BAYLE VE HUME

Prof. Richard H. Popki

Pierre Bayle'in (1647-1706) eserlerinin David Hume'un Felsefesinin
formasyonu zerindeki ak etkisine ramen bu i ki byk septik arasndaki
balant ve gerek etki miktarm belirlemek zere aslnda yeteri kadar a-
llmamtr. Bu durumun nedeni Bayle'in eserlerinin geni hacimde olma-
sdr. Burada insann karsna kan glk, birbiriyle ilgili blmleri ele-
mek ynnden ve Bayle'in kendi grlerini kategorize etmek isteyen btn
uralara baarl bir ekilde kar koymasndan domaktadr. Bu son du-
rum yznden Bayle'i Hume gibi, kendine uygun bir mevkie yerletirmek
mmkn olmamtr. E. C. Mosner David Hune'un Hayat adl byk ese-
rinde herne kadar Hume zerindeki her eitten etkilere geni yer ayryorsa
da Bayie meselesiyle uramay reddetmektedir. O, unlar syleyerek ken-
dini mazur gstermeye alyor: Bayle'de ne hazineler bulunabilir. Ama
onlar ortaya karmak iin de ylesine bir abaya lzum var. O, merakla
yanan 21 yanda biri iin uygun bir kaynaktr ama elinde pek az bo vakti
olan orta yal biri iin kesinlikle saknlmas gereken bir dnrdr. John
Laird, Leo Courtiness ve Norman Kemp Smith gibi baz dnrler de Hu-
me'un kullanm olduu Bayle'in antsal Dictioner'inin belli blmlerinin
nemli detaylar zerinde almlardr. Bu almalar zellikle, I nci kita-
bn I I nci blmndeki artc, nsan Tabiatnn Matematik zerindeki
Denemlei, I nci kitabn IV nc ksmnda septisizm tartmalar, ruhun
znn incelenmesi ve Spinoza'nn I V nc ksmn son paralar zerindeki
grleri ile Dialoglar'daki din hakkndaki grlerin bazlarn iermekte-
dir.
Onlar problemlerin ortaya konumunun, terminolojinin ve meselelerde-
ki fikirlerin ok kere dorudan doruya Bayle'den geldiini gstermilerdir.
Ama Hume'da Bayle'e ait olan teinlerin gelitirilmesi, ileni ekilleri
20
ve Bayle'den alnn inceleyen byk bir alma henz yaplmamtr.
Byle bir i yedi sekiz milyon kelimeyi ieren Dictioner'i ve drt byk cilt-
lik deiik almalar detaylaryla bilmeyi gerektirdiinden, Bayle'i 18 nci
yzyln ilk yarsnn en nemli dnr olarak kabul edip grmedikten
sonra tam manasyla yerine getirilemez.
Bugn ben, bu iki dnrn septik grlerinin ilgileri zerinde ko-
numak istiyorum. Son zamanlarda Bayle'den seme yazlarn yeni terc-
melerini hazrlamak zere Dictioner'i btn ekleriyle birlikte A dan Z ye
kadar okudum. Btn text boyunca grlen ak sitasyonlardan baka, Bay-
ie ile Hume arasmda belli baz benzerlikler grerek ardm. ki dnrn
septik teorileri birbirine pek yakn grnmesine ramen kurulular bak-
mndan hayli farkl.. On yl nceki bir yazda unlar sylemitim :
Hume'un eseri btnyle Bayle'in bir tekrar mdr? Bazlar Hume'-
un Bayle'den eitli fikirleri en serbest bir ekilde alm olduunu gster-
milerdir. Ama buna ramen Hume'un phecilii hayli farkldr. Bayie yal-
nz ykmaya muktedirdi. Hibir zaman kurucu olmad. Hume'un Bayle'in
Pironizmi zerine moral bilimleri kurmak iin yeni bir yap ekli vard. Kr
inan gznne alnmyabilinecek, yerine yeni bir bilim, Frances Hutcheson'-
m psikolojisi konulacakt.
Bugn bu karlatrmay biraz daha geniletmek, nceki yarglarm
Wjr para deitirmek ve her ne kadar Hume'un dnceleri hem pozitif
hem de negatif ynleriyle dolayl veya dolaysz olarak Bayle'den geliyorsa
da pheci Krize kar tavr ve reaksiyonlar bakmndan aralarnda nemli
bir fark olduunu sylemek istiyorum. Ve inanyorum ki bu farka ramen
Fransz aydnlanmas dnrlerinden herhangi birinden ok Hume, Bay-
le'in halefidir.
Matthew Maty, Hume'un Politik Konumalar*! zerindeki eletirisinde,
Hume'un metafizik ve moral yazlarnn incelik ve ama bakmmdan Pierre
Bayle'in kalemine yaktn sylemektedir. Bu yarg imdiye kadar phe
edilmesine ramen pekok bakmlardan doru olabilir. Akl ann d-
nrlerinden yalnz Hume, Bayle'in septik, rasyonel olmayan mesajn hatr-
lyor ve Bayle'in btn rationel yaplar eletirisinin ykc etkisini yeni bir
yolla kabul ettirmeye alyor olabilir. Bayle'in gelitirdii pheci r,
Aydnlanma'mn nemli dnrlerinden ou tarafndan kk grlm,
yanl anlalm veya inkr edilmitir. Tek bana Hume bu r btnyle
grm, bununla tam anlamnda ilgilenmi ve Bayle'den sonra btn rati-
21
nel meselelere mutlak bir pheyle yaklamak gibi Baylevar bir yaama
tarz aram grnyor.
Tarihsel adan Hume Bayle'e bir ka ekilde balanmtr. Bayie 18
nci Yzyl ngiliz dncesini dolayl veya dolaysz olarak etkilemitir. Hu-
me bu etkilerin girdab iinde yaam ve Denemeler'in! yazmtr. Hume'un
mjdecileri olan iki nemli dnr, Mandevlle ve Schaftesbury, ahsen
Bayle'in etkisi altmda kalmlardr. Mandevlle, Rotterdam'da bu byk
septiin ynetiminde almtr. Shaftesbury ise Bayie ile ayn at altnda
her gn trl konular tartarak yaamtr. Bayle'in resm biografs olan
Pierre Desmaizeaux Bayie ile Hume arasnda yaayan bir ba idi. Hume
Fransa'dan Denemeler'in msveddeleri ile dndnde Desmaizeaux'niin
ikamet ettii Londra'daki Rainbow kahvehanesinde kald. Denemeler'in bir
kopyasn Desmaizeaux'ye verdi ve sonra Baylevar dnn bu yaayan
temsilcisine sordu Kitabm yeteri kadar kavranabilir buldunuz mu? Size
doru geliyor mu? Kitabmn stili ve dili iyice mi?
Desmaizeaux ilk eletirilerden birini yazd ve bu devrimsel eserin ya-
zarnn kim olduunu ilk defa tantan, gen Hume'u La Republic de Jeltere
dergisinde yaz hayatna iten o oldu. Bu balardan daha nemlileri Hume'-
un edeb ilgileriydi. 1732 yllarnda Hume Bayle'i inceliyordu. lk defa fel-
sefeye girii srasnda urat konularn hemen hemen yars Bayie ile i l -
giliydi.
adalarmm ou gibi Hume'da Bayie tarafndan ortaya atlm e-
itli septik konulan incelemekle ie balamt. Devrin dier dnrlerinin
ou gibi Hume iin de Dictioner bavurulacak en nemli kaynakt. Hume
Denemeler'inde zellikle I nci kitabn I I nci ve I V nc ksmlarnda Elea'h
Zenon, Pyron, Rorarius ve Spinoza makaleleri zerinde alrken Bayle'in
snrsz ve eitli bilgileri iinden her trden semeleri ortaya karyor.
Matematik zerine olan artc I I nci ksm daha ok Bayle'in Zenon
paradoxlan ve zaman ile meknn z tartmasna bir giri ve cevap teeb-
bsdr. Burada Hume'un kark ve insann zihnini kartran textini Bay-
le'in Zenon maddesinin F. G. ve H notlar ile karlatrdmzda bu iki
septik dnr arasnda felsef analizciler olarak bir fark grnyor.
Kemp Smth'n Bayle'in pheci kant yntemlerini kullanma tavrmda
kendine has bir sorumsuzluu vard fikrine ramen Zenon maddesindeki
tartmalarda analiz yapan bir dnr olarak gerek Bayle'i en iyi haliyle
gryoruz. O paradoxlan apak dile getiriyor ve her uzam, madde, za-
man, mekn ve hareket teorisinin elime ve samalklarla dolu olduunu
21
gsteriyor. Tahribedici br dialektik ustalkla Thales'ten, Descartes, Maleb-
rance, Locke ve Newton'a kadar btn metafizikileri ykyor. O bu alan-
da mmkn olan btn teorilerin tutarszlk, karklk veya elimelerle
son bulduunu gstermeye alyor. Bayie kendi snrsz bilgisini gsteriyor.
O her teoriyi yetersizlikleri ortaya kncaya kadar kesinlik ve dikkatle in-
celiyor. Burada ve Rorarius ile Spinoza maddelerinde ve felsef meseleleri
inceledii dier uzun yazlarnda Bayie bir filozofun filozofudur. Sz fazla
uzatr. Her trl lnn tesinde dikkatli ve kesindir. Problemleri inceden
inceye aratrr. Her dncesi insan ak bir ekilde bir dierine gtrr.
Her dilemma kar olan, bir dierine hem de daha az zlebilir olan bir
dilemmaya srkler. pheci sonu douncaya kadar btn teoriler birbiri
arkasndan ykrlar, gln hale getirilirler ve paralanrlar. Bayie hibir
ufak paray veya detay bir yana bu'akmaz. O kendisine kar olanlarn
faydalanabilecekleri kaamaklar kullanmay istemez. Ve hereyden ok ken-
dileriyle urat teorileri veya problemleri yanl sunmakla sulandrlam-
yacamdan emin olmak ister, O, bir filozofun grnn mmkn olan her
yorumunu aratrr. (Spinoza maddesinin BB notunda, N notundaki saldr-
sn, Spinoza'mn Modus kavramm yanl anlayarak temellendirmi olduu
ihtimali belirince, ayet Spinoza'mn gr kendi dile getirdiinden farkl
bir eyse Spinoza'mn ne demek istemi olabileceim anlamak iin Bayie ok
tellanr. O, dnebilecei ve itmi olduu btn klar, bunlardan hi-
birinin kendi pheci saldrsndan kurtulamyacaklarn gstermek zere
aratrr.)
Bayle'nkine karlk Hume'un kitab zellikle Spinoza hakkndaki I I
nci ve I V nc ksmlarda ok dkk saktr. Hume Bayle'den eitli cm-
leler almakta, bunlar bir araya getirmekte, problemin farkl tabakalarm
birbirine kartrmakta ve aceleyle bir sonuca varmaktadr. Bayie kaynak
olabilecek btn malzemeyi kulland halde Hume yalnz Bayle'den fayda-
lanmaktadr. Hume kendileri hakknda bir eyler syledii Spinoza, Zenon,
X veya Z ye kar kaytszdr. Hume'un Spinoza tartmas eer Spinoza'mn
asl syledikleri zerine cidd bir aratrma olarak yazlmsa skandal say-
labilecek bir uradr. Halbuki Bayle'n yazs Spinoza metafiziinin belli
ynlerinin gerekten cidd bir analizidir. Hume her ne kadar bir bilgin ve
diyalektiki olarak Bayie ile boy lemiyecek durumda ise de problemlerle
gerekten ilgilenmi ve onlar zmeyi istemitir. Bayie meseleleri sadece bir-
letirmi, kartrm ve eskisinden daha fazla zlemez hale getirmitir.
Hume genlik cokunluu ile problemlere yeni bir cevap bulmaya alm-
23
tr. II nci ksmdaki tartma ileri kartrmak ve insan artmak iin de-
il bir zm bulmak zere yazlmtr. Hume aslnda Zenon paradoxlarna
bir zm bulduunu, zaman ve mekn fikirlerimizin dilemmalardan kaa-
bileceini sanyordu. Hume'un positiv bir hizmet olarak ortaya koyduu de-
neysel aret teorisini ayet Bayie duyabilecek kadar yaam olsayd yk-
maktan zevk duyacakt.
I nci I I nci ve I I I nc blmler boyunca Hume belli baz nemli felse-
f problemleri zmek veya aklamak zere bir positiv teoriler serisi geliti-
riyor. I V nc blmde yani Felsefenin septik ve dier sistemlerinde kendi
positiv teorilerinin gerekten bir eyi zp zmediini grmek zere, Bay-
ie septisizminin eitli dereceleri ile urayor. yle sanyorum ki en ilgi e-
kici karlatrma mkn burada ortaya kyor. Bayie, dnya hakknda bir
eyler syleyen her rationel abay zmler ve pheci iddialarn gelitirir
ve sonra sknetle yle der ;
Aklmz sadece hereyi daha artc bir hale getirmeye ve herey
hakkmda pheler ortaya koymaya yeteneklidir. O imdiye kadar kendi kur-
duklarn imha edecek vastalar salamaktan fazla bir ey yapmamtr. Akl
gn boyunca rdklerini gece sken gerek bir Penelope'dir. Bu sebepten
felsefe almalarnn bize salayaca en byk fayda, felsefenin yanl bir
yol gsterici olduunu anlamaktr. Kendimize baka bir rehber aramak mec-
buriyetindeyiz ki o da Vahyin dr.
Bayie duyumlara ve akla dayanan eitli biimlerde bir septisizm geli-
tirebilir ve sonra tekrar tekrar bunun akln karklklara gtren bir yol ol-
duunu gsterdiini, akln braklmas ve bir baka rehberin, inancn onun
yerini almas gerektiini syler. Bayie tarafndan btn yazlarnda dile ge-
tirilen bu durum, daima byk bir sknetle ileri srlr. O'na gre inan
hibir kanta dayanmaz, tamamiyle krdr. Rationel ve akla uygun olanla
dorudan doruya kart durumdadr. Biz akln kendi kendini daima art-
tn grdkten sonra inanc kabule itiliriz. Felsef analiz kendi kendini yok-
etmeye doru ynelir. Pyrron maddesinin C dncesinde Bayie, insann
kt durumunu aratrrken akl yrtmenin septik sonulara gtrdne
ve hatta insann tutarl bir septik bile olamadna iaret eder. Her ne kadar
bu pasaj Pascal ile ilgili ok heyecanl ve korkutucu bir ksmdan sonra ge-
liyorsa da hemen hemen btnyle duygu ve dramadan yoksundur. Bayie
gelimekte olan mutlak phecilikten tamamiyle endiesiz grnyor. n-
k O, kendi 'zihin dininde' kendi duygusuz inancnn skin dnyasnda ya-
amaktadr.
24
Buna karlk Hume, ayet insan Bayle'n ortaya att btn pheleri
kabul ederse nelerin olabileceini kavrad iin endielidir. O, bu phe-
lerin kanlamaz ve cevaplandrlmaz olduunu grd. Onlarn korkun
sonularndan biz, kr inan vastasyla kurtulamayz ama bir ans eseri ola-
rak mucizev bir ekilde tabiat bize yardm eder. Hume burada aka in-
sann kurtuluunun ip ucunu Bayle'de deil Pascal'da O, nun u dnce-
lerinde bulmaktadr. Bu durumda insan ne yapacaktr? Her eyden phe
mi edecektir? Eer uyanksa, imdiklenmise, yanmsa bunlardan phe mi
edecektir? Varlndan da m phe edecektir?
O hibir zaman bu duruma eriemiyecektir. Ve ben insann hibir za-
man gerek anlammda tam bir pyronist olmadn sylyorum. Tabiat ye-
tersiz aklmz destekler ve byle lgn bir hale gelmesine engel olur.-diyor
Pascal-
Hume kendisinin septik ra kar bulduu zm eklini tekrar tek-
rar dile getirdi.
Eer tabiat ok kuvvetli olmasayd, felsefe bizi Pyronien klacakt.
O kendisinin ve Bayle'n ileri srm olduklar septik iddialarn hi-
bir cevap kabul etmediklerini ve hibir kanaat dourmadklarn grd.
Bundan dolay Tabiatn btn septik iddialarn gcn zamannda krma-
s ve onlarn akl zerinde dikkate deer bir etkilerinin olmamasn salama-
s memnuniyet vericidir. Onlar btn kanaatleri ykmadka ve insan akln
btnyle imha etmedike, kendi kendilerini yok edeceklerine inanmamz
gibi bir durum hibir zaman olmayacaktr.
Hume, Bayle'n, herhangi bir intellectuel grle, akln zmeye muk-
tedir olamad problemleri ortaya att ve dnyamz zerine hibir uygun
ve tutarl aklama yaplamyaca hakkndaki genel iddiasn kabul etti ve
pekitirdi. Bundan sonra Hume, Bayie hi aldr etmedii halde, aslnda
hereyden phe edilirse nsann nasl yaayabileceini dnp bundan
znt duydu. Eer kendilerini hakl karacak hibir neden bulamyacak-
sak inanlara nasl bal kalabiliriz? Bayie inanlara balayabileceimiz ye
septik iddialara kar olan drt yol ortaya atmt.
nananlar iin Tanr'nn inayeti, dier insanlar iin eitimin gc ve
ayet arzu ederseniz, insanlarn kararlara varmak iin bilgisizlik ve tabi y-
nelileri.. Btn bunlar Pyronienlerin oklar karsnda delinmez bir kalkan
meydana getirirler.
Hume, bunlardan lkini hi ele almam sadece tekilerle, inanlarn
psikolojik ve biyolojik temellerini aratrmakla ilgilenmitir. Tabiatn bask
25
yapc ilgileri bizi baz grleri kabule zorlar ve bylece bizi btnyle
septik olmaktan korur.
Tabiat mutlak ve kontrol edilemez bir gereklilikle bizi nefes almak ve
duygulanmak zere olduu gibi, yarglar vermek zere de belirlemitir.
Ama bu tabi olarak glendirilmi inanlar bile septik iddialarla r-
tlebilir, tabiat bir baka zm tarz salamamtr.
Bu septik phe, kendisini ne kadar uzaklatrmaya alrsak ala-
lm, hatta bazan ondan tamamiyle kurtulmu gibi grnsek bile, her an s-
tmze daha fazla ker. O, akl ve duyular ynnden hibir zaman kk-
ten tedavi edilemiyecek bir hastalktr. Herhangi bir sisteme dayanarak ak-
lmz veya duyularmz savunmak imknszdr. Onlar bu tarzda hakl -
karmaya altmz zaman sadece aa karm oluruz. Septik phe bu
konularn zerinde kkl ve derin bir ekilde dnmek yznden tabi ola-
rak doduundan bu dnmeyi ister lehte ster aleyhte genilettiimiz tak-
dirde phe daima artacaktr. Yalnz dikkatsizlik ve aldr etmezlik bize
bir are salayabilir.
Tabi dikkatsizliimiz, artlacak olan doal yeteneklerimiz, daima fel-
sefe ekmecelerinde kalacak olan doal yeteneksizliimiz, gnmz kurta-
rr.
Hume, ayet tabiat bize yardm etmeseydi bizim veya hi olmazsa ken-
dinin pheden ldrabileceini grd. Kendimiz ve inanlarn nedenleri
hakkndaki psikolojik bulularmz bile gvenilmez olacakt. Hatta Hume'un
kendi sistemi kendinden doan septik hcumlar karsnda paralanp harap
olacakt.-Passmore'un sahnevar ve melodramatik bir tonda yazldm id-
dia ettii-Denemeler'in I nci kitabnn sonunda Hume mutlak pheciliin
darbelerini ve inanlar iin herhangi bir alann yokluunu grr ve duyar.
Bayie, kendi resm din durumu dolaysyle bu vaziyeti korkmakszn ve titre-
meden kabul eder ve inancm bir inayet, eitim, bilgisizlik veya tabiat me-
selesi olduunu dnp, insann bunlardan hangisi olursa olsun biriyle ya-
ayabileceini syler. Hume bunu kabul edemez o, bir yandan skoyah Mo-
ralistlerden, dier yandan Bayle'den karlan inan psikolojisinin detaylar-
n inceler. Bayle'in bir Ateist toplumun nasl ileyebilecei, Hristiyan ahl-
knn niin bu kadar bozulduu ve Pagan Greklerinn herhangi bir ahlka
sahip olup olamyacaklan aklamalar, buna ek olarak Mandeville'in, Shaf-
tesbury'nn, Hutcheson'n ve piskopos Butler'm moral duygularmzn na-
sl alt hakkndaki teorileri Hume'a yeni bir dnce alan salad. O,
bu alan iersinde ister din, ister felsef, ister bilimsel olsun btn inanlar
26
igdnn, hayvansal inancn det ve alkanln etkileri olarak grebildi.
Ama Hume, inan teorisine niin inanmalyz sorusunu gznne aldnda,
Bayle'n hibir zaman grmedii bir ekilde mutlak phenin yokedici m-
knlarn grd. Bunun sonucu olarak da Hume, kendi baarar hakkmda
derin bir septik umutsuzlua dt.
Bundan dolay bize yalanc bir akl ve hilik arasnda bir seim yap-
maktan baka bir seme hakk kalmad -diyor Hume
O, btn bu phelerin zihnini yakm olduunu kendisinin deta b-
tn inan ve akl yrtmeleri inkra hazr olduunu, hibir fikre bir die-
rinden daha mmkn ve muhtemeldir diye bakamadn sylyor ve y-
le, devam ediyor ben neredeyim veya neyim? Varlm hangi nedenlerden
karyorum? Ve hangi artlara dneceim? Btn bu sorularla kar kar-
yaym ve kendimi tahayyl edilebilecek en ackl bir durumda, en derin bir
karanlkla evrilmi, btn faklte ve yelerimin kullanmn kaybetmi ola-
rak hayal etmeye balyorum.
Bu noktada pheci kriz Hume'u felsef bir melnkoli ve lgnla
doru gtryor.-Bayle'de byle olmamt -Hume kendine rationel bir k
yolu bulamyor. O'nu kurtaran kesinlik felsef sorusuna kar dikkatsiz k-
lan, oyalanmas iin baka bir yne eviren yalnz ve yalnz tabiat oluyor.
Bundan soma Humevar hayat, insan bireyi daha iyi anlamaya altka
inam daha derin septik karanlklara srkleyen zihn aratrma ile, iinde
pheci problemlerin existentiel nemlerini kaybettikleri, deiiklik ve e-
lencenin hkim olduu, tabiatm cmert nderlii ile artlandrm rahatla-
ma dnemleri arasnda devaml bir gidi geli halini alyor. Ama septik, kriz
hibir zaman zmlenmiyor. Sadece doal hayatmz hayvan nan, det,
alkanlk ve igdlerle yaarken geici olarak unutuluyor.
Bundan dolay Bayle'm ve Hume'un phecilii bnyeleri bakmndan
hayli farkldr.
Bayie daha dikkatli bir analizci ve phecidir. imdiye kadar yazlm
olan dnce sanatnn en byk ustas, byk ve bilge Bayie btn sistem-
leri ykar diyor Hume..
Hume, dikkatsiz bir tavrla hemen hemen herey hakknda ayn p-
heleri gelitirerek devam ediyor. Bayie insan aklma olan gvenini kaybet-
mi olmakla znt duymadndan intellectuel dnyada yapmakta olduu
ykntlara sknetle bakabildi. O'nun bir cevab vard. Akl brak ve kr
inanla yaa..
Hume, Bayle'n pheci silhlarnn mirass oldu, ve Aydmlama'nn
27
btn byk dnrleri iinden yalnz O, Baylevar Septisismin ykc g-
cnden insan koruyacak olan yeni yntemler ve veriler olmadm grd.
Ama Hume, Bayle'in resm inancn paylamam olduundan septik krize
sakin bir gzle bakamad. Bu O'nun iin kanlmaz bir hayat gereklii idi.
Bir dnr olarak, herne olursa olsun hibir inan iin Hakl karlabilir
bir temel bulamad. Ama bir insan olarak, buna ramen, kendi hakl ka-
rlmam ve hakl karlamaz inanlaryla yaamak zorundayd. Kendi intel-
lectuel merak O'nu durumun kanlmazln ve umutsuzluunu kavramaya
srkledii her seferde Tabiat, krizin zihnindeki korkutucu nemini kay-
bettirmeye sebep olarak ve O'nu baka ynlere iterek kendisine yardm et-
ti . Hume'un kaderi kendi septisizmini Bayle'in sert analizleri ve Pascal'n
ok kuvvetli heyecanlar arasmda yaamak zere izilmiti. O, srayla bu
arlklardan nce birine sonra dierine ynelecek ve ne Bayle'in sakin cen-
netini ne de Pascal'n kesin zm eklini bulabilecekti. Tatmin edici olma-
yan aratrma, bunun korkutucu sonular, oyalanmalarla gelen geici s-
knet, aratrmaya dn v.s. btn bunlar belki de modern insann kade-
ridir. Hume, Bayle'in septik almalarn ald iin bir anlamda O'nun m-
rassdr. Ama Hume, Bayle'in resm inancna sahip olmadndan veya
iinde hereyin pheli olduu bir dnya karsnda O'nun kadar sakin ka-
lamadndan, bunun insan iinde brakt korkutucu durumu grd. Bay-
le'i ve skoyal Moralistleri izleyerek inanlarmz nasl edindiimizi ak-
lamak zere ipular salad. Ve ne kadar aklarsa aklasn korkutucu
sorunun-yani inanlar doru mudur sorusunun-hal durduunu grd. Ne
Baylevar ne de Pascalvar inan olmaynca Hume yalnz hayvan inan ve
cmert tabiatn mutlu ve mucizev rehberlii ile babaa kald. Bylece O,
Bayle'in septisizmi btnyle kabul edilip, zm tarz tamamiyle reddedil-
diinde dnyann korkun boluunu ve anlamszln, Aydnlanma devri-
nin trajedisini kavrayan ilk dnr oldu.
eviren : Necl Arat