ELEKTRK MOTORLARI

DC Motorlar, DC Motorlarda Uyartm

1. Hafta








1. DORU AKIM MOTORLARI
Doru akm motoru, doru akm elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren elektrik makinesidir.
Doru akm motorlarna DA motor veya DC motor da denilmektedir. Herhangi bir iletkene doru
akm tatbik edildiinde iletken, sabit bir manyetik alan oluturur. N ve S kutuplarndan oluan bu sabit
manyetik alan etki alannn ierisindeki iletken cisimlere veya farkl manyetik alanlara sabit mknatsn
gsterdii etkiyi gsterir. Yani iletken cisimleri kendisine eker, ayn kutuplu manyetik alanlar iter;
farkl kutuplu manyetik alanlar eker. N kutbundan S kutbuna doru oluan bu kuvveti manyetik ak
olarak adlandryoruz. DC motorlar, statorda oluturulan sabit manyetik alann rotorda oluturulan
sabit manyetik alan itmesi ve ekmesi prensibine gre alr. Statorda kuzey-gney ekseninde oluan
sabit manyetik alana kar, rotorda bu eksenden belli bir ada kayk olarak yerletirilen sargda ikinci
bir sabit manyetik alan oluturulur. Rotorun hareketi ile rotor sargsnn stator sargsyla ayn eksene
gelmesi ve hareketin sona ermesini engellemek iin rotor zerinde birden fazla sarg oluturulmutur.
Bu sarglar yine rotorun zerindeki bir kolektrde toplanr. Kolektre uygulanan gerilim, kmr
fralar marifeti ile aktarlr. Kmr fralar, sabit eksende olduu iin rotor dndke gerilim
uygulanan sarglar da deiecektir. Her defasnda stator eksenine belli ada manyetik alan oluturan
sargya gerilim tatbik edildiinden dnme srekli devam eder. DC motorlarn yol alma momentleri
yksektir ve devir saylar geni bir saha boyunca ayarlanabilir. Dn yn deitirilmek istendiinde
rotora uygulanan gerilimin polaritesi deitirilir. Yani + ve ular ters balanr. Rotor (endvi) akm
azaltlp oaltldnda motorun devri de deiecektir.


1.1. Doru Akm Motorlarnn Yaplar
Doru akm motorlar, endktrn yapsna bal olarak elektromknatsl ve sabit mknatsl
olmak zere iki ekilde imal edilir. Bu ikisi arasnda endktr haricinde yap bakmndan
farkl bir zellik yoktur.

1.1.1. Endktr (Kutup)

Doru akm motorlarnda manyetik alann meydana geldii ksmdr. Endktre kutup da
denilmektedir. Kutup uzunluu yaklak olarak endvi uzunluuna eittir. Endktrler tabii
mknatslarla yapld gibi kutuplara sarglar sarlarak bu sarglarn enerjilendirilmesiyle
mknatslk zellii kazandrlm elektromknatslardan da yaplabilir. ok kk doru akm
motorlarnda kutuplar (tabii mknatsl) sabit mknatsldr. Fakat genellikle elektromknats
kutuplar kullanlmaktadr.



ekil 1.3: ndktr ve yaps

Doru akm motorlarnda kutup says alternatif akm makinelerinde olduu gibi hz,
indklenen gerilim ve akmn frekansna bal deildir. Burada kutup says makinenin
gcne ve devir saysna gre deiir. Endktr, makinenin gcne (byklne, apna) ve
devir saysna gre 2, 4, 6, 8 veya daha ok kutuplu olur.


1.1.2. Endvi

Gerilim indklenen ve iletkenleri tayan ksma endvi denir. Endvi, kalnl 0,30- 0,70
mm arasnda deien dinamo saclarndan yaplr. Dinamo saclar, istenen ekil ve lde
preslerle kesildikten sonra tavlanr ve birer yzeyleri yaltlr. Yaltma ileminde kt, lak
kullanlr ve oksit tabakas oluturulur. Endvi saclar zerine iletkenleri yerletirmek iin
oluklar alr. Bu oluklarn ekil ve saylar makinenin byklne, sarm tipine, sarm
ekline ve devir saysna gre deiir. Oluklar, kk gl makinelerde yuvarlak veya oval
byk gl makinelerde ise tam ak olarak yaplr.

ekil 1.4: Endvi
1.1.3. Kolektr

Doru akm motorlarnda endviye uygulanacak gerilimin iletilmesini kolektrler salar.
Kolektr dilimleri, haddeden geirilmi sert bakrdan pres edilerek yaplr. Bakr dilimleri
arasna 0,5-1,5 mm kalnlnda mika veya mikanit yaltkan konur. Bu kalnlk, kolektrn
apna ve komu dilimler arasndaki gerilim farkna gre deiir. Kolektr dilimleri ile
bunlara temas eden fralar, balama elemanlarn tekil eder. Kolektr, doru akm
motorlarnn en nemli ve en ok arza yapan parasdr. Bu nedenle kolektr dilimleri, zenle
yaplr ve dilimler aras gerilim fark 15 voltu gemeyecek ekilde ayarlanr.









eki1 l.5: Kolektr


1.1.4. Fralar

Doru akm motorlarnda d devredeki akm endviye iletebilmek iin fralar kullanlr.
Doru akm makinelerinde anma ve iyi komtasyon elde etmek iin saf bakr fra
kullanlmaz. Fralar; makinenin akm iddeti ve gerilimine gre sert, orta sert ve yumuak
karbon veya karbon alamndan yaplr. Genel olarak kk gteki (10 kWa kadar) doru
akm motorlarnda btn fra eitleri ile iyi alabilir. Mmkn olduu kadar bir motorda
ayn cins fralar kullanlmal ve fra boylar da eit olmaldr. Fralar, dik ve yatay olarak
yaplr. ok kk gl motorlarda fralar, kapak zerine alm ve yaltlm yuvalara
konulur. Byk gl motorlarda ise fra yuvalar, sac veya dkmden yaplm olup fra
tutucularna monte edilir.

ekil 1.6: Fralar

Fralarn kolektr yzeyine oturup, iletme boyunca durumunu muhafaza edebilmelerini
fra tutucular salar. Fra bir taraftan kolektr yzeyine oturur ve dier taraftan ise fra
tutucusunun yay tertibat ile kolektr yzeyine itilir. Fra tutucular, eik ve dik olmak zere
iki tiptir. Fra tutucular, fra tayclaryla monte edilir.

ekil 1.7: DC motor paralar

1.1.5. Yataklar ve Dierleri
Yataklarn grevi, motorun hareket eden ksmlarnn mmkn olduu kadar az kaypla
grltsz ve bir eksen etrafnda rahata dnmesini salamaktr. Doru akm motorlarnda
bilezikli yataklar ve rulmanl (bilyeli ve makaral) yataklar kullanlr. Kolay deitirilebilir
olmas ve srtnme kayplarnn ihmal edilecek derecede olmas nedeniyle kk ve orta
gl motorlarda hemen hemen yalnz rulmanl yataklar kullanlmaktadr. Bu yataklarn en
byk sakncas, fazla grlt yapmasdr. Elektrik motorlarnn en nemli paralarndan biri
de yataklardr. Yataklar, ok arza yapan ve bakm isteyen ksmdr. Yataklarda meydana
gelen anmalar, srtnmeler komtasyonun bozulmasna ve en byk arzalarn domasna
neden olur.

ekil 1.8: Yatak ve rulman
Bu paralardan baka; Kapaklar, ayaklar, balant klemensleri, tama kancas, vantilatr gibi
yardmc elamanlar bulunur.


ekil 1.9: Fral DC motor

Resim 1.2de paralara ayrlm bir DC motor grlmektedir.



Resim 1.2: DC motor


DA Motorlarnda Uyartm

Doru akm motorlarnn almas iin endktrde manyetik alan bulunmas ve endviden
akm gemesi gerekir. Endktre doru akm uygulandnda manyetik alan yani mknatsiyet
oluturmaktadr. Doru akm motorunun endktr sargsnn manyetik alan oluturmak iin
dardan ektii akma uyartm akm denir. Endktr sargsnn uyartm geriliminin ka volt
olaca motor etiketi zerinde belirtilir.







3.1. alma Prensipleri

Doru akm motoru, doru akm elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren elektrik
makinesidir. Doru akm motorlarnn almasn daha iyi anlamak iin nce alma
prensiplerini grelim.

3.1.1. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan iindeki durumu

Manyetik alan iinde hareket eden bir iletken zerinde e.m.k. indklendiini ve bu e. m. k. ten
dolay devreden bir akm getiini dinamolar konusunda grdk. imdi bu durumun tersini
inceleyelim: Manyetik alan iinde bulunan bir iletkenden akm geerse ne olur?

ekil 3.1: inden Akm Geen letkenin alan tarafndan itilmesi

ekil: 3.1 de grld gibi N - S mknats kutupla arasna bir b iletkeni koyalm ve ularn
doru akm kaynana balayalm. letkenden akm getiinde, iletkenin hareket ettii
grlr. letken, manyetik alan etkisi dna ktnda hareket durur. Manyetik alan iindeki
iletkenin itilme yn, iinden gecen akmn ve manyetik alann ynne baldr. letkenin
hareket yonu, sol el kural ile bulunur.













3.1.1.1. Sol el kural


ekil 1.11: Sol el kural

Sol el, drt parmak birbirine birletirilerek iyice itilir. Bu durumda kuvvet izgileri avu
iinden girecek ve bitiik drt parmak iletkenden gecen akm ynn gsterecek ekilde
tutulursa; ba parmak iletkenin hareket ynn gsterir. letkenin alan tarafndan itilmesi
olay u ekilde aklanabilir: letken iinden gecen akm, iletken etrafnda bir alan oluturur.
Kutuplar arasnda ve iletken etrafnda oluan bu alan, ekil 3.2-ada grld gibi, sol tarafta
ana alana ters, sada ise ana alan kuvvetlendirecek yndedir. Bunun sonucu kutup alan ekil
3.2-bdeki durumu alr. Bu durumda alan, iletken zerinde itici bir kuvvet etkisi yapar ve
iletkeni alann dna doru iter.



ekil 3.2 : Manyetik alan iindeki iletkenin durumu

letkenin iinden gecen akmn yn sabit kalmak art ile manyetik alann yn deitirilecek
olursa, iletkenin hareket yn deiir (ekil 3.2 c). Manyetik alann ynn sabit tutup,
iletkenden gecen akmn ynn deitirirsek hareket yn gene deiir (ekil 3.2 d).