1

Univerzitet u Sarajevu
Filozofski fakultet
Odsjek: Knjievnosti naroda BiH i B,H,S jezik
Predmet: Knjievnojezika politika BiH od 70-ih do 90-ih godina 20. stoljea









JEZIKA POLITIKA U SRPSKOHRVATSKOM JEZIKU U BOSNI I
HERCEGOVINI

(Josip Baoti)







Prof. dr. Amela ehovid Studentica: Merjem Dizdarevid



Sarajevo, 2012/2013

2

Standardni srpskohrvatski (hrvatskosrpski) jezik pripada krugu standardnih jezika koji
su ostvareni po formuli: vie nacija - jedan dijasistem-jedan standardni jezik. U lingvistikoj
nauci danas nije sporno miljenje da takvi jezici ne mogu ostvariti jedinstvenu fizionomiju tj.
dosei idealan vid variranja formi tzv. istu invarijantu sa samo jednom mogunou izbora
za bilo koji komunikacijski zadatak ili potrebu. Varijantne razlike nisu samo bogatstvo formi,
koje se u nacionalno homogenim jezicima otklanjaju bilo semantikom diferencijacijom bilo
odbacivanjem neperspektivnih u procesu komunikacije, nego su i vrijednosti koje
reprezentiraju nacionalne i socio-etnike posebnosti njihovih nosilaca, te i ne iezavaju niti
se semantiki diferenciraju.
Procesi koji se odvijaju u nacionalno nehomogenim jezicima, ak i kada ne ugroavaju
njihov integritet, uslonjavaju i nerijetko oteavaju njihovu komunikacijsku funkciju. Da ne bi
dolo do rascjepa u komunikaciji, pribjegava se utvrivanju koncepta jezike politike na
nivou jezika kao cjeline, pri emu se naroita panja posveuje razrjeavanju problema koji bi
mogli pospjeiti raslojavanje standardnog jezika u pravcu stvaranja nacionalnih jezikih
kodova, odnosno standardnojezikih varijanata sa svim karakteristikama i funkcijama koje
ima standardni jezik.
Diskusija zapoeta na Petom kongresu jugoslavenskih slavista o normi u standardnom
(knjevnom) jeziku (Sarajevo, 1965), iako voena u svjetlu spoznaje da razgranat bujan
ivot knjievnog jezika, u svim njegovim raznovrsnim oblicima, na irokoj teritoriji i u sredini
sa vie od jedne narodnosti, neminovno namee postojanje varijanata, pokazala je svu irinu
problematike. Miljenja su bila podijeljena: postoje li, ili ne postoje varijante u naem
standardnom jeziku i u vezi sa odnosom prema varijacijskom bogatstvu u njemu. Brojni
radovi u kojima je osvjetljavana ova problematika od tada do danas, pokazali su da uzroci
razilaenja u vienju srpskohrvatskog jezika su daleko sloeniji nego to se u poetku mislilo,
te da ne izviru samo iz sloenosti jezike strukture.
Bilo je jasno da takvi problemi ugroavaju efikasno funkcioniranje standardnog jezika
na cijelom podruju koje pokriva. Uz sve to nije se prilo utvrivanju koncepta
knjievnojezike politike, sa jasno formulisanim principima i obavezama ponaanja svih koji
su pozvani da postojee probleme otklanjaju, moda zbog toga to se tada nije vjerovalo da bi
standardnojeziko jedinstvo srpskohrvatskog jezika moglo biti dovedeno u pitanje. Oni koji
su se zalagali za priznavanje standardnosti varijantama isticali su: Svim svojim varijantama
uprkos na je knjievni jezik jedan i to i to se s njim deava na bilo kojem njegovom

3

podruju vano je za sve koji se njime slue. Normiranje knjievnog jezika mora se vriti za
itavo jeziko podruje priznajui osobitosti pojedinih varijanata. Nikakvi se zakljuci o
normama hrvatskosrpskog knjievnog jezika ne smiju donositi bez sudjelovanja i pristanka
kvalifikovanih predstavnika sviju sredina koje njeguju njegove varijante.
Nepostojanje koncepta jezike politike u standardnom srpskohrvatskom jeziku za sve
sociokulturne sredine, koje se njima slue, omoguilo je da se u svakoj od tih sredina ispolje u
poetku u latentnom (skrivenom) a kasnije i u manifestacionom obliku, negdje jae a negdje
slabije, koncepti koji su teili ka ekstremnim rjeenjima a koji su poivali na dva oprena
pristupa standardnom srpskohrvatskom jeziku;
1. Da je srpskohrvatski standardni jezik jedan jezik u kome se bogatstvo varijantskih razlika
moe i treba interpretirati samo kao stilistiki potencijal i izvor za bogaenje standardnog
jezika putem putem semantikog diferenciranja sinonima
2. Da je srpskohrvatski standardni jezik jedan jezik samo na nivou sistema normi, a praktiki
dvije varijante koje su njegove adaptacije potrebama nacija kao definiranih socio-etnikih
formacija
Prvi pristup tei dokidanju varijantskih razlika te samim tim eksplicitno ne ugroava
jedinstvo standardnog jezika, nego injenicom da u konstelaciji
1
postojeih odnosa podupire
drugi drugi, koji tei ka afirmaciji varijanata kao samostalnih standardnih jezika sa
nacionalnim predznakom. Oba pristupa su nacionalno inspirisani bez obzira to je jedan
unitaristiki
2
a drugi separatistiki
3
usmjeren. Ni jedan od ova dva koncepta nije bio
prihvatljiv za Bosnu i Hercegovinu, iz istih razloga to ni jedan od njih nije bio prihvatljiv za
sve tri preostale sredine koje pokriva standardni srpskohrvatski jezik.
Bosna i Hercegovina je jedna od etiri sociokulturne sredine srpskohrvatskog
govornog podruja zajednica triju naroda: Muslimana, Srba i Hrvata, pri emu su sva tri
naroda konstitutivni elementi njene dravnosti. Jezika politika zasnovana na bilo kojem od
dva pomenuta koncepta ne bi imala perpektivnost u BiH, jer bi ignorisala tu realnost. Ona ne
bi otvarala pretpostavke za efikasnije funkcioniranje standardnog srpskohrvatskog jezika,
nego bi i stvorila nepremostive potekoe u komunikaciji dovodei istovremeno u pitanje i
sklad u meunacionalnim odnosima. Kad je postalo jasno da u BiH do zajednikog koncepta

1
Konstelacija- lat. sticaj okolnosti, meusoban odnos, stanje, prilike.
2
Unitarizam- lat. tenja za jedinstvom
3
Separatizam- lat. pokret za otcjepljenje

4

jezike politike u standardnom jeziku na nivou svih sociokulturnih sredina nee doi u
skorijoj budunosti, te da e u drugim sredinama jezika politika biti podreena interesima
matinih nacija, uvijek jedne, zapoeo je rad na osmiljavanju koncepta jezike politike za
vlastite potrebe.
Elementi jezike politike i argumentacija za rjeenja koja su ponuena prezentirani su
u sedam dokumenata u periodu izmeu 1967. i 1974. godine. Osnovni smisao saet je u etiri
principa:
1. prihvatanje srpskohrvatskog, odnosno hrvatskosrpskog knjievnog jezika kao jednog
jezika sa svim raznolikostima i varijantnim razlikama;
2. otvorenost prema pozitivnim kulturnim i jezikim uticajima iz svih republika i svih
kulturnih sredina naeg jezikog podruja;
3. njegovanje autohtonih knjievnojezikih i kulturnih vrijednosti, koje su zajedniko blago
svih naroda BiH i ine most meu njihovim kulturama, tj. insistiranje na onome to nas
povezuje i zbliava;
4. puna sloboda induvidualnog izbora jezikih izraajnih sredstava, bez obzira na njihovu
varijantsku markiranost u drugim sredinama.
Principi govore o drutvenoj opredijeljenosti i usmjerenosti knjievnojezike politike. Ona je
u funkciji jaanja i produbljivanja zajednitva naroda koji govore srpskohrvatskim jezikom,
razvoja slobodne i ravnopravne linosti omoguavanjem slobodnog izbora jezikih sredstava.
Principi govore i o lingvistikoj usmjerenosti, odnosu prema najaktuelnijim pitanjima
srpskohrvatskog standardnog jezika, njegovom raslojavanju i prirodi norme u njemu.
Pitanje naziva jezika u Bosni i Hercegovini aktualizirano je kada su se u pojedinim
sredinama poeli upotrebljavati u zvaninoj upotrebi jednolani nazivi: srpski odnosno
hrvatski jezik umjesto dvolanog naziva: srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski jezik, koji je
poslije usvajanja Zakljuaka novosadskog dogovora jedini imao legitimnost.
Bosanskohercegovaki lingvisti nisu vidjeli valjane razloge za potiskivanje dvolanog naziva,
koji je podupirao svijest o standardnojezinom zajednitvu Srba, Hrvata, Muslimana i
Crnogoraca. Termini srpskohrvatski, hrvatskosrpski nisu imali nacionalni karakter nego
sociokulturno obiljeje jezika koji podjednako pripada svim etirima nacijama i
sociokulturnim sredinama u kojima se on upotrebljava. Opredjeljenje za dvolani naziv jezika

5

bio je jedan od prvih koraka u zasnivanju jezike politike u srpskohrvatskom jeziku u BiH.
Naziv jezika obnarodovan je u Zakljucima Simpozijuma o jezikoj toleranciji: Zvanini
naziv naeg jezika u SR BIH obavezno je dvolan: srpskohrvatski-hrvatskosrpski. I zbor
jednog od ovih naziva potpuno je slobodan, kako za nastavnika, tako i za uenika.
U prvom principu knjievnojezike politke naglaene su dvije pojedinosti:
1. da je srpskohrvatski jezik jedan jezik
2. da su karakteristike tog jezika raznolikosti i varijante razlike
Prva pojedinost govori o opredjeljenju bosanskohercegovakih lingvista za jedinstven
korpus i zajedniki sistem normi na nivou standardnog srpskohrvatskog jezika, a druga
pojedinost o statusu varijantnih razlika u tom sistemu normi kao i o statusu samih varijanata u
jezikom sistemu. U trenutku zasnivanja koncepta knjievnojezike politike, malo je koji
ozbiljniji lingvista serbokroatista osporavao injenicu da standardnojezika razuenost,
srpskohrvatskog-hrvatskosrpskog jez ika stoji u znaku standardnojezike varijantnosti, pojave
izdeferenciranih upotreba naeg jezika u razliitim sociokulturnim sredinama. U radovima
teoretskog karaktera konstatovano je da se varijante javljaju u svim nacionalno nehomogenim
standardnim jezicima, odnosno da do potpunog stapanja varijanata ne dolazi ak i ako se
standardni jezik razvio na dijasistemu zajednikom dvjema ili vie nacija. Ve prvi pristupi
naeg standardnog jezika izdvajanjem dviju varijanata po kriteriju varijantne polariziranosti i
nacionalne markiranosti, pokazali su da e teko doi do rjeenja, podjednako prihvatljivog za
sve sociokulturne sredine srpskohrvatskog govornog podruja. Zanemareno je stanje koje je
karakteriziralo veliki dio srpskohrvatske jezike zajednice. Otvoren je put da su srpska i
hrvatska varijanta same za sebe standardnojeziki sistemi u okviru u okviru srpskohrvatskog
standardnog jezika. Ni kasnije dorade ovog koncepta, otvaranje mogunosti za konstituisanje
etiriju nacionalnih varijanata, pa i proirivanje kriterija uvoenjem regionalnog markiranja
varijanata, po kome uz postojee dvije varijante, moe da se govori i o
bosanskohercegovakoj, crnogorskoj i vojvoanskoj varijanti. Ipak je ostao stav da zapadna
/hrvatska/ i istona /srpska/ zauzimaju poseban poloaj zato to u drugima nema niega to
se ne suree bar u jednoj od njih, tj. da su one prave varijante dok bi sve ostalo moglo
dobiti status subvarijante. Bosanskohercegovaka jezika situacija protumaena je kao
interferencija dviju varijanata. Srpskohrvatski standardni jezik izveden je iz dijasistema
istonohercegovakih govora, koji su se razvili na tlu Bosne i Hercegovine. Blie bi bilo

6

lingvistikoj istini tvrditi da je bosanskohercegovaka jezika situacija invarijantni izraz
srpskohrvatskog standardnog jezika, autohton i autentian koliko i varijante.
U konceptu knjievnojezike politike u BiH polo se od naelnog stava da varijantne
razlike ne ugroavaju integritet standardnog jezika, te da se u sluaju standardnog
srpskohrvatskog jezika one moraju uvaavati u daleko veoj mjeri nego u nacionalnim
homogenim jezicima, jer su one i obiljeja nacionalnih ili sociokulturnih zajednica.
Srpskohrvatski standardni jezik, od stabiliziranja norme krajem 19. stoljea pa do danas,
podrazumijevao je jedinstvo u razliitosti, dva knjievna izgovora, dva pisma, bogatstvo
leksikih varijateta i prisustvo sinonimije na svim nivoima jezike strukture. U principima
knjievnojezike politike, pa ni u temeljnim dokumentima o knjievnom jeziku i
knjievnojezikoj politici u BiH se eksplicitno ne osvjetljava raslojavanje standardnog jezika.
Norma. Opredjeljenje za jedan jezik sa raznolikostima i varijantnim razlikama kao
obiljejem nacionalnih i sociokulturnih zajednica zahtijevao je i drugaije poimanje norme od
onog koje se najee zastupalo ne samo kod nas nego i u lingvistikoj teoriji- da standardni
jezik karakterizira disjunktivna norma tj. norma koja ne dozvoljava variranja formi. Taj
pristup nije trebalo traiti, trebalo ga je samo popularizirati i prihvatiti. Praani su ve
tridesetih godina odbacili teoretski koncept koji se temeljio na razliitosti karaktera norme u
standardnom jeziku i dijalektima, tvrdei da se norme u razliitim idiomima ne razlikuju u
sutini, kvalitativno, nego po stepenu obaveznosti i svjesnosti.
U jezicima u kojima se javlja problem odbira, a takvi su svi koji pripadaju
nehomogenim nacionalnim zajednicama, vie odgovara tzv. konjuktivna norma, tj. norma
koja omoguava variranje formi u standardnom jeziku, kako bi se svakom korisniku tog
jezika omogui izbor vrijednosti karakterstinih za standardnojeziki izraz sociokulturne
sredine kojoj pripada. Konjuktivna norma omoguava njegovanje specifinosti
standardnojezikih izraza pojedinih sociokulturnih sredina u okvirima jednog jezika, a na taj
nain eliminie lingvistike razloge izdvajanja bilo koje varijante. Kvalitet konjuktivne
norme, je u tome da afirmiui specifino u izrazima sociokulturnih sredina u standardnom
jeziku pojaava njegovu integracionu funkciju tj. potvruje ga kao jedan, zajedniki jezik
Srba, Hrvata, Muslimana i Crnogoraca.



7