de Xe- ss, dous cruceiros, fonte e lavadoi- ro. redor da ermida celbrase unha romara o 6 de agosto. Condicins de visita O acceso xacemento cmodo, po- dendo achegar un vehculo ata a sa base. Neste punto encontraremos unha marquesia con informacin que nos introduce na visita. Tras un curto ascenso a p por unha pista as- faltada chegaremos parte mis elevada do castro, onde podemos iniciar o percorrido e admirar os pri- meiros sectores escavados. Esta zona tamn moi adecuada para aquelas persoas con algunha discapacidade. O exame dos restos complemntase coa instalacin dunha serie de recur- sos informativos de diversa ndole: pequenos atrs que achegan datos sobre aspectos concretos e paneis que abordan temticas xerais. As mesmo unha serie de fitos e marcas de itinerario permtennos localizar e identificar elementos concretos, co- ma o alxibe ou o gravado da serpe. A presenza dun vixilante introduce un certo grao de control sobre o p- blico e ofrece a posibilidade de visi- tar o interior dunha pequena edifica- cin habilitada para a exposicin e interpretacin do xacemento. Informacin adicional Hidalgo Cuarro, J. M. (1985): Cas- tro de Troa. Campaa 1983, Ar- queoloxa/ Memorias 3. Conselle- ra de Educacin e Cultura. Xunta de Galicia. Hidalgo Cuarro, J. M. (1992): Con- sideraciones Generales sobre el Cas- tro de Troa y sus excavaciones ar- queolgicas, Soberosum. Revista de Estudios, n 1, pp. 928. Museo Municipal de Ponteareas. | 42 | Monte do Facho X: 511578 Y: 4680690 O Monte do Facho, situado na parroquia de Santo Andr do Ho, concello de Cangas do Morrazo, un xacemento arqueolxico rico e complexo conformado pola presenza nun enclave, que tamn destaca pola sa singular posicin xeogrfica, dun poboado do Bronce Final (ca. 900700 a. C.), un castro da Idade do Ferro (ca. 600 a. C.100 d. C.) e un santuario galaicoromano (ca. mediados do s. III a inicios do s. V d. C.). Para achegarnos a el temos que sar de Cangas en direccin a Ho. Unha vez que chegamos a este ncleo, cabeceira da parroquia e coecido polo seu afamado cruceiro, tomaremos a estrada que nos leva a Donn. remate desa va, no cabo da aldea, chega- mos a unha pista que leva a Cabo de Home, pero que tomaremos na direccin oposta e que nos conducir aba do monte. Aqu, e seguindo a sinalizacin existente, temos que tomar un vello cami- o de carro que rodea o monte pola sa banda Norte, na que xa podemos ver a complexa topografa do castro coa presenza, s veces anda visible, das sas murallas. A subida monte lvanos polas sucesivas murallas que conformaban o castro, s veces visi- bles, outras como costas que dificultan a subida. Ser na parte alta do monte onde atoparemos a parte visitable do xacemento, que poderemos seguir grazas s paneis informativos al dispostos. Acadada a croa, ademais das excepcionais vistas da costa galega entre o Cabo Silleiro e Aguio, coas illas Ces e Ons en primei- ro termo, podemos ver espallndose ladeira abaixo os restos do poboado cas- trexo. Pero tamn podemos sentir, mis que ver, pois faltan restos estruturais, que estamos enriba da rea sacra do santuario deus Lar Berobreus: un encla- ve cultural dedicado a unha divindade de orixe prerromana, pero formulado en termos romanos, que existiu entre mediados do sculo III e aproximadamente o sculo V. Del s conservamos as ofrendas consistentes, fundamentalmente, nunha morea de altares votivos, que fan do santuario do Monte do Facho un unicumno contexto non s galaico, senn de toda a Hispania romana. Hoxe no espazo do vello santuario unicamente podemos ver unha curiosa construcin circular cuberta con cpula que formou parte do sistema de vixilancia costeira entre os sculos XVII e XIX. Condicins de visita A visita libre longo de todo o ano. As espectaculares vistas confrenlle un valor engadido en calquera data. As condicins topogrficas do monte p- denlles dificultar o acceso a algunhas persoas. Informacin adicional Faria Busto, F. e Surez Otero, J. (2002): El santuario galaicoromano de O Facho (O Ho), Boletn Auriense XXXII, pp. 2552. Schattnet, T. G. e Surez Otero, J. (2004): Monte do Facho, Donn (O HoPontevedra), 2003, Informe sobre las excavaciones en el santuario de Berobreo. Archivo espaol de Arqueologa, 77. CSIC. Monte do Facho Localizacin e accesos Que ver | 43 | Castrolandn X: 536820 Y: 4720820 Localizacin e accesos Castrolandn Castrolandn sitase a 1,3 km da vila de Cuntis, desde onde pode- mos acceder en autombil seguindo a sinalizacin instalada. No centro da vila de Cuntis, nun cruce regulado por semforos, un si- nal indcanos a direccin castro. Desde aqu seguiremos dous desvos, claramente sinalizados, ata que nosa esquerda vexa- mos unha pequena explanada onde estacionar e un cartel de ben- vida xacemento, que se sita ante ns. Este poboado, habitado nos momentos finais da Idade do Fe- rro, sitase nun outeiro destacado sobre o val do ro Gallo, desde o que divisamos unha panormica que xa xustificara a visita. Unha vez dentro do poboado comprobaremos como as sas reducidas dimensins, o seu bo estado de conservacin e a informacin dispoible en diferentes paneis o fan un xace- mento moi fcil de entender. Grazas a sucesivas campaas de escavacin podemos contemplar aqu varios exemplos de construcins de tradicin castrexa, e ou- tras de influencia romana. entrarmos no poboado veremos un exemplo singular destas ltimas: unha vivenda rectangular de di- mensins pouco usuais, equipada con das lareiras e dividida en das estancias. Na parte alta do poboado poderemos ver un exemplo tpico de unidade familiar castrexa, formada por unha vi- venda circular moi ben conservada e unha tulla, dispostos redor dun patio cerrado cun pequeno muro. O poboado estaba defendi- do por un parapeto de terra coroado por unha muralla de pedra. Este parapeto levantbase sobre un muro de contencin. No lado que d val, estas defensas eran de menor entidade, xa que a pendente do terreo fa- caas innecesarias; no lado oposto ocorre todo o contrario. Poderemos apreciar que os restos foron consolidados para garantir a sa con- servacin. Esta consolidacin limitouse a reforzar as construcins, sen realizar reconstrucins imaxinativas. Os traballos no xacemento estn promovidos por unha entidade local, a fundacin Terra Termarum Castrolandn, e son executados coa asistencia tcnica do Laboratorio de Patrimonio, Paleoam- biente e Paisaxe da USC. Condicins de visita O castro est aberto pblico, ofrecendo un servizo de visitas guiadas duran- te as campaas de escavacin, ademais de programas de visitas escolares. A celebracin do San Xon no interior do castro outro evento destacable, recuperado desde o 2000. A festa celbrase seguindo unha tradicin singu- lar, recuperada grazas testemuo e o apoio dos vecios. Informacin adicional Ayn Vila, X. M. (coord.) (2002): Pasado e futuro de Castrolandn (Cuntis, Pontevedra). Unha proposta de recuperacin e revalorizacin, TAPA (Traba- llos en Arqueoloxa da Paisaxe) 29. Santiago: IEGPS (CSICXuGa). Que ver | 44 | Castro de Punta do Muo do Vento X: 519110 Y: 4674932 Situado sobre un pequeno promontorio costeiro que separa as praias da Mourisca e O Cocho, na vertente meridional da ra de Vi- go, o Castro de Punta do Muo do Vento localzase nas actuais instalacins do Museo do Mar de Galicia, Alcabre, Vigo. Dende o centro da cidade (Estacin Martima), iniciamos a nosa ruta pola ra Cnovas del Castillo e Avenida de Beiramar, ata o ba- rrio de Bouzas (rotonda das ncoras). Desde aqu, desvimonos esquerda polas ras Pescadores e Paulino Freire, ata unha segun- da rotonda na que nos desviamos dereita pola Avenida Atlnti- da, que nos levar, altura do nmero 170, s instalacins do museo, onde se encontra o xacemento. Este asentamento, descoecido ata o ano 2000 e descuberto con motivo das obras de construcin das instalacins do Museo do Mar, foi escavado nos anos 2001 e 2002 e os datos arqueolxicos permiten confirmar que estivo habitado de forma permanente desde o sculo VII a. C. ata o cambio de era. Os primeiros vesti- xios relacinanse con zonas habitacionais de queimado e acondi- cionamento do substrato areoso, onde se recuperou un importan- te acubillo de seis machadas de bronce de taln e aneis, datables entre os sculos VIIIVII a. C. Con posterioridade (sculos VIV a. C.), localiz- ronse polo menos das estruturas circulares, cun groso chan de arxila endu- recida, onde se manteen os buratos do poste que soportaba a cuberta ve- xetal. Desta fase proveen os abundantes restos de material iberopnico que testemuan un importante trfico comercial co Sur peninsular. Entre os sculos IVIII a. C. (fase media da Idade do Ferro), o asentamento petrifcase cunha serie de construcins circulares que dispoen de chan de arxila e fogar interior. Estas construcins, unha vez consolidadas, cobren a zo- na visitable do xacemento. Na sa fin, o xacemento foi ocupado puntualmente como concheiro e verte- doiro durante os sculos I e II d. C., e nunha fase mis tarda (sculos III a V d. C.) como necrpole de inhumacin. Condicins de visita O xacemento pode visitarse en horario de museo, gozando, entre outras, da propia coleccin permanente do museo, coleccins temporais, cafetera, gua e servizos varios. Ademais pdese acceder libremente, a travs dun paseo, desde as praias da Mourisca e do Cocho. Informacin adicional VV. AA. (2004): Hasta el confn del mundo. Dilogos entre Santiago y el mar. Ed. Galaxia. Castro de Punta do Muo do Vento Localizacin e accesos Que ver | 45 | Castro de Vigo X: 522725 Y: 4675740 Localizacin e accesos Que ver Castro de Vigo Est situado no corazn da cidade de Vigo, no parque do Monte do Castro. Accdese punto visitable polo paseo de lvarez Blz- quez, que se colle no final da ra Venezuela, fronte edificio ad- ministrativo do Concello. O poboado implntase nun outeiro de fortes pendentes que domina toda a ra de Vigo e o val do ro La- gares. Visualmente domina tamn todo o espazo circundante e resulta visible desde longa distancia. O Castro de Vigo un xacemento arqueolxico coecido de anti- go. No ano 1929 apareceran cermicas e outros restos castrexos durante unha plantacin arbrea, o que dera p sa divulgacin entre os cidadns de Vigo. As primeiras escavacins arqueolxi- cas, con todo, non se realizaran ata 1952, baixo a direccin de Xo- s M. lvarez Blzquez. Pero as escavacins mis extensas sern as dirixidas por Jos M. Hidalgo Cuarro. Anda que se realizaron sondaxes en practicamente todo o Monte do Castro, os nicos restos visitables son os localizados na ladeira oriental do monte, onde primeiro lvarez Blzquez e logo Hidalgo Cuarro centraron as sas escavacins arqueolxicas. Non se coe- ce o trazado das murallas do poboado, que sen dbida existiran, razn pola que resulta moi difcil calcular a extensin do xace- mento, pero moi probablemente chegara s 10 ha. Por tamao e pola cantidade de produtos de importacin que alcanzan ata aproximadamente o cambio de Era, non hai dbida de que tivo a funcin de oppidum ou lugar central dun territorio (comarcal). esquerda do paseo de lvarez Blzquez visible un conxunto de aproxima- damente vinte edificacins, de diferentes plantas: circulares, oblongas e rec- tangulares, estas coas esquinas redondeadas ou angulares. Dentro deste con- xunto chama a atencin basicamente unha construcin de planta circular que presenta no seu interior unha lareira de pedra apegada muro. Tamn son interesantes as obras de saneamento executadas para levantar as constru- cins castrexas e para canalizar as augas de chuvia; entre as primeiras vense os cortes efectuados na rocha natural para encaixar varias construcins cas- trexas, e entre as segundas unha canle de recollida e canalizacin de augas pluviais ou a escavacin dunha foxa de recollida ou almacenamento de auga. Condicins de visita A visita libre. Na actualidade a rea escavada do castro est un pouco aban- donada, anda que protexida con cercas metlicas que impiden percorrer o in- terior. A sinalizacin existente foi destruda por actos vandlicos, pero debe ser reposta. Nas vitrinas do Museo Municipal Quiones de Len poden verse algns dos materias arqueolxicos aparecidos durante as escavacins. Informacin adicional Hidalgo Cuarro, J. M. (1987): Castro de Vigo. Campaa de excavaciones de 1987, El Museo de Pontevedra, XLI, pp. 145156. Hidalgo Cuarro, J. M.; J. M. Rodrguez Sobral e M. Domnguez Prez (1997): Castro de Vigo. Vigo: Concello de Vigo (16 pp.). Distrito de Viana do Castelo | 48 | Cividade de ncora X: 511941 Y: 4626304 A Serra de Santa Luzia o ltimo relevo occidental do Al- to Minho, por riba da franxa litoral que se estende desde a desembocadura do Lima do ncora. Nun dos ltimos contrafortes Noroeste desta serra levntase a Cividade de ncora, no lmite entre os concellos de Viana do Cas- telo e Caminha. Situada a unha altitude de cerca de 187 metros, controla un frtil anfiteatro Sur, as como toda a lia de costa e o estuario do ncora. Este ro ten unha conca hidrogrfica autnoma, con nacentes situados na zona Noroeste da Serra da Arga, onde hai unha rea xeo- lxica rica en xacementos de estao e de ouro. As, como o Castro do Coto da Pena, a Cividade de ncora controla- ba o acceso s principais concas mineiras do Alto Minho, integrando, por outro lado, a significativa serie de gran- des poboados que non s dominaban o litoral senn ta- mn os ros que conducan cara interior: Santa Tegra, Coto da Pena, Santa Luzia, Roques, So Loureno, Terro- so, Bagunte. Seguindo a EN 13 en sentido Viana do CasteloCaminha, na parroquia de ncora, cruce da Gelfa, dbese xirar dereita (Leste), en direccin centro do lugar de Lage. Percorrendo a estrada que atravesa este lugar chgase a un cruce onde xa existe a indicacin da Cividade, deben- do seguir o visitante cara dereita. Algns centos de metros mis adiante aparece unha nova indicacin para a Cividade. Nesta pequena explanada onde se debe estacionar o vehculo. A partir deste punto haber que continuar a p, xa que o acceso motorizado non viable. O traxecto pedestre dura entre 20 e 30 minutos por un estreito camio de fcil acceso, que at o final do casaro se encontra anda empedrado e despois contina en te- rra batida. Existen nas encrucilladas placas de madeira que indican o camio correcto. Pasados 15 minutos, o vi- sitante chega a unha explanada, na que foi aberto un ca- mio ancho, debendo xirar esquerda, onde existe unha nova indicacin, de modo que sobe cima da Cividade, onde se encontran as runas do poboado. Que ver As primeiras escavacins na Cividade de ncora foron rea- lizadas por Francisco Martins Sarmento, a finais do sculo XIX. Na dcada de 1950, Christopher Hawkes, profesor da Universidade de Oxford, e Mrio Cardoso, da Sociedade Martins Sarmento, efectuaran novos traballos. Nestas Cividade de ncora Localizacin e accesos | 49 | campaas puxronse descuberto varias estruturas circulares e os tra- mos de tres lias de murallas, que cir- cundan o poboado. Porn, as campa- as mis significativas foron orienta- das por Armando Coelho da Silva na dcada de 1980, cando foi recollida importante informacin cientfica, in- clundo o achado dun conxunto de 11 pequenos sepulcros, con forma de cis- ta, no exterior das construcins, pero integrados na unidade habitacional. A Cividade de ncora, pola sa posi- cin xeogrfica e as sas dimensins e pola sa organizacin urbana, enc- drase no grupo dos grandes poboa- dos castrexos protourbanos da fase mis recente da Idade do Ferro, igual c Cividade do Terroso e a Citnia de Sanfins. De feito, anda que as sas orixes se remonten a perodos tan re- motos coma os sculos VII a VI a.C., a sa maior ocupacin e importancia ocorrer redor dos sculos II e I a. C., prolongndose na fase inicial do pe- rodo romano. A rea da Cividade visible hoxe, a pesar de que est reducida, dabon- do representativa deste tipo de po- boados. Na ascensin ncleo esca- vado o visitante atravesa das riba- das, correspondentes a das das tres lias de murallas, sinaladas por M- rio Cardoso. Na rea escavada poden observarse varias estruturas circula- res e ovais, restos de empedrados de granito e condutos para a filtracin das augas. Na rea estudada por Ar- mando Coelho da Silva destacan, co- mo pormenores relevantes, unha fonte e un forno para cocer pan, que servan familia que habitaba a uni- dade construtiva centrada derredor do patio lousado. posible ver, ta- mn, das estruturas, unha circular e outra oval, esta de grandes dimen- sins, cun banco corrido no interior, onde, segundo Estrabn, se realizaran as asembleas dos ancins. Algunhas destas estruturas conservan as solei- ras de entrada, estando o espazo ex- terior cuberto de lousas de granito. O afloramento rochoso estndese longo dunha grande rea, sendo vi- sible o aproveitamento da rocha co- mo pavimento. No Museu Municipal de Caminha, si- tuado no centro da sede do concello, estn expostos restos provenientes da Cividade de ncora, as como mis informacin acerca de como chegar e que ver. No Museu da So- ciedade Martins Sarmento poden ob- servarse linteis e xambas, recollidos neste castro, con belsimas decora- cins xeomtricas idnticas s rexis- tradas en Briteiros e noutros lugares. Condicins de visita O acceso Cividade, desde onde se goza unha paisaxe magnfica sobre o mar, atpase sinalizado, e anda que sen ningunha placa informativa e sen visitas guiadas, pode o visi- tante acceder cima onde se en- contran as estruturas escavadas. Pa- ra o traxecto pedestre recomndase o uso de calzado cmodo e, no Ve- rn, auga para hidratarse. Informacin adicional Coelho da Silva, Armando (1986): A Cultura Castreja no Noroeste de Por- tugal. Paos de Ferreira. Brochado de Almeida, Carlos A. (2003): Povoamento Romano do Li- toral Minhoto entre Lima e Cvado. | 50 | Citnia de Santa Luzia X: 513506 Y: 4617359 A Serra de Sta. Luzia (altitude mxima de 549 metros) a ltima das sucesivas plataformas orogrficas do Alto Minho, que se estenden desde a Serra da PenedaSoajo at o li- toral, levantndose xunto desembocadura do ro Lima. Nun dos relevos Suroeste desta serra, con amplo domi- nio sobre o estuario do ro, foi implantado o poboado for- tificado coecido polo nome de Citnia de Santa Luzia (226 m), da que admirable o seu estado de conservacin a finais do sculo XIX, conforme se deduce das imaxes pu- blicadas no Arquelogo Portugus. No sculo seguinte veuse moi danada, perdendo parte da sa grandeza. Partindo do centro de Viana do Castelo, debe tomarse a estrada municipal 136, de acceso monte de Santa Lu- zia (a Citnia encntrase sinalizada). O curto traxecto de 4,5 km faise nuns 6 minutos. O lugar encntrase sinaliza- do nas vas de acceso e existe facilidade de aparcamen- to xunto entrada. Que ver A pesar de que as runas son coecidas polo menos dende o sculo XVII, a Citnia de Santa Luzia foi inicial- mente escavada, en 1876, por Joaquim Possidnio da Silva, entusiasmado polo enigma das cidades mor- tas, que Martins Sarmento comezara a desvelar o ano anterior (1875). Possidnio da Silva foi o fundador da Real Associao dos Architectos e Archelogos Portugueses. Con todo, a maior parte das estruturas sera exhumada, a partir de 1902, por Albano Belino. En 1910, Flix Alves Perei- ra intentara unha reconstitucin dunha parte da acr- pole. A partir da dcada de 1980, o Instituto Portugus do Patrimnio Arquitectnico (IPPAR), como entidade xestora deste espazo, promoveu o estudo e conserva- cin da Citnia, proceso que comezou por intensivas campaas de limpeza da vexetacin de mimosas e ou- tras exticas que cubran as runas descubertas nas precedentes escavacins. A Citnia de Sta. Luzia , anda hoxe, un dos lugares pa- radigmticos para o estudo da Idade do Ferro do Noroes- te peninsular. Anda que tea sido, en parte, cortada po- la estrada municipal 136 e pola construcin da Pousa- Citnia de Santa Luzia Localizacin e accesos | 51 | da de Santa Luzia, a zona da acrpo- le e parte da rea habitacional do Norte e Leste consrvanse dentro da rea visitable. un poboado bastan- te significativo, tanto pola sa loca- lizacin estratxica, controlando a desembocadura do ro Lima e a zo- na costeira Norte da desemboca- dura, como polas sas dimensins e monumentalidade das estruturas. A Citnia pose unha estrutura pro- tourbana delimitada por tres ordes de muralla que circundan o ncleo central da acrpole, definido por un gran recinto cerrado de forma oval. As murallas, de considerables di- mensins, e que destacan pola sa solidez, son reforzadas por podero- sas torres, con escaleiras de acceso. A Citnia de Santa Luzia , pois, un dos mellores lugares para analizar pormenores do sistema defensivo dos castros, as como a arte de tra- ballar o granito. Entre a acrpole e a primeira muralla dispense, lon- go das ras, varios ncleos domsti- cos da Idade do Ferro, inclundo construcins circulares, elpticas e varias rectangulares. Obsrvanse, nalgns puntos, fornos de cocer pan, as como pas (bebedoiros de gan- do?). Destaca, sueste, unha unida- de habitacional case enteiramente edificada en paramento de estilo helicoidal, inclundo o muro lmite. Trtase, sen dbida, dunha das mis belas unidades domsticas castrexas coecidas, o que por si mesmo xus- tifica a visita lugar. Destacan ta- mn os vestixios dunha intensa ro- manizacin, patente nos materiais arqueolxicos exhumados e no or- denamento de novos cuarteirns e disposicins de ras. Admtese que o castro foi ocupado a partir da Primeira Idade do Ferro, e que continuaba habitado no pe- rodo romano. Sitase na parroquia de Areosa, con- cello de Viana do Castelo, e est cla- sificada como Monumento Nacional desde 1926. Condicins de visita Foi aberta pblico en 1994 e pose un centro de recepcin, con material informativo. Na entrada est dispo- ible unha gua impresa coa planta das runas e o traxecto de visita. O traxecto, no interior do castro, real- zase a travs dunha pasarela metli- ca. Hai informacin dispoible no lu- gar. Recentemente foi renovada a estrutura de acollida. Informacin adicional Almeida, Carlos Alberto Brochado de (1990): ProtoHistria e Romaniza- o da Bacia inferior do Lima, Estu- dos Regionais Local. Viana do Castelo. Cmara Municipal de Viana do Caste- lo: www.cmvianacastelo.pt Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 52 | Castro de So Caetano X: 545969 Y: 4654317 Entre os ltimos contrafortes setentrionais da Serra das Antas destaca unha elevacin en altiplano que divide as concas hidrogrficas dos dous principais afluentes do Mi- o nesta rea: os ros Gadanha, a Occidente, e Mouro, a Oriente. Nese relevo, cunha posicin privilexiada, domi- nante e controlando os dous vales, foi situado o Castro de So Caetano, desde onde se enxerga un longo treito do ro Mio. Este poboado sitase na parroquia de Longos Va- les, nunha extensa cima achaiada, na que se eleva unha capela dedicada santo. Seguindo a Estrada Nacional entre Mono e Melgao, o visitante debe xirar dereita en direccin a Troviscoso, Longos Vales (despois de aproximadamente 1 km), con- tinuando pola estrada municipal que une con Merufe ata encontrar de novo, sa dereita, unha indicacin a Sta. Tecla, Citnia, seguindo ata chegar castro por estrada asfaltada. Despois de atravesar o lugar de Paradela, ro- dase a Capela de So Caetano e estacinase xunto a ela (aproximadamente a 5 km da Estrada Nacional). O cita- do conxunto de runas encntrase prximo. Subindo a p un pouco mis alcnzase a acrpole. Que ver A cima, onde se estende este poboado protohistrico, un pequeno altiplano de planta subcircular, no que des- tacan afloramentos granticos, nalgns dos cales se con- serva arte rupestre, anda que de difcil observacin. Mis ou menos por todo o monte rexstranse estruturas circu- lares, sobre todo nos cumes occidental e meridional. Nes- te ltimo consrvase unha cintura de muralla, lugar pro- bable da acrpole. As restantes murallas son perceptibles en toda a rea, particularmente na vertente Noroeste e Oeste, onde, en parte, forman un noiro, polo que poden observarse anda os restos dun muro en cachotera, cor- tado nalgns puntos debido s rochas do lugar. O sistema defensivo deste poboado estaba constitudo por das lias de muralla. Unha delas cingua a acrpo- le, definindo un espazo con cerca de 900 m 2 . Unha se- gunda lia, exterior, envolva a totalidade da cima, ro- deando o lugar onde hoxe est a capela e seguindo, parcialmente, unha estrada que circunda o monte. O pe- rmetro interno desta segunda lia de muralla delimita unha rea superior a 6 hectreas, polo que So Caetano pode ser includo no grupo dos grandes poboados da Gallaecia meridional. Castro de So Caetano Localizacin e accesos | 53 | As estruturas habitacionais parecen estar agrupadas en ncleos de das ou tres construcins ligadas por un espazo comn, frecuentemente lousado, dividido por muros. A circu- lacin entre os ncleos efectubase, igualmente, por percorridos lousados, definindo agrupacins. De acordo con Maia Marques, que rea- lizou sondaxes en varios puntos da rea intra muros, a fundacin deste poboado podera estar datada na Idade do Bronce Final. Con todo, os resultados deses traballos non foron publicados de forma exhaustiva. O material exhumado en recentes es- cavacins (2005) caracterzase, esencialmente, por cermica indxe- na e romana, inclundo moitos frag- mentos de nfora. Con base nestes elementos, So Caetano podera ser un poboado cunha ocupacin final t- pica do cambio de Era. Coecido desde finais do sculo XIX, foi clasificado como Monumento Na- cional en 1926. Foron varios os estu- dos e intervencins efectuados, an- da que os mellor documentados son os realizados por Adriano Vasco Ro- drigues, nas dcadas de 1960 e 1970, e por Maia Marques en 1987. Este ltimo puxo descuberto un ncleo habitacional xunto capela. Actualmente, o visitante pode admi- rar este pequeno ncleo, que lle per- mite visualizar algunhas das caracte- rsticas aqu expostas, as como a abraiante paisaxe do val do ro Mio, distingundose algns dos castros que se distriben polas concas dos ros Gadanha e Mouro. Pdense ob- servar, tamn, os aliamentos das murallas longo da cima, se ben non existe informacin no lugar nin visitas guiadas. Condicins de visita O terreo onde est situado o Castro de So Caetano , case na sa totali- dade, baldo, e est xestionado pola Junta de Freguesia de Longos Vales. Non hai, polo de agora (anda que estn proxectadas), estruturas de apoio a visitas. Informacin adicional MARQUES, Jos A. T. Maia (1988/1989): Trabalhos arqueolgicos no Castro de S. Caetano (Longos Vales Mono) Revista de Cincias Histricas, 6, Por- to, 1991, pp. 25 53. | 54 | Castro de Cossourado X: 529829 Y: 4640742 O Castro de Cossourado atpase nun dos extremos dos cumes montaosos que separan os vales dos ros Mio e Coura (Serra da Salgosa). Sitase sobre o val do ro Coura, na sa marxe Norte, do- minando unha zona aberta, resultante dun eixo de fractura tect- nica que forma un corredor de circulacin (NorteSur) de gran re- levancia no cadro xeogrfico de Entre Douro e Mio. O poboado encntrase no lugar do Forte da Cidade, na parroquia de Cossourado. Ten acceso en autombil pola autoestrada A3, con sada no n de Vila Nova de Cerveira/Paredes de Coura, e pola EN 303. Nesta estrada xrase, no km 6, por un camio municipal en direccin Igrexa Parroquial do Cossourado, subindo cara castro por unha estrada que existe por detrs do cemiterio. Desde este punto inciase a subida monte, que a partir dos 300 m pasa a ter pavimento de terra batida. Despois de case 15 minutos de ca- miada, a partir da estrada asfaltada, chgase poboado. Na superficie deste gran poboado, no espazo delimitado pola mu- ralla interna, poden, actualmente, observarse varias construcins de tamao e planta variaveis. Trtase de estruturas habitacionais e de reunin comunitaria, maioritariamente circulares e de di- mensins medias, asociadas a outras con funcin agropastoril e artesanal, de configuracin oblonga e grandes dimensins. Nestas construcins foi recollido material moi variado, que testemua a prctica de diversas actividades econmicas e a organizacin socioeconmi- ca desta comunidade. Ocupando unha superficie total de aproximadamente dez hectreas, o poboado pose das lias defensivas que circundan a tota- lidade da rea habitacional, e unha terceira, a Oeste, construda para defen- der mellor esta zona, de pendente menos acentuada. A ocupacin deste castro tera ocorrido entre os sculos V e II a. C., sen que os datos conseguidos ata o momento tean revelado grandes influencias da ocupacin romana nin reocupacins de pocas posteriores. Na base do mon- te do Cossourado foi construda, mis tarde, unha das principais vas romanas, que una Bracara Augusta (Braga) e Lucus Augusti (Lugo). Condicins de visita Completados os ltimos 200 m de acceso a p castro, chegar cume o visitante pode observar a restauracin de das construcins, ademais de ver, na zona adxacente, cara Suroeste, a rea coas runas descuberto. Informacin adicional Gabinete de Arqueologia e Patrimnio de Paredes de Coura. www.cmparedescoura.pt Silva, Maria de Ftima e Carlos A. G. Silva (1998): O Povoado Fortificado de Cossourado. Retratos de um habitat da Idade do Ferro. Paredes de Coura: C- mara Municipal. Castro de Cossourado Localizacin e accesos Que ver | 55 | Castro da Senhora da Assuno X: 548944 Y: 4656438 Localizacin e accesos Castro da Senhora da Assuno O Castro da Senhora da Assuno est situado no Monte da Assun- o (ou Ascenso), na parroquia de Barbeita, onde ocupa unha posicin central no control do val do Mio. Est rodeado cara Sur polas serras de Antas e Extremo, Leste pola cordilleira que sepa- ra os concellos de Mono e Melgao, e Oeste polo Monte Faro. Esta posicin central permtelle non s un amplo control visual so- bre a vasta chaira que se estende Norte, senn tamn sobre os principais corredores de circulacin cara interior montaoso. Se- guindo a Estrada Nacional entre Mono e Melgao, o visitante debe xirar dereita en direccin a Merufe ( cabo de, aproxima- damente, 7 km) e no cruce esquerda en direccin igrexa pa- rroquial de Barbeita. Continuando na estrada cara a Merufe xrase dereita no lugar indicado como campo de ftbol. Prosguese pola calzada ata o cumio do monte (a 2 km da Estrada Nacional). Na cima do Monte da Assuno o visitante pode apreciar a paisa- xe sobre o val do ro Mio, Norte, e do ro Mouro, Leste. Pode tamn observar outros castros como os da Sra. da Graa, Sra. da Vista e incluso So Caetano, que no seu conxunto controlaban o curso do ro Mio e dos seus principais afluentes. No cume do monte poden observarse runas de construcins cir- culares e rectangulares, que formaran a acrpole do poboado castrexo. A acrpole est rodeada por unha ancha ribada, corres- pondente primeira lia de muralla, e as estruturas estn orga- nizadas en ncleos, separados por dous aliamentos principais. Nunha segunda plataforma, xa fra da primeira lia de muralla, encntrase outro conxunto de estruturas s cales se accede por un exten- so empedrado de granito. O poboado estara defendido por tres lias de muralla. En dous afloramentos rexstranse conxuntos de arte rupestre, de estilo xeomtrico. Segundo os datos recollidos nas campaas arqueolxicas, realizadas nos anos 80 por Maia Marques, a ocupacin do monte iniciouse no sculo V a. C., coa implantacin do poboado. Foi abandonado durante o proceso de roma- nizacin. No sculo XVI os nobres do Couto de Barbeita mandan edificar a in- teresante capela dedicada Seora da Asuncin, sacralizando este lugar. Condicins de visita A Cmara Municipal de Mono promoveu traballos de limpeza, permitindo a observacin das estruturas localizadas na zona da acrpole. De momento, non existe informacin no lugar sobre o poboado. Informacin adicional Marques, Jos Augusto Maia (1987): Assentamentos Castrejos do Concelho de Mono, Separata da Revista de Cincias Histricas da Universidade Por- tucalense. Porto. Que ver | 56 | Castro de Lovelhe X: 521510 Y: 4644597 En Lovelhe, Vila Nova de Cerveira, Sur da Serra da Gave, no ex- tenso e frtil val do Mio, encntrase o Castro de Lovelhe, poboa- do castrexo erguido nun pequeno monte que domina unha exten- sa rea do val. O poboado fortificado est situado xunto marxe do ro Mio, controlando unha das sas pasaxes tradicionais e gran parte deste curso de auga. A estacin arqueolxica de Lovelhe chase a case 3 km do centro da sede do concello, entre o INATEL de Cerveira e a ponte interna- cional que atravesa o ro Mio entre Cerveira e Goin. Unha vez no centro da Vila de Cerveira, o visitante debe seguir as indica- cins de INATEL e, inmediatamente antes deste equipamento, de- be xirar dereita, pois as runas estn situadas xusto carn. O Castro de Lovelhe atpase situado nun lugar extremadamente importante, no control da navegabilidade do ro Mio, despois de ter unha ocupacin prolongada dende a Protohistoria ata a Anti- gidade Tarda. Estudado, extensamente, desde a dcada dos 80 do sculo XX, actualmente pose un proxecto para a construcin dun centro interpretativo. Na rea ata hoxe escavada, posible observar toda unha serie de estruturas, non s pertencentes poboado cas- trexo, senn tamn relacionadas con ocupacins posteriores, como o caso das runas dunha vila romana e visigtica. Na cima do monte, est anda en bo estado de conservacin o forte abaluar- tado, construdo na segunda metade do sculo XVII. Coincidindo coa construcin da ponte internacional, que une as das marxes do Mio, efecturonse traballos arqueolxicos que revelaron a existencia dun porto fluvial, dato este que destaca a importancia estratxica deste lugar, desde o cambio de Era ata os nosos das. O lugar est, actualmente, en vas de clasificacin como Imvel de Interesse Pblico, desde o 12 de outubro de 1979. Condicins de visita A rea de runas encntrase vedada, sendo posible observar estruturas a un e outro lado da estrada, anda que non existe ningunha informacin no lu- gar nin visitas guiadas. Informacin adicional Este sitio arqueolxico foi estudado polo Doutor Carlos A. Brochado de Almeida, que ten varias publicacins relativas s traballos arqueolxicos que al realizou desde os anos 80, podendo consultarse o Povoamento Romano do Litoral Minhoto entre o Cvado e o Minho, impreso en 2003. Castro de Lovelhe Localizacin e accesos Que ver | 57 | Castro de Santo Estvo X: 529642 Y: 4619005 Localizacin e accesos Que ver Castro de Santo Estvo O poboado de Sto. Estvo, na parroquia de Facha, foi situado na ci- ma dun relevo integrado nas vertentes setentrionais da Serra da Pa- dela. Trtase dunha pequena elevacin, que domina Leste unha estreita chaira por onde corre un afluente da marxe Sur do ro Li- ma. Este val lateral un corredor natural de paso entre os vales do Neiva e do Lima. Desde o cumio do monte contrlase tamn par- te da zona final do val do Lima, integrndose este castro nunha re- de de poboados que se distriben polas das marxes do ro. Partindo da vila de Ponte de Lima debe seguirse a Estrada Nacio- nal 203, en direccin a Darque. Pasados 4,9 km (cerca de 6 minu- tos), dbese xirar esquerda, no cruce sinalizado como Castro de Sto. Estvo, entrando no camio municipal 1259. cabo de 2,8 km (aproximadamente 6 minutos) chgase lugar do poboado, seguindo a sinalizacin dispoible a tal efecto. Varias estruturas do perodo castrexo consrvanse no lugar, parti- cularmente na ladeira Oeste, se ben a expansin da localidade acabou por restrinxir a rea dos vestixios arqueolxicos, tamn afectada pola capela de Santo Estvo. A pesar de que non se dis- tinguen estruturas defensivas, obsrvase un considerable conxun- to de estruturas habitacionais consolidadas. Nas escavacins diri- xidas por Carlos Alberto Ferreira de Almeida foron restauradas parte das estruturas arqueolxicas. A aba Leste presenta un forte declive e unha densa vexetacin, polo que a visita a este lugar se pode volver particularmente perigosa. Con todo, manifesta un bo aproveitamento das condicins naturais de proteccin do lugar. De acordo cos resultados dos traballos arqueolxicos, a primeira fase de ocupacin des- tes sitios remntase Idade do Bronce Final, e foron recollidos fragmentos de cermica importada, o que documenta contactos martimos co arredado Mediterrneo. O castro mantvose ocupado na Idade do Ferro e tera sido abandonado a mediados do sculo I d. C. Constite as un dos lugares para- digmticos da Cultura Castrexa no val do Lima, anda que o poboado con maior dimensin na marxe Sur do ro Lima o Castro de Roques, un dos mei- randes do Norte de Portugal, pero sen accesos. Condicins de visita O poboado arqueolxico dispn de boas condicins de acceso e de sinaliza- cin na estrada. A pesar disto non existe no lugar informacin grfica relati- va asentamento. As estruturas encntranse ben consolidadas, pero son de difcil lectura para os visitantes. Non dispn de infraestruturas de apoio, po- rn pose un espazo amplo para o estacionamento. Informacin adicional Almeida, e Carlos Alberto F. e et al. (1981): Escavaes Arqueolgicas em Santo Estevo da Facha, Arquivo de Ponte de Lima, 3. Ponte de Lima. | 58 | Castro de Carmona X: 529323 Y: 4610668 No extremo Sur da Serra de Padela (487 m) obsrvase unha ele- vacin cunha altitude de 303 m, destacada sobre o val do Neiva. Nese sante foi erguido un extenso poboado que ocupa unha posi- cin central no curso medio daquel ro. Sitase, por outro lado, no cruce dunha ruta fluvial (o ro Neiva) con outra terrestre ortogonal, e que se dispn longo dunha antiga lia de fractura tectnica. Lo- calzase no lmite entre as parroquias de Carvoeiro e Baluges. Sando de Viana do Castelo (ponte Eiffel), sede do Concello, debe tomarse, a partir do lugar de Limo (Darque), a Estrada Nacional 308, que segue en direccin a Vila Verde. Despois dun percorrido de 17,7 km (16 minutos, aproximadamente) debe xirarse esquerda cara parroquia de Carvoeiro, pola estrada municipal 1224. Desde este cruce albscase xa o Monte Carmona. 500 metros mis adian- te vlvese dereita en direccin campo de ftbol, ltima cons- trucin da localidade. 300 metros despois sese da localidade, se- guindo un curto percorrido de 1 km (3 minutos), parte en va em- pedrada parte en terra batida. final deste percorrido o acceso intransitable para vehculos lixeiros, polo que necesario aparcar o coche ou proseguir en caso de levar un vehculo todoterreo. Se- guindo a p, o castro alcnzase en, aproximadamente, 15 minutos. Que ver Subsisten, na plataforma superior do monte Carmona, vestixios de tres lias de defensa e dunha cuarta lia, que corta a rea do poboado en das me- tades. A muralla mis interior delimita unha acrpole de cerca de 1 hect- rea. Neste espazo obsrvanse a maior parte das estruturas habitacionais, as como vestixios dunha construcin de planta ortogonal, interpretada como hi- pottico espazo ritual, posible santuario, o que lle confire algunha relevan- cia castro no contexto xeoestratxico do val do Neiva. Nesta plataforma su- perior son facilmente identificables polo visitante diversas unidades doms- ticas, separadas por agrupacins, das cales unha, xunto entrada da primei- ra muralla, experimentou recentes traballos arqueolxicos de escavacin e consolidacin, orientados por Cludio Brochado, da Cmara Municipal de Bar- celos. Atpase en vas de clasificacin desde 1996. Condicins de visita O feito de que a vexetacin no lugar sexa maioritariamente monte baixo fa- cilita a identificacin das estruturas habitacionais e das lias de muralla. O lugar encntrase limpo e algunhas estruturas consolidadas. Non existe sina- lizacin ou informacin grfica no local, anda que estea prevista. Informacin adicional Maciel, Tarcsio (2003): O Povoamento ProtoHistrico do Vale do Neiva, Esposende. Castro de Carmona Localizacin e accesos Distrito de Braga | 60 | Balnerio da Estao de Caminhosdeferro X: 547172 Y: 4599846 Na periferia do Centro Histrico de Braga, na aba Noroes- te da cua onde foi edificada a cidade de Bracara Augus- ta, foi descuberto, durante o seguimento arqueolxico das obras da nova Estacin de Ferrocarril, un balneario castrexo. A estrutura foi estudada e musealizada, e pode visitarse actualmente, posto que foi integrada no edificio da nova estacin. O monumento localzase na Estacin de Ferrocarril de Braga, polo que a mellor maneira de acceder lugar seguir as placas indicativas da Estacin que existen na ci- dade. O camio para quen vn de Guimares ou de Por- to a variante que arrinca no n de Celeirs. Para quen abandona a autopista na sada de Braga Oeste, o acceso faise pola mesma variante, pero a partir do n de Maxi- minos. O traxecto o mesmo que conduce Estadio Mu- nicipal de Ftbol, pero despois da sada do tnel o auto- mobilista debe cortar cara dereita de acordo coa placa que indica Centro e a partir de aqu seguir a sinalizacin que marca o traxecto ata a Estacin. Que ver A primeira referencia a estas construcins os balnearios castrexos dbese a Estrabn, un xegrafo grego que vi- viu na transicin da Era Cristi. Segundo este autor, os po- bos do Norte da Pennsula Ibrica tian por costume to- mar baos de sauna e de auga fra, por esta orde. Todos os balnearios que foron xa descubertos obedecen a un modelo tripartito: sala de sauna, quentada por un forno contiguo; sala intermedia de transicin, con bancos late- rais; patio destinado bao fro. No forno eran colocadas pedras, quentadas en lume vivo, sobre as que se verta auga, co fin de inducir os vapores da sauna. Entre o com- partimento de sauna e a sala intermedia erguase unha pedra, tallada nun nico bloque, cun pequeno pasadizo semicircular, de dimensin reducida para evitar a fuga de calor, pero suficiente para permitir o paso dunha persoa. O Balneario de Braga, edificado en granito local, foi cons- trudo cunha orientacin sensiblemente Leste/Oeste, ocupando unha rea de 72 m 2 e cunha altura mxima conservada de 1,20 m. Parcialmente mutilado, talvez no momento das obras de construcin da primeira Estacin (sc. XIX), o monumento conserva anda boa parte da sa estrutura orixinal. Obsrvanse os restos dos muros laterais Norte da cmara, como a pedra formosa, sen de- coracin. Este elemento ten 1,74 m de ancho, 0,83 m de altura e 0,32 m de espesor, cun recorte tpico semicircu- O Balneario Prerromano de Braga Localizacin e accesos | 61 | lar na parte inferior (0,43 m de an- cho e 0,38 m de altura). A antec- mara, de planta subrectangular, ten 1,70 m de longo interior e 2 m de ancho. Distnguense tanto o pavi- mento orixinal, constitudo por pe- dras de dimensin media, coma dous monlitos labrados utilizados de bancos. Destacan tamn as solei- ras de entrada e o respectivo lintel, recortado no centro superior en for- ma de U, onde se apoiaba a viga de madeira que, sa vez, soportaba a cobertura do monumento. O atrio, pavimentado con grandes laxes de granito, ten unha planta rectangular de 4,72 m de longo e 2,80 m de an- cho que se presenta disposta en chanzos, pouco pronunciada, en dous relanzos, cunha diferenza de 15 a 20 cm. O nivel mis elevado ocupa o cuadrante Suroeste e parece mar- car a entrada e sada do monumen- to; o nivel inferior indica que o patio sera continuamente invadido por turbinas de auga. Hai que indicar que das das pedras que forman o pavimento, unha localizada Norte e outra no paso da entrada para a antecmara, foron talladas en forma de pa, sendo a primeira mis ampla e profunda, con 18 cm de fondo. Es- ta pa tera sido colocada al co pro- psito de recibir as augas que ali- mentaran o balneario, eventual- mente a travs dun canln entre- mentres desmantelado. A drenaxe realizbase a travs dunha pequena abertura Sur, limitada por dous ele- mentos circulares, bastamente talla- dos. De feito, na franxa que se dirixe para a abertura de sada, non hai pe- dras, pero si un espeso sedimento areoso. Nas proximidades da esqui- na Noroeste desta estancia, a toda altura e na cara interna da parede Oeste, elvase un monlito de pouco espesor, tallado en forma semicnica, que ten a parte superior lixeiramente ovalada e na que presenta algns si- nais incisos con orixe nun pequeno orificio central, deseando metades de brotes con algn rigor simtrico. Basendose nos materiais cermicos exhumados, as como no aspecto ar- caico dos seus elementos, considra- se que este balneario foi construdo na Idade do Ferro. Estratos relaciona- dos co seu uso apenas subministra- ron materiais cermicos de produ- cin indxena, que se poden datar na Idade do Ferro recente. O descubrimento deste balneario pre- rromano resucita a cuestin da ori- xe da cidade de Braga. Mentres tanto, ata o momento, nunca foron detecta- das, en mis de tres dcadas de tra- ballos arqueolxicos intensivos na ci- dade, estruturas da Idade do Ferro. Deste xeito non posible afirmar que, no lugar da futura Bracara Augusta, tera existido previamente un castro. Tamn posible que fose edificado polos indxenas que colaboraron nas primeiras obras da nova cidade. As, o monumento que se conserva na esta- cin da EFC de Braga constite unha interesante cuestin cientfica aberta, tanto pola sa situacin como pola circunstancia de ser a mis antiga de todas as estruturas deste tipo. Condicins de visita O monumento pdese visitar a cal- quera hora do da, entre a apertura e o peche da estacin, situado no piso inferior atrio, con acceso por medio de escaleiras mecnicas. Pose pa- neis explicativos, con figuras e len- das en tres linguas: portugus, ingls e francs. Informacin adicional Lemos et al (2003) O Balnerio Pr-Romano de Braga, Almadan, II Srie, 12, Lisboa, pp. 4346. | 62 | Castro de So Loureno X: 519899 Y: 4600506 No concello de Esposende, longo da costa estndese unha estreita chaira litoral, dominada por unha sucesin de cumios de escasa altitude, os cales, non obstante, destacan na paisaxe debido pendente das ladeiras orientadas Oeste. Case no extremo Sur desta lia de re- levo, nun lugar con amplo dominio visual sobre a franxa costeira e sobre o estuario do Cvado, foi erguido o ex- tenso poboado fortificado coecido como Castro de So Loureno. Pero ademais do seu interese patrimonial, o cume deste poboado (201 m) un excelente miradoiro sobre a chaira litoral, sobre o estuario do Cvado e, inclu- so, sobre o curso final daquel ro. Formaba, en conxunto, con Bagunte, Terroso, So Roques, Santa Luzia, Cividade de ncora, Coto da Pena e Santa Tecla, unha estrutura li- toral linear, que controlaba, por certo, a navegacin de cabotaxe na Protohistoria. Este arqueositio dispn de bos accesos. Sando de Barce- los hai que coller a Estrada Nacional 103, en direccin a Viana do Castelo. Despois de 11 km (10 minutos) hai que xirar esquerda no cruce sinalizado como Castro de So Loureno, entrando na estrada Nacional 305. Pasados 2,3 km (2 minutos) debemos xirar dereita cara a Vila Ch, nun cruce non sinalizado. Proseguindo a travs da localidade, pasando pola igrexa parroquial, alcnzase o castro, despois de 3,1 km (cerca de 4 minutos), no lugar onde se erixiron dous coros exteriores para a romara. Que ver O poboado conserva as sas tres lias de muralla e pre- senta panos defensivos parcialmente reconstrudos e conservados. En varios ncleos diferenciados xorden es- truturas de habitacin, xeralmente organizadas en uni- dades domsticas de tres ou mis estruturas circulares ou alongadas, converxentes cara patio central, xeral- mente laxeado, cercadas por un muro divisorio. Parte das estruturas foi integramente consolidada. Distnguense unidades habitacionais con estruturas subcirculares ou rectangulares. longo da ladeira orientada Norte espa- rxense as estruturas domsticas, ata a cima da cua, on- de se ergueu a capela de So Loureno. En direccin Oeste o poboado estndese ata a aba ocupando unha rea moito maior da que inicialmente se supoa. A am- plitude das investigacins arqueolxicas, orientadas por Carlos Alberto Brochado de Almeida, conduciu a unha boa definicin das fases de ocupacin do castro, cun perodo inicial datado no Bronce Final e unha segunda fase na Ida- de do Ferro, desde o sculo V a. C. Este poboado puido ser destrudo por un grande incendio nalgn momento do s- culo I a. C., que conducira a unha reorganizacin do espa- Castro de So Loureno Localizacin e accesos | 63 | zo urbano. A subseguinte adaptacin como vicus, longo do sculo I d. C. provocou o reordenamento das estru- turas defensivas e domsticas. Foi, na sa poca, unha localidade importante, con mercado, que mantia unha vasta rea de influencia xunto co vecio Castelo de Neiva. O lugar sera aban- donado no sculo V, e s sera reocu- pado no sculo X, no contexto da Re- conquista, cando se construu unha muralla orientada Oeste, na cima do outeiro. Xunto primeira muralla apareceu, en 1954, unha ara votiva dedicada por Anicius a Dea Sancta. O lugar foi intervido desde 1985 por Brochado de Almeida, da Facultade de Letras da Universidade de Porto. A Cmara Municipal de Esposende promoveu, a partir de 1991, o arran- xo urbanstico do outeiro, co empe- drado do camio de acceso capela e coa restauracin e reconstrucin de parte das estruturas habitacio- nais castrexas. Con todo, parte das runas fora xa irremediablemente afectada pola construcin da nova capela, nos anos 50, as como polo camio de acceso templo. En 1995 realizronse novos traballos de mu- sealizacin do lugar. Situado na pa- rroquia de Vila Ch, concello de Es- posende, encntrase clasificado co- mo Imvel de Interesse Pblico des- de 1986. Condicins de visita O Castro de So Loureno atpase ben coidado e preservado, e o visi- tante dispn de sinalizacin vertical con importantes informacins relati- vas s diferentes sectores conserva- dos. Existe unha ampla zona de esta- cionamento preto da entrada no n- cleo das runas. No parque hai un pe- queno caf. Ademais das estruturas que se conservan, o visitante poder gozar dunha excelente panormica da chaira litoral, desde a capela de So Loureno. Informacin adicional Almeida, Carlos A. Brochado e Rui M. Cavalheiro da Cunha (1997): O Castro de So Loureno. VilaChEsposende. Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 64 | Citnia de Briteiros X: 557008 Y: 4597542 Norte de Guimares, entre os vales dos ros Este e Ave lzanse unha serie de cumes, desde o Monte do Sameiro (566 m) a Santa Marta da Falperra (561 m). Sueste des- tes cumios, nun rechn mis baixo, destaca un relevo gra- ntico en esporn (335 m) cun amplo dominio visual so- bre o curso medio do Ave, na zona lmite de navegabili- dade do ro. Neste sante rguese a Citnia de Briteiros, situada no exacto centro xeogrfico da rexin de Entre Douro e Minho, na parroquia de S. Salvador de Briteiros. Sando de Guimares (variante urbana), dbese tomar a Estrada Nacional 101, en direccin a Braga. chegar a Caldas das Taipas (pasados 6 km, aproximadamente 10 minutos) dbese volver cara Norte, pola Estrada Nacio- nal 310, en direccin a Pvoa de Lanhoso. percorrer 1,8 km (3 minutos), na parroquia de Barco dbese xirar es- querda, pola estrada municipal 586, en direccin a S. Sal- vador de Briteiros. Pasados 3,5 km (cerca de 4 minutos) chgase centro da parroquia de S. Salvador. Aqu dbe- se pasar o regato e xirar dereita, en direccin monte, pola Estrada Nacional 309. Tras percorrer 2,1 km chga- se entrada do centro de recepcin da Citnia. Os coches poden estacionar no parque de enfronte, xunto EN309. A Citnia de Briteiros un dos lugares emblemticos da Cul- tura Castrexa do Noroeste. Despois de ser un dos primeiros arqueositios que foron escavados, nas orixes da Arqueolo- xa portuguesa, por Francisco Martins Sarmento, anda ho- xe un punto de referencia cientfico para o estudo da Ida- de do Ferro en xeral e para a anlise do asentamento pro- tohistrico e da romanizacin do val do Ave en particular. Cunha extensin total de preto de 24 hectreas entre mu- ros, a rea visitable est limitada a 7 hectreas, correspon- dente s sectores descubertos por Martins Sarmento ou por Mrio Cardozo, en sucesivas campaas de escavacin. A Ci- tnia foi cortada en parte da sa extensin, no inicio da aba, xunto s das ltimas filas de muralla, por unha estra- da nacional, trazada nos anos 30 do sculo XX. Por este motivo, os visitantes entran na rea interior do poboado cando circulan pola estrada, pois estn as runas da zona habitacional da vertente Leste en contacto cos seus lmites. Este castro presenta un sistema defensivo de tres ordes de muralla descentradas, que engade un novo aliamento no istmo de acceso esporn, Nords, reforzado por dous foxos cortados na pena. As runas visibles localzanse na zona da acrpole e no inicio da ladeira. Consrvanse varias decenas de unidades domsticas da II Idade do Ferro e da fase de romanizacin, enmarcadas nunha estrutura pro- tourbana de tendencia ortogonal. Os eixos principais defi- nen cortes, que se subdividen en ncleos habitacionais fa- miliares. Das estruturas domsticas resaltan as casas circu- lares con coidado aparello helicoidal e con vestbulo, as co- Citnia de Briteiros Localizacin e accesos Que ver | 65 | mo os magnficos patios empedrados. No cume do monte obsrvanse as d- as reconstrucins de Martins Sarmen- to. Suroeste da acrpole, xunto primeira muralla, encntrase a Casa do Conselho, estrutura circular de 11 metros de dimetro, no interior da cal se acha un banco corrido. Esta casa probabelmente fose a sede de gober- no da pequena cidade. Destaca, ta- mn, o templo cristin medieval, pri- mitiva capela de S. Romo, cunha ne- crpole de inhumacin anexa, indica- dores dunha fugaz reocupacin da Al- ta Idade Media. Unha das imaxes de marca da Cit- nia o balneario, descuberto na d- cada de 1930, cando se construu a estrada xa amentada. Localzase no interior da segunda muralla, no sec- tor Sueste do poboado, e era alimen- tado por unha extensa canalizacin en pedra que, partindo dun manan- cial situado no extremo Nords da acrpole, descenda ra principal da Citnia, recollendo tamn augas pluviais e alimentando unha fonte artificial. A estrutura do balneario consrvase case intacta, coa forxa, a cmara de sauna, o vestiario ou an- tecmara, e o patio exterior empe- drado, ademais dalgns elementos da cobertura. Destaca a pedra for- mosa, decorada, que se mantn in situ entre a cmara de sauna e o vestiario. Na Citnia haba un segun- do balneario mis impoente c des- cuberto en 1930. Del s se coece a Pedra Formosa, que pose unha exuberante decoracin. A Citnia comezou a ser escavada por Martins Sarmento en 1875, tras do que seguiron campaas de escava- cin anuais a grande escala, que inci- diron sobre todo na zona da acrpo- le. Mis tarde, a Sociedade Martins Sarmento proseguiu as escavacins intensivas do lugar, entre as dcadas dos 30 e os 60 d sculo XX, case sempre dirixidas por Mrio Cardozo. A partir dos anos 70 realizronse ac- cins de restauracin e consolidacin de estruturas. O subsolo da Citnia se- ra estudado de novo en 1977/1978 por Armando Coelho Silva e Rui Cen- teno, da Universidade do Porto e, mis recentemente, en 2002 e 2005, por Francisco Sande Lemos, da Uni- versidade do Minho. Xunto con Mo- zinho e Sanfins, Briteiros constite o mellor exemplo, de valor didctico, para a percepcin dos grandes pobo- ados que integraban a rea Suroeste da Cultura Castrexa. Condicins de visita A Citnia dispn dun recente centro de acollida, con informacin grfica refe- rente lugar (mapas, imaxes areas e dos materiais). O centro dispn de ca- fetara e baos. Est a disposicin dos visitantes unha gua impresa coa plan- ta e descricin do sitio, que est aber- to todos os das da semana, desde as 9 s 18 horas. O acceso realzase por estrada asfaltada, e existe un aparca- doiro xunto entrada. A visita Cit- nia de Briteiros pode ser complemen- tada coa visita Museu da Cultura Cas- treja / Solar da Ponte, en S. Salvador de Briteiros, no que se recorda a figu- ra e a obra de Francisco Martins Sar- mento e onde se pode observar parte do material recollido na Citnia e en Sabroso, inclundo a Pedra Formosa. Tamn existe unha visita virtual acce- sible na pxina en rede da Casa de Sarmento. Para visitas guiadas dbese contactar previamente coa Sociedade Martins Sarmento, en Guimares. Informacin adicional Casa de Sarmento, Centro de Estu- dos do Patrimnio: www.csarmen- to.uminho.pt Silva, Armando Coelho da (1986): A Cultura Castreja no Noroeste de Por- tugal. Paos de Ferreira. | 66 | Citnia de So Julio X: 550348 Y: 4615430 A Serra Amarela constite un dos relevos de maior alti- tude do Mio (1.361 metros), separando as cuncas hidro- grficas dos ros Lima e Cvado. Nun dos ltimos contra- fortes, no Suroeste da serra, rguese a Citnia de So Ju- lio, entre as parroquias de Coucieiro e S. Vicente da Pon- te. O poboado localzase nun relevo en esporn, granti- co, desde a cima do que se divisa o curso final do ro Ho- mem e a sa confluencia co Cvado. Este tipo de situa- cin, articulando reas de montaa (recursos silvopasto- rs) e o acceso val (agricultura), cun amplo dominio vi- sual e control xeoestratxico, un dos aspectos mis sig- nificativos dos grandes poboados castrexos. Para acceder Citnia, sando de Vila Verde, deberase to- mar a Estrada Nacional 308 en direccin a Caldelas e Amares. redor de 4 km mis adiante deberase xirar esquerda ( dicir, de fronte, xa que a estrada se curva dereita no cruce) en direccin a Pico de Regalados, vol- vendo torcer dereita uns 500 metros despois, agora en direccin a S. Vicente da Ponte. chegar a esta parroquia xa se divisa o monte de So Julio. De Vila Verde ata Pon- te o traxecto realzase nuns 10 minutos. Xunto igrexa parroquial de S. Vicente xrase esquerda cruce sinali- zado como Lugar do Crasto, entre outros topnimos e sguese por un camio asfaltado durante 1 km (2 mi- nutos), final do que se torce esquerda (en direccin ladeira). Deberase seguir 1 km mis por un camio de terra batida, razoablemente transitable (cerca de 3 minu- tos), ata alcanzar a plataforma do cumio do monte, onde se encontra a capela de So Julio. O traxecto parcial- mente accesible en autombil lixeiro. Que ver A Citnia de So Julio constite un marco paradigmti- co na Arqueoloxa portuguesa, xa que nela efecturon- se investigacins moi importantes para o estudo da ocupacin humana no Mio e na cunca do Cvado no primeiro milenio a. C. No cume achaiado do monte, e nos rechns da aba que se encontra Leste, dispense variados vestixios arquitectnicos do antigo poboado. Distnguense tres fileiras de muralla e vestixios dunha cuarta no cuadrante Leste/Nords, as como restos de estruturas habitacionais dispostas na ladeira Leste e na plataforma superior do monte. O poboado presenta unha cronoloxa de ocupacin bastante ampla, desde o Bronce Final ata o perodo romano. Dos inicios do poboado (s- culos XI/IX a. C.) detectouse unha estrutura defensiva circundante ribada de terra con pedras na base e foxo Citnia de So Julio Localizacin e accesos | 67 | adxacente, as como chans de ca- banas do Bronce, localizadas na ci- ma da elevacin. Os aglomerados do Bronce Final seran, non obstante, relativamente pequenos, cunha di- nmica de crecemento da primeira cara segunda fase dese perodo. Con todo, os vestixios mis significa- tivos que se poden observar corres- ponden Idade do Ferro, sendo visi- bles as filas de muralla de pedra e as runas dun torren, as como as construcins castrexas circulares, unidas por patios empedrados. Al- gunhas estruturas presentan alzados con aparello poligonal. A paraxe foi investigada inicialmen- te se ben xa existan referencias anteriores lugar polo Padre Joo Martins de Freitas na dcada dos anos 30 do sculo XX. Porn, foi nos anos 80 cando o lugar gaou maior relevancia, coa clasificacin como Imvel de Interesse Pblico (1982) e as sucesivas intervencins arqueo- lxicas da Unidade de Arqueoloxa da Universidade do Minho dirixidas por Manuela Martins e despois por Ana Bettencourt. No derrube dunha das murallas, na dcada de 1980, foi descuberta unha estatua de guerreiro galaico, de gran calidade artstica, cun saio profusa- mente decorado, e tamn o cinto, anda que sen cabeza. No escudo re- dondo (caetra) foi gravada a seguin- te inscricin: MALCEINO DOVILONIS F[ilius]. O significado destas esta- tuas moi discutido, podendo re- presentar antepasados mticos ou prncipes, responsables do goberno das capitais de pobos e dos respec- tivos territorios. Tendo en conta este achado, as co- mo a dimensin do poboado e a sa localizacin nun punto xeoestratxico dominante e central, a Citnia de So Julio est considerada a capital dun pobo do que se ignora o seu no- me. O territorio deste pobo estara de- limitado Norte polos cumes da Serra Amarela; Leste pola Serra do Gers; Sur polo ro Cvado; e Oeste polos cumes que do Macio da Boalhosa (721 metros) descenden cara Sur, rematando no Monte do Castelo, on- de tamn se iza un esplndido castro con varias filas de muralla. A ocupa- cin serodia da Citnia de So Julio foi documentada pola recollida de cermica romana, prologndose de forma residual ata o sculo III. Condicins de visita A paraxe onde est o poboado bal- do, xestionado pola Junta de Fre- guesia, polo que o acceso libre, anda que non hai ningunha sinaliza- cin ou panel explicativo. Na cima do monte, xunto capela ofrecida a So Julio, existe un parque de merendas e a carn do camio, no medio da la- deira, una fonte de auga potable. O lugar un extraordinario miradoiro sobre o val do ro Homem, que nas sas marxes e abas conserva o tradi- cional modelo paisaxstico desdobra- do en campos de cultivo, bosques e pastos nos cumes. Informacin adicional Bettencourt, Ana M. S. (2000): O Po- voado de So Julio, Vila Verde, Nor- te de Portugal, nos Finais da Idade do Bronze e na transio para a Ida- de do Ferro, Cadernos de Arqueolo- gia, Monografas n 10. Braga. Martins, Manuela (1989/1990): O povoamento protohistrico e a ro- manizao do mdio curso do Cva- do, Cadernos de Arqueologia, Mono- grafas n 5. Braga. | 68 | Castro de Lanhoso X: 559880 Y: 4604140 Na base das vertentes setentrionais da Serra do Carvalho destaca un relevo (altitude de 383 m) cunha extraordinaria posicin xeoes- tratxica, xa que domina contra Sur un amplo sector do val do Ave. Cara Norte avstase o val do Cvado e os cumes da Serra de Santa Isabel. Controlaba, tamn, o corredor terrestre de circu- lacin que ligaba o ncleo central do espazo do Bracari s monta- as interiores, de modo especial s serras de Cabreira e de Gers, as como altiplano de Barroso. O Castro de Lanhoso ocupaba ese relevo grantico, na cima do cal foi, mis tarde, edificado o caste- lo medieval de Lanhoso, lugar simblico da Historia de Portugal. O castelo, sa vez, tera sido construdo encima dunha fortifica- cin da Antigidade Tarda. Non obstante, no cumio non se obser- van vestixios protohistricos. O que resta do conxunto arqueolxi- co castrexo encntrase, sensiblemente, a media pendente, xunto estrada que conduce santuario e castelo. Para acceder lugar, partindo do centro de Pvoa de Lanhoso, hai que seguir a estrada Nacional 205 en direccin Braga/Vieira do Minho. chegar localidade de Horto, 1,4 km despois (3 minutos), haber que xirar cara dereita, no cruce sinalizado como Castelo de Lanhoso. Cas- tro de Lanhoso. Aproximadamente despois de 1 km (3 minutos) alcnzase o curuto do montculo onde se encontran o castelo medieval e o santuario de Nossa Senhora do Pilar. Que ver O ncleo conservado, pouco numeroso, de estruturas da Idade do Ferro, visi- table a travs dunha verea que, sando da estrada de acceso montculo, se prolonga ata a calzada da Va Sacra do sculo XVIII. As estruturas, xeralmente ben conservadas, consisten en construcins circulares e algns empedrados, correspondentes a patios de unidades habitacionais. Divsanse, tamn, res- tos dun muro que delimitaba a plataforma da vertente, onde se conservan as runas. final do itinerario encntrase unha unidade domstica construda ex novo, inclundo unha caracterstica casa circular con vestbulo. O proxecto de valorizacin deste lugar foi realizado por iniciativa da Cmara Municipal, e foi orientado por Armandino Cunha. A cronoloxa de ocupacin remntase Bronce Final, estendndose at a ro- manizacin, de acordo cos resultados de varias intervencins arqueolxicas. En Lanhoso foron descubertos un casco de bronce (sc. II/I a. C.), intacto, en excelente estado de conservacin, e tres torques de ouro, pezas que integran as coleccins do Museu de D. Diego de Sousa de Braga. As runas protohist- ricas foron detectadas en 1938, cando se abriu a estrada que conduce san- Castro de Lanhoso Localizacin e accesos | 69 | tuario da Senhora do Pilar, sendo da- quela parcialmente escavadas por Carlos Teixeira. Foi clasificado como Imvel de Interesse Pblico en 1940. Mis que as runas actualmente con- servadas, a visita a este lugar, exce- lente miradoiro, permite observar a relacin entre os castros da franxa li- toral e vestibular dos grandes ros coas zonas montaosas interiores. Condicins de visita O conxunto protohistrico accesible en autombil lixeiro e dispn dunha rea de estacionamento a carn da estrada. Unha sinalizacin vertical ofrece algunhas informacins acerca do lugar e unha planta das runas. O camio de visita encntrase sinaliza- do e percrrese nuns 15 minutos. O visitante poder dispoer de baos e dun restaurante na cima do monte, xunto santuario. Informacin adicional Martins, Manuela (1990): O povoa- mento protohistrico e a romaniza- o da bacia do mdio Cvado. Braga. Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja no Noroes- te de Portugal. Paos de Ferreira. Teixeira, C. (1940): Notas arqueol- gicas sobre o castro de Lanhoso, Trabalhos da Sociedade Portuguesa de Arqueologia e Etnologia, 9 (12), pp. 117125. Porto. | 70 | Castelo de Faria X: 529430 Y: 4593942 Sur da marxe do Cvado, fronte cidade de Barcelos, elvase o Monte da Franqueira (296 m). Nun lugar Oeste de dito monte, a cota lixeiramente inferior pero con bo dominio visual sobre a l- tima parte do val do Cvado, localzase o Castro de Faria (parro- quia de Pereira, concello de Barcelos). Partindo de Barcelos (Barcelinhos), o visitante deber tomar a es- trada municipal 306 en direccin a Carvalhal e Senhora da Fran- queira. Tras percorrer 8 km (10 minutos despois) deber volver dereita, ata o camio municipal 1111, no cruce sinalizado como Santurio da Franqueira. Runas do Castelo de Faria. Despois dun curto traxecto de 3,4 km (4 minutos) o visitante deber xirar esquerda, nun acceso a un camio de terra, sinalizado por unha vella placa que di Castelo de Faria. Poucos metros mis adian- te poder estacionar cerca da terceira muralla do poboado. A par- tir de aqu accdese monumento. No Castelo de Faria coexisten vestixios de diferente cronoloxa. Do poboado castrexo subsisten as sas tres fileiras de murallas e va- rios vestixios de construcins da Idade do Ferro, particularmente entre a segunda e a terceira lia defensiva, no lado Leste. Con to- do, os vestixios protohistricos remntanse Bronce Final. A pri- meira muralla, que rodea a plataforma superior do outeiro, delimi- ta o que foi un castelo medieval, coa porta de acceso, os cimentos da torre de homenaxe cuadrangular e diversos muros de constru- cins asociadas asentamento medieval do sitio. Este sitio arqueo- lxico coecido non s pola sa ocupacin no perodo castrexo, senn ta- mn pola dinmica de asentamento do lugar na Idade Media, por ser un Cas- telo cabea de terra e por suceder nel importantes acontecementos militares nos sculos XII e XIV. O lugar foi amplamente escavado na primeira metade do sculo XX, por ini- ciativa do grupo Alcaides de Faria. Entre 1981 e 1985 realizronse escava- cins dirixidas por Brochado de Almeida e Teresa Soeiro, da Universidade do Porto. O conxunto arqueolxico e histrico Monumento Nacional desde 1956. Condicins de visita Se ben certo que se pode acceder perfectamente con autombil lixeiro, o lugar non dispn de infraestruturas de apoio visitante. Con todo, o poboa- do presenta unha lxica de implantacin bastante perceptible. Non acon- sellable andar sobre as murallas, debido seu estado de degradacin. Informacin adicional Cmara Municipal de Barcelos: www.cmbarcelos.pt Almeida, Carlos Alberto Brochado de (2003): Povoamento Romano do Lito- ral Minhoto Entre o Cvado e o Minho. Inventrio do Patrimnio Arquitectnico (DGEMN): www.monumentos.pt Castelo de Faria Localizacin e accesos Que ver | 71 | Castro de Vieira X: 573467 Y: 4609844 Localizacin e accesos Castro de Vieira O Castro de Vieira encntrase no centro do grande alvolo onde con- verxen as innumerables lias de auga que orixinan o ro Ave, na fal- dra da vertente Sur da Serra da Cabreira, dominando toda a parte ini- cial da correspondente cunca hidrogrfica. Implantado na cima dun dos promontorios que recortan a vertente da serra, coa cota mxima de 563 metros de altitude, desde onde se divisa unha paisaxe nica, ben conservada nas sas envolventes inmediata e alongada, o castro toma posicin altivo sobre a ribeira de Canteles, unndose verten- te da serra por unha chaira nivelada, de fcil acceso. A vertente Nor- te, menos extensa pero con mis pendente, presenta mis aflora- mentos granticos, contrastando coa vertente Sur, mis ampla e ar- mada en longas plataformas artificiais, cunha boa exposicin solar. O Castro de Vieira encntrase a menos de 2 km do centro da vila de Vieira do Minho, con acceso pola Estrada Nacional 526 que a une a Pinheiro. No km 1,1 xrase esquerda, cara Norte, por unha es- trada de terra batida, que conduce ata a chaira da aba da verten- te nacente na que se sita o sitio arqueolxico, a partir do que se poder visitar o lugar. O poboado fortificado ocupa unha rea de aproximadamente 15 hectreas, polo que se pode inclur na lista dos seis grandes poboa- dos castrexos do val do Ave. Presenta un sistema defensivo com- posto por tres lias de murallas concntricas que, na vertente Sur, defenden amplas plataformas artificiais, por onde se distriben vestixios de construcins de planta circular e rectangular, recolln- dose al fragmentos de cermica domstica indxena e material ro- mano. En recentes traballos arqueolxicos, recollronse instrumentos lticos diversos, fragmentos de pezas cermicas de cronoloxa comprendida entre a Idade do Ferro e a Idade Media, e o anaco dunha ara romana sen inscricin. Por outra banda, definiuse con rigor a planta da fortificacin medieval. Desde o punto de vista histrico, o Castro de Vieira reviste un interese parti- cular porque al se edificou, nos sculos centrais da Idade Media, o castelo se- de do Territorio Velariae (ou Terra de Veeira), sombra do que se fundou o mosteiro de So Joo de Vieira, clebre por ter falecido al Santa Senhorinha, o 22 de abril do ano 982. Condicins de visita O recoecemento do valor histrico, cultural e cientfico do monumento, as co- mo a percepcin do seu elevado potencial de valorizacin, conduciron Muni- cipio de Vieira do Minho a promover, xunto coa Universidade do Minho, un pro- xecto de estudo, valorizacin e divulgacin do Castro e Castelo de Vieira, co ob- xectivo de garantir a sa conservacin e de convertelo en accesible pblico. Informacin adicional Cunha, Arlindo Ribeiro da (1975): Trepando os Montes. O Distrito de Braga, 2 serie, 1 (14) pp. 507508. Braga. Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal. Paos de Ferreira. Que ver | 72 | Castro do Monte das Eiras Castro do Monte das Eiras X: 546409 Y: 4587364 Na conca do ro Ave, no seu curso intermedio, rguese unha pe- quena cordilleira que separa dous dos seus afluentes: o Pele e o Pelhe. Nos contrafortes meridionais deste relevo, a unha cota de 384 metros, foi situado o poboado coecido como Monte das Ei- ras. Esta elevacin separa catro parroquias do concello de Famali- co: Joane, Pousada de Saramagos, Telhado e Vermoim. A partir de Famalico debe tomarse a Estrada Nacional 206. chegar a Pousada de Saramagos debe xirarse esquerda, pouco despois do quilmetro 30, en direccin lugar de Ramo. A partir de aqu debe tomarse o camio que sobe monte (a p ou en vehculo todoterreo), desde o que se observa o balneario, osten- siblemente, desde o lado dereito do carril, na metade da subida. O traxecto desde a poboacin faise a p en preto de 15 minutos. Na cima do monte consrvanse vestixios do poboado, cun com- plexo sistema de murallas. No declive Sur identifcanse algunhas estruturas habitacionais postas descuberto, nos anos noventa, por Francisco Queiroga e Antnio Dinis, concretamente patios con pavimento de lousa e estruturas rectangulares. Outros indicios son visibles nos camios de acceso. A ocupacin do lugar foi datada entre o sculo I a. C. e o sculo III d. C. Abundan os vestixios de material do perodo romano. O acceso a este lugar non fcil, po- lo que posible acceder s a p, nun lento percorrido. Na metade da aba cara sueste identificouse un impresionante exemplar de balneario castrexo, que podera ser o punto de maior interese para os visi- tantes. Consrvanse o forno e a cmara de sauna, as como a antecmara. A Pedra Formosa ten significativos motivos decorativos da Idade do Ferro. Con- servase tamn parte da estrutura do patio. Tras ser relocalizado en 1989, nel efecturonse sondaxes arqueolxicas en 1990/1991 baixo a responsabilida- de de Francisco Queiroga e Antnio Dinis. Condicins de visita En breve iniciarase un proxecto de revalorizacin do balneario e do castro. Informacin adicional Queiroga, Francisco (1992): War and Castros. New approaches to the north- western Portuguese Iron Age, Dissertao de Doutoramento. Oxford. Dinis, Antnio Pereira (1993): Ordenamento do Territrio do Baixo Ave no I milnio a. C., Dissertao de Mestrado. Porto. Queiroga, Francisco Reimo e Antnio Pereira Dinis: A estrutura de banhos castreja do castro das Eiras, Actas do Colquio de Homenagem a Carlos Al- berto Ferreira de Almeida. Santiago de Compostela. Localizacin e accesos Que ver Distrito de Porto | 74 | Monte Mozinho X: 557788 Y: 4555225 O castro de Monte Mozinho ocupa un outeiro destacado, de suave declive, na beira do Camba, afluente do ro Sousa. Ademais, nun contexto mis amplo, a sa posicin, a me- dia distancia entre o val dese ro e o do Tmega, confrelle un notable valor estratxico, controlando o acceso, tanto s territorios do Norte da banda final da conca do Doiro como zona interior. De feito, vixa un corredor de circulacin te- rrestre, que se dirixe de Oeste a Leste, longo dunha serie de cumios. O monte elvase a unha altitude de 408 m, e pose un substrato rochoso grantico. Sitase nas parro- quias de Galegos e Oldres, concello de Penafiel, e est cla- sificado como Imvel de Interesse Pblico desde 1948. Partindo de Penafiel, debe tomarse a Estrada Nacional 106, en direccin a Castelo de Paiva. Pasados 4,1 km (cerca de 6 minutos) dbese xirar dereita, cara Estra- da Nacional 1063, en direccin a Pao de Sousa. per- correr 500 m (1 minuto) hai que xirar esquerda, polo camio municipal 1300, sinalizado como Castro de Mo- zinho. Pasados 4,6 km (cerca de 4 minutos) encntrase o lugar de estacionamento do castro, seguindo sempre as placas indicativas do sitio. Que ver O Monte Mozinho un punto de referencia na historia da Arqueoloxa dos castros. En 1930 Ablio Miranda organizou datos dispersos. As primeiras escavacins dbense a Elsio Sousa (desde 1943 a 1954), continuando intervencins de Russell Cortez, en 1947, e de Carlos Alberto F. Almeida en- tre 1974 e 1979. A partir de 1982 ata a dcada dos 90 as escavacins foron orientadas por Teresa Soeiro. Nos lti- mos anos a orientacin do estudo e musealizacin estivo baixo a responsabilidade de Teresa Pires de Carvalho. Este poboado pode ser includo na categora dos oppida, tanto pola sa dimensin como pola sa cronoloxa, si- tuada na poca de Augusto, desenvolvndose o poboa- do durante o sculo I. Tres filas de muralla circundan o castro, cunha rea de implantacin urbana de preto de 20 hectreas. Na fila interior brense portas de acceso, nunha das cales se conserva o suco no que funcionara o sistema de peche da porta. Distnguense ramplas de acceso s murallas. No seu conxunto, o castro de Mozinho presenta unha es- trutura protourbana, orientada por un grande eixe NorteSur, cortado por divisins perpendiculares, pavi- mentadas con lousas, observndose un sistema de desau- Monte Mozinho Localizacin e accesos | 75 | gue de augas domsticas e pluviais, con canles, coma na Citnia de Britei- ros. Esta distribucin, a semellanza doutros castros de grandes dimen- sins, delimita varios sectores, en que se agrupan as unidades domsticas con diferentes estruturas circulares ou rectangulares, redor dun patio cen- tral. Os chans das construcins, apa- rentemente, eran de terra batida, ar- xilosa. De entre estas unidades sobre- saen estruturas de tipo domus, erixi- das no contexto da Romanizacin. Un elemento notable e peculiar o podium dun pequeno templo xunto ra principal, na rea urbana exte- rior primeira muralla. Na platafor- ma cumio da elevacin destaca unha vasta estrutura elptica, formando un recinto de utilizacin pblica in- definida, a semellanza da Citnia de Santa Luzia, onde, non obstante, foi detectada unha construcin no inte- rior, mentres que en Mozinho non se descubriron estruturas ou cimentos. Xa fora do espazo urbano, Noroes- te, detectouse unha necrpole. O numeroso material recollido incle fragmentos de cermica da Idade do Ferro, cermica comn romana de importacin, vidros, unha ampla co- leccin de moedas, as como utensi- lios agrcolas e armas, obxectos de adorno ou xoiera en prata. O descu- brimento de 3 aras, unha das cales est dedicada a Xpiter, confirma a significativa romanizacin do poboa- do. Dito material estaba distribudo por varias entidades Museu Munici- pal de Penafiel, Museu de Etnografia e Histria do Porto, Museu de Antropo- logia da Universidade do Porto, pero xa se encontra reunido en Penafiel. Condicins de visita O acceso castro foi pavimentado recentemente, existindo unha ampla rea de estacionamento xunto centro de interpretacin. A rea do castro encntrase limpa e as estrutu- ras consolidadas. Existe un garda re- sidente no lugar. Informacin adicional Almeida, Carlos A. Ferreira de (1980): Escavaes no Monte Mo- zinho, Penafiel, 1974; Escavaes no Monte Mozinho II, 19751976, Pena- fiel, 1977; O templo do Mozinho e seu conjunto, Portugalia, Nova S- rie, 1, pp. 5156. Porto. Carvalho, Teresa Pires de (2005): O Castro do Mozinho: as candidaturas ao POCON e INTERREG III A, en Te- resa Pires de Carvalho (coord.), Cas- tro, um lugar para habitar, Colquio, Cadernos do Museu, 11, pp. 107120. Penafiel. Carvalho, Teresa Pires de e Francisco Queiroga (2005): O Castro do Mo- zinho: os ltimos trabalhos desenvol- vidos, en Teresa Pires de Carvalho (coord.), Castro, um lugar para ha- bitar, Colquio, Cadernos do Museu, 11, pp. 121154. Penafiel. Soeiro, Teresa (1984), Monte Mo- zinho (1984). Apontamentos sobre a ocupao entre Sousa e Tmega em poca romana, Penafiel, Boletim Municipal de Cultura, 3 Srie, 1, pp. 123299. Penafiel. Soeiro, Teresa (1998): Monte Mo- zinho: 25 anos de trabalhos arqueo- lgicos. Homenagem a Carlos Alber- to Ferreira de Almeida. Cadernos do Museu, 2, pp. 1128. Museu Munici- pal de Penafiel. Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 76 | Citnia de Sanfins X: 551376 Y: 4574880 O relevo da zona Suroeste do Entre Douro e Minho, anda que cunha media de altitude relativamente baixa, est moi fragmentado. Entre as diversas unidades xeomorfolxicas destacan algns cumes que, polo seu carcter impoente, dominan a paisaxe circundante nunha extensin de moitos quilmetros. o caso do monte (570 metros) onde est si- tuada a Citnia de Sanfins. A sa posicin entre os lmites das concas hidrogrficas do Douro e do Ave debe ser subli- ada, explicando a sa relevancia estratxica, no marco da paleoxeografa da Gallaecia. Norte as lias de auga dir- xense cara Ave. Sur converxen cara ro Eiriz, tributa- rio do ro Ferreira, que sa vez desemboca no Sousa, pr- ximo confluencia deste ltimo co Douro. O cumio onde foi erguido o castro aplanado, o que facilitou a organizacin do sistema defensivo e o ordenamento protourbano. Partindo da cidade de Paos de Ferreira debe collerse a Estrada Nacional 319, en direccin a Santo Tirso. Despois de 1,7 km (cerca de 5 minutos), na localidade de Trinda- de debe xirarse dereita cara estrada municipal 513, en direccin a Sanfins de Ferreira. Pasados 7,7 km (apro- ximadamente 13 minutos), seguindo a sinalizacin dis- poible, chgase Citnia de Sanfins. Que ver A Citnia de Sanfins un dos lugares mis emblemticos da Cultura Castrexa do Noroeste peninsular. ser unha das grandes citanias do Entre Douro e Minho un dos mellores exemplos do protourbanismo da II Idade do Ferro, cunha or- ganizacin funcional do espazo urbano, que se estende por unha vasta rea en altiplano. A Citnia est rodeada por tres lias de muralla, mis un cuarto aliamento com- plementario. Percbense varias portas nas murallas refor- zadas por foxos Norte e Sur. Xunto a unha das portas, na segunda muralla, foi localizada unha estatua de gue- rreiro, actualmente representada por unha rplica. A rele- vancia deste descubrimento foi, mis tarde, confirmada polo achado do guerreiro de S. Julio (Vila Verde), igual- mente detectado xunto segunda lia de muralla. A rea intra muros ocupaba polo menos 15 hectreas. A estrutura urbana do poboado est ordenada por un gran- de eixo Norte/Sur, atravesado por diferentes eixos per- pendiculares, no que constite un notable ensaio de orto- gonalidade na ordenacin do espazo urbano. Delimitadas polas urbanizacins e muros limtrofes obsrvanse varias unidades domsticas con construcins circulares, con ou sen vestbulo, e rectangulares, redor dun patio central, en ocasins pavimentado con laxes. Polas sas caracters- Citnia de Sanfins Localizacin e accesos | 77 | ticas morfolxicas, Sanfins un dos mellores lugares para observar este modelo de protourbanismo. Unha das unidades encntrase reconstruda, de tal forma que lles permite s visitan- tes comprender mellor a importancia da familia extensa como ncleo bsi- co da sociedade castrexa. No centro da plataforma, das grandes constru- cins son interpretadas como estrutu- ras protohistricas de carcter ritual. Un dos maiores puntos de interese da Citnia o balneario castrexo, lo- calizado fra da rea urbana posta a descuberto, pero intra muros, xunto a un pequeno manancial de onde anda brota auga. O balneario presenta unha estrutura comn s restantes constru- cins do xnero, con fornelo de sec- cin circular, cmara de sauna, vest- bulo separado da cmara pola pe- dra formosa decorada e patio exte- rior cuberto de laxes, onde anda se conservan dous tanques, as como as canalizacins de abastecemento e su- midoiros. Distnguese, tamn, unha fonte. O descubrimento deste equi- pamento, na dcada de 1970, foi de- cisivo para a interpretacin subse- guinte destes monumentos, anterior- mente considerados como fornos cre- matorios desde o achado de estrutu- ra idntica en Briteiros, na dcada de 1930. No punto mis elevado da Ci- tnia, xunto marco xeodsico, sub- sisten os alicerces dunha capela me- dieval (dedicada a S. Romo), enca- drada no espazo dunha necrpole de inhumacin. A Citnia de Sanfins, Monumento Nacional desde 1946, foi primeira- mente identificada en 1895 por Mar- tins Sarmento e Leite de Vasconce- los. As maiores intervencins foron, con todo, efectuadas a partir de 1944 e 1967 por Eugnio Jalhay (s ata 1950) e Afonso do Pao. A partir de 1968 a Facultade de Letras da Universidade do Porto asumiu, a tra- vs de Carlos Alberto Ferreira de Al- meida, o estudo do poboado, prose- guido por Armando Coelho F. Silva, que dirixiu sucesivas campaas, con- xuntamente con Rui Centeno, ata 1993. A partir deste ano elabrase un proxecto de musealizacin, inclundo a restauracin de estruturas arqueo- lxicas e a construcin dunha estru- tura de apoio s visitas. Actualmente responsable do estudo da Citnia de Sanfins Armando Coelho F. Silva, Director do Museu Arqueolgico de Sanfins e Profesor da FLUP. Condicins de visita A Citnia dispn de fcil acceso a to- do tipo de vehculos, por estrada as- faltada. Existe unha recepcin con ca- fetera e aseos a poucos metros do acceso rea das runas. Por todo o xacemento arqueolxico existe infor- macin grfica con explicacin de va- rios pormenores relativos s hbitats da Idade do Ferro, as como unha planta global do conxunto. Est pro- gramada a renovacin do sistema de refuxio e informacin grfica. A visi- ta monumento debe ser comple- mentada cunha visita Museu Ar- queolgico da Citnia de Sanfins, si- tuado na aldea, a pouco mis de 1 km, onde se poden ver os materiais recollidos no castro. Informacin adicional Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja no Noroes- te de Portugal. Paos de Ferreira. Silva, Armando Coelho Ferreira da (1999): Citnia de Sanfins. Catlogo do Museu Arqueolgico da Citnia de Sanfins. Paos de Ferreira. Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 78 | Cividade de Terroso X: 523315 Y: 4584584 Entre as concas hidrogrficas do ro Cvado, Norte, e do Ave, Sur, estndese, longo da costa, unha ampla chai- ra, puntuada por algns relevos que, a pesar da sa es- casa altitude, posen un esplndido dominio sobre a pai- saxe envolvente. Nun deses relevos, nunha elevacin so- bre a planicie atravesada polo ro Esteiro, que desembo- ca no ocano a poucos quilmetros, localzase un poboa- do protohistrico (altitude de 153 m), coecido como Ci- vidade de Terroso parroquia de Terroso, concello de P- voa de Varzim. O acceso simple, facilitado pola proximidade da cidade. A partir de Pvoa de Varzim debe tomarse a Estrada Na- cional 205 en direccin a Barcelos. Pasados 3 km (apro- ximadamente 4 minutos) chgase parroquia de Terro- so, xirando dereita no cruce sinalizado Cividade. Des- pois dun curto traxecto de 1,3 km (3 minutos), seguindo a sinalizacin existente, alcnzase o centro de recepcin da Cividade. Que ver A Cividade , como Briteiros ou Santa Luzia, un lugar his- trico da arqueoloxa dos castros en Portugal. O sitio foi mencionado por Martins Sarmento, nos seus Dispersos. Con todo, a primeira grande intervencin remntase s anos 1906/1907, cando Rocha Peixoto e Jos Fortes, membros do chamado Grupo da Portuglia, que preten- dan profundar nos estudos do arquelogo vimarense e de quen se consideraban discpulos, realizaron escava- cins al. Neses traballos, ademais de conxuntos habita- cionais, foron identificadas cistas funerarias, confirmadas en posteriores escavacins. Mis recentemente, Armando Coelho F. Silva, da Facultade de Letras de Porto, efectuou actividades de escavacin entre 1980 e 1982. Nos lti- mos anos foi desenvolvido un proxecto de estudo e va- lorizacin por iniciativa da Cmara Municipal da Pvoa de Varzim, orientado por Jos Manuel Flores Gomes. A Cividade de Terroso un dos lugares da Idade do Ferro mellor conservados entre o Doiro e o Mio. O poboado, do que a sa primeira fase de ocupacin se remonta Ida- de do Bronce Final (s. IX a. C.), seguiu estando habita- do longo de todo o milenio. Como xa se verificou noutros castros o primeiro hbitat instalouse na coroa do monte, o que supn que, polo menos a partir dos Cividade de Terroso Localizacin e accesos | 79 | sculos VIV a. C, xa tivo que ser edificada a primeira lia de muralla, interior, composta por dous alia- mentos paralelos, feitos de grandes pedras irregulares. A esta primeira muralla uniuse unha segunda co mesmo centro. Posteriormente fo- ron engadidas mis lias defensivas nas diferentes ladeiras do monte, adaptadas morfoloxa do terreo. A rea da plataforma superior corres- pndese co ncleo visitable, onde se conservan numerosas unidades domsticas con diferentes estrutu- ras dispostas derredor de patios la- xeados, e segundo dous eixos orto- gonais. No seu conxunto as runas observables datan da II Idade do Fe- rro, con alteracins influenciadas polo contacto co mundo romano. Pero, baixo as casas mis recentes, consrvanse indicios das fases mis antigas do poboado. Entre as diver- sas unidades domsticas son parti- cularmente interesantes os ncleos para gardar o gando e o VII. As es- cavacins realizadas no segundo conxunto permitiron diferenciar o uso de cada unha das construcins, inclundo unha casa destinada s co- midas comns da extensa familia que habitaba esta unidade. A cons- tatacin dese urbanismo inicial colo- ca este sitio entre a tipoloxa defini- da para os castros do Noroeste, da fase final da Idade do Ferro. A Civi- dade de Terroso est clasificada co- mo Imvel de Interesse Pblico desde 1961. Condicins de visita O lugar encntrase visitable e dispn dun recente centro de recepcin con aparcamento. Existe informacin acerca do poboado e da historia da sa investigacin, includa unha gua do visitante, con textos en ingls. A gua encadra a Cividade no contexto arqueolxico de Pvoa de Varzim e pose textos complementarios sobre a fauna e flora autctonas. longo do itinerario visitable encntrase si- nalizacin grfica con informacins relativas cultura e vida coti da Ida- de do Ferro. As estruturas habitacio- nais da plataforma superior, as co- mo a primeira muralla, encntranse consolidadas, nunha accin de res- tauracin a grande escala. O material mis significativo, recollido nas esca- vacins, encntrase exposto pbli- co no Ncleo de Arqueoloxia do Mu- seu Municipal de Etnografia e Hist- ria de Pvoa do Varzim. Informacin adicional Cividade de TerrosoGuia do Visitante (textos de Jos Manuel Flores Gomes e Deolinda Maria Veloso Carneiro). Subtus Montis Terroso, Patrimnio ar- queolgico do Concelho da Pvoa de Varzim (Jos Manuel Flores Gomes e Deolinda Maria Veloso Carneiro). Cmara Municipal da Pvoa de Var- zim: www.cmpvarzim.pt Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt IPPAR: www.ippar.pt | 80 | Monte Padro X: 546100 Y: 4573573 O macizo designado Monte Crdova ocupa unha privilexia- da situacin xeoestratxica, pois divide as concas hidrogr- ficas dos ros Ave e Lea, das que domina os seus nace- mentos. Deste macizo resalta o Monte Padro, destacado sobre o val do ro Sanguinhedo, afluente do Ave, e sobre o val do ro Lea. Desde o alto do Monte, que ten unha al- titude de 413 m, domnase, visualmente, unha ampla seccin do val do Ave e numerosos e frtiles alvolos, as como a planicie fluvial do ro. O castro erguido no Monte Padro controlaba non s a navegacin fluvial, senn ta- mn un corredor terrestre que ligaba Cale coa zona nu- clear dos Bracari. Sando da cidade de Santo Tirso dbese tomar a estrada Nacional 319, na direccin de Paos de Ferreira. Despois de 7,6 km (cerca de 12 minutos), chegar localidade de Monte Crdova e xunto igrexa parroquial, dbese xirar dereita no cruce sinalizado como Estao ar- queolgica. A partir de aqu dbese seguir a estrada empedrada, seguindo a sinalizacin at alcanzar a cape- la da Senhora do Padro, despois de 800 m (2 minutos). Os medios de transporte dbense estacionar xunto ca- pela. Encontramos o castro no cume da elevacin prxi- ma, o Monte do Padro, efectundose a subida en pou- cos minutos. Que ver O Monte Padro, situado na parroquia de Monte Crdo- va, concello de Santo Tirso, un dos grandes castros de Entre Douro e Minho, cunha destacable continuidade, que testemua mis de dous mil anos de historia, polo que o seu ttulo de Monumento Nacional desde 1910 xusto. O lugar foi extensivamente intervido, entre 1950 e 1956, por Carlos Faya Santarm, incidindo as escava- cins particularmente sobre a zona Norte da acrpole, onde foi descuberto un notable conxunto edificado xa na poca romana. Non obstante, a ocupacin do lugar re- monta Bronce Final (sculo IX a. C.), conforme s ves- tixios detectados na plataforma superior en investiga- cins realizadas por Manuela Martins, na dcada dos 80 do sculo XX. Novas intervencins foron realizadas na dcada de 1990 baixo a responsabilidade de lvaro Mo- reira, traballos que proseguen anualmente. Tal como noutros sitios paradigmticos do Noroeste de Portugal, un primeiro ncleo poboacional tera evolucionado a un castro da Idade do Ferro, do que subsiste, ben conserva- Monte Padro Localizacin e accesos | 81 | da e visible, principalmente Sur e Leste, a primeira fila de muralla, que defenda a plataforma superior, e ta- mn hai vestixios de das lias mis, detectables polas ribadas artificiais. No cume achaiado do monte obsr- vanse estruturas do perodo castre- xo, concretamente casas circulares con ou sen vestbulo, nunha rea de gran dinamizacin urbana, eviden- ciada pola superposicin de estrutu- ras. No panorama do proceso de ro- manizacin foi erguido un edificio de tipo domus, e tamn grandes cons- trucins rectangulares Norte. A ca- sa pose un perstilo: un amplo patio laxeado cuadrangular, rodeado por soportais, para o que se abren diver- sos compartimentos rectangulares. Norte deste edificio obsrvanse am- plos compartimentos que parecen estar asociados ncleo residencial. A ocupacin medieval non foi menos importante, no contexto da cristiani- zacin no Noroeste, e existe relacin coa presenza de S. Rosendo, figura emblemtica do perodo da Recon- quista. Consrvanse, preto da entrada Leste do conxunto, os alicerces dunha capela altomedieval, dedicada a S. Ro- sendo, as como un edificio posterior baixomedieval. Deste perodo data a necrpole de inhumacin que rodea os cimentos das construcins medie- vais, con sarcfagos formados por pedras de granito e tampas, que est asociada considerable legado cer- mico medieval. A Cmara Municipal desenvolveu accins de conservacin e restaura- cin, complementadas pola escava- cin de novos sectores. Os numero- sos materiais recollidos neste lugar estn depositados no Museu Abade Pedrosa, onde se poden observar os elementos mis significativos. Condicins de visita O poboado presenta boas condi- cins de visita, coas runas coidado- samente limpas e coa sinalizacin adecuada. Encntrase neste mo- mento en fase de musealizacin, existindo no lugar informacin gr- fica a travs de paneis explicativos, en portugus e ingls. Destaca a agradable mancha de sobreiras, es- pecie autctona, indicadora dunha zona de transicin climtica. Est programado un centro de recepcin. Por agora, os servizos de cafetera e aseos existen soamente na localida- de de Monte Crdova, a 800 m. Informacin adicional Moreira, lvaro, (1991): Estao Ar- queolgica de Monte Padro, Santo Tirso Arqueolgico, 1, pp. 2830. Santo Tirso. Cmara Municipal de Santo Tirso: www.cmstirso.pt Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 82 | Castro de Alvarelhos X: 531946 Y: 4572221 A pesar de que a sa altitude non moi elevada (218 metros), este poboado dispua dunha envexable situa- cin estratxica, similar nalgns aspectos Cividade de Bagunte, anda que lixeiramente situado mis cara in- terior, a media distancia entre os ros Ave e Lea, que desemboca Norte da cidade de Porto. Ademais, no lu- gar onde se sita o castro discorre o lmite entre as das cuncas. Mentres que Bagunte controlaba a va fluvial, Alvarelhos vixiaba un corredor terrestre de circulacin que se dirixa en diagonal desde a desembocadura do ro Doiro ata as cuncas hidrogrficas do Ave e do Cva- do, cara a unha rea de elevada densidade de grandes castros. Este corredor foi aproveitado en sucesivas po- cas. Na poca romana pasaba, inmediatamente Sur do poboado, a va oficial entre Cale e Bracara, sinalada por miliarios. En tempos recentes foi construda, no mesmo corredor, a EN BragaPorto, ademais da A3 (PortoBragaValena) e, mis contra o Sueste, a lia ferroviaria do Mio. Partindo de Trofa dbese coller a Estrada Nacional 14 en direccin Maia. Pasados 6 km (cerca de 8 minutos), na parroquia de Muro dbese xirar dereita, cara estrada Nacional 318, en direccin a Vila do Conde. Pasados 2,3 km (cerca de 3 minutos) dbese torcer de novo dereita cara a un camio de terra que se dirixe lugar de Sobre S. Alcnzase a estacin arqueolxica pasados 500 m (cerca de 2 minutos), dereita do camio. Que ver Este gran poboado foi inicialmente investigado en 1899 por Jos Fortes, no marco do proxecto de estudos da Pro- toHistria do Noroeste, desenvolvido polo equipo de Por- to que pertenca aquel investigador coecido como grupo da Portuglia, nome da revista que publicaran, que seguiu unha publicacin de C. A. Ferreira de Al- meida en 1978 e de Joaquim Torres en 1979. Mis tarde realizronse intervencins sobre o terreo, levadas a cabo en 1984 e 1986, no mbito de situacins de emerxen- cia. En 1994 o lugar foi escavado no contexto dun pro- xecto de investigacin baixo a responsabilidade de lva- ro de Brito Moreira. Nos ltimos anos efecturonse cam- paas de rexistro e limpeza promovidas pola Cmara Municipal da Trofa. Castro de Alvarelhos Localizacin e accesos | 83 | A estrutura do poboado anda non es- t ben definida. Ocupaba unha rea considerable, talvez superior a oito hectreas, no tringulo formado por S. Maral, Sobre S e Monte Grande, con estruturas localizadas nas plata- formas intermedias, onde se dispo- en varias ribadas. O castro tera tres lias de muralla. A anlise e delimita- cin da superficie total do lugar foron dificultados pola presin urbanstica, pola cobertura vexetal densa e polos diversos equipamentos industriais. A zona de visita mis significativa co- rrespndese cunha plataforma inter- media, intervida en proxectos recen- tes, onde se identificaron, ademais de estruturas circulares castrexas, claros indicios arquitectnicos de ro- manizacin, engadidos s constru- cins da Idade do Ferro, e un proba- ble edificio termal. A localizacin deste poboado a carn da importante va romana Bracara/Ca- le, unida grande expansin urbana que posiblemente se produciu no pe- rodo romano, indica que estamos an- te un importante aglomerado secun- dario, non s polas estruturas xa exhu- madas, senn tamn por diversos achados, coma tesouros monetarios e un notable fondo dunha ptera va- so ritual en prata cunha representa- cin de Marte e unha inscricin con letras gravadas en ouro. A reorganizacin do espazo habitado, na poca romana, esconde o borrou os vestixios mis ntidos da Idade do Fe- rro, cunha extensin que est compro- bada polo descubrimento de casas cir- culares no lugar de Sobre S. Non obs- tante, a ocupacin do lugar foi moito mis ampla, aparecendo materiais da- tados no Bronce Final e vestixios que se estenden ata a Idade Media. Foi rexis- trado en fontes documentais do scu- lo X e consrvanse as runas dunha ca- pela medieval. Condicins de visita A rea das runas, posta descuber- to e observable, correspondente a unha das plataformas intermedias do poboado onde se identificaron os vestixios arquitectnicos romanos, propiedade municipal e encntrase vedada. A rea restante bastante indefinida, debido intensa vexeta- cin, maioritariamente eucaliptal, que ocupa as elevacins circundan- tes. Para unha visita rea escavada debe contactarse coa Cmara Muni- cipal da Trofa. Informacin adicional Moreira, lvaro Brito (1992): Ele- mentos para a Carta Arqueolgica de Santo Tirso. A estao arqueolgica de Alvarelhos, Santo Tirso Arqueo- lgico, 2, pp. 3447. Santo Tirso. Cmara Municipal da Trofa: www.muntrofa.pt Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (DGEMN): www.monumentos.pt | 84 | Cividade de Bagunte X: 528555 Y: 4580753 Na franxa Suroeste do Entre Douro o relevo pouco ele- vado, anda que se rexistren algns cumes con posicin dominante. Nun deses relevos foi edificada a Cividade de Bagunte (altitude de 206 m) cun control xeoestratxico case nico entre os grandes poboados. Cara Oeste vixia- ba a plataforma litoral, extensa e frtil. Por outro lado do- minaba tanto a confluencia dos ros Ave e Este como os tramos finais destes dous cursos de auga, Sur e Norte, respectivamente. Controlaba, as, o acceso, a travs do val do Este, corazn do territorio dos Bracari, e a entra- da val do Ave, onde est a Citnia de Briteiros. Partindo de Vila do Conde, debe tomarse a Estrada Nacio- nal 206, en direccin a Vila Nova de Famalico. 5 km des- pois (7 minutos) dbese xirar dereita, en direccin a Junqueira, pola estrada municipal 5254. En Junqueira al- cnzase o cruce coa Estrada Nacional 306 (1,9 km des- pois, cerca de 5 minutos), no cal debemos seguir de fron- te, en direccin a Bagunte. Pasados 1,6 km (cerca de 2 minutos) dbese xirar esquerda cara a Bagunte, atra- vesando a localidade en direccin monte da Cividade, pola estrada municipal 527. 2,3 km despois (5 minutos) encntrase sinalizada a Cividade, esquerda da estrada. Hai un espazo reservado para aparcar. Que ver No Monte da Cividade posible visualizar un poboado fortificado de dimensins considerables, talvez un dos maiores do Noroeste, cunha extensa rea, igual ou supe- rior das grandes citanias de Entre Douro e Minho. A sa ocupacin estndese desde a Idade do Bronce Antigi- dade Tarda, anda que destaca a organizacin da II Ida- de do Ferro. O castro parece que tivo, no seu momento de mxima expansin, polo menos cinco aliacins de mura- llas. As primeiras referencias dbense a nomes ilustres da Arqueoloxa portuguesa: Francisco Martins Sarmento, Lei- te de Vasconcelos, Ricardo Severo e Fonseca Cardozo. A zona arqueolxica foi escavada en 1947 por Russel Cortez, quen puxo descuberto runas de casas circula- res, rectangulares, as como un conxunto domstico do tipo domus, revelando a importancia cientfica do lugar. Estes vestixios foron, posteriormente, cubertos por un extenso eucaliptal. Cividade de Bagunte Localizacin e accesos | 85 | Non obstante, nos ltimos anos reali- zronse intervencins de estudo e valorizacin promovidos pola Cmara Municipal de Vila do Conde, que est desenvolvendo neste castro un ambi- cioso e ben fundamentado proxecto, orientado por Paulo Costa Pinto e Pe- dro Brochado de Almeida, o que xa permitiu remover rbores, estable- cendo itinerarios, abrindo claros de reas visitables e rexistrando as es- truturas. Desta forma, podemos ob- servar runas de construcins de apa- rello grantico, rectangulares e circu- lares, as como extensos patios cen- trais laxeados, un dos elementos tpi- cos das grandes citanias do Noroeste de Portugal. As estruturas encntranse agrupa- das en unidades habitacionais e es- tas en quinteiros. Pola calidade dos paramentos das casas e o efecto es- ttico dos laxeados son evidentes as afinidades coa Citnia de Britei- ros, con Santa Luzia ou coa Cividade de ncora. Anda que non foi descuberta nin- gunha estatua dun posible prncipe, considerando a dimensin e posicin da casa de campo debemos admitir que foi sede dun dos varios populi que vivan no espazo entre o Douro e o Mio, pese a que o seu nome sexa descoecido. Situada na parroquia de Bagunte, no concello de Vila do Conde, Monumento Nacional des- de 1910 e pose unha Zona Especial de Proteccin desde 1960, o que permitiu manter a sa integridade visual e a da paisaxe circundante. Norte, na aba do monte consrvase unha antiga va de circulacin utiliza- da, polo menos, desde a poca ro- mana e que mis tarde foi Camio de Santiago. Condicins de visita A pesar de que o terreo anda de propiedade privada posible visitar os puntos mis interesantes do poboado, concretamente a plataforma superior, seguindo a sinalizacin implantada. Algunha informacin grfica encntra- se esparexida polos varios puntos de interese da Cividade, materializada en pequenos guerreiros galaicos de madeira. A visita libre e gratuta, a partir do centro de recepcin. Informacin adicional Pinto Costa, Paulo (2003): O Parque Arqueolgico de Bagunte. Projecto de dinamizao Cultural da rea da Cividade de Bagunte, Actas dos En- contros do Patrimnio, Vila do Conde. Inventrio do Patrimnio Arquitect- nico (Dgmen): www.monumentos.pt Distrito de Vila Real | 88 | Castro de So Vicente da Ch X: 601027 Y: 4625342 Nas cabeceiras do Alto Rabago, nun relevo en esporn, case total- mente circundado polo curso de auga, atpase o castro de So Vicen- te, na parroquia de Ch. A pesar de ter unha altitude pouco sante (898 metros) fronte s montaas circundantes, ocupa unha posi- cin central. Ademais, pose unha excelente visibilidade sobre a meseta envolvente. Actualmente, o poboado destaca pouco debi- do mancha da grande albufeira de Pises. Sando de Montalegre debe tomarse a estrada en direccin a Ch e EN 103. Pasados 4,2 km (4 minutos) chgase poboacin de Ch, debendo tomar a direccin de Boticas e Chaves. Cerca de 400 metros mis adiante dbese xirar dereita, ata a sede da Junta de Freguesia. A partir deste punto o traxecto debe efectuarse a p, ou en vehculo todo terreo, seguindo o camio na direccin das marxes da albufeira de Pises. O castro de So Vicente conserva parte das sas tres lias defen- sivas, ademais dunha impresionante foxo que o circunda total- mente. Norte anda se pode observar unha porta de acceso poboado. Todo indica que o castro, posible sede dun pobo, se tera desenvol- vido, sobre todo, na plataforma superior da cua, dentro dos lmites da se- gunda muralla. Al vense restos de construcins de aparello castrexo, as co- mo muros de soporte do nivel de circulacin do hbitat. O poboado cngue- se cume, a excepcin dunha prolongacin da muralla externa por unha pla- nicie natural. Neste lugar, parcial e periodicamente cuberto polas augas da albufeira, apenas se conserva un tenue aliamento da muralla externa. Dis- tnguense, aqu, vestixios de estruturas, fragmentos de cermica e anacos de residuos de ferro. Todo indica que o poboado tera unha rea urbana exten- sa, inclundo un sector cunha evidente actividade metalrxica. Os vestixios, patentes no lugar, remntanse Idade do Ferro, sendo escasos os indicios de romanizacin, anda que a pouca distancia do poboado, cara Norte, se conserve o trazado da va romana XVII. O sitio foi estudado por Santos Jnior, que puxo descuberto as construcins observables. Condicins de visita A localizacin deste castro encntrase prxima a un eixo de gran circulacin: a EN entre Braga e Chaves. O acceso gratuto e faise en 15 minutos a p a par- tir da aldea de So Vicente da Ch. Determinados puntos do castro poderan ser perigosos, tendo en conta a elevada pendente. En inverno o lugar ape- nas accesible por barco. Castro de So Vicente da Ch Localizacin e accesos Que ver | 89 | Castro do Lesenho X: 603900 Y: 4611400 Localizacin e accesos Castro do Lesenho A Serra do Barroso descende cara sueste ata o val do Tmega, a travs dunha serie de altiplanos, puntuados por relevos residuais. O Castro do Lesenho (parroquia de Covas do Barroso) ocupa a par- te superior dun relevo residual grantico por riba do Corgo dos La- mais, afluente do ro Bea, sa vez un dos principais tributarios do Tmega. Desde o alto do Lesenho temos unha visin que abar- ca os macizos montaosos circundantes, inclundo a Serra de Lei- ranco (Norte), e cara Sur a do Alvo. Sando de Boticas debe tomarse a EN 311, en direccin a Salto. Pa- sados 9,1 km (14 minutos) hai que xirar esquerda en direccin a Campos. Despois de 1,7 km (2 minutos) xrase novamente es- querda, entrando no camio de terra batida que conduce outei- ro. Alcnzase a cima do monte pasados 4,2 km (cerca de 12 mi- nutos). O lugar tamn accesible para vehculos lixeiros e atpa- se sinalizado na EN 311. Do impoente poboado protohistrico que, pola sa superficie, se insire no grupo de grandes poboados, subsisten polo menos tres lias de muralla concntricas. As murallas conservan algunhas portas de acceso en diagonal, as como alicerces de grandes to- rres. Entre os aliamentos divsanse plataformas intermedias, consideradas posibles reas habitacionais. O poboado, de cronolo- xa pouco coecida, presenta vestixios materiais de romanizacin. Foron aqu recollidas, en 1785, catro estatuas de guerreiros galai- cos, que foron clasificadas en 1910 como Monumento Nacional. Moi mencionado por estes achados, o Castro do Lesenho impresiona s visi- tantes non s polo impoente do cume, senn tamn polas murallas e pola posicin dominante sobre a fermossima paisaxe envolvente. Debido monu- mentalidade do sistema defensivo, descubrimento dos guerreiros e amplo control sobre o espazo circundante, foi considerado como capital dun dos po- puli citados por Plinio, anda que non haxa unanimidade acerca de cal sera. O Castro do Lesenho foi obxecto dunha campaa puntual de restauracin, en 1960, por Santos Jnior. Est clasificado como Imvel de Interesse Pblico. Recentemente, a Cmara Municipal de Boticas promoveu accins de limpe- za e o levantamento topogrfico do poboado. Condicins de visita Os terreos onde foi implantado o Castro do Lesenho estn integrados nunha zona forestal, sendo as un baldo, polo que o acceso gratuto, anda que non existen, por agora, estruturas de apoio para os visitantes. Informacin adicional Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal. Paos de Ferreira. Que ver | 90 | Castro de Ribas X: 633404 Y: 4604930 O Castro de Ribas sitase na parroquia de Argeriz, no bordo orien- tal do altiplano Carrazeda de Montenegro, no lmite entre a Terra Fria e a Terra Quente, vndose polo Leste a cunca hidrogrfica do Tua e polo Sueste a Serra de Passos. Desde o alto deste poboado domnanse as superficies encaixadas da Terra Quente e as princi- pais montaas do Nordeste Transmontano. En conxunto con outros castros que se dispoen no sentido NorteSur, o Castro de Ribas sinala o lmite oriental da zona dos grandes poboados, e pose un dos mis interesantes complexos defensivos, situndose prximo santuario protohistrico de Argeriz. Sando de Valpaos en direccin a Carrazedo de Montenegro pola Estrada Nacional 206, dbese virar esquerda no quilmetro 156 cara a un camio de terra batida, nun cruce sinalizado. Este des- vo est case a 10 km da cidade de Valpaos. Percrrense aproxi- madamente 500 metros e vrase novamente esquerda, por un camio que nos leva castro (cerca de 200 metros). un acceso practicable para todo tipo de vehculos. O Castro de Ribas un poboado fortificado cunha rea superior a 2 hectreas. Pose un complexo sistema defensivo, composto por im- poentes murallas, agrupadas en catro fileiras, e vestixios doutras das mis. A primeira, onde se abren das portas, alcanza a ex- cepcional anchura de 13 metros, na zona mis elevada, na que visible un reforzo da muralla primitiva. No paramento da estrutu- ra defensiva obsrvanse das pedras decoradas un labirinto e unha figura astral. A segunda fila, apegada primeira, estndese pola vertente dirixi- da sueste, protexendo unha extensa plataforma. A terceira muralla sita- se na vertente Suroeste e entronca na muralla central. A cuarta est forma- da en aparello ciclpeo e envolve o poboado polo flanco Norte, unndose no sueste coa segunda muralla. Na zona protexida por esta cuarta muralla at- panse os vestixios de das casas rectangulares e dun eventual anexo. A cro- noloxa de ocupacin bastante ampla, remontndose Idade do Bronce Fi- nal e prolongndose ata o perodo romano. Foi estudado por Adrito Morei- ra e Armando Coelho da Silva, nos anos 80 (s. XX). Condicins de visita Non existe ningunha informacin no lugar arqueolxico nin infraestruturas de apoio. Con todo, a vexetacin pedestre escasa, permitindo facilmente a observacin das murallas e as estruturas. Informacin adicional Freitas, Adrito Medeiros (1989): A cerca de Rivas, Revista de Guimares, 99, pp. 319365. Silva, Armando Coelho Ferreira da (1986): A Cultura Castreja do Noroeste de Portugal. Paos de Ferreira. Castro de Ribas Localizacin e accesos Que ver | 91 | Castro de Ribas X: 633404 Y: 4604930 Promotores do Proxecto ADRAVE Agncia de Desenvolvimento Regional do Vale do Ave, S. A. Universidade do Minho Cmara Municipal de Mono Xunta de Galicia, Consellera de Cultura e Deporte. Direccin Xeral de Patrimonio Cultural Coordinacin xeral do Proxecto Joaquim Lima (ADRAVE S. A.) Paula Peixoto Dourado (ADRAVE S. A.) Manuel Mota (Universidade do Minho) Jos Emilio Pedreira Moreira (Cmara Municipal de Mono) Felipe Arias Vilas (Xunta de Galicia) Coordinacin tcnica do Proxecto Lusa Marinho (ADRAVE S. A.) Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho) Gonalo Cruz (Sociedade Martins Sarmento) Odete Barra (Cmara Municipal de Mono) Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia) Paz Varela Campos (Xunta de Galicia) Comisin de acompaamiento do Proxecto ADRAVE Agncia de Desenvolvimento Regional do Vale do Ave, S. A. (Joaquim Lima, Lusa Marinho) Cmara Municipal de Mono (Odete Barra) Comisso de Coordenao e Desenvolvimento Regional do Norte (Marlia Vieira) Instituto Portugus do Patrimnio Arquitectnico (Anabela Lebre) Regio de Turismo Verde Minho (Agostinho Peixoto) Universidade do Minho (Francisco Sande Lemos) Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (Csar Parce- ro Oubia) Xunta de Galicia (Xulio Carballo Arceo) Coordinacin xeral do volume Francisco Sande Lemos (Casa Sarmento, Universidade do Minho) Faustino Infante Roura (Xunta de Galicia) Nota dos coordinadores Para a seleccin dos xacementos arqueolxicos que figuran nesta Gua, os coordinadores fixaron de maneira previa os seguintes pa- rmetros para establecer cales deberan ser os xacementos selec- cionados e que extensin ou importancia se deba outorgar a ca- da un deles: Castros ben conservados, con estruturas debdamente consoli- dadas e accesibles para o gran pblico. Castros que anda que non presentasen algunha das caracters- ticas anteriores, se valoran como fundamentais no mbito da Cultura Castrexa para amosar a sa variabilidade cronolxica e/ou xeogrfica. A maiores, e no contexto de Galicia, primronse os xacementos nos que se desenvolveran campaas de intervencin na ltima dcada e media, e que o seu estado actual, ags excepcins, lle permitise unha visita gratificante a un pblico non especializado. A seleccin dos castros do Noroeste de Portugal obedeceu a va- rios criterios. No entanto o principal foi recuperar, tanto como for posbel, puntos expresivos da estrutura dos lugares centrais do poboado castrexo. As, a serie de lugares distribudos longo da faixa litoral, controlan- do o acesso interior (Monte Mozinho, Citnia de Sanfins, Monte Pa- dro, Alvarelhos, Bagunte, Terroso, So Loureno, Santa Luzia, Civida- de de ncora), e tamn os sitios establecidos no cruzamento das ba- cas fluviais cos dous principais eixos terrestre SurNorte que relacio- nan o Douro e o Minho por sucesivos pasos (Faria, Carmona, Santo Estevo, Briteiros, Eiras, So Julio, Cossourado, Lovelhe). Proxecto CASTRENOR Publicacin | 92 | Foron tamn includos poboados do Minho e TrsosMontes occi- dental que ilustran a importancia dos ros como rutas de poboamen- to (castros de MonoMinho, de VieiraAve, de MontalegreRaba- go e de BoticasTmega). Pretendeuse as demostrar a significati- va extensin cara Leste da zona nuclear da Cultura Castrexa no Norte de Portugal. Finalmente foi seleccionado un dos varios exemplos de castros si- tuados no lmite desa zona, ou sexa no extremo oriente da cordi- lleira que vai da Cota de Mairos at o altiplano de Alij. O Castro de Ribas un entre eses varios, mais que destaca pola proximi- dade dun santuario desde onde se avistan todas as chairas e se- rras do Nordeste Portugus. Autores dos textos e das fotografas Cultura Castrexa Texto Francisco Sande Lemos Castro de Elvia Texto e fotografa de Jos Mara Bello Diguez, ags fotogra- fa pax. 14 autora de Caruncho Castros de Neixn Texto e fotografa de Xurxo Ayn Vila Castro A Cid de Borneiro Texto e fotografa de Manuel Lestn Gmez Castro de Baroa Texto de Francisco Calo Lourido, fotografa do fondo documen- tal do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia Punta dos Prados Texto e fotografa de Csar Parcero Oubia Castro de Viladonga Texto de Felipe Arias Vilas, fotografa area de Gerardo Gil, resto de fotografa de Emilio Ramil Gonzlez Castro de Fazouro Texto e fotografa de Vctor Barbi Alonso Castro de Zon Texto e fotografa de Abel Vigo Garca Castro de Santa Mara de Castro Texto e fotografa de Luis Francisco Lpez Gonzlez Castro da Torre Texto e fotografa de Antonio lvarez Nez Castro de San Cibrao de Las Texto de Yolanda lvarez Gonzlez, fotografa da px. 30 de Pe- re Riba, fotografa da px. 31 de Luis Francisco Lpez Gonzlez Castromao Texto e fotografa do xacemento de Luis Orero Grandal, foto- grafa area de Gerardo Gil Conxunto arqueolxiconatural de Santom Texto e fotografa de Xulio Rodrguez Gonzlez Cidade de Arme Texto de Francisco Faria Busto, fotografa do arquivo do Mu- seo Provincial de Ourense Castro de Santa Tegra Texto de Antonio de la Pea Santos, fotografa do fondo docu- mental do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia Castro de Troa Texto de Juan Jos Perles Fontao, fotografa do fondo docu- mental do Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia Castrolandn Texto e fotografa de Carlos Otero Vilario Monte do Facho Texto e fotografa de Xos Surez Otero Castro de Vigo Texto e fotografa de Xulio Carballo Arceo Castro de Punta do Muo do Vento Texto de ngel Acua Pieiro, fotografa de BIC Galicia Castro de Vieira Texto de Lus Fontes Castros da Senhora da Asuno, So Caetano, Lovelhe; ncora e Cossourado Texto de Odete Barra Os restantes textos dos castros de Portugal foron escritos por: Francisco Sande Lemos Agradecemos a revisin realizada por Armando Coelho da Silva (Citnia de Sanfins); Jos Manuel Flor Gomes (Cividade de Terro- so); Teresa Pires de Carvalho (Monte Mozinho); Monte Padro (l- varo Moreira) e Bagunte (Paulo Costa Pinto) Fotografa dos castros portugueses Gonalo Cruz e fondos documentais das cmaras municipais | 93 | Elaboracin cartogrfica Emilio Abad Vidal (Centro de Supercomputacin de Galicia) Alejandra Vzquez Grobas (Servizo de Arqueoloxa, Xunta de Galicia) Agradecementos Museu de Arqueologia da Citnia de Sanfins (Armando Coelho da Silva) Delegao Regional do Norte do IPPAR (Anabela Lebre) Gabinete de Arqueologia da Cmara Municipal de Santo Tirso (lvaro Moreira). Gabinete de Arqueologia da Pvoa do Varzim (Jos Manuel Flores Gomes) Gabinete de Arqueologia de Cmara Municipal de Vila do Conde (Paulo Costa Pinto) Gabinete de Arqueologia da Cmara Municipal da Trofa (Gilda) | 95 | Obras xerais Actas do Congresso de ProtoHistria Europeia (1999), 2 volumes, ed. Sociedade Martins Sarmento, Guimares. ALMEIDA, Carlos Alberto Brochado de (2003): O Povoamento Ro- mano do Litoral Minhoto entre o Cavado e o Minho, ed. do autor. BETTENCOURT, Ana M. S. (2000): Estaes da Idade do Bronze e Incios da Idade do Ferro na bacia do Cvado, Cadernos de Arqueologia, Monografias, 11, Universidade do Minho, Braga. CALO LOURIDO, F. (1993): A Cultura Castrexa, A Nosa Terra, Vigo. CALO LOURIDO, F. (1994): A Plstica da cultura castrexa galegoportuguesa, Fundacin Barri de la Maza, A Corua. CARBALLO ARCEO, X. (2000): Os Castros Galegos, A Nosa Terra, Vigo. CARBALLO ARCEO, X. (2002): A Cultura castrexa na comarca de De- za, Concello de Laln. CARVALHO, Teresa Pires de (coord.) (2005): Castro, um lugar para habitar, Colquio, Cadernos do Museu, 11, Penafiel. DINIS, Antnio (1993): Ordenamento do territrio na bacia do Ave no 1 milnio a. C., Dissertao de Mestrado, Universidade do Porto. HIDALGO CUARRO, J. M. (coord.) (1996): A cultura castrexa gale- ga a debate, Instituto de Estudos Tudenses, Tui, 246 pp. GONZLEZ RUIBAL, Alfredo (2003): Arqueologa del primer milenio a. C. en el noroeste de la Pennsula Ibrica, Tese Doutoral indita, Universidad Complutense, Madrid. MACIEL, Tarcsio (2003): O Povoamento ProtoHistrico do Vale do Neiva, Rio Neiva, Associao de Defesa do Ambiente, Esposende. MARTINS, Manuela (1990): O Povoamento ProtoHistrico e a Ro- manizao da Bacia do Mdio Curso do Cvado, Cadernos de Ar- queologia, Srie Monografias n 5, Braga. PARCERO OUBIA, C. (2002): La construccin del paisaje social en la Edad del Hierro del noroeste ibrico, Fundacin Ortegalia, Orti- gueira, 299 pp. PEA SANTOS, A. de la (2003): Galicia. Prehistoria, castrexo e pri- meira romanizacin, A Nosa Terra, Vigo, 189 pp. QUEIROGA, Francisco (1992): War and Castros: New Approaches to the Nothwestern Portuguese Iron Age, Dissertao de Doutora- mento, Oxford. SILVA, Armando Coelho F. da (1986): A Cultura Castreja no Noroes- te de Portugal, Paos de Ferreira. Artigos ACUA CASTROVIEJO, Fernando (1991): Algunhas cuestins pre- vias sobre a cultura castrexa, GaliciaHistoria, I. Prehistoria e His- toria Antigua, pp. 278293, Hrcules, A Corua. ALARCO, Jorge (1992): A evoluo da Cultura Castreja, Conim- briga, 31, pp. 3971, Coimbra. ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1983): A Cultura Castreja: evoluo e problemtica, Arqueologia, 8, pp. 7074. ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1985): A Arte Castreja, Ar- queologia, 13, pp. 161172. CALO LOURIDO, Francisco e Xos Carlos SIERRA RODRGUEZ (1983): As orixes do castrexo no Bronce Final, en Gerardo Pereira Menaut (ed.), Estudos de Cultura Castrexa e de Historia Antiga de Galicia, pp. 1985, Universidade de Santiago de Compostela, Santiago. Bibliografa | 96 | CARDOZO, Mrio (1994/1995): Obras de Mrio Cardozo, Fundao Engenheiro Antnio de Almeida. COBAS FERNNDEZ, Isabel e Pilar PRIETO MARTNEZ (1998): Regu- laridades espaciales en la cultura material, la cermica de la Edad del Bronce y la Edad del Hierro en Galicia, Gallaecia, 17, pp. 151175. FERNNDEZPOSSE, Mara Dolores e Francisco Javier SNCHEZPA- LENCIA RAMOS (1998): Las comunidades campesinas en la cultu- ra castrea, Trabajos de Prehistoria, 552, pp. 127150. GONZLEZ RUIBAL, A. (2004): Facing two seas: Mediterranean and Atlantic contacts in the NW of Iberia, Oxford Journal of Ar- chaeology, 23(3), pp. 287317. MARTINS, Manuela (199394): Continuidade e Mudana no I Mi- lnio a. C. no Noroeste Portugus. Os diferentes cenrios de repre- sentao do discurso arqueolgico, Cadernos de Arqueologia, S- rie II, 1011, pp. 4146, Universidade do Minho, Braga. MOREIRA, lvaro (2005): O Castro do Monte Padro. Do Bronze Fi- nal ao fim da Idade Mdia, Cmara Municipal de Santo Tirso, San- to Tirso. PARCERO OUBIA, Csar (2000): Tres para dos. Las formas del po- blamiento en la Edad del Hierro del Noroeste, Trabajos de Pre- historia, 571, pp. 7595. PEA SANTOS, A. de la (1992): El primer milenio a. C. en el rea gallega. Gnesis y desarrollo del mundo castreo a la luz de la ar- queologa, en Martn Almagro Gorbea e Gonzalo Ruiz Zapatero (ed.), Paleoetnologa de la Pennsula Ibrica. Actas del Coloquio sobre Etnognesis de la Pennsula Ibrica, pp. 373394, Col. Com- plutum Extra, 23, Universidad Complutense, Madrid. REGO (1993): Aprovechamiento econmico del medio natural en los yacimientos castreos del Noroeste peninsular, Trabalhos de Antropologia e Etnologia, XXXIII, 12, pp. 285305. REY CASTIEIRA, Josefa (199091): Cermica indgena de los castros costeros de la Galicia occidental: Ras Bajas. Valoracin dentro del contexto general de la Cultura Castrea, Castrelos, 34, pp. 141163. RODRGUEZ LPEZ, Carlos; Carlos FERNNDEZ RODRGUEZ; e Pablo RAMIL SILVA, Armando Coelho da (1995): Portuguese Castros. The evo- lution of Habitat and the ProtoUrbanization Process, Social Com- plexity and The Development of towns in Iberia. From the Copper Age to a the Second Century A. D., en B. Cunliffe e S. Keay (ed.), Proceedings of the British Academy, 86, pp. 263289. SILVA, Armando Coelho F. da (2003): Expresses guerreiras da so- ciedade castreja, Madrider Mitteilungen, 44, Instituto Arqueol- gico Alemo, Madrid, pp. 4150. SILVA, Maria de Ftima Matos (1995/97): O Povoado fortificado do Cossourado: Relatrio da primeira campanha de escavaes, Cadernos de Arqueologia e Patrimnio, 4/6, 1995/97, pp. 3957. SOEIRO, Teresa (2001): Monte Mozinho. Stio Arqueolgico, Penafiel. VILLA VALDS, ngel (2002): Sobre la secuencia cronoestratigr- fica de los castros asturianos (siglos VIII a.C. II d.C.), Trabajos de Prehistoria, 592, 149162. CONSELLERA DE CULTURA E DEPORTE Direccin Xeral de Patrimonio Cultural portada 3/1/07 11:43 Pgina 1