Univerzitet u Bihau

Pedagoki fakultet
Odsjek: Bosanski jezik i knjievnost






KNjiEVNE KRITIKE TEORIJE XX VIJEKA

SOCIOLOKA KRITIKA
(Esej)










Asistentica: Rajla Kurtovi Student: Elma Buljubai
April, 2014.god.

-Knjievno djelo kao izraz kolektivne vizije svijeta-

Socioloki metod Lisjena Goldmana nastoji da se u isto vrijeme oslobodi biografsko-
pozitivistikog nasljea i formalno-lingvistikih tekovina novijeg vremena. Stoga Goldman,
drugaije definie sam pojam djela i proces umjetnikog stvaranja. Goldman u djelu ne trai
ni produbljenu psiholoku analizu, ni sistem formalnih obiljeja kojim je obuhvaen odreeni
smisao. Djelo je za Goldmana izraz dominantnih duhovnih tenji jednog vremena u kome se
sustiu i individualne stvaralaek snage i kolektivna predstava drutveno-historijske klime.
Stoga se ni pojam koherentnosti djela ne odnosi na njegovu formalnu strukturu i
funkcionisanje unutar zatvorenog sistema, odnosno na jedinstvo psihoanalitikih slojeva iz
kojih se raa djelo, nego na stepen usaglaenosti knjievno-estetskih oblika i drutveno-
historijskih fenomena koji se artikuliu kao sadraj svijesti odreene drutvene grupe ili klase.
Pisac je na taj nain samo posrednik izmeu dva razliita iskustva koja su meusobno
povezana i na svom poetku i svom kasnijem razvoju. Umjetniko djelo kao gotov estetski
rezultat Goldman definie kao izraz odreene vizije svijeta koja se formira na nivou ire
drutvene grupe:
Za historijski materijalizam bitni elemenat u studiranju knjievnog stvaranju lei u injenici
da su knjievnost i filozofija, na raznim planovima, izrazi jedne vizije svijeta, i da vizije svijeta
nisu individualne, ve drutvene injenice.
Vizija svijeta je koherentno i jedinstveno gledite na cjelokupnu stvarnost. A misao pojedinca
je uz neke iznimke rijetko koherentna i jedinstvena (...) Misao i nain osjeanja pojedinca
uvijek se manje ili vie pribliuje jednoj izvjesnoj koherenciji, ali je samo izuzetno dostiu. (...)
Ali onda, primijetie nam se, vizija svijeta postaje neki metafiziki i apstraktni entitet!
Nipoto. Ona je misaoni sistem to se u izvjesnim uslovima namee jednoj ljudskoj grupi koja
se nalazi u slinim ekonomskim i drutvenim situacijama, tj.izvjesnim drutvenim klasama.





Djelo se, dakle, definie kao svijet konkretnih bia i stvari sagledanih iz odreene perspektive
pri emu je sauvana unutranja koherencija i jedinstvo forme i sadraja. Pieva uloga sastoji
se u tome da pronikne u dinamiku tih procesa koji nastaju kao izraz drutveno-historijskih
uslova i koji se kristaliu kao zajednika doivljajna idejna i estetka odlika i mjera jedne
sredine. Taj cjelovitij i koherentan pogled na svijet i njegov izraajni obrasac transponovan u
djelu. Goldman naziva vizijom svijetu. Globalni stavovi koje Goldman naziva vizijom svijeta,
izraz su transindividualne realnosti, odnosno svijesti jedne drutvene grupe. Goldman istie
drutveni karakter pogleda na svijet jer i sam pojam misli, prema dijalektikom shvatanju,
konstituie kao pokuaj pronalaenja smisla ivota konkretnim historijskim uslovima.
Utvrivanje vizija svijeta i izuavanje njihove tipologije omoguilo bi koliko cjelovito
razumijevanje historijskih i drutvenih procesa toliko i otkrivanje sistema odnosa izmeu
umjetnikog djela i tih procesa toliko i otkrivanje sistema izmeu umjetnikog djela i tih
procesa koji su na njegov nastanak uticali.
U pristupu knjievnom djelu bitno je kae Goldman da se pronae put kojim historijska i
drutvena stvarnost izrazila kroz individualnu osjeajnost stvaraoca u knjievnom ili
umjetnikom djelu koje studiramo. Goldman odbacuje metod biografskog istraivanja kao to
ne prihvata ni pieve izriite tvrdnje o smislu i znaenju njegovog djela. Goldman odbacuje i
naela i formalno-lingvistikog strukturalizma koji temelje strukturalizma trai u strukturama
jezika i izraajnim obrascima izvan svakog historijskog ili individualno-psiholokog okvira.
Goldman ne porie funkciju i ulogu pojedinca u knjievnom ili filozofskom stvaranju.
Goldmanova socioloka analiza stavlja sebi u zadatak da otkrije i precizira odnos izmeu
formalnih struktura i djela i okvirih datosti drutvenog i historijskog karaktera. Drutveni
karakter ogleda se, meutim, u injenici da pojedinac nikad ne bi mogao sam formirati jednu
koherentnu mentalnu strukturu koja bi odgovarala viziji svijeta: takva struktura formira se
samo unutar grupe, a pojedniac joj daje visok stepen koherentnosti i transponuje je na plan
imaginarnog stvaranja, konceptualnog miljenja i sl.
Dakle, odnos umjetnikog stvaranja i njegovog drutvenog konteksta uspostavlja se na nivou
homologije struktura a ne pojedinanih sadraja ili elemenata pievog individulanog
iskustva. Razlika izmeu socioloke analize sadraja i strukturalistikog istraivanja
duhovnih i socijalnih fenomena ogleda se u sljedeem: u prvom sluaju se posmatra kao
odraz kolektivne svijesti, a u drugom je djelo jedan od najznaajnijih elemenata kolektive
svijesti, elemenat koji omoguava lanovima grupe da dou do svijesti o onome to su mislili,
osjeali i radili a da nisu znali kakav je pravi i objektivni smisao njihovog ponaanja i
njihovih postupaka.

-Razumijevanje i objanjavanje-
Diferencije kolektivnog i individualnog subjekta stvaranja, historijskog konteksta i formalne
strukture djela, upuuje nas na jo jednu distinkciju kojom se Goldman slui u svojim
metodolokim razgranienjima: to su pojmovi razumijavanja i objanjavanja. Za dijalektiku
misao kae Goldman razumijevanje predstavlja intelektualnih proces, opis jedne
znaenjske strukture u njenom bitnom i specifinom vidu. Osvijetliti sutinsko znaenje
umjetnikog ili filozofskog djela, odnosno nekog drutvenog procesa, to znai razumjeti ih i
utvrditi smisao njihovog imanentnog strukturisanja unutar njihov3 vlastite koherentnosti.
Objanjenje, meutim, podrazumijeva ukljuivanje tih struktura i iri i obuhvatniji strukturni
kontekst, tako da se objanjenje uvijek oslanja na strukturu koja obuhvata i prevazilazi
prouavanu strukturu. Analiza unutranje koherentnosti djela ili nekog historijskog dogaaja
vodi ka njegovom razumijevanju uz pomo striktno intelektualnih instrumenata i postupaka;
ali ukljuivanje tog djela ili dogaaja u jedan iri duhovni ili drutveni kontekst vodi ka
objanjenu geneze a istovremeno i ka razumijevanju tog ireg konteksta. Jednom rijeju,
zakljuuje Goldman, objanjavanje i razumijevanje nisu dva razliita intelektualna procesa,
nego jedan te isti sa dvostrukim referencijalnim okvirom.
-Dinamiki karakter strukture-
Djelo je vezano za viziju svijeta jedne drutvene grupe i totalitet njenih duhovnih tenji kao
to su elementi djela vezani za njihovu cjelinu. Zato Goldman i kae da, i ako nije potpuno
besmisleno zamisliti Rasina (pod uslovom da je dobio drukije obrazovanje i ivio u nekoj
drugoj srednini) kao autora djela slinih Kornejevim ili Molijerovim nemogue je shvatiti da
se unutar sudskog plemstva mogla formirati epikurejska ili radikalno optimistika ideologija.
Pripadnost jednom drutveno-historijskom krugu utie na nastanak odreenih formalnih
elemenata karekteristinih za pjesnike i filozofe u jednom historijskom periodu. On polazi od
pretpostavke da se svaki ljudski in ukljuuje u izvjestan broj globalnih znaenjskih struktura
i da nam njihovo rasvjetljavanje omoguava da saznamo objektivnu prirodu i znaenje tog
ina. U tom smislu Goldman je svakako obogatio znaenje pojma strukture proirivi ga od
statike realnosti i autonomnog procesa uravnotenja (.Pijae) do dinamike virtuelnosti
u kojoj se zajedniki razmatraju i realnost i njena mogua projekcija, tj.injenice su sagledane
u dinamici nastajanja, formiranja njihovog mogueg objanjenja. Goldmanov genetiki
strukturalizam proirio je svoja istraivanja i na domen ovjekove drutvene prakse u kojoj se
ukrtaju i sukobljavaju i pojedinano i ope, psiholoko i historijsko. Tako je djelo sagledano
i kao individualni stvaralaki in i kao izraz jednog obuhvatnijeg drutveno-historijskog
usmjerenja.


-Goldmanove socioloke analize knjievnosti-
Goldman je analizirao djela, Kanta, Getea, Paskala, Rasina, Malroa, Rob-Grijea i dr. U svim
tim analizama Goldman traga za misaonom strukturom djela kojoj odgovara ira i obuhvatnija
vizija drutveno-historijskih snaga i odnosa. Goldman svuda polazi od uvjerenja da cjelina
ljudskog ponaanja (koje obuhvata psihiku, misaonu, imaginarnu, vjersku, itd.djelatnost) ima
strukturalni karakter. Goldman razrauje takav metodoloki instrumentarij koji obuhvata djelo
i pribliava ga drutvenim i historijskim kretanjima jednog vremena ili sredine. Goldman
svoja istraivanja temelji na sljedeim dijalektikim premisama:
Misao je samo parcijalni aspekt jedne manje apstraktne realnosti ivog i cjelovitog
ovjeka; a ovaj je takoe samo elemenat jedne ire cjeline drutvene grupe. Sama ideja ili
djelo dobijaju svoje pravo znaenje tek kad se integriu u cjelinu jednog ivota ili odreenog
ponaanja.
Svoj koncept vizije svijeta Goldman je primijenio i u tumaenju Rasinovog pozorita. Poto je
rije o knjievnom djelu, Goldman ga shvata kao jezik, kao sredstvo komunikacije i
prenoenja odreenih sadraja: ti sadraji su upravo vizija svijeta.





-Ogranienja socioloke analize-
Goldmanov postupak sastoji se u dijalektikom povezivanju fenomenolokog
razumijevanja prouavanog materijala i njegovog genetikog objanjavanja. Takvim
postupkom uzajamnosti razumijevanja i objanjavanja Goldman uspostavlja dva paralelna (ili
homologna) reda znaenjskih struktura vezanih za internu koherentnost djela i za drutveno-
historijskih realitet. Goldman, dakle, sam potvruje da njegov metod doprinosi objanjenju
geneze djela i otkriva jedno mogue socioloko znaenje tog djela, ali ne i njegov knjievni
smisao. Jednom rijeju , kritika sociolokog metoda zasniva se na uvjerenju da se umjetniko
djelo kao slika bia i sinteza svijesti o ovjekovom postojanju, oblikuje kao specifian i
jedinstven kvalitet nesvodljiv na strukturna razgranienja, bez obzira da li su u pitanju
formalne ili znaenjske strukture lingvistikog, psihoanalitikog ili sociolokog tipa.