Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 22.

SaYI, 2011, 157-189

DEMiRDEN LEBLEBi: GiRiT*
AYV ALIK' A GiRiT MUBADiLLERi
Elif Y Ilmaz
Ozet: Makalede 1923'te Tiirk-Yunan Niifus Miibadelesinin ardmdan
Ayvahk'ta sorunlar ele ahnacaktlr. Makalede oncelikle Ayvahk ve
Girit'in tarihi klsaca ozetlenecektir. Ayvahk'm seryilmesinin nedeni miibadele
oncesinde kasabamn niifusunun tamamen Rumlardan Makalede
ozellikle Girit miibadilleri ele ahnmaktadlr ryiinkii miibadele sonrasmda Ayvahk'ta
yeni toplumsal yaplya uyum saglamada en ryok zorluk ryeken onlar
Midilli ve Girit miibadillerinin birlikte hareket etmeleri, birbirlerinden klZ ahp
vermeleri ve kendilerini 'Ayvahk'm yerlisi' olarak tannniamalan da
sorunlar
Anahtar Kelimeler: Niifus miibadelesi, zorunlu gory, miibadil, kimlik, kiiltiir
Iron Chickpeas: Crete
Cretan Immigrants Who Were Setteled in Ayvalik
Summary: This article focuses on the problems which occurred in Ayvalik
following the Population Exchanges of 1923 between Turkey and Greece.
Primarily, the history of Ayvahk and Crete will be summarized in the article.
Ayvahk was chosen as a subject since almost its all population was Greek prior to
the population exchange. The article focuses on the refugees of Crete, who lived
extreme diffuculties in the adaptation to the new social structure. Serious
problems occurred when different refugee groups (from My tiline and Crete) tried
to unite as a single group, act and react together, inter-marry or consider
themselves as natives of Ayvahk.
Key Words: Population exchange, forced migration, emigrant, identity, culture.
Girit leblebisi, Ayvahk'ta halen varhgml siirdiiren lezzetlerden biridir. Deniz suyuyla Islatdan nohutlann
harh iizerine bir sac;: kazanda saatlerce klzdmlan ince deniz kumunun ic;:erisinde
kavrulmaslyla elde edilen bu leblebinin en onemli ozelligi, sanki sert olmasldlr.
boyle bir ismin verilmesinin nedeni ise Osmanh Imparatorlugu'nun defalarca
sonuc;:lanan ardmdan Girit'i fethetmesi; Osmanh hakimiyeti doneminde ise
slk slk isyanlar nedeniyle adada huzur ve giivenin saglanmasmm giic;:liigiine atlfla bulunmaktlr.
Adadan gel en miibadiller ic;:in ise Girit, farkh sosyo-kiiltiirel ozellikleri nedeniyle yerli halk ve farkh
miibadil glUplanyla geciktiren ve yeni toplumsal yaplya uyumlan111 bir
cografyadlr. bir Girit, leblebisi gibi yenilip yutulmasl zorlu; ancak, tiim zorluklanna
vazgec;:i1mezdir.
Yard. Doc;:. Dr. Mimar Sinan GUzel Sanatlar Univ. Fen Edebiyat Fak. Sosyoloji Bol.
158 ElifYllmaz
Girit, 395'te Roma imparatorlugu'nun parc;:alanmaslyla meydana gelen Dogu
Roma imparatorlugu'nun merkezi ve ilerki yUzYlllarda da, Bizans'lll ileri
karakollanndan biri olarak tarihte yerini 961' de Bizanshlar,
imparatorlan Nikephoros Phokas zamanlllda adaYl ele 1204'te
Dorduncu Hac;:h seferiyle Bizans imparatorlugu, Latinlerce fethedilince Girit,
Bonifacio Monferrato'nun payllla 0 da 238 kilo saf
adaYl V enediklilere
Osmanh imparatorlugu, 1342'den itibaren slraslyla 1469, 1538, 1567 ve
1571 'de Girit Adasllll fethetmeye ancak
1645'de Osmanh imparatorlugunun Venediklilere oldugu
Girit'i tiimu ile fethetme harekah onceleri sadece Hanya ve Rethiffi110
gibi kurulan Tiirk hakimiyeti, zaman ic;:inde Kandiye tum
adaya 24 yll, 4 ay 16 gUn suren sonucunda Venedikliler daha
fazla direnemeyerek teslim ve 27 Eyliil 1669'da Kandiye'ninde
fethedilmesiyle Girit tamamen Turk hakimiyetine 1675 'te Girit'in
idaresi Kandiye, Hanya, Resmo olarak uc;: sancaga Tiirkler, Girit'in
topraklarllllll uretimin artmasl, ticaret ve zanaatlll ic;:in
adaya c;:iftc;:i ve esnaf Turk aileleri camiler, medreseler, kopriiler,
kiituphaneler, yaparak adaYl yeni imar Ada
denizcilik ve ticaret baklmllldan c;:ok oldugu ic;:in, 0 zaman Turk
hakimiyetinde olan Yunanistan'dan birc;:ok Yunanh da gelip adaya
Girit, Turk yonetiminde
8 MaYls 1828'de Rusya'nlll Osmanhlara ilan ettigi sonucunda 1830
ylllllda imzalanan Londra protokolu ile Batlh devletlerin himayesinde Baglmslz
Yunanistan Devleti kurulmaslmn ardllldan Yunan kralhgl Girit'i isteyince adada
ayaklanmalar 1831, 1841, 1865, 1877, 1889, 1895 ve 1897'de
adada isyanlar kimi zaman askeri gUC;: kullamlarak, kimi zaman
siyasi tavizler verilerek 1898'de adada Rusya, ingiltere, Fransa ve
italya'nlll korumaslllda bir yonetim 1908' de Girit Milli Meclisi,
Bulgaristan'lll baglffislzhgllll kazanmasl uzerine adanlll Yunanistan kralhgllla
katllmasllll kabul ve ilan 26 Temmuz 1909'da Rumlar Hanya kalesine
Ertugrul Erol Ergir, Giritli Mllstafa. Izmir: Tiikelmat A$ Yay, 2000, s. 195-199.
Handan Attar, Gezgin: GMt Kokenli lzrnirli ve lzrnir Kokenli Yllnanlzlarm Yllrt Gezileri. izmir: Ege
Oniversitesi Ege Meslek Yiiksekokulu Baslmevi, 2002, s. 125.
Ayvahk'a Girit MUbadilleri 159
Yunan bayraglm 1913'de Balkan Osmanhlar'm
yenilmesi iizerine Londra ve Girit adasl kesin olarak
Osmanll devletinden ayrlhp Yunanistan'a
1897'de Tiirk-Yunan ardmdan, muhtariyetin ilanl ve isyan
olaylanmn yarattIgl baskl sonucu once kIrsal bolgeden kazalara ve
SIgman miisliiman niifus bir siire sonra de belirli arahklarla Anadolu 'ya gOy
1760'da adada 200.000 olan miisliiman niifus 1897'de 70.000'e
Sozkonusu 137 yll iyerisinde 60.000 olan Rum niifus ise 230.000'i
1890'larm adanm niifus oranlarlm 113 islam ve 2/3
Hlristiyan iken; goriildiigii gibi 1897' de bu oran miisliimanlar
aylsmdan 113 'iin de a1tma
5
Tahmisci-zade Mehmed Macid, adada Miisliimanlann, ozellikle son donemde
baskl ve eziyetlere maruz kaldIklarml, ornegin Tiirklerin
feslerinin kaplhp YIrtilarak yerlere atIldlgml, miisliiman evlerinin kapllarmm
vurularak Tiirkliik, miisliimanhk hakkInda kaba ve yirkin kiifiir ve
tehditlerin savruldugunu, yortu giinlerinde minare aleInleri ahnarak
slkIldlgml; minarelerde ezan okuyan miiezzinlerin tutuldugunu,
kalabahk caddelerde kopek gibi hayvanlarm Mehmed, Hasan, Mustafa
isimleriyle yagnldlgml, Ramazan'da Miisliimanlara zorla iyirildigini ve
istavroz yaptmldlgml, resmi dairelerde biitiin Tiirk memurlannm
gorevlerine son verildigini, miisliimanlann zeytinlik, bag ve bahyelerinin
yagmalandlgml ve hIrslzhk vak'alanmn kasten miisliimanlann iizerine atIldlgml
anlatmaktadlr.
6
Pandalis Prevelakis ise, "Girit'te Bir Hikayesi" adh kitabmda Girit'teki
miisliimanlann durumunu anlatmaktadIr:
"Tiirlderin hayatl hakkmda az (jey biliyorum. fine de ylilarca gozlerimin
oniindeydiler ve haklarmda epey (jey duydum ve Jazla yamlmadan bunlarm birka9lm
anlatabilirim. Tiirklerden 90gunun, soylu ve onemli olanlarm etraftaki koylerde
http://www.turk-yunan.gen.tr/turkce!sorular yanitlar/girit adasLhtml, 24 Kaslm 2003 'de girildL
Niikhet Adlyeke, Osmanlt imparator/ugu ve Girit Bunaltme (1896-1908), Ankara: Tiirk Tarih
Kurumu Yaymlan, 2000, s. 264.
Sophia Koufopoulou, "Tiirkiye'de Miisliiman Giritliler: Bir Ege Toplulugunda Etnik IUmligin Yeniden
Belirlenmesi", Ege 'yi Get;:erken: 1923 Tiirk-Yunan Zorun/u Niifies Miibade/esi, Der: Renee Hirschon,
Istanbul: Istanbul Bilgi Oniversitesi Yaymlan, 2005, s. 317.
ismet Miroglu ve ilhan Tahmisci-zade Mehmed Madd Girit Hatera/arc, Istanbul: Terciiman
Yaymlan, 1977, s. 31-46.
160 ElifYilmaz
malian vardl -Turk liderlerinin Venediklilerden ele ger;irdikleri eski sipahilikler-
zeytinlilderi, bahr;eleri, baglan ve anclhk yerleri ile biiyiik sipahilikler, ve hayatlanm
ijehirden uzakta oralarda ger;iriyorlardl. Ama haremlerini -slk slk ayaklanan
Hlristiyanlar yiiziinden- Rethemno ya yerleijtirmi#erdi ve olllm ir;in her akijam,
Kapl 'nm kapatzlmasmdan once kaleye girmek zonmdaydzlar. Ertesi sabah yeniden
r;zklP gidiyorlardl. Onlln ir;in her biri kendi binek atlm besliyordll ve her akijam onlan
hepsi ser;kin, baklmh ve Arap atlyla yerli cinsin dolienmesinden elde edilmiij ve
Girit'de geliijtirilmiij cinsten klsraklanna kurulmuij, ijehre gelirken goriirdiin. BII
atlzlar saglam yaplh, bir;imli, yaglz r;ehreli, blyzldl ama sakalslz, baijlannda jes,
yaman ve ir;ine kapal1llc. 0, kalplerine r;ivi r;aklh tipten insanlardl. Elbiseleri
Hlristiyanlarmkinden jarkh degildi, yalmz temizlikleri ve zarijlikleri daha biiyiiktii.
Miisliimanla Hlristiyam ancak baijlarma bagladlklan mendilden aniardlll. Km11lzljes
takmadlklan zaman Rumlar (eskiden beri esaretlerine tuuuklan yastan) siyaIJ,
Tiirkler ise beyaz mendil baglarlardl . .. 7
"Tiirkler nesilden nesile bu yabancl topraklara davetsiz geldiklerini unlluular ve siga
siga [yavaij yavaijJ bllraslm vatan edindiler, vatanlan gibi sevdiler. Giritli Tiirklerin
Hlristiyanlara "Kritika, ne ke mena ta skotia mul''/! dediklerini r;ok dUYl1ll1ijllmdllr.
Dbiir taraftan doksandokuzdan sonra biiyiimiiij biz genr;lerden r;ogumllz Tiirklerle
aramlzda sevgi dogllnca, viicutlannda savaijlll hala iyileijmemiij yaralanm taijlyan
biiyiiklerimizin klijklrtlcl sozlerine ragmen Miisliimanlan diiijl1wn olarak gormezdik. 9
Prevelakis'in, Girit halkmm miisliimanlan olarak gormedigini
soylemesine ve Osmanh Anayasasl'nda (Kanun-u Esasi-1876) ilkesi
gUvence altma olmasma ragmen bu donemde adanm miisliiman ve
luristiyan halklan arasmda sosyal stahl ve ekonomik refah baklmmdan belirgin
farkhhklar bulunmaktadlr. Azmhktaki miisliiman halk Osmanh tabiyetini
siirdiirmeye zaman iyinde ekonomik olanaklarl da ellerinden
ahnmaya Bir miisliiman toprak sahibinin sahip oldugu
yerler hlristiyanlar tarafmdan satm ahnmakta ya da zorla el konmaktadlr.
Ozellikle gOy olaymm yogun donemde adanm hlristiyan
halkma bu mallan ucuz fiyatla ele geyirebilmeleri iyin Yunanistan ve hatta
Amerika'daki luristiyan Giritliler'den para yardlml yapllmaktadlr.
1O
Girit halkmm dil sorunu da kimlikle ilgili 6nemli bir belirleyicilik unsurudur.
Adada Osmanh egemenligi altmda Tiirkyenin yamslra Rumca da resmi dil
olarak kabul ve yo gun bir biyimde 1897' de adada
Yunanistan ve Biiyiik Devletlerin d6neminde 14 ayn dil ileri
Pandalis Prevelakis, Girit'te Sir Selwin Hikayesi, <;ev: Osman Bieda, istanbul: Beige Yaymlan, 1997, s.
16-17.
"Benim cigerlerim bile Giritli".
Prevelakis, Girit'te Sir Selwin Hikayesi, s. 51-52.
111 Adlyeke, Osman It imparatorlugu ve Girit Sunalzml (1896-1908), s. 265.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 161
siiri.ilmektedir. Girit Kallun-u Esasisi bu konuya kesin bir yozum getirerek
adamn resmi dilinin Tiirkye oldugunu ilan olmasma ragmen adamn'
miisliiman ha11G da giinliik Rumca'Yl tercih etmektedirY
Tahmisci-zade Mehmed Macid de, "Girit Hatrralan"nda, Tiirk okullarmda din
dersleri matematik, tarih, cografya ve diger derslerin Rumca
okutulmasmm mecburi tutuldugunu belitmektedir.
12
1898'de Yunanistan'm Osmanh idaresinden aynlmaslyla adanm Miisliiman
sakinleri biiyiik gruplar halinde Osmanh topraklan dahilinde olan istanbul,
izmir, Antakya, Suriye ve Liibnan'a gOy Daha sonra bunlardan bir
kIsml Girit'e olsalar da bu gOylerin sonucunda adadaki Miisliiman
niifus onemli olyiide 1923 'te, bir miibadele Slfasmda
adanm Miisliiman niifusunun 23.000 ile 40.000 civarmda oldugu tahmin
edilmektedir.
13
1923 ollcesinde Ayvahk tarihine baktlglmlzda ise, 18. yiizyllm ortalanna kadar
kiiyiik ve sakin bir kasaba iken; yogu Rum olan halktan Yani Dimitrakelis
ikanomos admda bir rahibin Ayvahk'a dogrudan dogruya muhtariyetle idare
olmasl iyin gerekli fennanl saglamasl sonucu biiyiik bir
ikanomos'un Ayvahk'm ozerkligini elde etmesi ile ilgili farkll anlatIlar
bulunmakla birlikte; 1770 tarihinde olan Tiirk-Rus deniz
yellilgiye ugrayan Tiirk donanmasmdan kurtulabilen Cezayirli Hasan
istanbul'a ikanomos'un Ayvahk'taki yiftliginde biiyiik bir
misafirperverlikle ve devletin yiiksek katlanna da bu
minnettarhgm olarak bir fennanla Ayvahk'a ozerklik verdigi iddia
edilmektedir.
14
Bu fennana gore Osmanh Hiikiimeti Ayvahk'ta ancak bir Aga (V ali) veya Kadl
bulundurabilmektedir. Bununla beraber bu memurlarm yetkileri de yok
klSlthdlr. <;iinkii her Yll Ayvahk ileri gelenlerindell seyilen iiy iki Tiirk
memurun amiri konumundadlrlar. Ayvahk seyilen bu iiy amir, aynca
se9ilen oniki iiye ile birlikte, halkIll hem vergi hem de adalet yiiriiten
11 Adtyeke, Osman it lillparatorlugu ve Girit Bunaitllli (/896-/908), s. 266.
12 Miroglu ve $ahin, Tahlllisci-zade Mehilled Macid Girit HalIralarI, s. 31-46.
13 Koufopoulou, "Turkiye'de Musluman Giritliler: Bir Ege Toplulugunda Etnik Kimligin Yeniden
Belirlenmesi", s. 317.
14 Htfzt Erim, Ayvaitk Tarihi, Ankara: Guney Matbaact1tk, 1948, s. 18.
162 ElifYllmaz
yonetim kurulunu Yorgi Sakkari, bu donemi
anlatmaktadlr:
"Ayvahk bu imtiyazlarla Bablali himayesinde baglmslz bir memleket idaresi
arzediyordu. Artlk ne Ayazmand (Altmova) Voyvodasl Omer Aga 'nm, ne de
Bergama'da Kara Osman oglunun sozleri burada get;mez Bu durtllndan
som'a yakm adalarla Mora yanmadasl ahalisinden buraya biiyiik bir akm Bu
memleketin sadece Rum halkmdan ibaret olacaglnt etrafa yaymaga Ikanomos
buralardaki zenginlerle sanatkarlann Ayvallk 'a gelip
istanbul'daki biiyiik hamisi Petraki 'nin Osmanh imparator/ugu 'na
ihaneti sonucu astlmasl ile Ikanomos 'un niijilzuna biiyiik bir darbe
Ayvahk'ta kendisini t;ekemeyenlerin ileri geri hareketleri Ikanomos 'un
oliimiinii Halkm aleyhinde yaptlgl gosteriler slrasmda 1791 ytlmda 56
oldii. Oliimiinden sonra Ayvaltkh yaptlgl biiyiik hizmetler
.. 15.
Ozerkligin allllmaSllldan sonra Rumlar tanm ve ticarette
yanlSlra Ayvahk'l onemli bir kiiltiir merkezi haline Caddeleri,
parklan, iiniversitesi, kiitiiphanesi, sanat akademisi, kiiItiirel ve
ekonomik yaplsllldaki ve (dericilik, zeytinyagl ve
sabun yaplmclhgl, tuzcuIuk) ile satlffi olanaklarl; 19. yiizylldaki Baglmslzhk
hareketleri etkisinde kalarak 1821' de 'Ayvahk isyam' adl verilen ayaklanmaya
dek
19. yiizyIllll Balkanlar' da milliyetyi klprrdanmalar Osmanh
Devieti 'ne 1821 Ylhnda Mora yanmadaslllda ylkan tabanh
ayaklanma ile Ayaklanma 0 yIllarda Ege'de 'izbandut
tekneleriyIe' adalara ve Anadolu klyllanna bu bolgelerdeki Rum halkl
tarafllldan da yer yer destek ya da Ayvahk da bu
merkezinde yer ve yine olup bitenden en yok zarar goren
evierilyurtlanitopraklarllldan olan Ayvahklllar En zengin ve hareketli
doneminde yaklhp YlkIlan Ayvahk yIllarca belini
Yorenin yeniden yapllandmlmasl ve ekonominin caniandmimasllun yanlSlra
yabancl devletlerin getirdikleri oneriler sonucu, Osmanh Devieti "Ayvahk
reayasllllll affedilmesi" ile ilgili bir buyruk Ylkartlr. Bu emrin yerine
15 Erim, Ayvaflk Tarilzi, s. 19. .
16 I. Hakan Kolcu, "Dogal, Tarihi, Kiiltiirel Ayldan Turizm Potansiyelini Degerlendirme Modeli: Ayvahk
Omegi", Yiiksek Lisans Tezi, Istanbul Teknik Oniversitesi Fen Bilimleri Enstitiisii, 1993, s. 149.
17 Ash Tandogan ve Omiir "Ayvahk iyin Bir Birikim, istanbul: SaYl: 86-87, Haziran
-Temmuz 1996,s. 141-143.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 163
sonucunda, gerekli uygulamaya koyulur. Midilli muhaflzl Mustafa
Aga, Bablali'ye gonderdigi 18 MaYls 1824 tarihli bir dilekyede Ayvahk ve
Cunda Adasl halkmm "celp ve iskan" edildigini istanbul'a bildirir. Ayvahk ve
Cunda Adasl halkl gelerek isyan srrasmda tamamen harap
olan eski yerlerine sahip olmaya Yunan isyanmm sona ermesi ve
1829 Edirne ile Yunan baglmslzhglmn tamnmasmdan soma geri
hlZ ve 1830'da kasabada toplanan Rumlar'm saylSl 1O.000'e
.
1821 isyanmm en onemli sonuylarmdan biri de Ayvahk'm ozerkligini
kaybetmesidir. 1843'de alman bir kararla Ayvahk, Karesi Sancagl'na
baglanarak ozerkligini olmasma ragmen kasabada Rum niifus
yogunlugunu 1908'de ilam ise Ayvahk'ta Rumlar'm
siyasi faaliyetlerini arttrrmalarma irnkan ve daha once gizli yiiriitiilen
bu tarihten itibaren aylktan devam etmeye 19 1914 ve
1917'de Ayvahk Rumlanmn olduklan isyanlar sonucu Rum niifusun
siirgiin edilmesi Ayvahk'm niifusunun biiyiik olyiide azalmasma neden
1912'de Rum niifusu 46.000'i geyen Ayvahk'ta, 1919 yllma gelindiginde 3.500
Rum
Yunanhlar, izmir'in ardmdan bir kol ile Manisa'ya ve diger bir kol ile
de Aydm'a dogm sahalarlm ve 29 MaYls 1919
giinii Ayvahk'a asker Ayvahk'm ardmdan Rum niifus
Midilli olmak iizere adalardan ve Anadolu'dan Ayvahk'a akm
Yiiksek Komiserlik'ten Rumlar'm memleketlerine geri donmelerine dair iznin
ylktlgl 20 Ekim 1919'dan Arahk 1920'ye kadar, bir Ylh bir siirede 22.000
Rum Ayvallk'a izmir'in soma kayan
onlemek iyin onciisii 23. alay oldugu halde 14. Piyade tiimeni 14 Eylii11922'de
Bergama iizerinden Dikili'ye hareket izmir'den hareket ederek Ayvahk
ve Edremit klyllanm yevirmege gorevli 2. Siivari Tiimeni Dikili yolunda 14.
IK Zeki Ankan, "1821 Ayvahk isya11l", Belleten. Cilt: 12, SaYl: 203, Ankara: TUrk Tarih Kurumu Basnnevi,
1988, s. 593-594.
\9 Dogan Aka, Ayvaltk iktisadi Cografyasl, istanbul: OlkU Matbaasl, 1944, s. 30-31.
2() Georgias Nakracas, Anadolu ve Rum Got;menlerin Kokeni, <;:ev: ibram Onsunoglu, Istanbul: Beige
Yaymlan, 2003, s. 127-128.
2\ Kemal Anado1, Biiyiik AYl'llzk. Istanbul: Dogan Kitap, 2003, s. 495.
164 ElifYlimaz
tlimene gegerek 15 Eyliil 1922 giinii Ayvahk'l

Turk - Yunan Nufus Mubadelesi
1826'da Yunanistan'lll baglmslz bir devlet olmasl ve 1923'de Tiirkiye
Cumhuriyeti'nin kurulmasl her iki iilkenin de birbirlerine
verdikleri miicade1e ve bir digerini "oteki" olarak tammlama1an, "ulus dev1et"
kim1ik1erini onemli ro1 Yunanistan'lll
yamma, Ba1kan1ar'da kuru1an diger dev1etler de horp.ojen bir niifus yaratmak ve
sahip olduklan topraklar iizerinde u1usa1 egemenliklerini i9in aynl
9izgiyi takip ederek ulus dev1etlerini etnik ve dini aynm temelinde kurmaya
toprak1annda ve kendilerinin yUzlerce Yll egemen1igi
altlllda toprak sahibi Tiirk-Miis1iiman kitle1eri zaman1arda,
a91k veya kapah bask! yontem1eriy1e g0ge Bu 9aba1ar Tiirkiye
Cumhuriyeti'nin soma da devam ozellikle 30 Ocak
1923' de Lozan'da imza1anan Ahali Miibade1esi Protoko1ii i1e doruga
30 Ocak 1923'de isvi9re'nin Lozan kentinde imza1anan ve 19 maddeden
Tiirk ve Yunan Halklarllllll Miibade1esine ve Protoko1, 18
Ekim 1912 tarihinden itibaren g09 eden ve g09 etmesi gereken gergek ve tiizel
kapsamaktadlr. gore miibadillerin miilkiyet haklanna ve
a1acaklanna zarar -verilmeyecektir. Zanh veya su9u olup miibadele
kapsamllla giren g09menin gidecegi iilkenin makamllla tes1im
edi1eceklerdir. G09men1er gittik1eri iilkenin tabiyetine gegecekler ve herhangi
bir vergi odemeksizin her tiirlii mallanm beraberlerinde
getirebi1eceklerdir. Aynl zamanda cami, tekke, medrese, ki1ise, manastrr,
mektep, demek ve birlik gibi tiize1 ve sair kurum1ann personellerini de
kapsamak iizere, kendi top1u1uklanmn mallanm serbestge getirmeye hak
Miibadillerin mallanmn, yani gayri menkullerinin .
degerlerini de beyan edecek liste1eri tanzim edi1erek bir tutanak1a tespit
edilecektir. Soz konusu tutanak dort kopya hazlrlanacak ve bunlann
biri yerel makam1arda kahrken, biri Muhte1it Muhacirin Komisyonu'na, biri
22 Aydm Ayhan, "Ayvahk Cephesi", Tiirk Diinyasl Tarilz Dergisi, istanbul: Say!: 39, Mart 1990, s. 33
2) Micheal Barutciski, "Lozan'a Yeniden Bir Uluslararasl Hukuk ve Siyasette Niifus Miibadelelcd",
Ege'yi Ge{:erken: 1923 Tiirk-Yunan Zorunlu Niifils Miibadelesi, Der: Renee Hirschon, Istanbul: Istanbul
Bilgi Universitesi Yaymlan, 2005, s. 34.
14
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 165
mtibadilin gidecegi tilkenin hiikiimetine ve biri de goymenin kendisine
verilecektir. yiirtirltige girmesinden itibaren bir ayhk bir stire
iyinde Muhtelit Mtibadele Komisyonu kurulacaktlr. Muhtelit Mtibadele
Komisyonu, tarafslz tilkeler tabiiyetine mensup bir tiyti
tarafslz, dordti Ttirk ve dordti de Yunan olmak tizere on bir tiyeden
Komisyon gerekli gordtigu takdirde tali komisyonlar kurmak hususunda yetkili
olacaktlr. Komisyon, gOy nezaret etmek, emval-i menkule ve gayri
menkuleyi tasfiye etmekle mtikelleftir. Tasfiye edilecek mallara, haklara ve
men:faatlere tUm itirazlar komisyonca kesin olarak htikme baglanacaktlr.
Komisyon, mallara deger biyecek; bu deger gOy ettigi
tilkede kendine brraktigi mallarla nitelikte gayr-l menkul verilecektir.
ate yandan, Yunanistan ve Ttirkiye terk edilen mallan bu
esnasmda borylu kalan taraf borcunu ya da yllhk en fazla tiy taksitte
faiziyle beraber odeyecektir. Karma komisyonun masraflan da ilgili iki
htiktimet tarafmdan odenecektir. Taraflar, tilkelerinden aynlacak' olan
mtibadillere tayin edilen glinden once ocaklanm terk edip gitmek iyin ya da
mallanm ellerinden ylkarmak amaclyla bask! yapmamayl, herhangi bir isim
altmda vergi almamaYI, mtibadele kapsaml kalan bolgelerdeki ntifusa
tilkeyi terk etmeleri iyin herhangi bir bask! yapmamaYI da taahhtit
Mtibadillerin nakil, iskan ve ile 1912 YIhndan beri iskan
olan gOymen, mtilteci, harikzede, felaketzede ve mensuplannm
iskan ve refahlanm saglamak, ilerki tarihlerde kabul edilecek goymen ve
mtiltecileri ve tilkenin Ylk!ma ugrayan yerlerini imar etmek tizere
ise 8 Kasim 1923 tarihli Kanun ile Mtibadele, imar ve iskan Vekaleti

Mtibadelenin Ayvabk'ta
Mtibadele stirecinin, Giritli mtibadiller iyin,
tiretici konuma getirilmelerine ve topluma uyum saglamalanna kadar dort farkh
Ayvahk ozelinde nasil inceleyecegimiz bu
24 Lozan Konferansl. Tutanaklar-Belgeler. <;:ev: Seha L. Meray, Istanbul: Yap! Kredi Yaymlan, 2001,
s.82-88.
166 ElifYllmaz
yazmm yamsrra, Ayvahk'ta birinci ve ikinci miibadillerle
oldugumuz miilakatlardan da biiyiik olc;iide yararlamlacaktlr.
Mubadillerill
Miibadillerin denizyoluyla yapmak, her yonden daha pratik ve
avantajh goriiliir. Halkm onemli bir bOliimii zaten liman kentlerine
Ustelik iki iilke arasmdaki deniz, yolu klsaltmakta ve
Boylece denizyoluyla yapllmasl daha az masrafll
olabilecektir. Yunanistan'dan getirilecek olan Tiirk-MiislUman goc;menler
Selanik'ten Tekirdag'a; Kalikratya'dan istanbul ve Mudanya'ya, Kavala'dan
istanbul, Zonguldak, Sinop, Samsun, Ordu, Giresun, izmit, Tekirdag, Gelibolu,
Bandlrma ve Burhaniye'ye; Girit ve Kandiye'den Mersin, Silifke, Marmaris,
Bodrum, Gokc;eabad, Golliik, Ayvahk, <;anakkale ve Erdek iskelelerine
Miibadillerin naklini olan 'vapur kumpanyasl',
bir mektup vererek teminat gosterecektir?5
Yunanistan'da Se1anik ve Kavala, Girit'te ise Hanya, Kandiye, Resmo
yiikleme limanlan olarak Goc;menler gemilere bindirilmeden
once Hilal-i Ahmer Cemiyeti heyetlerince kontrolden gec;irilerek veba, c;ic;ek
gibi salgm hastahklara Aynca vapurlara yiiklenene kadar
gec;en zamanda, goc;menlerin rahatc;a bekleyebilmeleri ic;in c;adrrh kamplar
ve buralarda goc;menlerin saghk, barmma, yiyecek ihtiyac;lan

maddelerine gore miibadiller iicretlerini kendileri
beraberlerinde yiiz kilogram da getirebilecekler, yiiz
kilogramdan fazla ic;in ise aynca odeme yapacaklardrr. Ancak
travmanm da etkisiyle, miibadillerin yolculuga C;lkmadan once yanlarmda neler
gotiireceklerine mantlkll bir karar vermeleri pek miimkiin
miibadele Slrasmda mezar da miibadiller tarafmdan mal
olarak yanlarmda gotiiriilUp gotiiriilemeyecegi bile konusu
Giritli Tiirkler gidecekleri memlekete yakmlannm mezar
izin verilmesini ancak Kanna Komisyon bu konuda olumsuz karar
2S Lozall Bart KOIl!erallst, Tutallaklar-Belgeler, s. 37.
26 Ylldmm Aganoglu, Osmanlt'dan Cumhllriyete Balkanlar'lIl Malats Talihi G09, Istanbul: Kum Saati
YaY1l1lan, 2001, s. 292.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 167
Ayvahk'ta miibadiller siireci olarak

Ey28; Peki yanlarmda getirebilmi#er mi eijyalanm, paralarlm?
- Tabii, Giritliler hepsini getirdi, biitiin eijyalarml. 90k giizel konsollar getirdi mesela,
ondan sonra hatta ve hatta ker;ileri r;ok cinsmiij, Writ maltlz ker;ileri, Malta
ker;ileri, onlan bile getirdi ve son zamana kadar Cunda'da olllm nesli devam
ediyordu.
EY; Ne zaman bindiniz gemiye?
- A/(ijam iizeri bindik biz, saat 6-6,5. Sabahleyin giineij dogarken ijU bina val' ya, okul
binasl, olllm altlna yanaijtlk.
EY; Hangi aydl hatlrllyor mllsunuz?
- Hatlrlzyorum Ekim'de. Ekim 15-16.
EY; Yammzda gelirken neler getirdiniz?
- Ev eijyamlzl tamamen aldlk. Dedim ya hir; miidahale eden olmadl. Afedersin yogrum
teknesini
29
, penerleri jilan hepsini. Meraklz hammlar, madem boyledir, getiricem,
oraya gidince ben Anadolu'da kimin evine girecem, bakalzm aradlklarulll bulacak
mlYlm? Hatta bazl halUmlar derdi firm bile getirmek imkan olsa getiricem. Elanek
yaplcam diyor, a zaman hazlr ekmek YOk!!1 lei. Ekmek yaplcam kimin fi/'llUna diyor.
Teknesini, kiiregini. TabU meraklz halUmlar.
Miilakatlarda da aylkya goriilmektedir ki, Ayvallk'a gelirken gerek Midilli
gerek Girit'ten gelen miibadillerin mallanm ve hayvanlanm yanlanna
almalanna izin Miibadillerin bir kiSml yolculuk iyin para
Odemezken; maddi durumu iyi olanlann bu zorunlu yo1culugun masraflanm da

- Bu benim annanemden, teyzelerimden, baba dedemden dinledigim. Bunlar Girit'de 6
ayda gelmiijler, iir;er ay arayla. Daha zengin olanlar Antigoni gibi, bir para odeyerek
bir gemiye binmiijler. Daha fakir olanlar Giresun, Tiir/dye, onlar gerasun, Tiirr;iya
derler a diyalektle. 20-25 giinde geliyorlar buraya. indiriliyorlar buraya. Biiyiik bir
bina var ijurda, Karadeniz Kahvehanesi alan binanlll yaklllmdaki biiyiik binada
karantinaya alzmyorlar. Onlara bizim Giritliler, vatina derler, aijl. Bir aijl yaplhyor.
Miibadiller gerek gemilere bindirilmeden gerek baZl gemilerde ve
Yunanistan'daki limanlarda salgm hastahga rastlanmasl nedeniyle Tiirkiye'de
indirildikleri limanlarda sagllk muayenesinden ve bu hastahklara
GOymenler limanlara indirildiklerinde iki tip
27 Mihri Belli, Tiirkiye-Yunanislan Niijils Miibadelesi, Istanbul: Beige Yaymlan, 2004, s. 40.
2R ElifYllmaz
29 Hamur.
3il Miibadillere yiyek, dizanteri ve veba
168 ElifYllmaz
misafirhanede kalmaktadlrlar. Bunlardan ilki goymenlerin temizlik ve saghk
ihtiyaylarmm tahaffuzhanelerdir.
31
Tahaffuzhane1erde
sterilizasyonlan yaplhp, tamamlanan gOymenler, aSll misafirhanelere
geymektedirler. Mubadillerin beraberlerinde getirdikleri koyun, okiiz, at
vb. hayvanlar iyin de misafirhanelere yakm yerlere ahrrlar
istanbul'da Tuzla, izmir'de Klazumen misafirhaneleri en buyiikler arasmda yer
alrrken; Samsun, Mersin, Aydm, Gelibolu, <;anakkale, Fethiye, Ayvahk, Erdek,
ve Baymdlr misafirhaneleri de amlmaya deger olanlardandlr. Bu
mekanlarda da Uy giin kalan ve saglanan mubadiller daha sonra sevk
edilecekleri yerlere gonderilmektedirler.
32
Giritliler Ayvahk'ta ilk kez Cunda'ya ayak Mubadiller iskan
edilmeden once Cunda'daki yetimhane ya da Ayvahk'taki okul binasma
Tum mubadillere oldugu gibi kendilerine de
Engin Berber'in AYvahk'a ilk gelen mubadillerden biri,
tahaffuzhane surecini anlatmaktadlr:
"Cunda'da bizleri bir misajirhaneye gotiirdiiler. OraSI Orada birka9 giin
kald!ktan sonra, yine motorla hepimizi Ayvabk 'd gonderdiler. 0 giin de jirtllla vardl.
Deniz dalgab idi. Sahile sag salim 9lktlglmlza bin ettik. Rlhllmda bizden
once Midilli'den Ayvable'a miibadillerden Dalgaklran Mehmet Aga, bizleri
davul zurnalarla lean/dadl ve birer bardak 9ay ileram etti. Halk da oraya
bize geldiniz" diyorlardl. Ayvable'ta bizi yine, bir ille meletebe gotiirdiiler. OraS111l
misajirizane olarale bize tesis ettiler. Biiyiile bir salol1llll her bir birer aile
yatale para van gibi kullanarale, oralanl1l oda haline getirdik .
... Sivrisinekler bir yandan, koca bir salonda 0 leadar insal1ln diizensiz bir
barlllmasllldan dogan huzursuzluk ote yandan, buna yol yorgunlugu ve yemele
hazlrlamale problemi de eklenince, durul1lumuzu varlll siz hesap eyleyin. bir hafta
kadar bir zamal1l, bu slkllltl i9inde ge9irdik. .. 33
14 Ekim 1922'de Midilli'den Ayvahk'a ilk gelen gOymenler dogfUca Cunda
(Alibey) Adasl'na bu tarihten bir yll sonra da Girit Adasl
ve diger Rumeli gelen gOymenler Ayvahk'a gelmeye
Yunanistan'da da mubadiller iyin opera, okul gibi kamu binalan
31 Tahaffuzhanelerde miibadillerin saghk denetimleri yapllmakta, kartlan ince1ellerek varsa eksik
uygulanmakta, temizlenmeleri saglarunakta ve beraberlerinde getirdikleri teker teker aranarak
etiivdell ge9irilmektedir.
32 Aganoglu, Osman/z 'dan CumllZlriyele Balkanlar'lIJ Malals Ta/iM Gor;, s. 295.
33 Ellgill Berber, Rume/i'den lzmir'e Yilik Yaamla/'1IJ lZillde. izmir: izmir Belediyesi Kiiltiir
YaYIl11, 2002, s. 44-45.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 169
misafirhane1ere Midilli Ayvahk'a daha yakm oldugu ic;:in,
buradaki miisliimanlar Giritliler'den once ve Ayvahk'a
Bu nedenle kendilerinden sonra gelen Giritliler ic;:in bir toreni
Kendilerinin de yolculuk srrasmda ve Ayvahk'a ilk
geldiklerinde benzer sorun ve slkmtllan olduklan Girit
miibadillerini davul zumayla onlara ikramda bulunmalanmn
gerisindeki empati kolayhkla Ciinkii Midilli miibadilleri
geldiklerinde Ayvahk'm neredeyse tamaml Rumlardan niifusu
oldugu ic;:in, kendilerini askerlerden ne yerli halk
ne de farkh bir goc;:men grubu bulunmamaktadrr. Buna Ayvahk'm .
tamamen olmasl, daha sonra miibadillerin iskam
kendilerine bir avantaj
Miibadillerin Ayvallk'ta iskam
Miibadillerin gozetilen olc;:iit terk ettikleri yerlerdeki
iklim ve hayat uygun iskan mahallerine gonderilmeleri ve en klsa
zamanda tiiketici olmaktan C;:lkartlhp, iiretici hale getirilmeleri Bu
alanlannm tespiti ic;:in uzun incelemelere, nereden ne kadar
miibadilin gelecegi ve bunlar ic;:in elveri;;li alanlann nere1eri oldugu,
bOlgelerde iskan edilebilecek niifus kapasitesi ile ilgili demografik bilgilere
ihtiyac;: vardlr. Oysa, tanm mevsiminin olmasl ve halkm limanlara
Ylgllmasl nedeniyle goc;:iin 1923-1924 aylannda ve bu
nedenle de alanlanmn belirlenmesinde gerekli titizlik
klYl kent, kasaba ve koylerinden
demiryolu ve diger arac;:lanmn gidebilecegi yorelere
kaydmlmasl yo luna
Lozan imzalanmasmdan sonra Tanzim ve icra Vekilleri Heyeti
tarafmdan onaylanan 17 Temmuz 1923 tarihli karamamede, sonucu
gelecek goc;:menlerin iskan edilecekleri yerlere nasll sevkedilecekleri
Buna gore, Anadolu on iskan mmtlkasma ve buralarda
imar ve iskan BOlge Miidiirliikleri iskan edilecek goc;:menlerin
34 Kemal An, Biiyiik Miibadele. istanbul: Tarih Vakft Yurt Yaymlan, 2003, s. 52.
170 ElifYIImaz
iskan olunacagl yerler, geldikleri yerlere ve yaptlklan ilere bagh olarak
saptanml ve bunlar, tiitiincii, <;ift<;i, bagcl ve zeytinci olarak smlflandmlmltlr.
35
Niifus miibadelesi hiikiimlerine gore, iilkeyi terk etmi olanlann geride
blraktlklan miilkler kamulatmlml sayllacak ve iilkeye gelen muhacirlere
dagltllacaktlr. Savalar Slfasmda ka<;ml olan bir milyon kadar Rumun yanlSlra,
Miibadele hiikiimlerine gore iilkeden aynlan 150.000 kadar Rumun da iilkeden
aynlmaslyla Bat! Anadolu'daki en verimli topraklann en az bete biri
MiislUman toprak sahiplerinin eline ge<;mitir. geride brrakllan miilk
ve servet ise <;ok daha biiyiik orandadlr. Topragm bir klsml, milliyet<;i siyasi
otorite tarafmdan Rusya ve Yunanistan'dan gelen muhacirlere dagltllmltlr. Bu
Slfada Kurtulu Saval 'na katllml olanlarm ve yeni iktidarla yakln ilikileri
olan erafm da biiyiik topraklar ele ge<;irdigi anlallmaktadlr. Toprak
bOlUiimden en <;ok yararlananlar ise milliyet<;i davaya erken katllan kasabahlar
olmutur.
36
Nicholas Stavroulakis, "Lavanta Lavanta" adh tarihi romanmda Girit'ten
miibadele sonucunda aynlan miisliimanlann ekonomik anlamda ugradlklan
zaran u ekilde dile getirmektedir:
"A lr;a/a;:a bir siyasetin vebali Girit'in slrUna yiiklenirken, Yunanistan 'I bir beladall
digerine siiriikleyecek alan maceralar zinciri Ada)il tamamen yalmz blrakacaktl.
Halklarm 'Miibadele: Girit'in Miisliiman ve Tiirkler'illill Giritli alup
almadlklarma baktlmakslZln Tiirkiye )ie, Anadalu'daki Hlristiyan Rumlar'lIl
Yunanistan 'a gOllderilmesi, Girit'in eskiden ahalisi Anadalu'dan
gelecek alan gor;menlerle tamamlanacaktl. Bu haberin klsa vadede yarattlgl alumlll
hava r;ak r;abuk tavsadl ve adada Tiirk mallannm yak pahasma el yal
ar;tl. Tiirkler'in adaYI terk etmeleri ir;in tallman siire klsa Zaten hayatlan
allak bullak bu deja apar tapar gonderildiler. Mallan, ballka kredileri yelli
gelenlere daglMdl, bankalarda jiilen paralan alan Tiirkler paralal'lll! r;ekemediler.
miilkler illamlmaz derece ucuzjiyatlara gitti. Birr;aguna, Anadalu 'dan aYl'llan
Rumlar'm blraktlklan mal miilk ile iizere verilen, ger;erliligi belirsiz
miibadele senetleri iizerine yaztldlgl kaglt kadar bile deger Her iki
tarafla kU/'lllan Miibadele Kamisyanlan 'mn zavalll miibadillerdell herkese
yaradlgl soylentileri ayyuka r;lktl. Miibadillerin gemileri, zarunlu siirgiine dagru yal
alzrken, ahlal'l Hanya 'nm Splantzia, KumkapI, Ana, Kata, Nea Hara mahallelerinin
35 Nesim $eker, "Tiirk-Yunan Miibadelesi ve Bir Kent: Bursa"
http://www.let.leidenuni.nl/tcimo/tulp/search/seker.html. 21 Ekim 2003' de girildi.
36 <;al1;lar Keyder, "Imparatorluktan Cumhuriyete KaYlp BUijuvazi Arantyor", Toplumsal Tarih,
SaYl:68, Istanbul: Tarih Vakfl Yurt Yaymlan, Al1;ustos 1999, s. 8.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 171
sokaklannda, kaldmmlannda, Pafjaiye viranelerinde hayalet rllhlar gibi
dolafjmaktaydl. ,,37
Goriildiigii gibi miibadiller tiim mallanm beraberlerinde getirme hakk111a
sahip olmalanna ragmen bankadaki paralanm bile
Miibadillerin biiyiik giic;liikier ve birtakIm
hakslZl11dar da Rumiann terk oiduklan ev ve arazilerin bir
klsml gasp bir klsml yaklhp YIklhp, bir klsml da askerler, memurlar ya
da yerli yurtsuzlar taraf111dan Hamdullah Suphi [Tannover]
Bey, 5 Kaslm 1924 giinii TBMM kiirsiisiinden yaptlgl Bahkesir
Mebusu Hulusi Bey'in yaz iC;in, ic;in ayn ayn evler kapattlg1111, bir sabun
fabrikas111a vaziyet ettigini, binierce zeytin agacl aldlg1111, Ayvahk
kaymakam111dan duydugunu soylemektedir.
38
ilk gelen miibadiller, geidikierinde Ayvahk'ta sadece askerlerin bulundugunu,
oniann da deniz kenar111daki evierde olduklanm anlatlIannda
Ancak Ayvahk'111 niifusunun tamamm111 "bir ve
kentin olmasl, en aZ111dan miibadillerin iskam aC;lSllldan kolayhk

"Babalarumz her giill pklP, isktln ifjlerimizi arafjtlrmakla mefjglll oluyorlardl. Oradan
giden Rumlarm bOfj evlerine biran evvel girip yerlefjmek, bll perifjanhktan kllrtlilmak
istiyordllk. Akfjama babalarumzm dondiigiinii goriince, heyecanla ev bllillp
bllimadlklanm sorllyorduk. Ayvahk Kaymakanu, bey babama emval-i metrllkeden
olan evlerin anahtarlanm vermifj, "ailelerin kalabaltkhgllIQ gore, biiyiik ve Idit;:iik
evlere bir balCln ve yerlefjin" demifj. Babam her giin birer ildfjer aileyi yerlefjtirirken,
bize de fjimdi sadece pazar yerine yakm oldugllnu hatlrlayabildigim, befj kiit;:iik odasl
ve altll1da iki diikkam olan bir evi miinasip gormiifj. hemen oraya tafjll1dlk
Denklerimizin bir IClSmll1l -en liizumlll efjyalanmlzm blllllndllgll denkleri- at;:lp
dOfjendik, dayandtlc. Olabildigi kadar rahat etmeye t;:ahfjflk. Arazi olarak da, niifus
bafjma yirmifjer zeytin agacl, iskan-l adi hakkl olarak babama vermifjler. BlI, fjimdilik
kaydlyla verilen araziyi, sonra tejviz edecegi araziye daMI edeceklermifj. Babam,
sadece zeytin mahsllliiniin geliri ile yetinmek ve bll ziraatm ehli olmaYl diifjiinerek,
epey bir slkll1tlya diifjtii ... 39
37 Nicholas Stavroulakis, Lavanla Lavanla, <;ev: Pamir Bezmen, istanbul: PMR Co. Ltd. Yaymlan, 2000, s.
76.
38 Ayhan Aktar, "Niifusun ve Ekonominin Siirecinde Bir
Tiil'k-Yunan Niifus Miibadelesi, 1923-1924", Ege'yi Ge/Yerken: 1923 Tiirk-Yunan Zorunlll Niifils
Miibadelesi, Der: Renee Hirschon, istanbul: istanbul Bilgi Oniversitesi Yaymlan, 2005, s. 144.
39 Berber, Rumeli'den jzmir'e Yitik izinde, s. 44-45.
172 ElifYllmaz
Ayvahk'a hane rahathkla bir ev olmasma Tiirkiye'den
Yunanistan'a giden miibadiller kimi zaman birkac; aile aym evi
durumunda Kentin oimasl nedeniyle Ayvahk'ta miibadil ve
muhacirlerin iskam c;ok daha kolay as II sorun, zeytinliklerin dagIt1ml ve
Yunanistan'daki mallarma mal almak olarak aC;lklayabilecegimiz tefviz
slfasmda
- Sonra ellerinde Girit'teki mallanlll beyan eden baZI belgeler var. Bin;oguJormiil der
buna. 0 belgeler buralarda birer evleri ya da ekip bir;ecek arazileri olsun
diye bekliyorlar. Girit mubadillerine Ayvaizlc ve r;evresinde en az bir ev, bir bur;uk
donum tarla, 20 agar; zeytin agar; iskan ediliyor. Bu demelc degildir ki herlces maizilln
alabiliyor. Oyle bir Benim baba tarafim orada r;ok ciddi iyi,
yani r;iftlik agasl olan bir aileden Benim bir dedem eczaCI olarak
gelebiliyor buraya. Ama digerleri tlbbiyeyi Aga r;ocuklan,
istemiyor, utamyorlar Jalan. Vay bizim Jormullerimiz. Bekleyelim, once
yanmasm. Biz allJ'lz mallJ'lz derlcen dunyanm maiz kaYlp oluyor ve onlar
buralarda r;ok zor bir suriiyorlar. <;okJalcirlik r;ekiyorlar. jllc donem r;ok biiyiik
zorluk r;ekiyorlar.
Miilakatlarda da ki, miibadillerin biiyiik boliimii onceden sahip
olduklan mallann tam alamadIklanm one siirmektedirler.
Miibadeleden once sahip olduklan ve servetin biiyiik bOliimiinii
kaybedenler oldugu gibi, gerek Yunanistan'da gerek Tiirkiye'nin miibadil alan
bOlgelerinde oldugu gibi Ayvahk'ta da bu "flrsat"l degerlendirip, haksiz
bir servet edinenler de
E. Y.: Baballlz ne yapardl Midilli'de?
- zeytincililcle. BabaSlmn yukan 10. 000 kiisur agar; zeytini vardl. Bu
zeytinlilclerin toplanmasl, r;lkmasl, iman, timan, bunlarla bir
yaptlgl yok ki babamm. Burda da miibadele yoluyla bir klslm zeytinlik verdiler ama
onda bir verdi/er ..
E. Y.: 0 lcadar ml teJviz yapabildiniz?
- Dolablnl r;eviren aldl. Burda vaktiyle bir ... Bey vardl, bu iskan miidiiriiydii
Ayvalzk'ta. $unu soyledi. LaJ geldi de bu haizczllk yaplyordu, ben de
muhasebecilik yaptlglm donemde. Ben dedi jskan Mudurliigii yapuglm senede dedi,
Katirinliler geldi dedi, aizyor, tasfiye talepnameleri vardl 0 zaman. Katirin'in ilci
ur; misli buyukliigunde Katirin'de arazi/eri olduguna dair tasfiye talepnamesi
getirdiler. Aldlm diyor Katirin'in haritaslm, baktlm diyor, ne oldugunu anlayamadlm.
Ankara'dan dolablm r;eviren aizyor, geliyor.
Ayvahk' a Girit Miibadilleri 173
miibadillerden birkae; tanesi Tiirkiye'ye gelmeden once hie;
mallan bulunmadlgml geri kalaru kalan hayatlanrun e;ok
zengin ve giizel oldugunu beyan Her iki tarafm da benzer
ie;erisinde bulundugu gozoniine ahndlgmda, yalruzca halklarm degil, el
servetin de bir ve miibadiller arasmda yeni
bir toplumsal ve ortaya e;lktlgl soylenebilir.
Miibadeleden once olduke;a gelir kaynaklan
olan zeytinliklerini ve diger kaybederken, miibadeleden sonra
kendisine verilen evde gomiilii olan altmlan bulanlar ve bunu devletten
saklayanlar; ya da tefviz slrasmda onceden sahip olduklarmdan e;ok
daha fazla mal e1de etmeyi oldugu goriilmektedir. Yaptlglffilz
miibadillerin biiyiik e;ogunlugu blraktlklan topraklann tam
alamadlklarlru beyan Alabildikleri mallarla ilgili olarak
verdikleri oran ise %10 ile %40 arasmda
EY: Peki burda oradaki mallanmn tam alabilmiler mi?
- Yok alamadlk.
EY: Neden? Yani alabilen oldu da siz mi alamadlmz, yoksa kimse mi alamadl?
- Alanlar aldll, alamayanlar aldu. Biz de alamadlk. TabU dedigim gibi t;unku
Midillililer daha atik davrandllar, daha evvel gelince anlar epey mal aldzlar. jlk
20 agar;: yalmz iskiin hakla veriyalardl, andan sanra ordaki malmlza da tapu
senedi alzyardunuz. On lara da tejViz diyorlardl, tejViz edildi.
Bu hakslz Tiirkiye Biiyiik Millet Mec1isi 'nde de giindeme
Dahiliye Vekili Recep Bey, 6 KaSlm 1924 tarihinde Meclis Kiirsiisii'nde
oldugu birtaklffi miibadillerin sahte belgelerle haklarl olmayan
mallan ahrken, bazllanrun ellerinde belgeleri olmadlgl ic;:in Yunanistan'dayken
sahip olduklan mall ann alamadlklarml ifade Ayvahk
ozeline bak11dlgmda ise, hakkl olmayan mallara sahip olmanm yaruslfa
zeytinliklerin halka daglt1ml masmda ozellikle Ayvahk'a 1922'de gelmeye
olan ve Midilli'deyken de zengin olanlann iskan Komisyonu'nda yer
ahp, etkin olduklan goriilmektedir.
- Tiirkiye'de en t;ak vakzjzeytini Ayvalzk ve t;evresinde val'. Buntm nedeni zeytinlerin
t;ok Izakslzlzklar yaplldl. Asllllda gelen insanlara r;:okt;a zeytinlik
verilmesi gerekirken; zengin faldr devam etmesi it;in, yani zenginlerin
411 TBMM-Zablt Ceridesi. Cilt: 10, Ankara: T.B.M.M. Matbaasl, 1975, 5.84.
174 ElifYllmaz
kendilerine hizmet edecek insanlarm olmasml saglamak i9in dii$iindiikleri bir$ey
oldugu anlatzlzyor. Oradan gelen insanlara 90k9a zeytin verme olanagl varken,
oradan gelen insanlar oradaki mal varlzklarlnl beyan eden bir beige gosteriyorlar ve
ona kar$llzk da birtaklm $eyler ediniyorlar. Yani bilin9li bir $ekilde dagztzlmadlgl one
siiriiliiyor. Hatta bu konuda bir toplantl yaplldlgl ve zengin fakir dengesinill
bozulmamaSlmn konU:jlddugu, zenginlerin kendilerine hizmet edecek kimsellin
kalmayacaglmn soylendigi, tartl$zldlktan sonra ki$i ba$l 20 aga9 kadar bi$ey
dagltzllyor.
Katlhmcllllll yukanda sozi.inii ettigi, miibadele sonraslllda mall ann taksim
toplantl ve "zenginler"in hangi amayia nasil bir rol oynadlklanm
Girit miibadillerinden Ali Onay heniiz makalesinde
aniattyor:
/I ... Adada hayat yava$ yava$ diizene gimleye ba$laml$tl. jskan komisyoillan, tefviz
komisyonlan kuruldu. Evvela hi9 malz olmayanlarm durllmu jskan Komisyonu'na
geldi. jskan Komisyonu iiyelerinden, Midilli kokenli Beldrbeyzade Fahri Bey hi9 malz
olmayanlara, ya$ayabilmeleri i9in niifus ba$lIw yiizer aga9 zeytin verilmesini onerdi.
Bu durumda dort ki$ilik bir ailenin dort yiiz aga9 zeytin alacaglm ve bunun da aileyi
topraga baglamak ve ge9imini saglamak i9ill yeterli oldllgllnu savlllldll. AYI1l
komisyonda blllttnan Midilli'nin zenginlerinden Saglr Mustafa Bey bu oneriye $iddetle
kar$l 91ktl, /lBiz bunlara bll kadar mal verirsek bizim mallanmlzl kim i$leyecek?/I
diyerek yirmi$er zeytinagacl verilmesini istedi. KOllu$malar tartl$maya dOllii$tii ve
Saglr Mustafa Bey ani olarak Fa/wi Bey'in yiiziine bir tokat attl. BII davram$a $a$lran
ve son derece iiziilen Fahri Bey komisyonll terk ederek evine gidip kapandl. Niijils
kaYltlan yapzlmadan once de kahrmdall oldii. Ondan sonra komisyoll niijils ba$lI1a
yirmi$er aga9 daglttl. Fahri Bey'in dedigi gibi bll yirmi$er zeytin agaclmn yokslll
halka hi9bir yaran dokllnmadl ve yoksullar bunlan IICUZ ucuz satmak zorllnda kaldl,
aga9lar paraSI olamn elinde toplandl.
Daha sonra Girit'te mal blrakml$ olanlarm formiilleri incelendi. Formiildeki
degerlerin % 40'1 ev, tarla, zeytinlik gibi mallar $eklinde kendilerine verildi.
Degerlerin % 60'1 ise devletin kasamda !caldl,t4l
Burada bir onemli nokta zeytin toplamanlll oidukya zahmetli ve gUy bir
olmasIdrr. Zeytin hasatl 29 Ekim'de ve sonuna kadar biitiin bir
boyunca devam eder. Hasadlll sonbbahar ve ortasl gibi havamn soguk ve
oidugu gUnlerde yapllmasl daha da Zeytin toplamada agay
saylSl, agaclll biiyiikliigii ve biyimi, zeytinligin toprak durumu, agaylann dikim
arahgl, iireticinin mali gUcii ve mahsiiliin onemine gore yontemier
uyguIanrr. Agaytan ya da yerden elle toplamanlll yamsira smkla ve son Yillarda
41 Ali Onay, "Yunda Tarihinden Bir Boliim ve Bir insanhk Dralm", makale, s. 3.
Ayvahk'a Girit MUbadilleri 175
makineyle agacl silkeleyerek de zeytin toplanmaktadlr.
42
Agaylar yiiksek ise
alt1arma brandalar serilerek bir smkla agacm dallanna vurulmak suretiyle
zeytinler d6kiiliir. 'Smkyl' adl verilen bu erkektir. Agaylar alyak ise
zeytinler'tayfa' adl verilen tarafmdan tek tek elle toplamr. Bunun
bir de 'dip zeytin' denilen, yagmur riizgar gibi nedenlerle kendiliginden topraga
olan zeytinler toplanmaktadrr. Ozellikle yagmurdan sonra yamurun
iyinden bu zeytinleri aylklamak yok daha zordur ve bu genellikle kadmlar ve
yocuklar tarafmdan yapllrr. Zeytinlikleri kUyiik olanlar bu kendi aile
birimleri iyerisinde, ve yocuklanmn yardlmlyla
Ancak kendi zeytinliklerinden elde ettikleri gelir
geyimlerini saglamaya yetmedigi iyin aynca biiyiik iireticilerin yamnda da
ailece Ayvahk'ta tefviz Slfasmda da biiyiik zeytinlik
sahipleri, herkesin aym d6nemde yogun bir talebi iyinde bulunacaklanm.
hesap ve tefviz yapamayacak olan halka az zeytinlik vererek, bu
kendileri iyin ve amaylanna da
Yeni Ayvaltklzlarlll Uretici Konuma Getirilmeleri
$arapylhktan dericilige, zeytinyagl ve sabundan tuz iiretimine ve ihracaatma
kadar ekonomik y6nden oldukya olan ve 6nemli bir ticari merkez
sayllan Ayvahk'ta da, zeytinyagl ve sabun iiretimi sekt6rler miibadele
sonrasmda tamamen yok Her ne kadar Ayvahklllar Curnhuriyet'in
ilk endiistri Ayvahk'taki zeytinyagl fabrikalarl oldugunu,
neden sonra Nazilli'de bir basma fabrikasl kuruldugunu savunup 6viinseler de,
tabakhanelerin tamaml ve boya fabrikasl ve tuz iiretimi ise
ortadan Mehmed Mesih'in 15 Haziran 1926 tarihli Milli Mecmua'da
yer alan "Ayvahkta NeIer Yapllabilir" makalesinde de bu konuya
deginilmektedir .
"Dun bir Rum, bugiin ise tamanllyla bir Tiirk kazasl olan Ayvalzk,
takdirde en zengin bir ticaret merkezimiz olabilir. Bir taraftan arazinin tabiatl bu
sahanm ir;in 0 kadar miisait ki halihazlrda zeytinden edilecek istifade
bile r;ok biiyuktiir. Sanki tamamen sahil olmasl dolaYlslyla nakliyat gayet ehven
olabilir. Bugiin Ayvalzk 'zn halkl ekseriyetle Girit ve adalann miibadilleri ediyor.
Her halde usanmayacak olan bu insanlara bankalarwllzm miizahereti
memleket namzna temenni oltlnur.
42 Artun Unsal, Olmez Agacm Pe;#nde: Tiirkiye'de Zeytin ve Zeytinyagl, Istanbul: Yapl Kredi Yaymlan, 2003,
s.93-95.
176 ElifYllmaz
Aym zamanda ogren dim ki Rumlar 'dan kalan debbaghaneler lslah edilirse miihim bir
servet elde edilecek. Hatta Rumlar Hindistan'dan bile deri getirtir, burada terbiye
ederek her ecnebi memlekete sevk ederlelmitj. Halbuki tjimdi ise giinden giine harap
olmakla ve metrukiyetlerinden bil-istifade mUZlr eller tarafindan tahrip edilmekte
imitj. Diin her suretle Avrllpa jla bile rekabet edebilecek derecede mal viicllda getiren
bu fabrikalar nir;in bugiin zamamn eline terle edilerele peritjan edilsin. Hem
miibadillerin r;ok fakir olanlan da bu fabrikalarda r;ahtjtmlarak birr;ole ailenin refahl
temin edilmitj olur. Her millet memleketindeki servetten istifade ettileten batjka harici
memleleetlerin zenginliginde de istifadeye ugratjlrken biz nir;in elimizdeki refah
menbaalarma kartjl lakayd kahyoruz, milyoillann heder olmasma goz yumuyoruz.
Zenginlerimiz hala ml uyuyorlar, hala ml kibrilr;ililele vakil ger;iren memleketlerine
hldmeti hatlrlarmdan ger;irmiyorlar.
Fariza nir;in bir tjirleet viicuda getirilip bu muattal bir halde kalarak oliime mah/alln
duran, bacalan tamamlyla sonmiitj fabrikalar caillandll'llmlyor? Hatta bu i:jle
anlayarak ugratjacak tjahsiyetler de var. Fakat servetleri mahvolmutj. Diillkii
vaziyetleri sisli bir hatlra gibi gozlerinde caillamyor. r;:ahtjmak istiyorlar, fakat lie
ile?43
1926'da bu makalenin yaymlamasmdan sekiz Yll sonra Ayvahk Gazetesi'nde
yer alan Hicret bir haber, kentte hala tam anlamlyla uretime
oldugunu gostermektedir.
Muhacir olarak gelip yerletjen vatandatjlanmlz Ayvahle'tan lImdllklan istikran
bulamaymca yurdun r;etjitli yerlerille yerletjmek iizere mallanm satlp Ayvahk'tan
aynlmltjlardlr. 28.000 niifus 9.000'e diitjmiitjtiir. 4 MaYls 1933
44
Ayvahk'a gelen mubadillerin iskan ve tefviz . uzun sure
sonu<;lanamamasl, buyiik masraf ve yorgunluklarla elde edilen mallarm ertesi
giin bir go<;mene verilmesi ve go<;menlerin bir turlu mallanm
sahiplenememeleri yiiziinden mubadelenin ardmdan 1934'de mallann tapuya
baglanmasma de gin ge<;en onbir yllhk sure i<;erisinde evler ve zeytinlikler
baklmslz ve harap
- Fakat 1928'de Ayvallk biiyiile bir killik ger;irdi. Zeytin olmadlgl gibi, 0 zaman tiitiill
ekenler Val'dl, bugday ekenlel' Val'dl. 0 kllhktan dalaYI bil' IClsnll jzmil' bOlgesine,
Manisa bOlgesine, Aydm bOlgesine gor; ettiler. Ve 35.000 niifus 10-12 bille diitjtii. Ell
kadal' biiyiik bir gor; aldu.
43 Mehmed Mesih, "Ayvahk'ta Neier Yapllabilir?", Milli Mecmlla, Cilt: 2, YII: 3, SaYI: 24, 15 Haziran 1926.
44 BacIk, jlk Bugiine AyvalIk, Ayvahk: Atatiirk ilkiigretim Okulu, Kiiltiir YaYlnt, 1996, s.
20.
45 Erim,AyvalIk Tariizi, s. 103-104.
Ayvaltk'a Girit Miibadilleri 177
Anlatlda sozu edilen lathk sonrasmda Ayvahk'm terk ve 1933 tarihli
Ayvahk Gazetesi'nde yaymlanan haber gostermektedir ki Ayvahk'a gelip de
umduklanm bulamayanlar, sahip olduklarml nitelik1ere gore kendilerine
imkam yaratabilecekleri yerlere gOy Omegin
muhacirleri kendilerinin hayvanclhkla koyliiler olduklanm, bu nedenle
de Ayvahk'ta, kentin iyinde tercih ve Ayvahk'm
bugunkii Sarlmsakll mevkiine ve Kuyukkoy'e Ozellikle
Rumeli'den gelen gOymenler daha yok tutiin ektikleri iyin kendilerine verilen
zeytinliklerini ve Ayvahk'tan Bir miibadil
yocugu Ayvahk'l terk etme nedenlerini amlannda anlatmaktadlr:
"Bu bir yzl ir;:inde babam, zeytin mahsuliinun kendisini tatmin etmedigini,
memleketimizdeki gibi bag, bahr;:e ve tarlmmz olmasmm daha iyi olacagml
Memleketlilerimizle ve bir fikir almak ir;:in izmir'e gilti.
Nif, yani Kazasl 'mn, istedigi gibi bir yer oldugunu ve tavsiye
Babam ertesi gUn kalklp ya Orada, anamm amcasmm
ogulla/'! Onlarla ve oraSlm r;:ok ve sulak
oldugu ir;:in, kendi dogdugu sayfiye koyu: Nolan 'a ve oraya evimizi
nakletmek karanm Ayvalzk'a dondugiinde, karanm bize soyledi. Iskan-l ad;
haklarlllllzdan vazger;:erek, evimizi istedigimiz yere nakletmemiz 0
hakkmdan istifade etmek ir;:in babam, ilgili makamlara miiracaat miisaade
... 47
Miibadillerin ortaya ylkan aksakhklar, ku kokenli
olanlann kent merkezlerine, ya da iireticisi olduklan iiriinii
olmayan yerlere miibadele sonrasmda yogun bir iy gOy
da neden
- Oradan yani Midilli falan yerlerden buraya gelirken, buraya gelmek diye bir
yok. Midilli 'nin bir koyii, ... Kaptan'm babaslmn dogdugu yer. Biz oraya giltik ...
Kaptan'la. $imdi buradan bir tekneye $uradan Babakale ye
gidecekler. Fakat riizgar bOyle geliyor, riizga/'! arkadan Cunda ya
Yani sUlalesi yzldlr Cunda '/z. Bu Burhaniye ye gidecekler
Ayvalzk'a Yani insanlar bu buramn niifusuna dahil olmu#ar,
buralz Oradan gidelim, buraya gidelim var, var ama kaptamn
keyfine Nereye btralarsa oraya. C;ok saYlda Ayvalzklz var Tiirkiye 'nin
yerlerinde. Ama Ayvalzk'l bilmezler. Yani bunlar, Ayvalzk 0 zamanlar Yani
46 HalihaZlrda gerek Ayvahk gerek Cunda'da miilakat yapmak iizere bir Rumeli miibadili
Ayvahk'ta kalan birkay de geytigimiz Yl11arda vefat ettikleri
47 Berber, Rumeli'den hmir 'e Yitik Yaqamlarm hinde, s. 45-46.
178 ElifYllmaz
jzmir'den sonra Ege'de en iinlii yerlerden birisi de Bu tabii Tiirkler'in
degil de, 0 zamanki Yunanldarm marifeti. C;:iinkii burada 5-6 tane konsolosluk
$imdi insanlar buraya geliyor Ege adalarmdan, Midilli 'den, Ayvahk veya
jzmir. Burada niijilsa kaydolduktan veya bir siire veya imkam
bulamadlktan sonra yerlere gidiyorlar ama Ayvahkh oluyorlar.
Yukanda oldugumuz orneklerdeki gibi tesadiifen Ayvahk'a gelip,
burada tutunamayanlar, iskan hakb olarak devletten aldlklan mallan ellerinden
91kartarak kenti Miibadele sonrasmda Tiirkiye'ye gelen
g09menlerin iiretici konuma ge9me1eri on yllhk bir siire
ve bu mada miibadiller biiyiik bir i9 g09 Ozellikle
Yunanistan'daki ekonomik faaliyetlerini, burada bOlgede
olanagl bulamayanlar, ge9imlerini saglayabileceklerini
diikleri yerlere g09 Bu durum hem miibadillerin
hem Tiirkiye ekonomisini olumsuz yonde
- Burdan mallan olmayanlar, hani biraz tabi got;iiyorlar. Yani
burda durumu iyi olmayanlar tabi gidiyorlar jstanbul'a.
EY: Peki Ayvahk'm zenginleri kimler?
- $imdi derler ya parayla iman kimdedir belli olmaz. Yalmz tabi zengin olarak ... , bi
donem ... Iar vardl onlar da battl gitti zaten. Oyle
EY: Peki nasli zengin zengin olanlar? Ne yaplyorlar?
- ... 'in babasl geldigi zaman Tiirkiye'ye altm vardl yamna. Burdan milletten 50 liraya
100 liraya agaclm satm aldl. Yani degil, gayri degil, Satlyor,
agat; verdiler niifus aile 20 agat;la herif at; kahr, ne yapacak. Ya
toplayacak ya satacak. sattliar, paraSI olanlar da aldl tabii. Boyle.
Goriildiigii iizere miibadiller, iskan hakb olarak devletten aldlklan mallar
ge9imlerini saglamaya yetmeyince zeytinlikleri ellerinden gelirken
yanlarmda para veya altm getinneyi olanlar ise bu mallan satm alarak,
Ayvahk'm biiyiik toprak sahipleri haline Yanlanna ancak birka9
kilo almalanna izin verilen, gerek Tiirkiye gerek Yunanistan'da gemilere
binmeden once iistleri aranan ve 90gu zaman gotiinnek istedikleri, gelecekteki
bir 019iide degerli bile blrakmak zorunda
kalan miibadillerin, yine de bir giin evlerine, dogup biiyiidiikleri yere
doneceklerine dair inan9lanmn en biiyiik kamtl altlnlarlm, degerli ve
hatta tenekelerce zeytinyagml geri dondiiklerinde 91kartmak iizere topraga
ya da olmalandlr. Miibadelenin ardmdan Ayvahk'ta pek 90k
evde gomiilii altmlann, ya da kristal ev zeytinyagl
Ayvahk'a Girit MiibadiIJeri 179
tenekelerinin buiunmaS1 ile kendi mallanm Midilli veya Girit'de olan
yeni Ayvahkhlar, ve kaderlerinin yard1illlyia hak ettiklerini belki bir olyiide
elde Y1llar sonra Yunanistan'dan gelip, evlerindeki kitaplan ya da
birtaklm talep eden Rumlar da Bu durum, niifus
miibadelesinin psiko-sosyal etkilerinin yam Slra ekonomik bir adaletsizlige
neden oldugunun iyi bir gostergesidir.
Farkll Gopllen Gruplarz AraslIldaki ve "Ayvallkll Olmak"
Miibadele oncesinde Ayvahk'ta memurlar miisliiman niifusun
dolaY1, miibadil-yerli ve
miibadillerin olduklan bu yeni yerde toplumsal uyum siirecini daha az
sanc1h Oysa Yunanistan'm farkl1 yerlerinden
olan miibadiller arasmda bile ozellikle Girit miibadillerinin
Tiirkye bilmemeleri, Midilli miibadillerinin ise daha once, hatta bir klsmmm
heniiz Miibadele yapllmadan Ayvahk'a gelip olmalar1
sorunlarm ana kaynagm1 Adah - Giritli aynm1 Ayvahk'm
bugiinkU "yerli" halkl arasmda hala gozle goriiliir biyimde nettir.
48
Ustelik ayn1
adadan ya da olsalar bile miibadillerinkendi iylerinde homojen
bir grup one siiriilemez. Omegin ozellikle Girit'ten gelen
miibadiller arasmda Afrika' dan kaymhp bu adalarda satllan koleler de
bulunmaktad1r. Zengin ailelerden bir klsm1 kolelerini de beraberlerinde
Ayvahk'a getirirken, bir klsm1 onlan azat Tiirk hiiklimetinin toprak ve ev
dag1ttlgm1 duyan ve hiybir maddi geliri ve bulunmayan azat
koleler de yareyi miibadil olarak Tiirkiye'ye gelmekte Miibadil
alan oldugu gibi Ayval1k'ta da bugiin halen Afrika kokenli
olduklan ilk k1v1rc1k sayh, koyu tenli kimselere rastlamak
miimklindiir. Bugiin Ayvahk'ta olan Mustafa Olpak, bu siireci kendi
dedesinin biyografisinde anlatmaktad1r:
"Dedemler 0 tarihlerrde Kole KlYISI diye amlan bOlgeden kar;:lf'lltp Girit 'e
Som'a Ilinem istanbul 'a dedemse uzunca bir siire Girit'te
ardllldan Ayvaltk'a Hepsi bu kadardl. On lara gore tabU. Hepsinin
48 Ayvahk'ta Midilli miibadillenne "Adah" derunektedir. Bunun nedenlennden bin Midillili demenin bir
parya zor ohnasl olabilecegi gibi Ayvahk'm pek yok yerinden Iahathkla goriinebilen, "hemen kal1ildaki
ada"nm ad1111 soylemeye gerek da olabilir kanaatindeyiz.
180 ElifYthnaz
bu kadar olmadlgml anlamamlz, ger;milerinin bu kadar basit olmadlgml ogrenmemiz
zaman alacaktl.
49
... Ydlar sonra Ayvahk'ta kardatlglm ve ten renginden dolaYI kole tonmu oldugunu
anlamakta hir; zorlanmadlglm Arap Yaar, soyledikleriyle hayli alrtmltl beni.
Gerr;ekte kendisi Ayvahk'ta dogmutu. Babasl ise Girit'te, Resmo'da. Dedesi koleydi.
Dedelerimiz aym r;iftlikte r;ahml, birbirlerine r;ok yardlm etmi, farkh yerlerden
gelmelerine ragmen, kardeten ote olmulardl.
50
Bu gibi istisnalan tutacak olursak, gene1de Adah ve Giritli olmak iizere
Ayvahk'a gelen iki farkh grubun Balkan Slfasmda olan
muhacirlerinin varhgl da hesaba katlhrsa, din hemen hemen
hiybir ortak ozelligi bulunmayan, birbirinden tamamen farkh bu iiy grubun
birarada dogabilecek sorunlar kolayhkla ongoriilebilir.
Tlpkl yerli niifusla gOymenler arasmda oldugu gibi, farkh goymen gruplan
arasmdaki de nedeni ekonomiktir. Ayvahk'ta da Girit
miibadilleri, kendilerinden bir yll once gelmeye ve en giizel
evlere, zeytinliklere sahip olan Midillililerle
Midilli'den daha oI\ce gelenler Tiirkye bir miisliiman toplulugu olsa da,
Giritlilerle bunlann pek aZl siyasi arenada
Bunun nedeni her iki dili kullanan Giritlilerin son
derece egitimli ohnalan ve Girit'te siyasi yevrelerde kazandlklan
becerileri yeni yerlerinde hayata geyirmelerinde mahir olmalannda
yatmaktadlr. Sophia Koufopoulou'nun gore, Midillililer
Tiirkiye'ye gelmeden once Giritlilerden daha zengin olmalanna ragmen, yeni
yerinde Giritliler'in daha miireffeh bir standardma sahip
olduklan ortaya
E. Y.: Peki Girit'ten gelenle adadan gelen iyi ger;inir miydi?
- Bata iyi ger;inemiyorlardl, evet. Bata bi ey vardl, zltlama, bi rekabet vardl.
E. Y.: Nereden kaynaklamyor bu? .
- <;iinkii Midillililer daha yakm tabU, onlar daha r;abuk gelmiler buraya ve en iyi
mallan onlar kapmllar. Giritliler tabU daha uzun yoldan geldikleri ir;in sonradan
onlar da tabU biraz ezilmiler. Fakat diyebilirim ki ondan sonra Midillilileri ger;tiler
yani. <;iinkii Giritliler bizim r;ok hesabiydiler. Ve hala ordaki yerli Giritliler, ben be
sefer Girit'e gittim, hala onlar r;ok tutumludur. Hesabml, kitablm bilirler. Bizimkiler
de tabU onlarm eyinde kaldlklan ir;in, tesiri altmda kaldlklan ir;in mesela Midillililer
49 Mustafa Olpak, Kale KIYlsmdan insan Biyografileri, istanbul: Ozan Yaymclhk, 2005,s. 15.
511 Olpak, Kale K,y,smdan insan Biyografileri, s. 20.
51 Koufopoulou, "Tiirkiye'de Miisliiman Giritliler: Bir Ege Toplulugunda Etnik Kimligin Yeniden
Belirlenmesi", s. 321.
=-15
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 181
daha savurgandllar, daha bonkordiiler, bizimkiler hesabml leitablm Giritliller daha
t;ole bilirdi.
Ayvahkh miibadiller de ilk geldiklerinde Midillililer'in ekonomik aC;:ldan daha
iyi durumda olduklarml ancak Giritliler daha 'hesabi' (tutumlu) olduklan ic;:in
zamanla kendilerinin daha zengin olduklarml ifade etmekte ve iki miibadil grup
arasmdald kabullenmektedirler.
- $ey enteresan. Giritlilerle Midillililer arasmda bir val'. Mesela Ahmet
Yorulmaz'm yazdlgl bir leitap vardlr, Ayvallk'tan Get;enler diye. Hit;bir Midillili yok
it;erisinde lei, bllnlann it;erisinde Halide Edip Adlvar'la dart kadmdan birisi
Meliha Hamm vardl rahmetli. Mesela Fadll Bey, pirina fabrikasmm sahibi. Onlar
sanki bizi gibi goriiyorlar. Evet, t;ok enteresan dllyglilan val'. Yani bizlerden
t;okfarkb, Midillililerle onlar .
... Bu ilk zamanlarda hep burda leuliibiindeleiler falan hep daha yiikselete olan
Midillililerdi .
... Bir de onlarm sistemleri ayrl. Onlarda anaerkil aile diizeni hakim. Mesela bir darb-
I mesel vardlr, "Giritli'den alacaksan damat ai, gelin alma II diye.
Giritli miibadillerin aile ic;:inde daha demokratik bir yaplya sahip olmalan da
Ayvahk'ta adah miibadiller tarafmdan Giritli kadmlarm cinsiyete
dayah eden Tiirk hiikiimetlerini destekledikleri goriilmektedir; bu
kadm ve erkegin aile hakkmda ortak karar almalan gibi
bir pratige de Bu elbette ki giindelik Bat!h nonnlarda
cinslerarasl tam bir var oldugu anlamma gelmez. Hala kat! bir
sozkonusudlr ve c;:ogu durumda erkek evin gec;:imini Ancak yine de
kendi etnik topluluklarl ic;:inde Giritli kadmlarm kadm olarak statiileri, diger
etnik gruplarla hayli yiiksektir.
52
Baskm Oran, bir sozlii tarih
olan "Dalavera Memet'in Bodrum Tarihi" adh kitabmda Giritlilerden
klz ahnmamasmm nedeninin genel olarak Giritli erkeklerin son derece evine
bagh, tabiath, kadmlann ise ail eye egemen ve hatta biraz "cazglr"
olmalarmdan kaynaklandlgml one siinnektedir. Bunun yamsrra Giritlilerin
Anadolu yerlilerinden giyim goreneklere kadar her aC;:ldan c;:ok daha
52 Koufopoulou, "Tiirkiye'de Miisliiman Giritliler: Bir Ege Toplulugunda Etnik Kimligin Yeniden
Belirlenmesi", s. 324.
182 ElifYllmaz
dogal ve serbest olmalanndan, bir de hi9 Tiirkge bilmeyip hep Rumca
kaynaklandlgml belirtmektedir.
53
iki miibadil grubun gerisindeki bir diger neden de Giritliler'in
90gunlugunun, Miisliiman inan9lanna bir Hlristiyan - islam sinkretizmi
siireci sonunda giren baZl dinsel inan9 tarzlan ve adetlerini olmalandlr.
Ornegin Paskalya'da Ortodoks Yunanhlar, yumurtalan isa'nm kamm temsil
eden klrmlzl renge boyarlar ve tsoureki denilen ozel bir tath ekmek yaparlar.
Cundah Giritliler de Hldlrellez kutlamalannda ilyas Peygamber i9in aynl
yaparlar ve dahasl, bu adeti Hlristiyan Rumlardan aldlklanm da a91k9a
soylerler.
54
Giritliler Adahlarm iyi yemek evlerinin pis
oldugunu, koylii olduklanm iddia ederken; Adahlar da Giritlilerin Rum
adetlerini devam ettirdiklerini, Girit'te idadi bulunmadlgl i9in kiiltiir
seviyelerinin kendilerinden daha oldugunu, Ayvahk'ta ilk Yillarda
kuliibiindeki iiyelerin neredeyse tamammm Adah olmaslmn da bunu
gosterdigini savunmaktadlrlar. Giritlilerin bir klsmmm halen Tiirkgeyi hi9
bilmemesi ya da 90k az bilmesi, ozellikle birbirleriyle Rumca
tercih etmeleri, 90cuklarma ve torunlarma da bu dili ogretmeleri,
aileden biri oldiigiinde geride kalan yaklnlann uzun sUre siyah klyafetler
giymeleri ya da mezarlannm iizerini mermerle kaplatarak, halkln deyimiyle
"Rum mezan gibi" yapmalan da Adahlar tarafmdan halen

Midilli miibadilleri Ayvahk'a geldiklerinde Tiirkgeyi gayet iyi
halde Girit miibadillerinin biiyiik bOliimiiniin tek bir kelime bile Tiirkge
bilmemeleri nedeniyle Giritliler, diger miibadiller tarafmdan "yanm gavur"
olarak ve kahvede birlikte oturmamak, kendilerinden
etmemek ve klz ahp vermemek gibi uygulamalarla uzun siire
Her ikisi de ada olmasma ve benzer ragmen Giritliler
Tiirkge bilmemekte, Midillililerin tamaml ise Tiirkge hatta
i9lerinde RumcaYl hi9 bilmeyen ya da 90k az bilenler de bulunmaktadlr. Bunun
nedeni Girit'in, Osmanh topraklanna hemen hemen en son katllan. ve
5) Baskm Oran ve Feyhan Gorgiin, Da/avera Memet'ill Bodrum Tarilzi, istanbul: YaYl11lan, 2004, s.
15.
54 Koufopoulou, "Tiirkiye'de Miisliiman Giritliler: Bir Ege Toplulugunda Etnik Kimligin Yeniden
Belirlerunesi", s. 323.
Ayvahk'a Girit MiibadiIleri 183
hem idari dokusu, hem de toplumsal yapl aniamlllda Osmanh egemenliginin en
gevek oriildiigii cografya olmasldrr. Ada'daki Miisliiman ve yerli Rum-
Ortodoks niifus oylesine karlillltrr ki, Miisliimanlann kullandlklarl isimler
Rumca isimlerle birlemitir. Ada'da Miisliimanlarlll daha fetihten itibaren Rum
kadllllarlyla yok saYlda evlilikler yaptlgl bilimnektedir. Rum kadllllardan dogan
yocuklara Rumca hitap edilmekte hatta Rumca isimler verilmektedir. Belgelerde
Yanni Osman, Hasan Nikolaki veya Molla Mehmetaki gibi isimlere slkya
rastlanmaktadlr. Hatta kimi zaman sadece Rumca isimlerle amlan
Miisliimanlara da rastlamr. Ada'da resmi yazlm dilinin Tiirkye oimasllla ve
Tiirkye egitim ile baslll faaliyetlerine biiyiik onem verilmesine ragmen, halk
araslllda konuulan dil Rumca'dlr. Rumca, sadece Rumlar ile Miisliimanlar
araslllda degil; Miisliimanlarlll kendi aralannda da kullandlklarl dil olmutur.
55
Tahmiscizade Mehmet Macit, amlannda, Girit'teki Miisliimanlann Rumca
konumalanmn asll nedeninin buradaki miisliiman erkeklerin Rum kadllliaria
evlenmeleri ve yOCUklarlll evde anneleri tarafllldan yetitirilmeleri oldugunu
belirtmektektedir.
"Osmanhlar, idareleri altmdaki Rumlarm ana dillerine jslanll kabul
etmelde nikahladlklal'l yerU Rum kadmlarzndan dogma t;ocuklarzna analan
tarafindan Rumca ogretilmesine de kayztslzlzk gostermi:;ler, gerek :;ehirlerde gerekse
koylerde miisliiman ve hlristiyan halkzn birarada ya:;amalarma da imkan
tamml:;!ardlr. Biitiin bu tariM hakikatler gozoniine almdlgl takdirde, bugiin miibadele
suretiyle miibarek Anadolu topraklarzna can atan, gadre ugraml:; Giritli miisliiman
koyliilerin Tiirkt;eye vakif olamamalarzmn gert;ek sebebi at;lkt;a ortaya pkar. Hakikat
bu merkezde iken, aziz Tiirkiyemiz'in :;efkatine slgznml:; kzllt; artlgl GMt Tiirkleri
arasmda mevcut, mahdut saYlda koyliilerin Tiirkt;e konu:;amamalarz hUSliSII,
anavatandaki birtaklm ziimreler tarafindan pek hakslz, pek insaftlz bir :;ekilde tenkide
ugraml:;tlr. ,,5,6
Miibadelenin ardllldan ozellikle Girit'ten gelen ve Tiirkye bilmeyen miibadiller
iyin Ayvahk'ta yetikinlere egitim veren gece Okullart ayllml ve bu okullarda
Tiirkye ogretilmeye yahllmltlr. Ozellikle yah olanlar bu okullara ginnekte
direnmi, gitseler de Tiirkyeyi ogrenmekte zorlanmllardlr. <;ocuklann Tiirkye
ogrenmesi ise yok daha kolay olmu, evlerinde hala Rumca konuulsa da, gerek
55 A. Niikhet Adlyeke ve Nuri Adlyeke, "Yunan isyam Slrasmda Girit'te Irtidad Olaylan",
http://www.lozanmubadilleri.org.tr. 29.06.2004'de girildi.
56 Ismet Miroglu ve Ilhan Talzmisci-zade Melzmed Macid Girlt Hat/ratan. istanbul: Terciiman
Yaymlan, 1977, s. 31-32.
184 ElifYIImaz
okulda gerek e;:evresinde zomnda kaldlklan bu dili klsa
zamanda Ancak Tiirke;:e bilmemeleri okulda
ogretmenleri ve tarafllldan da yadrrganmalarllla neden
Ertugml Erol Ergir, bir Girit miibadili olarak once Ayvahk'a, daha sonra
izmir'e babasllllll amlarllli anlatmaktadlr:
HDadlnl, Giril'te ailemiz yamnda hizmet9i olarak ve orada kalmaYlp,
miisliiman olup bizle izmir'e gelen bir Rum 'duo Tek kelime Tiirkge bilmiyordu. Biiyiik
annem, her nasLlsa ona Kur 'an-l vakil llal1laz kLlar, orl/l;: ttttmdl.
Esasell evde hep Rumca Ben de ilkokula Tiirkge
sokaga t;:lklP 90cltldarla oynayanllyordwn. etkileri
devam ediyordll. Sokaga t;:lktlglmda 90cuklar beni "Rum KopUi" diye
Hit;: unlltamam, Tiirkge bilmedigimden ilkolada gilmek Biiyiik babam
yollarla beni ikna edemeyillce, gidip Idifeli bi,. hammal
Kiifeye beni belilldell 9lkardlgl kemeriyle belli doverek okula ve
miidiire testim ,,57
Kiie;:iik bir e;:ocuk ie;:in e;:evresinin ve bu e;:evrede kabul gonnenin ne denli
onemli oldugu tarafllldan dil bilmedigi ie;:in alay edilen
bir e;:ocugun okula gitmek istememesi kolayhkla Miibadil
e;:ocuklannlll tarafllldan kabul ve onay gonneleri ie;:in son derece hlZh
bir bie;:imde Tiirke;:e ogrenmeleri Ancak kimi zaman Tiirke;:e
ogrenmeleri de yeterli Ne kadar kiie;:iik olursa
olsunlar ie;:ine dogmadlklan ve sonradan ogrendikleri bir dil oldugu ie;:in
Tiirke;:eyi her zaman dogru kullanamamalanndan kaynaklanan hatalar ve
farkllhklan da kimi zaman kendileriyle alay edilmesine neden
Ayvahklilann giindelik dilinde dikkat e;:eken iie;: temel farkllhk vardlr.
Bunlardan birincisi hemen tiim kelime1erin sonuna -cik, -clk eki getinneleridir.
Bunun Yunanca'daki -mu ekinin oldugunu "<;ok da
e;:irkinciktir" gibi olumsuz anlam kelimelerin sonuna bile bu ekin
getirilmesi, onlarlll bile sevimli hale getinnektedir. ikinci temel
farkllhk Ayvahkhlann tlpkl istanbul Rumlan gibi -mi, -mu som ekini
kullanmamalandlr. "Gelirsin?" [Geliyor musun?], "Gidersin?" [GidiyOf
musun?] omeklerinde oldugu gibi ciimledeki som anlaml kelimenin son
hecesine yapllan vurguyla verilmektedir. Son farkllhk ise Yunanca'da slke;:a
kullamlan "vre" nidaSllllll Ayvahkhlarca "bre" olarak
kullamlmasldlf. <;ogu zaman "bre"den once "be" de kullamlmaktadlr: "Yok be
57 Ertugrul Eral Ergir, Ullulamadlgim ve jzmirim. izmir: A.$. Yaymlan, 1999, s. 1.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 185
bre" orneginde oldugu gibi. Uzun yll1ar boyunca Rumca bu
kimselerin, bu dilin baZl yapl Tiirkye'ye de olmalan son derece
dogaldlf.
EY: Peki askerlikte ya da okuldayken herhangi bir sorunla kar:jlla:jtllllz ml Girit'ten
gelmi:j oldugunuz ir;:in?
- HaYlr. Ogrenmi:jtim ben Tilrkr;:eyi, ortaokulda olwyordum. Benim [dilim] temizdi.
Meseta bizim ortaokulda okuyan arkada:jlar vardl Giritli, onlarm r;:ogunun dili daha
diizelmemi:jti. Hatta hatldamn, ortaoladdaydlk, yine bi Girit Resmolu, hava subaYI
oldu sonra arkada:j, daha ortaokulda hava penceresi vardl ipe r;:ekersin, ar;:zhr.
0 ipini r;:ekerken koparml:jlz, ip kopmu:j kapalz kaldl. $imdi miidiir geldi
dersaneye. Niye diyor kapattllllz oraSl1ll 0 arkada:j da diyor, "Miidiir bey ip
klrildi" dedi. Yani enteresan bi:jeydir bu. Hatta arkada:jlar takllirdl ona, "ip klrildi, ip
larildi" falan. Yani :jivesini daha diizeltememi:jti, halen Rumcaya kar;:lyordli :jivesi.
Yani ogrendiler. Mesela kaymvalide bilmezdi. Annem de oyle. Buralal'l hep benimdi,
bahr;:eydi, 18 doniim bahr;:eydi. Bahr;:lvan vardl, bahr;:zvana yemek verecek. Tutnlll:j 0
da evin kenarmda bi delik val', herhalde bi:jey koyuyodu Rumlar, yemegini oraya
koymu:j. Bahr;:lvan geliyor yemegi almaya annem ir;:erden diyor ki, "Hasan Aga ",
"Buyur hal1lm" diyor. "Yemek deli" diyor, "Yemek deliktedir" diyemiyor. "Yemek
deli" diye anneme takllmaga ba:jladl. $iveyi diizelte117ediler ve oyle bir durum val' ki,
halihazlrda :jivesi diizelmeyenler val'. Ben diizelttim, askeri o/ada geldim falan, :jivemi
diizelttim, ama halen Girit'ten gelenlerin bir klSI111 :jivesini diizeltemedi.
- Ogrendiler a117a, ogrenmeyenler de r;:ok. Ogrenemeden gor;:tiiler gittilel' yani. Hele
Cllnda, bizden beterdi Ali Bey Adasl. Onlar hep Giritli. Hir;:, onlar halen de Rumca
koml:jurlar.
EY: Peki boyle siz Tiirkr;:e bilmiyorsunuz diye sizi hodadar mlydl, bi:jey derler miydi
Rumca konu:juyorsullliz diye?
- Yal'll1l gavur derlerdi. Bllraya geldigimiz zaman ilk, yal'lm gavl/r derlerdi. 9iin/di
lisan bilmiyorlar ya. Aslmda Tiir/c, miisliiman vs. fakat Tiirkr;:e bilmedigi ir;:in bazen
taklhdardl i:jte yal'lm gavurfalan diye. Onla/'l hatlrhyorum.
Gerek ekonomik nedenler gerek farkh adalardan gelen miibadillerin kiiltiirel
farkhhklan Ayvahk'ta Adah ve Giritlilerin de;
zaman iyerisinde farkllhklar miibadiller de kendilerini 'Ayvahkh'
olarak tammlamaya
E. y.: Sizinkiler Girit miibadiliymi:j. ilk geldikleri zaman Midilli miibadilleriyle Girit
miibadilleri iyi ger;:in117i:jler mi?
- iyi ger;:inmemi:jler ilk Yillarda. Hir;: iyi ger;:inmemi:jler. Adah derler, Midillililer temiz
degil, Midilllililer iyi yemek pi:jirmez. Hep ben r;:ocllktum, ben onlam kal':jl r;:zkardl111.
'Werden biliyorsunuz? Gittiniz mi evlel'ine, yediniz mi yemeklerini?" derdim. $imdi
Midilli tabii daha yakm. Buraya daha r;:abllk geliyodar. Bi de ne bileyim en giizel
en giizel bilmem nelerfalan. Bizimkiler daha uzaktan geliyorlar. Bayle bir:jey
186 ElifYllmaz
val'. nast! ki jzmirli VanlzYI sevmez, onun gibi bin;ey. Onu ben r;:ok bUyiitmuyorum.
Som'a Midillililerle Giritliler tabii birbirleriyle r;:ok iyi Kzz alzp
veriyorlar.
Ayvahk'ta balangIC;ta her goymen grup kendi iyinden la.z ahp verir, kendi
grubuna ait kahvede otururken, zaman iyerisinde kaymllmaz olarak kaynaml
ve ozellikle evlilik nedeniyle bu aynm da erimeye yiiz tutmutur.
- Bir releabet bellei eskiden vardl. Midillili 'nin Midillili 'yi kayzrmasl, boyle bir cemaat
olabilecegini, eskiden, ilk geldikleri zaman olabilir. Fakat bence
bir oldu. Benim bildigim butun bunlann birbirleriyle evlendikleri ve
artlk kimin ne kadar, kar;: db'hem Midillilidir, kar;: db-hem Giritlidir, Olllzn
bir hale geldigi. C;:ok Birbirleriyle evlendiler yani. Ama bilirim
ben de onlar ne olsa Giritlidir", "Onlar ne olsa Midillilidir" bir rekabeti,
boyle birbirlerinin memleketini. Bu her yerde olur yani. Bilakis bunlar bence hepsi
Balkanlar'dan, Yunan adalarzndan geldikleri ir;:in bOyle r;:ok Idiltiirlu ortamlarda
ve onlann adetiyle birbirlerine Jazla da olmayan. Aglr
basan, Jazlaslyla aglr basan ozellikleri bu yani.
ikinci kuak bir miibadilin "Miibadele yapllmasaydi imdi nasil bir hayatlmz
olurdu?" sorusuna vermi oldugu yamt, Adah - Giritli aynmmm farkli miibadil
gruplan arasmda yapllan evlilikler yoluyla aralannda sosyal, ekonomik ve
kiiltiirel baglarm kurulmasl aracIhgIyla yoziildiiguniin en aylk gostergesidir:
"0 zaman ben olmazdlm. C;:iinkii annem Giritli, babam Midilfili. Buraya gelmeselerdi
evlenemezlerdi"
Zamanla Midilli ve Girit miibadilleri, Bonak ve Bulgar muhacirleri, kaynaarak
Ayvahk'm "yerli" halkmi oluturmulardrr. Ayvahk yo gun niifus hareketlerine
sahne olan bir ilye oldugu iyin artlk teror yiiziinden Dogu ve Giineydogu
Anadolu'dan, deprem korkusuyla bata istanbul olmak iizere Marmara
Bolgesi'nden, emekliliklerini burada geyirmek iyin Tiirkiye'nin her yerinden ya
da tatillerini geyirmek iyin gelip bata Almanya olmak iizere biryok yabanci
iiIkeden Ayvahk'a yerleenler kentin yeni gOymen gruplanm ohlturmakta, kimi
zaman birbirleriyle, kimi zaman da "yerli" halkla yat1maktadlrlar.
Ayvahk'a Girit Mlibadilleri 187
SonufY
Miibadele gerek Rum gerek miisliiman biryok insamn hayatlm derinden
toplumsal ve ekonomik alanlarda; bir giinde ve
psikolojik olarak biiyiik travmalara neden insanlar, boyu
evlerinden topraklanndan zorunlu olarak ve daha once
hiy gonnedikleri, hatta belki adml bile duymadlklan yerlerde, hayata yeniden
zorunda Ustelik geride blraktlklan yalmzca
maHan degil, aym zamanda sevdiklerinin mezarlan, Rum ya da miisliiman
ve onlan olduklarl yap an, kimliklerini ve benliklerini
Tiim bu kaYlplar da bireyleri, geri kalamnda
etmeye biiyiik bir travma ile
Amerikan Psikiyatri Birligi 'nin CAP A) tammma gore, insan olagan
sayllabilecek olumsuz deneyimleri ve yaresiz blrakan, ruhsal ve
bedensel olarak yaralaYlcl olaylar travmatik
tecaviiz, do gal afetler, kazalar, gOy birdenbire ortaya ylkan ya da
siireklilik gosteren tlbbi hastahklar, bir yakmm kaybl gibi kimi zaman toplumsal
boyut da iyeren olaylar bugiin oldukya olan travma kavrammm
kapsamma ginnektedir. Travmatik olaym bireyin ruhsal iizerinde sarSlCl
ve orseleyici etkileri olabilmektedir. Bu etkilerin kahcl olmasl, bireyin
ozeHikleri kadar toplumsal yevrenin travmaya verdigi tepkilerle de
baglantlhdrr. Diger yandan travmatize bireyin aile, okul, gibi
alanlarmdaki de olaya toplumsal boyut kazandlrabilmektedir.
bolgeden soykmm ya da etnik aynmclhk nedeniyle gOy
ettirilen ve tarihse1 koklerinden kopartllan bu travmatik
iizerine ekonomik, sosyal ve kiiltiirel sorunlarla da etmek zorunda
kalmaktadlrlar.
59
Olaym miibadillerde yarattlgl gerilim Scudder ve eulson
tarafmdan fiziksel bir tepki olarak tarif edilmekte ve 'yerlerinden
edilmelerinden hemen soma hastahk ve oliim olaylanndaki da bunun
58 Miibadillerin sistemli bir i9in Yunanistan'daki bir koyiin
Tiirkiye'de topluca iskan edihnesi miimkiin bu nedenle miibadillerin biiyiik bir klsml sadece
Rum oldugu i9in Yunanislall'da kalan degil; Tiirkiye'ye gel en miisliiman ve hatta kimi
zaman akrabalanndan da aynlmak ve farkh yerlerde zorunda Bu da miibadillerin
aym zamanda birillcil gevrelerini de kaybettikleri alliamma gelmektedir.
59 Ozge Venier Duman ve Erol Goka, "Travmatik Bireysel ve Toplumsal Yallsnnalan", Top/um
ve Bilim. istanbul: Birikim YaYll1lan, Giiz 2001, s. 71-77.
188 ElifYllmaz
kallltl olarak sunulmaktadlI.
60
Miibadelenin ve artlk geriye
miimkiin olmadlgmm ardmdan, bireyler ne denli biiyiik
bir aClyla oiduklarllll bir miibadil
yocugunun
"Bir yakmmm olumunden ve tecavuze ugramaktan sonra bir insanm ba,Jma
gelebilecek en aCllclz olay"
talllmladlgl miibadelenin aClsl, biraz da "yocugunu gomen" bir annenin
"tabutun mezara indirildigi SlIada ylkarrugl glClrtlYl" duydugu aClya
benzetilir. Oylesine derin, iyten, yaresiz ve umutsuzdur.
61
Engin Berber'in
"Rumeli'den izmir'e Yitik izinde" adh kitabmda bir miibadil
yocugu ise, bu aClya dayanamayanlarm nasll bir sonIa
anlatmaktadlI:
"i,Jte babam, aym hayatl burada da siirdiirecegini zannetti. Kocaman bir agacl
yerinden sokiip, ba:jlca yere dikmeye Icalkmca, sonucunda ne olacagl bellidir. i,Jte biz
de oyle olduk, r;ok sarszldlk. Babam 0 zaman daha genr; oldugll ir;in, yalmz bir mide
rahatslzlzgl ile bu hengameyi atlattl. Fakat memleketten ya,Jlz gelenlerden r;ogll, bu
slkmtzlara dayanamaYIP vefat ettiler. C;:unkii onlar, buraya geli,Jimizin ger;ici
oldugunu zan etmi,Jler. "Siyaset icabl buraya geldilc ama yine memlelcetimize,
evlerimize donecegiz" die kendilerini inandlrml,Jlar. Halcikati anlaymca, hayal
kmklzgl on/an mahvetti. " 2
Miibadelenin sonucu olarak ekonomik zorluklan, toplumsal ve
unsurlarm neredeyse tamamllll kaybetmeyi gogusleyerek
devam edenler ise, biiyiik olyiide allliarma iylerindeki
kini temizleseler de dogduklan, topraklan ozlemekten
hiy Miibadele sonrasmda miibadillerin Yunanistan'a ve
Tiirkiye'ye ziyaret amaclyla bile ginnelerine uzun ylliar izin verilmemesi, bu
ozlemi daha da bu ozlem yiiziinden memleketlerini gozlerinde daha da
Oranm suyu daha gUzel, otlan daha meyveleri daha
lezzetlidir. en iyisi oradadlI. Ylllar sonra dogduklan topraklan ziyaret
etme bulanlar ya da yakmlan oraya gidenlerin istedikleri hep aYllldlr.
60 Tolga Koker, "Goymenlik Dersleri: Tiirkiye'de Zorunlu GOy Deneyimi", Ege 'yi Ger;erken: 1923 Tiirk-
Yunan Zonmlu Niifus Miibadelesi, Der: Renee Hirschon, istanbul: istanbul Bilgi Universitesi Yaymlan,
2005, s. 307.
61 Pervin Erbil, Anadolu 'ya Agltyordu Niobe, istanbul: Sorun Yaymlan, 2001, s. 41.
62 Berber, Rumeli'den lzmir'e Yitik Yaijamlarm lzinde, s. 49.
Ayvahk'a Girit Miibadilleri 189
Y yastlklanmn altllla koymak, oldiikten sonra mezarllla serpilmek iizere
bir kese memleket topragl. Belki bir de yudum yudum ic;ecekleri, 0 tadlID
unutamadlklarl lezzetli sudan bir
Miibadiller araslllda gozledigimiz bir diger nostalji unsuru da, dogum yerlerini
soyadl olarak olmalarldlr: Komili, Suda, Grebene, Kandiye gibi.
, Yunanistan'a miibadillerin bir kismlIDn yere Nea
63
Smirna
(izmir), Nea Mudanya, Nea Menemen adllli vermeleri gibi Tiirkiye'ye gelenlerin
de memleketlerinin adlID kendi adlannlll ardllla eklemelerinin ait olma
gereksinimlerinin, duyduklan biiyiik ozlemin ve bir
tutunmak istediklerinin en aC;lk gostergesi oldugunu
63 Rumca 'Yeni',