Sancti Thomae de Aquino - De Principiis Naturae

ad fratrem Sylvestrum
CAPUT 1
[69878] De principiis naturae, cap. 1
Nota quod quoddam potest esse licet non sit, quoddam vero est.
Illud quod potest esse dicitur esse potentia; illud quod iam est,
dicitur esse actu. Sed duple est esse! scilicet esse essentiale rei,
sive su"stantiale ut #ominem esse, et #oc est esse simpliciter. $st
autem aliud esse accidentale, ut #ominem esse al"um, et #oc est
esse aliquid. %d utrumque esse est aliquid in potentia. %liquid enim
est in potentia ut sit #omo, ut sperma et san&uis menstruus; aliquid
est in potentia ut sit al"um, ut #omo. 'am illud quod est in potentia
ad esse su"stantiale, quam illud quod est in potentia ad esse
accidentale, potest dici materia, sicut sperma #ominis, et #omo
al"edinis. Sed in #oc di(ert! quia materia quae est in potentia ad
esse su"stantiale, dicitur materia e qua; quae autem est in potentia
ad esse accidentale, dicitur materia in qua. Item, proprie loquendo,
quod est in potentia ad esse accidentale dicitur su"iectum, quod
vero est in potentia ad esse su"stantiale, dicitur proprie materia.
)uod autem illud quod est in potentia ad esse accidentale dicatur
su"iectum, si&num est quia; dicuntur esse accidentia in su"iecto,
non autem quod *orma su"stantialis sit in su"iecto. $t secundum #oc
di(ert materia a su"iecto! quia su"iectum est quod non #a"et esse
e eo quod advenit, sed per se #a"et esse completum, sicut #omo
non #a"et esse a" al"edine. Sed materia #a"et esse e eo quod ei
advenit, quia de se #a"et esse incompletum. +nde, simpliciter
loquendo, *orma dat esse materiae, sed su"iectum accidenti, licet
aliquando unum sumatur pro altero scilicet materia pro su"iecto, et
e converso. Sicut autem omne quod est in potentia potest dici
materia, ita omne a quo aliquid #a"et esse, quodcumque esse sit
sive su"stantiale, sive accidentale, potest dici *orma; sicut #omo
cum sit potentia al"us, ,t actu al"us, per al"edinem et sperma, cum
sit potentia #omo, ,t actu #omo per animam. $t quia *orma *acit
esse in actu, ideo *orma dicitur esse actus. )uod autem *acit actu
esse su"stantiale, est *orma su"stantialis, et quod *acit actu esse
accidentale, dicitur *orma accidentalis. $t quia &eneratio est motus
ad *ormam, duplici *ormae respondet duple &eneratio! *ormae
su"stantiali respondet &eneratio simpliciter; *ormae vero accidentali
&eneratio secundum quid. )uando enim introducitur *orma
su"stantialis, dicitur aliquid ,eri simpliciter. )uando autem
introducitur *orma accidentalis, non dicitur aliquid ,eri simpliciter,
sed ,eri #oc; sicut quando #omo ,t al"us, non dicimus simpliciter
#ominem ,eri vel &enerari, sed ,eri vel &enerari al"um. $t #uic
duplici &enerationi respondet duple corruptio, scilicet simpliciter, et
secundum quid. -eneratio vero et corruptio simpliciter non sunt nisi
in &enere su"stantiae; sed &eneratio et corruptio secundum quid
sunt in aliis &eneri"us. $t quia &eneratio est quaedam mutatio de
non esse vel ente ad esse vel ens, e converso autem corruptio de"et
esse de esse ad non esse, non e quoli"et non esse ,t &eneratio,
sed e non ente quod est ens in potentia; sicut idolum e cupro, ad
quod idolum est .cuprum/ in potentia, non in actu. %d #oc er&o quod
sit &eneratio, tria requiruntur! scilicet ens potentia, quod est
materia; et non esse actu, quod est privatio; et id per quod ,t actu,
scilicet *orma. Sicut quando e cupro ,t idolum, cuprum quod est
potentia ad *ormam idoli, est materia; #oc autem quod est
in,&uratum sive indispositum, dicitur privatio; ,&ura autem a qua
dicitur idolum, est *orma, non autem su"stantialis quia cuprum ante
adventum *ormae seu ,&urae #a"et esse in actu, et eius esse non
dependet a" illa ,&ura; sed est *orma accidentalis. 0mnes enim
*ormae arti,ciales sunt accidentales. %rs enim non operatur nisi
supra id quod iam constitutum est in esse per*ecto a natura.
CAPUT 2
[69879] De principiis naturae, cap. 1
Sunt i&itur tria principia naturae, scilicet materia, *orma et privatio;
quorum alterum, scilicet *orma, est id ad quod est &eneratio; alia
duo sunt e parte eius e quo est &eneratio. +nde materia et
privatio sunt idem su"iecto, sed di(erunt ratione. Illud enim idem
quod est aes est in,&uratum ante adventum *ormae; sed e alia
ratione dicitur aes, et e alia in,&uratum. +nde privatio dicitur esse
principium non per se, sed per accidens, quia scilicet concidit cum
materia; sicut dicimus quod #oc est per accidens! medicus aedi,cat!
non enim e eo quod medicus, sed e eo quod aedi,cator, quod
concidit medico in uno su"iecto. Sed duple est accidens! scilicet
necessarium, quod non separatur a re, ut risi"ile #ominis; et non
necessarium, quod separatur, ut al"um a" #omine. +nde, licet
privatio sit principium per accidens, non sequitur quod non sit
necessarium ad &enerationem, quia materia a privatione non
denudatur; inquantum enim est su" una *orma, #a"et privationem
alterius, et e converso, sicut in i&ne est privatio aeris, et in aere
privatio i&nis. $t sciendum, quod cum &eneratio sit e non esse, non
dicimus quod ne&atio sit principium, sed privatio, quia ne&atio non
determinat si"i su"iectum. Non videt enim potest dici etiam de non
enti"us, ut 2#imaera non videt; et iterum de enti"us quae non nata
sunt #a"ere visum, sicut de lapidi"us. Sed privatio non dicitur nisi de
determinato su"iecto, in quo scilicet natus est ,eri #a"itus; sicut
caecitas non dicitur nisi de #is quae sunt nata videre. $t quia
&eneratio non ,t e non ente simpliciter, sed e non ente quod est
in aliquo su"iecto, et non in quoli"et, sed in determinato .non enim
e quoli"et non i&ne ,t i&nis, sed e tali non i&ne, circa quod nata sit
,eri *orma i&nis/, ideo dicitur quod privatio est principium. Sed in
#oc di(ert a" aliis, quia alia sunt principia et in esse et in ,eri. %d
#oc enim quod ,at idolum, oportet quod sit aes, et quod ultima sit
,&ura idoli; et iterum, quando iam idolum est oportet #aec duo esse.
Sed privatio est principium in ,eri et non in esse! quia dum ,t
idolum, oportet quod non sit idolum. Si enim esset, non ,eret, quia
quod ,t non est, nisi in successivis. Sed e quo iam idolum est, non
est i"i privatio idoli, quia a3rmatio et ne&atio non sunt simul,
similiter nec privatio et #a"itus. Item privatio est principium per
accidens, ut supra epositum est, alia duo sunt principia per se. $
dictis i&itur patet quod materia di(ert a *orma et a privatione
secundum rationem. 4ateria enim est id in quo intelli&itur *orma et
privatio! sicut in cupro intelli&itur ,&ura et in,&uratum. )uandoque
quidem materia nominatur cum privatione, quandoque sine
privatione! sicut aes, cum sit materia idoli, non importat
privationem, quia e #oc quod dico aes, non intelli&itur indispositum
seu in,&uratum, sed *arina, cum sit materia respectu panis, importat
in se privationem *ormae panis, quia e #oc quod dico *arinam,
si&ni,catur indispositio sive inordinatio opposita *ormae panis. $t
quia in &eneratione materia sive su"iectum permanet, privatio vero
non, neque compositum e materia et privatione, ideo materia quae
non importat privationem, est permanens! quae autem importat, est
transiens. Sed sciendum, quod quaedam materia #a"et
compositionem *ormae! sicut aes, cum sit materia respectu idoli,
ipsum tamen aes est compositum e materia et *orma; et ideo aes
non dicitur materia prima, quia #a"et materiam. Ipsa autem materia
quae intelli&itur sine quali"et *orma et privatione, sed su"iecta
*ormae et privationi, dicitur materia prima, propter #oc quod ante
ipsam non est alia materia. $t #oc etiam dicitur 5le. $t quia omnis
de,nitio et omnis co&nitio est per *ormam, ideo materia prima per
se non potest co&nosci vel de,niri sed per comparationem ut dicatur
quod illud est materia prima, quod #oc modo se #a"et ad omnes
*ormas et privationes sicut aes ad idolum et in,&uratum. $t #aec
dicitur simpliciter prima. 6otest etiam aliquid dici materia prima
respectu alicuius &eneris, sicut aqua est materia liqua"ilium. Non
tamen est prima simpliciter, quia est composita e materia et *orma,
unde #a"et materiam priorem. $t sciendum quod materia prima, et
etiam *orma, non &eneratur neque corrumpitur, quia omnis
&eneratio est ad aliquid e aliquo. Id autem e quo est &eneratio, est
materia; id ad quod est *orma. Si i&itur materia vel *orma
&eneraretur, materiae esset materia, et *ormae *orma, in in,nitum.
+nde &eneratio non est nisi compositi, proprie loquendo. Sciendum
est etiam, quod materia prima dicitur una numero in omni"us. Sed
unum numero dicitur duo"us modis! scilicet quod #a"et unam
*ormam determinatam in numero, sicut Socrates! et #oc modo
materia prima non dicitur unum numero, cum in se non #a"eat
aliquam *ormam. Dicitur etiam aliquid unum numero, quia est sine
dispositioni"us quae *aciunt di(erre secundum numerum! et #oc
modo dicitur materia prima unum numero, quia intelli&itur sine
omni"us dispositioni"us a qui"us est di(erentia in numero. $t
sciendum quod licet materia non #a"eat in sua natura aliquam
*ormam vel privationem, sicut in ratione aeris neque est ,&uratum
neque in,&uratum; tamen nunquam denudatur a *orma et
privatione! quandoque enim est su" una *orma, quandoque su" alia.
Sed per se nunquam potest esse, quia cum in ratione sua non
#a"eat aliquam *ormam, non #a"et esse in actu, cum esse in actu
non sit nisi a *orma, sed est solum in potentia. $t ideo quicquid est
actu, non potest dici materia prima.
CAPUT
[69887] De principiis naturae, cap. 8
$ dictis i&itur patet tria esse naturae principia scilicet materia,
*orma et privatio. Sed #aec non sunt su3cientia ad &enerationem.
)uod enim est in potentia, non potest se reducere ad actum! sicut
cuprum quod est potentia idolum, non *acit se idolum, sed indi&et
operante, qui *ormam idoli etra#at de potentia in actum. 9orma
etiam non etra#eret se de potentia in actum .et loquor de *orma
&enerati, quam diimus esse terminum &enerationis/; *orma enim
non est nisi in *acto esse! quod autem operatur est in ,eri, idest
dum res ,t. 0portet er&o praeter materiam et *ormam esse aliquod
principium quod a&at, et #oc dicitur esse e3ciens, vel movens, vel
a&ens, vel unde est principium motus. $t quia, ut dicit %ristoteles in
secundo 4etap#., omne quod a&it, non a&it nisi intendendo aliquid,
oportet esse aliud quartum, id scilicet quod intenditur a" operante!
et #oc dicitur ,nis. $t sciendum, quod omne a&ens tam naturale
quam voluntarium intendit ,nem, non tamen sequitur quod omne
a&ens co&noscat ,nem, vel deli"eret de ,ne. 2o&noscere enim
,nem est necessarium in #is quorum actiones non sunt
determinatae, sed se #a"ent ad opposita, sicut se #a"ent a&entia
voluntaria; et ideo oportet quod co&noscant ,nem per quem suas
actiones determinent. Sed in a&enti"us naturali"us sunt actiones
determinatae! unde non est necessarium eli&ere ea quae sunt ad
,nem. $t ponit eemplum %vicenna de cit#araedo quem non oportet
de quali"et percussione c#ordarum deli"erare, cum percussiones
sint determinatae apud ipsum; alioquin esset inter percussiones
mora, quod esset a"sonum. 4a&is autem videtur de operante
voluntarie quod deli"eret, quam de a&ente naturali. $t ita patet per
locum a maiori, quod possi"ile est a&ens naturale sine deli"eratione
intendere ,nem! et #oc intendere ni#il aliud erat quam #a"ere
naturalem inclinationem ad aliquid. $ dictis er&o patet, quod sunt
quatuor causae! scilicet materialis, e3ciens, *ormalis et ,nalis. :icet
autem principium et causa dicantur converti"iliter, ut dicitur in
quinto 4etap#., tamen %ristoteles in :i". 6#5sic., ponit quatuor
causas et tria principia. 2ausas autem accipit tam pro etrinsecis
quam pro intrinsecis. 4ateria et *orma dicuntur intrinsecae rei, eo
quod sunt partes constituentes rem; e3ciens et ,nalis dicuntur
etrinsecae, quia sunt etra rem. Sed principia accipit solum causas
intrinsecas. 6rivatio autem non nominatur inter causas, quia est
principium per accidens, ut dictum est. $t cum dicimus quatuor
causas, intelli&imus de causis per se, ad quas tamen causae per
accidens reducuntur, quia omne quod est per accidens, reducitur ad
id quod est per se. Sed licet principia ponat %ristoteles pro causis
intrinsecis in primo 6#5sic., tamen, ut dicitur in undecimo 4etap#.,
principium dicitur proprie de causis etrinsecis, elementum de
causis quae sunt partes rei, idest de causis intrinsecis, causa dicitur
de utrisque. 'amen aliquando unum ponitur pro altero. 0mnis enim
causa potest dici principium, et omne principium causa. Sed tamen
causa videtur addere supra principium communiter dictum, quia id
quod est primum, sive consequatur esse posterius sive non, potest
dici principium, sicut *a"er dicitur principium cultelli, ut e eius
operatione est esse cultelli. Sed quando aliquid movetur de
ni&redine ad al"edinem, dicitur quod ni&rum est principium illius
motus; et universaliter omne id a quo incipit esse motus dicitur
principium! tamen ni&redo non est id e quo consequatur esse
al"edo. Sed causa solum dicitur de illo primo e quo consequitur
esse posterioris! unde dicitur quod causa est e cuius esse sequitur
aliud. $t ideo illud primum a quo incipit esse motus, non potest dici
causa per se etsi dicatur principium! et propter #oc privatio ponitur
inter principia, et non inter causas, quia privatio est id a quo incipit
&eneratio. Sed potest etiam dici causa per accidens, inquantum
concidit materiae, ut supra epositum est. $lementum vero non
dicitur proprie nisi de causis e qui"us est compositio rei, quae
proprie sunt materiales. $t iterum non de quali"et causa materiali,
sed de illa e qua est prima compositio! sicut nec mem"ra elementa
sunt #ominis, quia mem"ra etiam sunt composita e aliis; sed
dicimus quod terra et aqua sunt elementa, quia #aec non
componuntur e aliis corpori"us, sed e ipsis est prima compositio
corporum naturalium. +nde %ristoteles in quinto 4etap#. dicit quod
elementum est id e quo componitur res primo, et est in ea, et non
dividitur secundum *ormam. $positio primae particulae, e quo
componitur res primo, patet per ea quae diimus. Secunda particula,
scilicet et est in ea, ponitur ad di(erentiam illius materiae quae e
toto corrumpitur per &enerationem! sicut panis est materia
san&uinis, sed non &eneratur san&uis nisi corrumpatur panis; unde
panis non remanet in san&uine! unde non potest dici panis
elementum san&uinis. Sed elementa oportet aliquo modo manere,
cum non corrumpantur, ut dicitur in li"ro de -ener. 'ertia particula,
scilicet et non dividitur secundum *ormam, ponitur ad di(erentiam
eorum scilicet quae #a"ent partes diversas in *orma, idest in specie,
sicut manus, cuius partes sunt caro et ossa, quae di(erunt
secundum speciem. Sed elementum non dividitur in partes diversas
secundum speciem, sicut aqua, cuius quaeli"et pars est aqua. Non
enim oportet ad esse elementi ut non dividatur secundum
quantitatem, sed su3cit si non dividatur secundum speciem! et si
etiam non dividatur, dicitur elementum, sicut litterae dicuntur
elementa dictionum. 6atet i&itur quod principium quodam modo in
plus #a"et se quam causa; et causa in plus quam elementum. $t #oc
est quod dicit 2ommentator in quinto 4etap#.
CAPUT !
[69881] De principiis naturae, cap. ;
<iso i&itur quod quatuor sunt causarum &enera, sciendum est quod
non est impossi"ile quod idem #a"eat plures causas! ut idolum cuius
causa est cuprum et arti*e, sed arti*e ut e3ciens, cuprum ut
materia. Non autem est impossi"ile ut idem sit causa contrariorum!
sicut &u"ernator est causa salutis navis et su"mersionis, sed #uius
per a"sentiam, illius quidem per praesentiam. Sciendum est etiam
quod possi"ile est ut aliquid idem sit causa et causatum respectu
eiusdem, sed diversimode! ut deam"ulatio est causa sanitatis ut
e3ciens, sed sanitas est causa deam"ulationis ut ,nis! deam"ulatio
enim est aliquando propter sanitatem. $t etiam corpus est materia
animae, anima vero est *orma corporis. $3ciens enim dicitur causa
respectu ,nis, cum ,nis non sit in actu nisi per operationem a&entis!
sed ,nis dicitur causa e3cientis, cum non operetur nisi per
intentionem ,nis. +nde e3ciens est causa illius quod est ,nis! ut sit
sanitas; non tamen *acit ,nem esse ,nem, et ita non est causa
causalitatis ,nis, idest non *acit ,nem esse ,nalem! sicut medicus
*acit sanitatem esse in actu, non tamen *acit quod sanitas sit ,nis.
9inis autem non est causa illius quod est e3ciens, sed est causa ut
e3ciens sit e3ciens! sanitas enim non *acit medicum esse medicum
.et dico sanitatem quae ,t operante medico/, sed *acit ut medicus
sit e3ciens. +nde ,nis est causa causalitatis e3cientis, quia *acit
e3ciens esse e3ciens! similiter *acit materiam esse materiam, et
*ormam esse *ormam, cum materia non suscipiat *ormam nisi per
,nem, et *orma non per,ciat materiam nisi per ,nem. +nde dicitur
quod ,nis est causa causarum, quia est causa causalitatis in
omni"us causis. 4ateria enim dicitur causa *ormae, inquantum
*orma non est nisi in materia; et similiter *orma est causa materiae,
inquantum materia non #a"et esse in actu nisi per *ormam. 4ateria
enim et *orma dicuntur relative ad invicem, ut dicitur in secundo
p#5sicorum. Dicuntur enim ad compositum sicut partes ad totum, et
simple ad compositum. Sed quia omnis causa, inquantum est
causa, naturaliter prior est causato, sciendum quod prius dicitur
duo"us modis, ut dicit %ristoteles in decimoseto de %nimal.; per
quorum diversitatem potest aliquid dici prius et posterius respectu
eiusdem, et causa et causatum. Dicitur enim aliquid prius altero
&eneratione et tempore, et iterum in su"stantia et complemento.
2um er&o naturae operatio procedat a" imper*ecto ad per*ectum, et
a" incompleto ad completum, imper*ectum est prius per*ecto,
secundum &enerationem et tempus, sed per*ectum est prius in
complemento! sicut potest dici quod vir est ante puerum in
su"stantia et complemento, sed puer est ante virum &eneratione et
tempore. Sed licet in re"us &enera"ili"us imper*ectum sit prius
per*ecto, et potentia prior actu, considerando in aliquo eodem quod
prius est imper*ectum quam per*ectum, et in potentia quam in actu,
simpliciter tamen loquendo, oportet actum et per*ectum prius esse!
quia quod reducit potentiam ad actum, actu est, et quod per,cit
imper*ectum, per*ectum est. 4ateria quidem est prior *orma
&eneratione et tempore! prius enim est cui advenit, quam quod
advenit. 9orma vero est prior materia per*ectione, quia materia non
#a"et esse completum nisi per *ormam. Similiter e3ciens prior est
,ne &eneratione et tempore, cum a" e3ciente ,at motus ad ,nem;
sed ,nis est prior e3ciente inquantum est e3ciens, in su"stantia et
complemento, cum actio e3cientis non compleatur nisi per ,nem.
I&itur istae duae causae, scilicet materia et e3ciens, sunt prius per
viam &enerationis; sed *orma et ,nis sunt prius per viam
per*ectionis. $t notandum quod duple est necessitas! scilicet
necessitas a"soluta et necessitas conditionalis. Necessitas quidem
a"soluta est quae procedit a causis priori"us in viam &enerationis,
quae sunt materia et e3ciens! sicut necessitas mortis quae provenit
e materia et e dispositione contrariorum componentium; et #aec
dicitur a"soluta quia non #a"et impedimentum. =aec etiam dicitur
necessitas materiae. Necessitas autem conditionalis procedit a
causis posteriori"us in &eneratione, scilicet a *orma et ,ne! sicut
dicimus quod necessarium est esse conceptionem, si de"eat
&enerari #omo; et ista est conditionalis, quia #anc mulierem
concipere non est necessarium simpliciter, sed su" conditione, si
de"eat &enerari #omo. $t #aec dicitur necessitas ,nis. $t est
sciendum quod tres causae possunt incidere in unum, scilicet *orma,
,nis, et e3ciens! sicut patet in &eneratione i&nis. I&nis enim &enerat
i&nem, er&o i&nis est causa e3ciens inquantum &enerat; et iterum
i&nis est *orma inquantum *acit esse actu quod prius erat potentia;
et iterum est, ,nis inquantum est intentum a" a&ente et inquantum
terminantur ad ipsum operationes ipsius a&entis. Sed duple est
,nis, scilicet ,nis &enerationis, et ,nis rei &eneratae! sicut patet in
&eneratione cultelli. 9orma enim cultelli est ,nis &enerationis; sed
incidere, quod est operatio cultelli, est ,nis ipsius &enerati, scilicet
cultelli. 9inis autem &enerationis concidit e dua"us dictis causis
aliquando, scilicet quando ,t &eneratio a simili in specie, sicut #omo
&enerat #ominem, et oliva olivam! quod non potest intelli&i de ,ne
rei &eneratae. Sciendum autem quod ,nis incidit cum *orma in idem
numero, quia illud idem in numero quod est *orma &enerati est ,nis
&enerationis. Sed cum e3ciente non incidit in idem numero, sed in
idem specie. Impossi"ile est enim ut *aciens et *actum sint idem
numero, sed possunt esse idem specie! ut quando #omo &enerat
#ominem, #omo &enerans et &eneratus sunt diversa in numero sed
idem in specie. 4ateria autem non concidit cum aliis, quia materia,
e eo quod est ens in potentia, #a"et rationem imper*ecti, sed aliae
causae cum sint actu, #a"ent rationem per*ecti; per*ectum autem et
imper*ectum non concidunt in idem.
CAPUT "
[69881] De principiis naturae, cap. >
<iso i&itur quod sint quatuor causae, scilicet e3ciens, materialis,
*ormalis et ,nalis, sciendum est quod quaeli"et istarum causarum
dividitur multis modis. Dicitur enim aliquid causa per prius, et aliquid
per posterius, sicut dicimus quod ars et medicus sunt causa
sanitatis! sed ars est causa per prius, et medicus per posterius; et
similiter in causa *ormali, et in aliis causis. $t nota quod semper
de"emus reducere quaestionem ad primam causam, ut si quaeratur!
quare est iste sanus? Dicendum est! quia medicus sanavit et iterum,
quare medicus sanavit propter artem sanandi quam #a"et.
Sciendum est quod idem est dictu causa propinqua quod causa
posterior, et causa remota quod causa prior. +nde istae duae
divisiones causarum! alia per prius, alia per posterius; et causarum
alia remota, alia propinqua, idem si&ni,cant. =oc autem
o"servandum est, quod semper illud quod universalius est, causa
remota dicitur, quod autem specialius, causa propinqua! sicut
dicimus quod *orma #ominis propinqua est sua de,nitio, scilicet
animal rationale mortale, sed animal est ma&is remota, et iterum
su"stantia remotior est. 0mnia enim superiora sunt *ormae
in*eriorum. $t similiter materia idoli propinqua est cuprum, sed
remota est metallum, et iterum remotius corpus. Item causarum alia
est per se, alia per accidens. 2ausa per se dicitur causa alicuius rei
inquantum #uiusmodi, sicut aedi,cator est causa domus, et li&num
materia scamni. 2ausa per accidens est illa quae accidit causae per
se, sicut cum dicimus &rammaticus aedi,cat. -rammaticus enim
dicitur causa aedi,cationis per accidens, non enim inquantum
&rammaticus, sed inquantum accidit aedi,catori. $t similiter est in
aliis causis. Item causarum quaedam est simple, et quaedam
composita. Simple causa dicitur quando solum dicitur causa illud
quod per se est causa, vel etiam solum illud quod est per accidens!
sicut si dicamus aedi,catorem esse causam domus, et similiter si
dicamus medicum esse causam domus. 2omposita autem dicitur
quando utrumque dicitur causa, ut si dicamus! aedi,cator medicus
est causa domus. 6otest etiam dici causa simple, secundum quod
eponit %vicenna, illud quod sine adiunctione alterius est causa,
sicut cuprum idoli, sine adiunctione enim alterius materiae e cupro
,t idolum; et sicut dicitur quod medicus *acit sanitatem, vel quod
i&nis cale*acit. 2omposita autem causa est, quando oportet plura
advenire ad #oc quod sit causa! sicut unus #omo non est causa
motus navis, sed multi; et sicut unus lapis non est materia domus,
sed multi. Item causarum quaedam est actu, quaedam potentia.
2ausa in actu est quae actu causat rem, sicut aedi,cator cum
aedi,cat, vel cuprum cum e eo est idolum. 2ausa autem in potentia
est quae licet non causet rem in actu, tamen potest causare! ut
aedi,cator, dum non aedi,cat. $t sciendum quod loquendo de causis
in actu, necessarium est causam et causatum simul esse, ita quod si
unum sit, et alterum. Si enim est aedi,cator in actu, oportet quod
aedi,cet; et si sit aedi,catio in actu, oportet quod sit aedi,cator in
actu. Sed #oc non est necessarium in causis quae sunt solum in
potentia. Sciendum est autem quod causa universalis comparatur
causato universali, causa vero sin&ularis comparatur causato
sin&ulari! sicut dicimus quod aedi,cator est causa domus, et #ic
aedi,cator #uius domus.
CAPUT #
[69888] De principiis naturae, cap. 6
Sciendum est etiam quod loquendo de principiis intrinsecis, scilicet
materia et *orma, secundum convenientiam principiatorum et
di(erentiam est convenientia et di(erentia principiorum! quaedam
enim sunt idem numero, sicut Socrates et #ic #omo demonstrato
Socrate; quaedam sunt diversa numero et sunt idem in specie, ut
Socrates et 6lato, qui, licet conveniant in specie #umana, tamen
di(erunt numero. )uaedam autem di(erunt specie, sed sunt idem
&enere, sicut #omo et asinus conveniunt in &enere animalis;
quaedam autem sunt diversa in &enere, sed sunt idem solum
secundum analo&iam, sicut su"stantia et quantitas, quae non
conveniunt in aliquo &enere, sed conveniunt solum secundum
analo&iam! conveniunt enim in eo solum quod est ens. $ns autem
non est &enus, quia non praedicatur univoce, sed analo&ice. %d
#uius intelli&entiam sciendum est, quod tripliciter aliquid praedicatur
de pluri"us! univoce, aequivoce et analo&ice. +nivoce praedicatur
quod praedicatur secundum idem nomen et secundum rationem
eamdem, idest de,nitionem, sicut animal praedicatur de #omine et
de asino. +trumque enim dicitur animal, et utrumque est su"stantia
animata sensi"ilis, quod est de,nitio animalis. %equivoce
praedicatur, quod praedicatur de aliqui"us secundum idem nomen,
et secundum diversam rationem! sicut canis dicitur de latra"ili et de
caelesti, quae conveniunt solum in nomine, et non in de,nitione sive
si&ni,catione! id enim quod si&ni,catur per nomen, est de,nitio,
sicut dicitur in quarto 4etap#. %nalo&ice dicitur praedicari, quod
praedicatur de pluri"us quorum rationes diversae sunt sed
attri"uuntur uni alicui eidem! sicut sanum dicitur de corpore
animalis et de urina et de potione, sed non e toto idem si&ni,cat in
omni"us. Dicitur enim de urina ut de si&no sanitatis, de corpore ut
de su"iecto, de potione ut de causa; sed tamen omnes istae
rationes attri"uuntur uni ,ni, scilicet sanitati. %liquando enim ea
quae conveniunt secundum analo&iam, id est in proportione vel
comparatione vel convenientia, attri"uuntur uni ,ni, sicut patet in
praedicto eemplo; aliquando uni a&enti, sicut medicus dicitur et de
eo qui operatur per artem et de eo qui operatur sine arte, ut vetula,
et etiam de instrumentis, sed per attri"utionem ad unum a&ens,
quod est medicina; aliquando autem per attri"utionem ad unum
su"iectum, sicut ens dicitur de su"stantia, de qualitate et quantitate
et aliis praedicamentis. Non enim e toto est eadem ratio qua
su"stantia est ens, et quantitas, et alia, sed omnia dicuntur e eo
quod attri"uuntur su"stantiae, quod est su"iectum aliorum. $t ideo
ens dicitur per prius de su"stantia, et per posterius de aliis. $t ideo
ens non est &enus su"stantiae et quantitatis, quia nullum &enus
praedicatur per prius et posterius de suis specie"us, sed praedicatur
analo&ice. $t #oc est quod diimus quod su"stantia et quantitas
di(erunt &enere, sed sunt idem analo&ia. $orum i&itur quae sunt
idem numero, *orma et materia sunt idem numero, ut 'ullii et
2iceronis. $orum autem quae sunt idem in specie diversa numero,
etiam materia et *orma non est eadem numero, sed specie, sicut
Socratis et 6latonis. $t similiter eorum quae sunt idem &enere, et
principia sunt idem &enere! ut anima et corpus asini et equi di(erunt
specie, sed sunt idem &enere. $t similiter eorum quae conveniunt
secundum analo&iam tantum, principia sunt eadem secundum
analo&iam tantum, sive proportionem. 4ateria enim et *orma et
privatio, sive potentia et actus, sunt principia su"stantiae et aliorum
&enerum. 'amen materia su"stantiae et quantitatis, et similiter
*orma et privatio di(erunt &enere, sed conveniunt solum secundum
proportionem in #oc quod, sicut se #a"et materia su"stantiae ad
su"stantiam in ratione materiae, ita se #a"et materia quantitatis ad
quantitatem. Sicut tamen su"stantia est causa ceterorum, ita
principia su"stantiae sunt principia omnium aliorum.