1

Tr!n Tr"ng Kim

L#i t$a


S! l sch khng nh"ng l ch# $% ghi chp nh"ng cng vi&c $ qua m thi,
nh'ng l(i ph)i suy xt vi&c g*c ng+n, tm ti ci c,n nguyn nh"ng cng
vi&c c-a ng'.i ta $ lm $% hi%u cho r nh"ng v/n h0i tr1 lo(n c-a m0t
n'2c, nh"ng trnh $0 ti3n ho c-a m0t dn t0c. Ch- $ch l $% lm ci
g'4ng chung c5 cho ng'.i c) n'2c $'6c $.i $.i soi vo $7y m bi3t ci s8
sinh ho(t c-a ng'.i tr'2c $ ph)i lao tm lao l8c nh"ng th3 no, m2i chi3m
gi" $'6c ci $1a v1 9 d'2i bng m:t tr.i ny.
Ng'.i trong n'2c c thng hi%u nh"ng s8 tch n'2c mnh m2i c lng yu
n'2c yu nh, m2i bi3t c* g;ng h+c hnh, h3t s<c lm l=ng, $% vun $;p
thm vo ci n>n x h0i c-a t5 tin $ xy d8ng nn m $% l(i cho mnh.
B9i nh"ng l? 7y cho nn phm dn t0c no $ c $- c4 quan v th% l& lm
cho m0t n'2c $0c l/p, th c@ng c s! c). N'2c Vi&t ta kh9i $Au c s! tB
$.i nh TrAn, vo qung th3 kC th< XIII. TB $ tr9 $i nh no ln lm vua
c@ng tr+ng s8 lm s!. Nh'ng ci l*i lm s! c-a ta theo l*i bin nin c-a
Tu, nghDa l n,m no thng no c chuy&n g quan tr+ng th nh lm s!
chp vo sch. M chp m0t cch r7t v;n t;t c*t $% ghi l7y chuy&n 7y m
2
thi, ch< khng gi)i thch ci g*c ng+n v s8 lin can vi&c 7y v2i vi&c khc
l th3 no.
Nh lm s! l(i l ng'.i lm quan, vua sai coi vi&c chp s!, cho nn dEu th3
no s8 chp s! c@ng khng $'6c t8 do, th'.ng c thin v1 v> nh vua
thnh ra trong s! ch# cAn chp nh"ng chuy&n quan h& $3n nh vua, h4n l
nh"ng chuy&n quan h& $3n s8 ti3n ho c-a nhn dn trong n'2c. V), x'a
ny ta vEn ch1u quy>n chuyn ch3, vEn cho vi&c nh vua l vi&c n'2c. C)
n'2c ch# c*t 9 m0t h+ lm vua, cho nn nh lm s! c< theo ci ch- nghDa
7y m chp s!, thnh ra s! $.i no c@ng ch# ni chuy&n nh"ng vua $.i 7y
m thi. B9i v/y xem s! ta th/t l tF, m th'.ng khng c ch l6i cho s8
h+c v7n l m7y.
S! c-a mnh vi3t $ khng hay, m ng'.i mnh l(i khng m7y ng'.i bi3t
s!. L v ci cch h+c t/p c-a mnh lm cho ng'.i mnh khng c th% bi3t
$'6c s! n'2c mnh. B7t kG l2n nhH, hI ai c;p quy%n sch $i h+c th ch# h+c
s! Tu, ch< khng h+c s! n'2c nh. RJi th4 ph v,n ch'4ng g c@ng l7y
$i%n tch 9 s! Tu, ch< chuy&n n'2c mnh l nh7t thi3t khng ni $3n. Ky
c@ng l v x'a nay mnh khng c qu*c v,n, chung thn ch# $i m'6n ti3ng
ng'.i, ch" ng'.i m h+c, vi&c g c@ng b1 ng'.i ta c)m ho, ch< t8 mnh th
khng c ci g l ci $:c s;c, thnh ra th/t r nh' cu ph'4ng ngn: Vi&c
nh th nhc, vi&c ch bc th sing!
Ci s8 h+c v7n mnh nh' th3, ci c)m tnh c-a ng'.i trong n'2c nh' th3,
b)o rLng lng v dn v n'2c m9 mang ra lm sao $'6c?
Nh'ng dEu th3 no m:c lng, n'2c ta $ c s! ta th c@ng c th% b9i $ m
bi3t $'6c nh"ng s8 $ qua 9 n'2c ta, v c th% b9i $ m kh)o c<u $'6c
nhi>u vi&c quan h& $3n v/n m&nh n'2c mnh tB x'a $3n nay xoay vAn ra
lm sao. Hi>m v s! n'2c ta th lm bLng ch" nho c), m ch" nho th tB ry
tr9 $i ch;c rJi mMi ngy m0t km $i. Hi&n nay s* ng'.i $+c $'6c ch" nho
cn nhi>u, m trong n'2c cn khng c m7y ng'.i bi3t truy&n n'2c nh,
3
hu*ng chi mai sau ny ch" nho bH khng h+c n"a, th s8 kh)o c<u v>
nh"ng vi&c quan h& $3n l1ch s! n'2c mnh s? kh bi3t bao nhiu!
Nay nhn s8 9 n'2c ta $ thay $5i, ch" qu*c ng" $ ph5 thng 9 trong
n'2c, chi bLng ta l7y ti3ng n'2c nh m k% truy&n n'2c nh, ta so(n ra b0
Vi&t Nam s! l'6c, x3p $:t theo th< t8, chia ra tBng th.i $(i, $:t thnh
ch'4ng, thnh m=c r rng, $% ai ai c@ng c th% xem $'6c s!, ai ai c@ng c
th% hi%u $'6c chuy&n, khi3n cho s8 h+c s! c-a ng'.i mnh $'6c ti&n l6i
h4n tr'2c.
B0 Vi&t Nam s! l'6c ny, so(n gi) chia ra lm 5 th.i $(i. Th.i $(i th< nh7t
l Th'6ng c5 th.i $(i, k% tB h+ HJng Bng cho $3n h3t $.i nh Tri&u.
Trong th.i $(i 7y, trB ch'4ng th< III, bn v> x h0i n'2c Tu tr'2c $.i nh
TAn, phAn nhi>u l nh"ng chuy&n huyIn ho:c truy>n thuy3t c). Nh"ng nh
chp s! $.i tr'2c c@ng theo t=c truy>n m chp l(i, ch< khng c di tch g
m kh)o c<u cho $ch xc. Tuy v/y, so(n gi) c@ng c< theo s! m chp l(i,
rJi c@ng ph bnh m0t $i cu $% tH cho $0c gi) bi3t rLng nh"ng chuy&n 7y
khng nn v0i cho l xc th8c.
Th.i $(i th< nh l B;c thu0c th.i $(i, k% tB khi vua V@ N3 nh Hn l7y $7t
Nam Vi&t c-a nh Tri&u, cho $3n $.i Ng@ qu, 9 bn ta c h+ Khc v h+
Ng x'2ng ln s8 $0c l/p. Nh"ng cng vi&c trong th.i $(i 7y, th s! c@ c-a
n'2c ta chp s4 l'6c l;m. V rLng trong th.i $(i B;c thu0c, ng'.i mnh
ch'a $'6c ti3n ho, s8 h+c hnh cn km, sch v9 khng c, cho nn v>
sau nh"ng nh lm s! c-a ta chp $3n th.i $(i ny c@ng khng k c<u vo
$u $'6c, ch# theo s! Tu m chp l(i thi. V), ng'.i Tu lc 7y vEn cho
mnh l m0t s! bin $1a d man, th'.ng khng ai l'u tm $3n, cho nn
nh"ng chuy&n chp 9 trong s!, c@ng s4 l'6c l;m, m $(i $% c@ng ch# chp
nh"ng chuy&n cai tr1, chuy&n gi:c gi, ch< cc cng vi&c khc th khng
ni $3n.
4
Th.i $(i B;c thu0c dai dOng $3n h4n m0t nghn n,m, m trong th.i $(i 7y
dn tnh th3 t=c 9 n'2c mnh th3 no, th b7y gi. ta khng r l;m, nh'ng c
m0t $i>u ta nn bi3t l tB $ tr9 $i, ng'.i mnh nhiIm ci v,n minh c-a
Tu m0t cch r7t su xa, dEu v> sau c gi)i thot $'6c ci vng ph= thu0c
n'2c Tu n"a, ng'.i mnh vEn ph)i ch1u ci )nh h'9ng c-a Tu. Ci )nh
h'9ng 7y lu ngy thnh ra ci qu*c tu c-a mnh, dEu ngy nay c mu*n
trB bH $i, c@ng ch'a dI m0t mai m tPy g0i cho s(ch $'6c. Nh"ng nh
chnh tr1 toan s8 $5i c@ thay m2i c@ng nn l'u tm v> vi&c 7y, th s8 bi3n
c)i m2i c cng hi&u v/y.
Th.i $(i th< ba l Th.i $(i t8 ch-, k% tB nh Ng, nh Ninh cho $3n S4
di&p nh H/u L. N'2c mnh tB th.i $(i 7y v> sau l m0t n'2c $0c l/p, tuy
$*i v2i n'2c Tu vEn ph)i x'ng thAn v ch1u c*ng, nh'ng kG th8c l khng
ai xm ph(m $3n ci quy>n t8 ch- c-a mnh.
Bu5i $Au, nh Ninh, nh L m2i d7y ln, cn ph)i xy $;p ci n>n t8 ch-
cho v"ng b>n, ph)i lo s!a sang vi&c v b1 $% ch*ng v2i kF th ngh1ch, cho
nn s8 v,n h+c khng $'6c m9 mang l;m. V> sau $3n $.i nh L, nh
TrAn, cng vi&c 9 trong n'2c $ thnh n>n n3p, kF cBu $1ch 9 ngoi c@ng
khng qu7y nhiIu n"a, l(i c nhi>u vua hi>n ti giHi n*i nhau m lo vi&c
n'2c, cho nn tB $ tr9 $i vi&c chnh tr1, vi&c tn gio v vi&c h+c v7n mMi
ngy m0t khai ho ra, lm cho n'2c ta thnh m0t n'2c c th3 l8c, b;c c
th% ch*ng $'6c v2i Tu, nam c th% m9 r0ng thm b. ci. Nh L v nh
TrAn l(i c cng gy nn ci qu*c hJn m(nh m?, khi3n cho v> sau $3n $.i
TrAn m(t, nhn khi h+ HJ qu7y r*i, ng'.i Tu $ toan $'.ng kim tnh,
ng'.i mnh bi3t $Jng tm hi&p l8c m khi ph=c l(i giang s4n nh. K3 $3n
nh L, trong kho)ng m0t tr,m n,m v> bu5i $Au, n'2c mnh c@ng c th%
g+i l th1nh tr1, nh7t l v> nh"ng n,m Quang Thu/n (Q460-Q469) v HJng
N<c (Q470-Q479), th s8 v,n tr1 v v cng $ l r8c rR l;m. Nh'ng v> sau
g:p nh"ng hn qun dung cha, vi&c tri>u chnh $5 nt, kF gian thAn d7y
5
lo(n. M*i binh $ao gy nn tB $, ng'.i trong n'2c $nh gi3t lEn nhau,
lm thnh ra nam b;c chia r?, vua cha tranh quy>n. Ky th/t l m0t cu0c
bi3n l2n 9 trong n'2c v/y.
Th.i $(i th< t' l Nam B;c phn tranh, k% tB khi nh M(c lm s8 thon
$o(t cho $3n nh Ty S4n. Tr'2c th nam L, b;c M(c, sau th NguyIn
nam, Tr1nh b;c, s8 c(nh tranh cng ngy cng quy3t li&t, lng ghen ght
cng ngy cng d" d0i. NghDa vua ti mHng m)nh, $(o c'4ng th'.ng
ch%nh m)ng: n'2c $ c vua l(i c cha. Trong Nam ngoi B;c mMi n4i
m0t giang s4n, cng vi&c 9 $u ch- tr'4ng 9 $7y. Tuy v/y vi&c s!a $5i 9
ngoi B;c c@ng c nhi>u vi&c hay, m vi&c khai khPn 9 trong Nam th/t l
ch l6i. Nh'ng cu0c thnh b(i ai $u dm ch;c, c4n gi b=i kh9i $Au tB ni
Ty S4n, lm $5 nt c) ngi vua cng nghi&p cha. Anh em nh Ty S4n
vEy vng khng $'6c 20 n,m, th b)n tri>u nh NguyIn l(i trung h'ng ln,
m $em giang s4n v> m0t m*i, l/p thnh ci c)nh t'6ng n'2c Vi&t Nam ta
ngy nay v/y.
Th.i $(i th< n,m l C/n kim th.i $(i, k% tB vua Th3 t5 b)n tri>u cho $3n
cu0c b)o h0Q
Q
by gi.. Vua Th3 t5 kh9i $Au giao thi&p v2i n'2c Php-lan-
ty $% m'6n th3 l8c m $nh Ty S4n. Nh'ng v> sau v nh"ng vua con
chu Ngi $5i chnh sch khc, nghim c7m $(o Thin cha, v $ng c!a
khng cho ng'.i ngo(i qu*c vo bun bn. Nh"ng $nh thAn th nhi>u
ng'.i tr l8 hSp hi, c< nghiIm nhin t8 ph=, khng ch1u theo th.i m thay
$5i. N*i v2i nh"ng n'2c ngo(i d'4ng, th th'.ng hay gy nn s8 b7t ho.
M0t phAn v nh"ng chnh sch 7y cho nn m2i thnh ra c cu0c b)o h0
ngy nay.
N(i khi $ l nh"ng m=c l2n trong nh"ng phAn m so(n gi) $ theo tBng
th.i $(i $% $:t ra. So(n gi) $ c* s<c xem xt v gp nh:t nh"ng s8 ghi

1
Th!c ch"t, theo chnh s! hi#n nay, $y l cu%c xm l&'c Vi#t Nam c(a th!c dn Php (BT).
6
chp 9 cc sch ch" nho v ch" Php
2
, ho:c nh"ng chuy&n r)i rc 9 cc d
s!, rJi $em trch bH nh"ng s8 huy>n ho:c $i m so(n ra b0 sch ny, c*t $%
ng'.i $Jng bang ta bi3t $'6c chuy&n n'2c nh m khng tin nh)m nh"ng
s8 huyIn ho:c. Th.i $(i no nhn v/t 7y v t' t'9ng 7y, so(n gi) c< bnh
tDnh c* theo cho $ng s8 th8c. Th#nh tho)ng c m0t $i n4i so(n gi) c
$em ki3n ring c-a mnh m bn v2i $0c gi), th d= nh' chM bn v> danh
hi&u nh Ty S4n th thi3t t'9ng rLng s! l c-a chung c) qu*c dn, ch2
khng ph)i ring cho m0t nh m0t h+ no, cho nn m2i ph)i l7y cng l m
xt $on m+i vi&c v khng v1 tnh ring $% ph(m $3n l? cng bLng v/y.
N0c gi) c@ng nn bi3t cho rLng b0 s! ny l b0 S! L'6c ch# c*t ghi chp
nh"ng chuy&n y3u tr+ng $% hy t(m gip cho nh"ng ng'.i hi3u h+c c sTn
quy%n sch m xem cho ti&n. Cn nh' vi&c lm thnh ra b0 s! th/t l $ch
$ng, k c<u v ph bnh r7t t'.ng t/n, th xin $% dnh cho nh"ng b/c ti
danh sau ny s? ra cng m gip cho n'2c ta v> vi&c h+c s!. By gi. ta
ch'a c o l=c, ta hy m:c t(m o v)i, tuy n x7u x nh'ng n c th% lm
cho ta $R rt. NghDa l ta hy lm th3 no cho nh"ng thi3u nin n'2c ta
ngy ny ai c@ng c th% bi3t m0t $i cht s8 tch n'2c nh, cho khHi t-i
qu*c hJn. Ky l ci m=c $ch c-a so(n gi), ch# c th3 thi. N3u ci m=c
$ch 7y m c th% t2i $'6c th t'9ng b0 sch ny l b0 sch c ch v/y.
TRUN TRVNG KIM

2
Nh)ng sch m so*n gi+ $ dng $, k c-u s. k, ring ra / ch0 khc $, $%c gi+ c nghi ho1c $i2u g, th c th, tm
nh)ng sch "y tra sot l*i.
7
N%&C VI'T NAM

Qu*c hi&u. V1 tr v di&n tch. N1a th3. Ch-ng lo(i. G*c tch.Ng'.i Vi&t
Nam S8 m9 mang b. ci L1ch s! Vi&t Nam

QUY(N I TH%)NG C* TH+I ,-I

Ch'4ng I: HV HWNG BNG (2879-258 tr. Ty l1ch)
Ch'4ng II: NH THXC (257-207 tr. Ty l1ch)
Ch'4ng III: X HYI NZ[C TU V\ N]I TAM N^I V N]I NH
TUN
Ch'4ng IV: NH TRI_U (207-QQQ tr. Ty l1ch)

QUY(N II B.C THU/C TH+I ,-I

Ch'4ng I: B`C THUYC LUN THa NHKT (QQQ tr. Ty l1ch 39 s.
Ty l1ch)
3

Ch'4ng II: TRZNG VZbNG (40-43)
Ch'4ng III: B`C THUYC LUN THa HAI (43-544)
Ch'4ng IV: NH TI\N L (544-602)
Ch'4ng V: B`C THUYC LUN THa BA (603-939)
Ch'4ng VI: KcT QUd CeA TH]I B`C THUYC

QUY(N III T0 CH1 TH+I ,-I
(Th.i kG th*ng nh7t)

3
T-c 111 tr&3c Ty l4ch - 39 sau Ty l4ch ("tr." l vi5t t6t c(a "tr&3c"; "s." l vi5t t6t c(a "sau").


8
Ch'4ng I: NH NG (939 965)
Ch'4ng II: NH NINH (968 980)
Ch'4ng III: NH TI\N L (980 Q009)
Ch'4ng IV: NH L (Q0Q0 - Q225)
L Thi T5
L Thi Tng
L Thnh Tng
L Nhn Tng
Ch'4ng V: NH L (Q0Q0 - Q225)
L ThAn Tng
L Anh Tng
L Cao Tng
L Hu& Tng
L Chiu Hong
Ch'4ng VI: NH TRUN (Q225 - Q400)
TrAn Thi Tng
TrAn Thnh Tng
TrAn Nhn Tng
Ch'4ng VII: GIfC NH NGUYN (Q284 - Q288)
Si Thung sang s< An Nam
TrAn Di i theo nh Nguyn
Thot Hoan sang $nh lAn th< nh7t
TrAn H'ng N(o V'4ng qun thua v> V(n Ki3p
Thnh Th,ng Long th7t th-
Toa N $nh Ngh& An
H'ng N(o V'4ng $em vua v> Thanh Ha


9
Tr/n Hm T! quan
Tr/n Ch'4ng D'4ng $0
Tr/n Ty K3t
Tr/n V(n Ki3p
10
N%&C VI'T NAM
Qu*c hi&u
V1 tr v di&n tch
N1a th3
Ch-ng lo(i
G*c tch
Ng'.i Vi&t Nam
S8 m9 mang b. ci
L1ch s! Vi&t Nam

QU2C HI'U
N'2c Vi&t Nam ta v> $.i HJng Bng (2879-258 tr. Ty l1ch) g+i l V,n
Lang, $.i Th=c An D'4ng V'4ng (257-207 tr. Ty l1ch?) th g+i l u L(c.
N3n nh TAn (246-206 tr. Ty l1ch) l'6c $1nh pha nam th $:t lm T'6ng
qu/n, sau nh Hn (202 tr. Ty l1ch - 220 sau Ty l1ch) d<t nh Tri&u, chia
$7t T'6ng qu/n ra lm ba qu/n l Giao Ch#, C!u Chn v Nh/t Nam. N3n
cu*i nh Nng Hn, vua Hi3n $3 $5i Giao Ch# lm GIao Chu. Nh N'.ng
(6Q8-907) l(i $:t l An Nam N h0 ph-.
TB khi nh Ninh (968-980) dSp xong lo(n Th/p nh1 S< qun, l/p nn m0t
n'2c t8 ch-, $5i qu*c hi&u l N(i CJ Vi&t. Vua L Thnh Tng $5i l(i l
N(i Vi&t, $3n $.i vua L Anh Tng, nh T*ng bn Tu m2i cng nh/n l
An Nam qu*c.
N3n $.i vua Gia Long th*ng nh7t $'6c c) Nam B;c (Q802), l7y l? rLng
Nam l An Nam, Vi&t l Vi&t Th'.ng m2i $:t qu*c hi&u l Vi&t Nam. Vua
Minh M&nh l(i c)i lm N(i Nam.
11
Qu*c hi&u n'2c ta $ thay $5i nhi>u lAn, tuy rLng ngy nay ta vEn theo thi
quen dng hai ch" An Nam, nh'ng v hai ch" 7y c ng= ph)i thAn ph=c
n'2c Tu, v/y th ta nn nh7t $1nh l7y tn Vi&t Nam m g+i n'2c nh.

V3 TR V DI'N TCH
N'2c Vi&t Nam 9 v> pha $ng nam chu T3 , hSp b> ngang, di b>
d+c, hnh cong nh' ch" S, trn pha B;c v d'2i pha Nam phnh r0ng ra,
khc gi"a mi>n Trung th eo hSp l(i.
Nng v Nam gip b% Nng (BT); Ty gip Ai Lao v Cao Min; B;c gip
n'2c Tu, li>n v2i t#nh Qu)ng Nng, Qu)ng Ty v Vn Nam.
Di&n tch c) n'2c r0ng chBng $0 3Q2.000 ki l mt vung chia ra nh' sau
ny:
B;c Vi&t: Q05.000 km
2

Trung Vi&t: Q50.000 km
2

Nam Vi&t: 57.000 km
2


,3A TH4
N'2c ta hi&n nay chia lm ba ci: B;c Vi&t, Trung Vi&t v Nam Vi&t. N7t
B;c Vi&t c sng HJng H (t<c sng Nh1 H) v sng Thi Bnh. M(n trn
g+i l Th!"ng du l;m rBng nhi>u ni, t ng'.i 9. M(n d'2i g+i l Trung
chu, $7t $Jng bLng, ng'.i 9 chen chc $ng l;m.
N7t Trung Vi&t th ch# c m0t gi)i 9 men b. b%, cn 9 trong c ni Tr'.ng
S4n ch(y d+c tB B;c Vi&t vo gAn $3n Nam Vi&t, cho nn ng'.i ch# 9 $'6c
m(n gAn b% m thi.
N7t Nam Vi&t th 9 vo khc d'2i sng M Kng (t<c l sng C!u Long),
l(i c sng NJng Nai ch)y 9 m trn, cho nn $7t t*t, ru0ng nhi>u, dn gian
tr ph v dI lm ,n h4n c).

12
CH1NG LO-I
Ng'.i Vi&t Nam c nhi>u dn t0c 9, nh' l 9 v> mi>n th'6ng du B;c Vi&t
th c dn Thi (t<c l Th5), M'.ng, Mn, Mo; 9 v> mi>n rBng ni Trung
Vi&t th c dn M+i v Chm (t<c l H.i); 9 v> mi>n Nam Vi&t th c dn
M+i, Chm, Ch V v Khch, vn vn. Nh"ng dn 7y 9 trong ba n4i t7t c)
$3n non m0t tri&u ng'.i. Cn th dn t0c Vi&t Nam 9 h3t c).
S* ng'.i Vi&t Nam 9 trong ba n4i c th% chia ra nh' sau ny:
B;c Vi&t: 8.700.000 ng'.i
Trung Vi&t: 5.650.000 ng'.i
Nam Vi&t: 4.6Q6.000 ng'.i
4

C) th)y c0ng l(i $'6c $0 chBng non Q9 tri&u ng'.i.

G2C TCH
Theo ki3n nh"ng nh k c<u c-a n'2c Php, th ng'.i Vi&t Nam v
ng'.i Thi $>u 9 mi>n ni Ty T(ng xu*ng. Ng'.i Vi&t Nam theo sng
HJng H lAn xu*ng pha $ng nam, l/p ra n'2c Vi&t Nam ta by gi., cn
ng'.i Thi th theo sng M Kng xu*ng, l/p ra n'2c Tim La (t<c l Thi
Lan) v cc n'2c Lo.
L(i c nhi>u ng'.i Tu v ng'.i Vi&t Nam ni rLng nguyn khi x'a $7t
n'2c Tu c gi*ng Tam Miu 9, sau gi*ng Hn t0c (t<c l ng'.i Tu by
gi.) 9 pha ty b;c $3n $nh $u5i ng'.i Tam Miu $i, chi3m gi" vng
sng Hong H l/p ra n'2c Tu, rJi dAn dAn xu*ng pha nam, ng'.i Tam
Miu ph)i lPn np vo rBng hay l xu*ng 9 mi>n Vi&t Nam ta by gi..
Nh"ng ki3n 7y l theo l m suy ra $ thi, ch< c@ng ch'a c ci g lm
ch<ng cho $ch xc. Ch# bi3t rLng ng'.i Vi&t Nam ta tr'2c c hai ngn
chn ci giao l(i v2i nhau, cho nn Tu m2i g+i l Giao Ch#; m xem cc

4
S* ny l theo sch N1a d' c-a ng H. Russier (Q939) chp l(i ch< khng ch;c $ $ng s* nh7t $1nh c-a ng'.i mnh.
13
loi khc, khng c loi no nh' v/y, th t7t ta l m0t loi ring, ch< khng
ph)i l loi Tam Miu.
DEu ng'.i mnh thu0c v> ch-ng lo(i no m:c lng, v> sau ng'.i Tu sang
cai tr1 hng h4n m0t nghn n,m, l(i c khi $em sang n'2c ta h4n b*n m'4i
v(n binh, ch;c l ni gi*ng c@ c-a mnh c@ng $ lai $i nhi>u rJi, m2i thnh
ra ng'.i Vi&t Nam ngy nay.

NG%+I VI'T NAM
Ng'.i Vi&t Nam thu0c v> lo(i da vng, nh'ng m ng'.i no ph)i $i lm
l=ng dAm m'a di n;ng l;m, th n'2c da ng,m ng,m $en, ng'.i no nhn
nh( phong l'u, 9 trong nh lun, th n'2c da tr,ng tr;ng nh' mu ng c@.
Tr(c ng'.i th th7p nhH h4n ng'.i Tu, m l,n lOn con ng'.i, ch< khng to
bo. M:t th x'4ng x'4ng, trng h4i bn bSt, trn th cao v r0ng, m;t th
h4i x3ch v> $ng $ui, hai g m th cao, m@i h4i tSt, mi h4i dy, r,ng th
to m l(i nhu0m $en. Ru th th'a m t, tc th nhi>u v di, $en v h4i
c<ng. Dng $i&u $i $<ng th nhS nhng v xem ra b0 v"ng vng ch;c ch;n.
o quAn th di r0ng, $n ng th bi tc v qu7n kh,n vnh ry, o m:c
di qu $Au g*i, tay o th ch/t, *ng quAn th r0ng. Nn b 9 B;c Vi&t v
pha b;c Trung Vi&t th $0i kh,n, m 9 chM thnh th1 th m:c quAn, cn 9
nh qu th hay m:c vy. g pha nam Trung Vi&t v Nam Vi&t th $n b
m:c quAn c), v bi tc, ch< khng $0i kh,n bao gi..
V> $ng tr tu& v tnh tnh, th ng'.i Vi&t Nam c c) cc tnh t*t v cc
tnh x7u. N(i khi th tr tu& minh mEn, h+c chng hi%u, kho chn tay,
nhi>u ng'.i sng d(, nh2 lu, l(i c tnh hi3u h+c, tr+ng s8 h+c th<c, qu s8
lI php, m3n $i>u $(o $<c, l7y s# nhn, ngh$a, l%, tr, tn, lm 5 $(o th'.ng
cho s8 ,n 9. Tuy v/y vEn hay c tnh tinh v:t, c@ng c khi quC quy&t, v
hay bi bc nh(o ch3. Th'.ng th nht nht v mu*n s8 ho bnh, nh'ng
m $ $i ra tr/n m(c th c@ng c can $)m, bi3t gi" kC lu/t.
14
Nn b th hay lm l=ng v $)m $ang, kho chn, kho tay, lm $'6c $-
m+i vi&c m l(i bi3t l7y vi&c gia $(o lm tr+ng, h3t lng chi>u chJng, nui
con, th'.ng gi" $'6c cc ci $<c tnh r7t qu l ti3t, nghDa, cAn, ki&m.
Ng'.i Vi&t Nam tB B;c ch Nam, $>u theo m0t phong t=c, ni m0t th<
ti3ng
5
cng gi" m0t kC ni&m, th/t l ci tnh $Jng nh7t c-a m0t dn t0c tB
$Au n'2c $3n cu*i n'2c.

S0 M5 MANG B+ CI
Ng'.i ni gi*ng Vi&t Nam ta mMi ngy m0t nPy n9 ra nhi>u, m 9 pha b;c
th $ c n'2c Tu c'.ng th1nh, pha ty th l;m ni nhi>u rBng, $'.ng $i
l(i khng ti&n, cho nn m2i theo b. b% lAn xu*ng pha nam, m9 ra b. ci
by gi..

L3CH S6 VI'T NAM
TB khi ng'.i Vi&t Nam l/p thnh n'2c $3n gi., k% hng m7y nghn n,m,
ph)i ng'.i Tu cai tr1 m7y lAn, ch1u kh5 s9 bi3t bao nhiu phen, th3 m sau
l(i l/p $'6c ci n>n t8 ch-, v vEn gi" $'4c ci tnh $:c bi&t c-a gi*ng
mnh, 7y l $- tH ra rLng kh l8c c-a ng'.i mnh khng $3n nMi km hn
cho l;m.
V/y ghi chp nh"ng c4 h0i gian trun, nh"ng s8 bi3n c* c-a n'2c mnh $
tr)i qua, v k% nh"ng cng vi&c c-a ng'.i mnh lm tB $.i n+ qua $.i kia,
$% cho m+i ng'.i trong n'2c $>u bi3t, 7y l sch Vi&t Nam s!.
Nay ta nn theo tBng th.i $(i m chia sch Vi&t Nam s! ra 5 quy%n $% cho
ti&n s8 k c<u:
Quy%n I: Th'6ng c5 th.i $(i.

5
Tuy rLng mMi n4i c m0t t ti3ng th5 m ring v ci gi+ng ni n:ng nhS khc nhau, nh'ng $(i $% th vEn l m0t th< ti3ng m thi.

15
Quy%n II: B;c thu0c th.i $(i.
Quy%n III: T8 ch- th.i $(i.
Quy%n IV: Nam b;c phn tranh th.i $(i.
Quy%n V: C/n kim th.i $(i.

16










17
Ch78ng I
H9 H:NG BNG
(2879-258 tr. Ty l1ch)

H+ HJng Bng
N'2c V,n Lang
Truy&n c5 tch v> $.i HJng Bng; Ph N5ng Thin V'4ng; S4n
Tinh ThuC Tinh

H9 H:NG BNG
C< theo t=c truy>n th vua N3 Minh l chu ba $.i c-a vua ThAn Nng, $i
tuAn th ph'4ng nam $3n ni Ng@ LDnh (thu0c t#nh HJ Nam by gi.) g:p
m0t nng tin, l7y nhau, $F ra ng'.i con tn l L0c T=c. Sau N3 Minh
truy>n ngi l(i cho con tr'9ng l N3 Nghi l vua ph'4ng b;c, v phong cho
L0c T=c lm vua ph'4ng nam, x'ng l Kinh D'4ng V'4ng, qu*c hi&u l
Xch Qu#.
B. ci n'2c Xch Qu# b7y gi. pha b;c gip N0ng Nnh hJ (HJ Nam), pha
nam gip n'2c HJ Tn (Chim Thnh), pha ty gip Ba Th=c (T< Xuyn),
pha $ng gip b% Nam H)i.
Kinh D'4ng V'4ng lm vua n'2c Xch Qu# vo qung n,m nhm tu7t
(2879 tr'2c Ty l1ch?) v l7y con gi N0ng Nnh qun l Long n" $F ra
Sng Lm, n*i ngi lm vua, x'ng l L(c Long Qun.
L(c Long Qun l7y con gi vua N3 Lai tn l u C4, $F ra m0t lAn $'6c
m0t tr,m ng'.i con trai
6
. L(c Long qun b)o u C4 rLng: Ta l dng di
Long qun, nh ng'4i l dng di thAn tin, ,n 9 v2i nhau lu khng $'6c;

6
C sch chp l u C4 $F ra m0t tr,m ci tr<ng n9 ra m0t tr,m con.

18
nay $'6c tr,m $<a con th nh ng'4i $em 50 $<a ln ni, cn 50 $<a ta
$em xu*ng b% Nam H)i.
G*c tch truy&n ny c l? l tB L(c Long qun v> sau, n'2c Xch Qu# chia
ra nh"ng n'2c g+i l Bch Vi&t. B9i v/y ngy nay $7t HJ Qu)ng (t#nh HJ
Nam, t#nh Qu)ng Nng v t#nh Qu)ng Ty) cn x'ng l $7t Bch Vi&t. N7y
c@ng l m0t $i>u ni phHng, ch< khng c l7y g lm $ch xc $'6c.

N%&C V;N LANG
L(c Long Qun phong cho ng'.i con tr'9ng sang lm vua n'2c V,n Lang,
x'ng l Hng V'4ng.
C< theo s! c@ th n'2c V,n Lang chia ra lm Q5 b0:
Q. V,n Lang (B(ch H(c, t#nh VDnh Yn).
2. Chu Din (S4n Ty).
3. Phc L0c (S4n Ty).
4. Tn H'ng (H'ng Ho - Tuyn Quang).
5. V@ N1nh (Thi Nguyn - Cao BLng).
6. V@ Ninh (B;c Ninh) .
7. L=c H)i (L(ng S4n).
8. Ninh H)i (Qu)ng Yn).
9. D'4ng Tuy>n (H)i D'4ng).
Q0. Giao Ch# (H N0i, H'ng Yn, Nam N1nh, Ninh Bnh).
QQ. C!u Chn (Thanh Ho).
Q2. Hoi Hoan (Ngh& An).
Q3. C!u N<c (H TDnh).
Q4. Vi&t Th'.ng (Qu)ng Bnh, Qu)ng Tr1).
Q5. Bnh V,n (?).
19
Hng V'4ng $ng $ 9 Phong Chu (by gi. 9 vo $1a h(t huy&n B(ch
H(c, t#nh VDnh Yn), $:t t'2ng v,n g+i l L(c hAu, t'2ng v g+i l L(c
t'2ng, con trai vua g+i l Quan lang, con gi vua g+i l M1 n'4ng, cc quan
nhH g+i l BJ chnh
7
. Quy>n chnh tr1 th c< cha truy>n con n*i, g+i l ph=
$(o.
V> $.i b7y gi., s! Tu c chp rLng n,m tn mo (QQ09 tr. Ty l1ch), $.i
vua Thnh V'4ng nh Chu c n'2c Vi&t Th'.ng 9 pha nam x< Giao Ch#
sai s< $em chim b(ch trD sang c*ng, nh Chu ph)i tm ng'.i lm thng
ngn m2i hi%u $'6c ti3ng, v ng Chu Cng Nn l(i ch3 ra xe ch# nam $%
$em s< Vi&t Th'.ng v> n'2c. V/y $7t Vi&t Th'.ng v $7t Giao Ch# c
ph)i l $7t c-a Hng V'4ng lc b7y gi. khng?
H+ HJng Bng lm vua $'6c Q8 $.i, $3n n,m qu mo (285 tr'2c Ty l1ch)
th b1 nh Th=c l7y m7t n'2c.
Xt tB $.i Kinh D'4ng V'4ng $3n $.i Hng V'4ng th< Q8, c) th)y 20 ng
vua, m tnh tB n,m nhm tu7t (2879) $3n n,m qu mo (258 tr'2c Ty
l1ch) th vBa $'6c 2622 n,m. C< tnh h4n b km, mMi ng vua tr1 v $'6c
non Q50 n,m! DEu l ng'.i $.i th'6ng c5 n"a, th c@ng kh lng m c
nhi>u ng'.i s*ng lu $'6c nh' v/y. - Xem th3 th $- bi3t truy&n $.i HJng
Bng khng ch;c l chuy&n xc th8c.

TRUY'N C* TCH V< ,+I H:NG BNG
S! chp rLng $.i Hng V'4ng th< nh7t, ng'.i n'2c V,n Lang lm ngh>
chi l'2i, c< hay b1 gi*ng thuJng luJng lm h(i, vua m2i b;t dn l7y chm
v? mnh $% nh"ng gi*ng 7y t'9ng l $Jng lo(i khng lm h(i n"a
8
. S! l(i

7
By gi. cn c n4i g+i chnh t5ng l BJ $inh, ch;c l b9i BJ chnh m ra.

8
S! chp rLng ng'.i Vi&t Nam ta c thi v? mnh mi $3n $.i vua Anh Tng nh TrAn m2i bH.
20
chp rLng thuy>n c-a ta 9 $Lng m@i th'.ng hay lm hai con m;t, c@ng c
$% cho cc th< thuC qui 9 sng 9 b% khng qu7y nhiIu $3n.
Trong $.i Hng V'4ng l(i c hai truy&n m ngy nay ng'.i ta th'.ng hay
ni $3n, l truy&n Ph N5ng Thin V'4ng v truy&n S4n tinh, ThuC tinh.
Ph N5ng Thin V'4ng. N.i Hng V'4ng th< 6 c $m gi:c g+i l gi:c
n, hng m(nh l;m, khng ai $nh n5i. Vua m2i sai s< $i rao trong n'2c
$% tm ng'.i ti giHi ra $nh gi:c gip n'2c. B7y gi. 9 lng Ph N5ng, b0
V NInh (nay l huy&n V Ging, t#nh B;c Ninh), c $<a trF xin $i $nh
gi:c gip vua. S< gi) v> tu vua, vua l7y lm l(, cho $i vo chAu. N<a trF
7y xin $c cho m0t con ng8a v ci roi bLng s;t. Khi ng8a v roi $c xong
th $<a trF 7y v'4n vai m0t ci, t8 nhin ng'.i cao l2n ln m0t tr'6ng, rJi
nh)y ln ng8a cAm roi $i $nh gi:c.
Ph $'6c gi:c n rJi, ng'.i 7y $i $3n ni Sc S4n th bi3n $i m7t. Vua
nh2 4n, truy>n l/p $>n th. 9 lng Ph N5ng, v> sau phong l Ph N5ng
Thin V'4ng
9
.
Truy&n ny l truy&n t=c truy>n nh' v/y, ch< khng c l? tin l s8 th8c
$'6c. Ho( ch,ng $.i b7y gi. c ng'.i t'2ng giHi, $nh $'6c gi:c, v> sau
ng'.i ta nh2 4n lm $>n th. th h6p l? h4n. Hi&n by gi. c $>n th. 9 lng
Ging t<c l lng Ph N5ng. N,m no $3n mJng 8 thng t' c@ng c h0i vui
l;m, t=c g+i l $<c Thnh Ging.
Truy&n S4n tinh, ThuC tinh. T=c truy>n rLng vua Hng V'4ng th< Q8 c
ng'.i con gi l tn M1 N'4ng, nhan s;c tuy&t trAn. S4n tinh v Th-y tinh
$>u mu*n hHi lm v6. Hng V'4ng hSn rLng ngy hm sau ai $em $J lI

9
C ng'.i chp truy&n ny ni rLng: Gi:c n l qun c-a nh n bn Tu sang $nh n'2c ta. Ni nh' th3 th/t l m0t $i>u lAm. V>
$.i nh n n'2c Tu ch# 9 vo m(n sng Hong H l $7t t#nh H Nam, Tr8c L&, S4n Ty v Thi%m Ty by gi. m thi. Cn
nh"ng $7t 9 bn ny sng Tr'.ng Giang l man di h3t c). TB Tr'.ng Giang sang $3n B;c Vi&t ta xa cch bao nhiu $'.ng $7t. DEu
lc 7y 9 bn ta c h+ HJng Bng lm vua n"a, th ch;c c@ng ch'a c kC c'4ng g, c l? c@ng gi*ng nh' m0t ng'.i lm quan lang
trn M'.ng m thi, th3 th $ c giao thi&p g v2i nh n m $nh nhau. V) l(i, s! Tu c@ng khng c chM no chp $3n truy&n
7y. V/y th l7y l? g m ni rLng gi:c n l ng'.i nh n bn Tu?
21
$3n tr'2c th g) cho ng'.i 7y. Ngy hm sau S4n tinh $3n tr'2c l7y $'6c
M1 n'4ng $em v> ni T)n Vin (t<c l ni Ba V 9 t#nh S4n Ty).
Th-y tinh $3n sau, th7y S4n tinh l7y m7t M1 n'4ng, t<c gi/n v cng, m2i
lm ra m'a to gi l2n, rJi dng n'2c ln $nh S4n tinh, S4n tinh 9 trn ni
khng vi&c g: hI n'2c ln cao bao nhiu, th S4n tinh lm ni cao ln b7y
nhiu. S4n tinh l(i dng s7m st $nh xu*ng. ThuC tinh ph)i rt n'2c ch(y
v>. TB $ S4n tinh v Th-y tinh th nhau, mMi n,m $nh nhau m0t lAn, dn
gian th/t l c8c kh5.
Truy&n ny l nhn v 9 B;c Vi&t n,m no $3n thng 6 thng 7 c@ng c
n'2c l@ 9 trn m(n ng'6c ch)y xu*ng trn vo trong $Jng ng, ng/p m7t
c) ru0ng $7t. Ng'.i ta khng hi%u t(i l? g, m2i t'9ng t'6ng m $:t ra cu
chuy&n S4n tinh ThuC tinh $nh nhau v/y.
Tm l(i m xt, n'2c ta kh9i $Au c qu*c s! tB cu*i th/p tam th3 kC: $3n
$.i vua Thnh Tng nh TrAn, m2i c quan Hn lm h+c sD l L V,n H'u
so(n xong b0 &'i Vi(t s) k, chp tB Tri&u V V'4ng $3n L Chiu
Hong. Hai tr,m r'Ri n,m v> sau l(i c ng Ng SD Lin, lm quan LI b0
t) th1 lang $.i vua Thnh Tng nh L, so(n l(i b0 &'i Vi(t s) k: chp tB
h+ HJng Bng $3n vua L Thi T5. NghDa l tB ng Ng SD Lin, 9 v> th/p
ng@ th3 kC tr9 $i, th s! ta m2i chp truy&n v> $.i Th'6ng c5. Xem th3 th
$- bi3t nh"ng truy&n v> $.i 7y kh lng m $ch xc $'6c. ChOng qua nh
lm s! c@ng nh:t nh(nh nh"ng truy&n hoang $'.ng t=c truy>n l(i, cho nn
nh"ng truy&n 7y ton l truy&n c thAn tin qu# qui, tri v2i l? t8 nhin c).
Nh'ng ta ph)i hi%u rLng n'2c no c@ng v/y, lc ban $Au m. m1t, ai c@ng
mu*n tm ci g*c tch mnh 9 chM thAn tin $% cho vF vang ci ch-ng lo(i
c-a mnh. Ch;c c@ng b9i l? 7y m s! ta chp rLng h+ HJng Bng l con
tin chu rJng...
Nay ta theo s! c@ m chp m+i truy&n, ng'.i xem s! nn phn bi&t truy&n
no l truy&n th8c, truy&n no l truy&n $:t ra, th s! h+c m2i c l6i v/y.
22
Ch78ng II
NH TH=C
(257-207 tr. Ty l1ch)

G*c tch nh Th=c
N'2c u L(c
Nh TAn $nh Bch Vi&t
Nh Th=c m7t n'2c

G2C TCH NH TH=C
Nh Th=c chp trong s! n'2c ta khng ph)i l n'2c Th=c bn Tu, v rLng
c< theo s! n'2c Tu th $.i b7y gi. $7t Ba Th=c (T< Xuyn) $ thu0c v>
nh TAn cai tr1 rJi, th cn c vua no n"a. V), s! l(i chp rLng khi Th=c
V'4ng Phn l7y $'6c n'2c V,n Lang th $5i qu*c hi&u l u L(c, t<c l
n'2c u L(c gJm c) n'2c Th=c v n'2c V,n Lang. Song xt trong l1ch s!
khng th7y $u ni $7t Ba Th=c thu0c v> u L(c. Hu*ng chi l7y $1a l m
xt th tB $7t Ba Th=c (T< Xuyn) sang $3n V,n Lang (B;c Vi&t) cch bao
nhiu $'.ng $7t v c bao nhiu ni sng ng,n tr9, lm th3 no m qun
nh Th=c sang l7y n'2c V,n Lang dI dng nh' v/y? S! c@ l(i c chM chp
rLng An D'4ng V'4ng h+ l Th=c tn l Phn. Nh' v/y ch;c hOn Th=c t<c
l m0t h+ no $0c l/p 9 gAn n'2c V,n Lang, ch< khng ph)i l Th=c bn
Tu. Sch Khm $1nh Vi&t s! c@ng bn nh' th3.

N%&C U L-C
S! chp rLng Th=c V'4ng hHi con gi c-a Hng V'4ng th< Q8, l M1
n'4ng khng $'6c, trong b=ng l7y lm t<c gi/n, d:n con chu ngy sau
$nh bo th l7y n'2c V,n Lang. Hng V'4ng b7y gi. c/y mnh c binh
23
c'.ng t'2ng d@ng, bH trI vi&c n'2c, ch# l7y r'6u ch lm vui th. Ng'.i
chu Th=c V'4ng tn l Phn bi3t tnh th3 7y, m2i $em qun sang $nh l7y
n'2c V,n Lang. Hng V'4ng thua ch(y, nh)y xu*ng gi3ng m t8 t!.
N,m gip thn (275 tr. Ty l1ch), Th=c V'4ng dSp yn m+i n4i rJi, x'ng l
An D'4ng V'4ng, c)i qu*c hi&u l u L(c, $ng $ 9 Phong Kh (nay
thu0c huy&n Nng Anh, t#nh Phc Yn). Hai n,m sau l n,m bnh ng+ (255
tr. Ty l1ch) An D'4ng V'4ng xy Loa thnh. Thnh 7y cao v tB ngoi
vo th xoy trn *c, cho nn m2i g+i l Loa thnh. Hi&n nay cn d7u tch 9
lng C5 Loa, huy&n Nng Anh, t#nh Phc Yn (huy&n Nng Anh nay thu0c
ngo(i thnh H N0i; Phc Yn v VDnh Yn nay l m0t t#nh, g+i l t#nh
VDnh Phc - BT).

NH T>N ,NH BCH VI'T
Khi An D'4ng V'4ng lm vua n'2c u L(c 9 bn ny, th 9 bn Tu vua
Th# Hong nh TAn $ th*ng nh7t thin h(. N3n n,m $inh h6i (2Q4 tr. Ty
l1ch) Th# Hong sai t'2ng l NJ Th' $em qun $i $nh l7y $7t Bch Vi&t
(vo qung t#nh HJ Nam, Qu)ng Nng v Qu)ng Ty by gi.). An D'4ng
V'4ng c@ng xin thAn ph=c nh TAn $% b)o tJn. Nh TAn m2i chia $7t Bch
Vi&t v $7t u L(c ra lm ba qu/n, g+i l Nam H)i (Qu)ng Nng), Qu3
Lm (Qu)ng Ty) v T'6ng Qu/n (B;c Vi&t).
Ng'.i b)n x< 9 $7t Bch Vi&t khng ch1u $% ng'.i Tu cai tr1, tr*n vo
rBng 9. N'6c t lu qun c-a NJ Th', v*n l ng'.i 9 ph'4ng b;c, khng
ch1u $'6c th-y th5, ph)i b&nh r7t nhi>u. B7y gi. ng'.i Bch Vi&t thBa th3
n5i ln gi3t $'6c NJ Th'

NH TH=C M?T N%&C
ChOng $'6c bao lu th nh TAn suy, n'2c Tu c nhi>u gi:c gi, 9 qu/n
Nam H)i c quan y l Nhm Ngao th7y c c4 h0i, mu*n m'u $nh u
24
L(c $% l/p m0t n'2c t8 ch- 9 ph'4ng Nam. Nh'ng cng vi&c ch'a thnh,
th Nhm Ngao m7t. Khi s;p m7t, Nhm Ngao giao binh quy>n l(i cho
Tri&u N $% thay mnh lm quan y qu/n Nam H)i.
N,m qu t1 (208 tr. Ty L1ch) l n,m th< 50 $.i vua An D'4ng V'4ng.
Tri&u N $em qun sang $nh n'2c u L(c, l/p ra n'2c Nam Vi&t
10
.
T=c truy>n rLng khi An D'4ng V'4ng xy Loa thnh, c nh"ng yu qui
qu7y nhiIu, xy mi khng $'6c. An D'4ng V'4ng m2i l/p $n ln cAu
kh7n, c thAn Kim Quy hi&n ln by php cho vua trB nh"ng yu qui $i,
b7y gi. m2i xy $'6c thnh. ThAn Kim Quy l(i cho An D'4ng V'4ng m0t
ci mng chn, $% lm ci lEy nH. Lc no c gi:c th $em ci nH 7y ra b;n
m0t pht, gi:c ch3t hng v(n ng'.i.
C@ng nh. c ci nH 7y cho nn Tri&u N khng $nh $'6c An D'4ng
V'4ng. Tri&u N dng k3, cho con l Tr+ng Th# sang l7y M1 Chu l con
gi An D'4ng V'4ng, gi) k3t nghDa ha thn $% do thm tnh th8c.
Tr+ng Th# l7y $'6c M1 Chu rJi, hHi d v6 rLng: Bn u L(c c ti g m
khng ai $nh $'6c? M1 Chu ni chuy&n ci nH, v l7y cho chJng xem.
Tr+ng Th# bn l7y ci mng c-a Kim Quy $i, lm ci lEy gi) thay vo, rJi
$1nh v> bo tin cho cha bi3t. Khi s;p ra v>, Tr+ng Th# hHi M1 Chu rLng:
Ti v>, m nhR c gi:c d $nh $u5i, th rJi ti bi3t $u m tm? M1
Chu ni rLng: Thi3p c o lng ngMng, hI khi thi3p c ch(y v> $u, thi3p
s? l7y lng 7y m r;c ra 9 d+c $'.ng th rJi s? bi3t.
Tr+ng Th# v> k% l(i v2i Triu N tnh $Au m+i s8, Tri&u N bn kh9i binh
sang $nh u L(c, An D'4ng V'4ng c/y c ci nH, khng phng b1 g c),
$3n khi qun gi:c $3n gAn chn thnh m2i $em nH ra b;n, th khng th7y
hi&u nghi&m n"a. An D'4ng V'4ng m2i $em M1 Chu ln ng8a m ch(y
v> pha nam. Ch(y $3n ni M0 D( (thu0c huy&n Nng Thnh, t#nh Ngh&

10
Xin $Bng lAm n'2c Nam Vi&t ngy x'a v2i Nam Vi&t c-a n'2c Vi&t Nam hi&n nay.
25
An) gAn b. b%, vua th7y gi:c $u5i kp qu, m2i khPn Kim Quy ln c<u,
Kim Quy ni rLng: Gi:c ngJi sau l'ng nh vua $7y! An D'4ng V'4ng
t<c gi/n qu, rt g'4m ra chm M1 Chu $i, rJi nhPy xu*ng b% m t8 t/n
11
.
Tr+ng Th# theo d7u lng ngMng c-a v6 r;c, $em binh $u5i theo $3n ni M0
D(, th7y xc v6 ch3t nLm $, th'4ng xt v cng, v0i vng $em v> c7p
tng, xong rJi, nh)y xu*ng ci gi3ng 9 trong Loa thnh m t8 t!.
Nay 9 lng C5 Loa tr'2c $>n th. An D'4ng V'4ng c ci gi3ng t=c truy>n
l Tr+ng Th# ch3t 9 ci gi3ng 7y. T=c l(i truy>n rLng M1 Chu b1 gi3t rJi, v
nMi tnh th8c m ph)i thc oan, cho nn mu nng ch)y xu*ng b%, nh"ng
con trai ,n $'6c ha ra c ng+c trn chu. HI ai l7y $'6c ng+c 7y $em v>
r!a vo n'2c ci gi3ng 9 trong Loa thnh l chM Tr+ng Th# $ t8 t!, th
ng+c 7y trong v $Sp thm ra.


11
Nay 9 ni M0 D(, gAn x Cao i, huy&n Nng Thnh, t#nh Ngh& An, c $>n th. An D'4ng V'4ng. g $7y c nhi>u cy c*i v c
nhi>u chim cng, cho nn t=c g+i l $>n Cng hay Cung.

26
Ch78ng III
X H/I N%&C TU
V< ,+I TAM ,-I V ,+I NH T>N

Phong ki3n
Quan ch3
Php ch3
Binh ch3
Ni>n ch3
H+c hi&u
H+c thu/t
Phong t=c

Khi Tri&u N sang $nh An D'4ng V'4ng th 9 bn Tu nh TAn $ suy,
nh Hn s;p ln lm vua, n'2c Tu $ang vo lc $(i lo(n, phong t=c, chnh
tr1 $>u $5i khc c). V) l(i Tri&u N l ng'.i Tu, lm quan nh TAn, cho
nn $3n khi l7y $'6c u L(c, gJm c) cc qu/n 9 ph'4ng nam, l/p lm m0t
n'2c t8 ch-, bn $em chnh tr1, php lu/t n'2c Tu sang cai tr1 $7t Nam
Vi&t
12
. V/y tr'2c khi ni $3n chuy&n nh Tri&u, ta nn xem xt x h0i n'2c
Tu lc b7y gi. l th3 no.

PHONG KI4N

12
Xin $Bng lAm n'2c Nam Vi&t ngy x'a v2i Nam Vi&t c-a n'2c Vi&t Nam hi&n nay

27
Nguyn v> $.i thi c5, n'2c Tu chia ra tBng $1a ph'4ng m0t, mMi m0t $1a
ph'4ng th c m0t ng'.i lm th- lDnh, l/p thnh m0t n'2c, g+i l n'2c ch'
hAu, ph)i tri>u c*ng nh vua.
S* nh"ng n'2c ch' hAu 7y th mMi $.i m0t khc. Xem nh' khi vua N(i V@
nh H(, h0i cc n'2c ch' hAu 9 ni NJ S4n, k% c hng v(n n'2c. N3n khi
vua V@ V'4ng nh Chu $i $nh Tr= V'4ng nh n, th cc n'2c ch' hAu
h0i l(i c) th)y $'6c 800 n'2c.
Nnh xong nh n, vua V@ V'4ng phong cho h4n 70 ng'.i lm vua ch'
hAu, chia lm 5 b/c l: cng, h*u, b, t), nam. N'2c phong cho ng'.i t!+c
cng, t!+c h*u th r0ng Q00 d:m, g+i l $(i qu*c; n'2c phong cho ng'.i
t!+c b th r0ng 70 d:m, g+i l trung qu*c; n'2c phong cho ng'.i t!+c t),
t!+c nam th r0ng 50 d:m, g+i l ti%u qu*c. Nh"ng n'2c khng $- 50 d:m,
th g+i l n'2c ph= dung.

QUAN CH4
Nh H( $:t tam cng, c!u khanh, 27 $(i phu, 8Q nguyn sD.
Nh n $:t hai quan t'2ng, su quan thi l: thi t%, thi tng, thi s!, thi
chc, thi sD, thi b*c; n,m quan l: t' $J, t' m, t' khng, t' sD, t' kh7u;
su ph-: t' th%, t' m0c, t' th-y, t' th)o, t' kh, t' ha; su cng l: th5
cng, kim cng, th(ch cng, th-y cng, th cng v th)o cng.
N3n nh Chu, ng Chu Cng $:t su quan g+i l: thin quan, $1a quan,
xun quan, h( quan, thu quan, $ng quan. MMi m0t quan l(i c 60 thu0c
quan, c0ng c) l(i l 360 ng'.i.
Ng'.i lm $Au thin quan, g+i l ch-ng th%, th*ng c) vi&c chnh tr1 trong
n'2c, vi&c thu n(p c) n,m v m+i vi&c 9 trong cung. Ng'.i lm $Au $1a
quan g+i l $(i t' $J gi" vi&c nng, vi&c th'4ng, vi&c gio d=c v vi&c c)nh
st. Ng'.i lm $Au xun quan g+i l $(i tng b, gi" vi&c t3, t8, tri>u, snh,
h0i $Jng... Ng'.i lm $Au h( quan g+i l $(i t' m, gi" vi&c binh m v
28
vi&c $i $nh dSp. Ng'.i lm $Au thu quan, g+i l $(i t' kh7u, gi" vi&c dn,
vi&c hnh v vi&c ki&n t=ng. Ng'.i lm $Au $ng quan g+i l $(i t' khng,
gi" vi&c khuy3n nng v vi&c th5 m0c v.v...
Trn l=c quan l(i $:t tam cng l: thi s', thi ph, thi b)o; tam c l:
thi3u s', thi3u ph, thi3u b)o, $% bn xt vi&c tr1 n'2c yn dn, ch< khng
d8 vo vi&c hnh chnh.

PHP CH4
V> $.i thi c5 th c n,m hnh, ngoi n,m hnh l(i c php $nh bLng roi
da v t0i l'u. N3n $.i nh H(, nh n v nh Chu th l(i $:t php ch:t
chn, g+t $Au v t0i $J. N3n cu*i $.i nh Chu th $:t ra t0i bu $Au, x
thy, l,ng tr, m5, mu*i v.v...

BINH CH4
Binh ch3 nh H( v nh n th khng r, $3n $.i nh Chu th $:t 5 ng'.i
lm m0t ng@; 5 ng@ t<c 25 ng'.i lm m0t l'6ng, 4 l'6ng t<c Q00 ng'.i
lm m0t t*t, 5 t*t t<c 500 ng'.i lm m0t l", 5 l" t<c 2500 ng'.i lm m0t
s', 5 s' t<c Q2.500 ng'.i lm m0t qun.
Qun th $:t quan m(nh khang lm t'2ng, s' th $:t quan trung $(i phu
lm sy, l" th $:t quan h( $(i phu lm sy, t*t th $:t quan th'6ng sD lm
tr'9ng, l'6ng th $:t quan trung sD lm t' m.
Thin t! c 6 qun; cn nh"ng n'2c ch' hAu, n'2c no l2n th c 3 qun,
n'2c vBa c 2 qun, n'2c nhH Q qun.
Trong n'2c chia ra lm t#nh, mMi t#nh 8 nh, 4 t#nh lm m0t 7p 32 nh, 4 7p
lm m0t khu Q28 nh, 4 khu lm m0t $i&n 5Q2 nh. C< mMi $i&n ph)i
ch1u m0t cM binh xa, 4 con ng8a, Q2 con b, 3 ng'.i gip sD, 72 ng'.i b0
t*t, 25 ng'.i $% khing t)i nh"ng $J n:ng. C) th)y l Q00 ng'.i.

29
,I<N CH4
V> $.i thi c5 th khng bi3t cch chia ru0ng $7t ra lm sao. TB $.i nh H(
tr9 $i th chia 50 mEu lm m0t gian, Q0 gian l m0t t,. C< Q0 nh cy m0t
l ru0ng, hoa l6i $'6c bao nhiu chia lm Q0 phAn, nh n'2c l7y m0t, g+i
l php c*ng.
Nh n v nh Chu th dng php t-nh .i/n, nghDa l chia $7t ra lm chn
khu hnh ch" t-nh. Nh"ng khu 9 chung quanh lm t' $i>n, khu 9 gi"a $%
lm cng $i>n. MMi m0t t-nh cho 8 nh 9, $>u ph)i xu7t l8c cy c7y cng
$i>n rJi n0p hoa l6i cho nh vua.
V> $.i nh n th mMi t#nh c 630 mEu, mMi nh $'6c 70 mEu; php $nh
thu3 g+i l php tr6. N3n $.i nh Chu th mMi t#nh c 900 mEu, php $nh
thu3 g+i l php tri&t.
Nh Chu l(i $:t ra l& c< 20 tu5i th $'6c Q00 mEu ru0ng, $3n 60 tu5i th tr)
l(i cho nh n'2c. Nh no c con th< nh g+i l d' phu, $3n Q6 tu5i th
$'6c lDnh 25 mEu ru0ng.
Nh. c php chia ru0ng nh' th3 cho ln lc b7y gi. khng c ng'.i no
ngho l;m m c@ng khng c ng'.i giu l;m. V> sau $3n $.i Chi3n qu*c,
ng'4i L Khi l t'2ng n'2c Ng=y b;t dn h3t s<c lm ru0ng, khng $1nh
h(n nh' tr'2c n"a; ng'4i Th'4ng Z9ng lm t'2ng n'2c TAn, bH php t-nh
.i/n, m9 thin m'ch, cho m+i ng'.i $'6c t8 ti&n lm ru0ng. Php chia $7t
tB $ m2i m7t dAn dAn $i.

H9C HI'U
Nh H( $:t nh &ng t# lm $(i h+c, nh Ty t# lm ti%u h+c. Nh n $:t
nh H0u h1c lm $(i h+c, nh T2 h1c lm ti%u h+c, nh"ng nh $(i h+c, ti%u
h+c 7y, l chM $% t/p b;n, $% nui nh"ng ng'.i gi c) v $% t/p v,n ngh&.
Nh Chu th $:t nh Tch Ung ho:c nh Thnh Qun lm nh &'i H1c, $%
cho con vua, con cc quan v nh"ng ng'.i tu7n t tuy%n 9 cc thn x $3n
30
h+c; cn 9 chu, 9 $)ng
13
th $:t cc nh ti%u h+c g+i l T8 v nh T'.ng
$% cho con dn gian vo h+c. L(i $:t l& c< tB 8 $3n Q4 tu5i lm nin h(n
cho ti%u h+c, tB Q5 $3n 20 tu5i lm nin h(n cho $(i h+c. N(i h+c th d(y lI,
nh(c, thi, th'; ti%u h+c th d(y cch knh trn nh'.ng d'2i v cch <ng $*i
v.v...

H9C THU@T
H+c thu/t 9 n'2c Tu v> $.i nh Chu $ th1nh l;m, cho nn $3n $.i Xun
Thu, c nhi>u h+c gi) nh' l: Lo t! bn .'o; Kh5ng t! bn hi3u, .%, nhn,
ngh$a; M:c N1ch bn l? kim i, nn chu0ng s8 ti3t ki&m bH m nh(c;
D'4ng Chu th bn l? v4 k5, nn t8 tr+ng thn mnh v khng ch1u thi&t
mnh $% l6i ng'.i.
L(i c nh"ng php gia nh' Thn B7t H(i, Hn Phi bn vi&c tr1 thin h( th
ch# nn dng php lu/t, ch< khng nn dng nhn nghDa. Cn nh"ng ng'.i
nh' Qu# C*c, Thi Gi)o, Ni>n Bi>n v.v... m5i ng'.i $>u x'2ng m0t h+c
thuy3t $% d(y ng'.i $'4ng th.i.

PHONG T=C
N'2c Tu l7y s8 cy ru0ng lm g*c, nh'ng m vi&c nui tLm, d&t l=a, vi&c
h+p ch6, vi&c bun bn c@ng pht $(t c).
Dn trong n'2c chia ra lm b*n th<: sD, nng, cng, th'4ng, nh'ng m con
ng'.i lm quan l(i lm quan, con ng'.i lm ru0ng c< lm ru0ng, ch< con
ng'.i lm ru0ng khng $'6c lm quan. Tuy v/y, $3n $.i Xun Thu nh"ng
ng'.i th< dn ln lm t'2ng v,n t'2ng v c@ng nhi>u.
g trong gia $nh th gi trF trn d'2i phn bi&t nghim l;m. Con ph)i theo
cha, v6 ph)i theo chJng, con trai con gi tB 7 tu5i tr9 $i, l khng $'6c ,n

13
C< Q2.500 nh m0t chu, v 500 nh lm m0t $)ng th c nh T8, 9 $)g th c nh T'.ng.
31
m0t mm, nLm m0t chi3u n"a. Con trai 30 tu5i m2i l7y v6, gi 20 tu5i m2i
l7y chJng m hai ng'.i cng h+ khng $'6c l7y nhau.
N'2c Tu v> $.i Tam $(i c@ng sng s8 t3 t8 l;m. Th'.ng cng t3 thin,
$1a, nh/t, nguy&t, s4n, xuyn, lm, tr(ch. Nh vua l/p $n Nam Giao $% t3
Th'6ng $3. L(i c nh X T;c $% t3 Th5 ThAn v H/u T;c. Cn s8 th.
ph=ng t5 tin th tB vua cho $3n th< dn $>u l7y lm m0t vi&c r7t quan
tr+ng trong $.i ng'.i.
Xem nh' th3, th x h0i n'2c Tu v> $.i Tam N(i $ v,n minh l;m, nh'ng
sau $3n cu*i $.i nh Chu, v nh vua suy nh'6c, cho nn ch' hAu, ng'.i
x'ng hAu, kF x'ng v'4ng rJi tranh nhau, $nh nhau nh' Ng@ B $.i Xun
Thu, Th7t Hng $.i Chi3n Qu*c, lm cho tr,m h+ lAm than kh5 s9.
Sau nh TAn th*ng nh7t $'6c thin h(, m2i bH l& phong ki3n, l/p ra qu/n
huy&n; bH php t#nh $i>n, l/p thin m(ch; c7m Nho h+c, $*t sch v9, vi&c
chnh tr1 th c*t dng php lu/t, $% l7y quy>n l8c m p ch3.
Nang khi phong t=c n'2c Tu bi3n c)i nh' th3, th Tri&u N l/p ra n'2c
Nam Vi&t
14
, $em v,n minh n'2c Tu sang truy>n b 9 ph'4ng nam, cho
nn tB $ v> sau ng'.i n'2c mnh $>u nhiIm ci v,n minh 7y.


14
Xin $Bng lAm n'2c Nam Vi&t ngy x'a v2i Nam Vi&t c-a n'2c Vi&t Nam hi&n nay

32
Ch78ng IV
NH TRI'U
(207-QQQ tr. Ty l1ch)

Tri&u V@ V'4ng
V@ V'4ng th= phong nh Hn
V@ V'4ng x'ng $3
V@ V'4ng thuAn ph=c nh Hn
Tri&u V,n V'4ng
Tri&u Minh V'4ng
Tri&u Ai V'4ng
Tri&u D'4ng V'4ng

TRI'U VA V%BNG (207C37 tr. Ty lDch)
N,m qu t1 (207) Tri&u N $nh $'6c An D'4ng V'4ng rJi, st nh/p n'2c
u L(c vo qu/n Nam H)i, l/p thnh m0t n'2c g+i l Nam Vi&t, t8 x'ng
lm vua, t<c l V@ V'4ng, $ng $ 9 Phin Ngung, gAn thnh Qu)ng Chu
by gi..

VA V%BNG TH= PHONG NH HN
Trong khi Tri&u V@ V'4ng gy d8ng c4 nghi&p 9 Nam Vi&t, th 9 bn Tu,
ng L'u Bang trB $'6c nh TAn, di&t $'6c nh S9, nh7t th*ng thin h(, rJi
ln ngi hong $3, t<c l vua Cao T5 nh Hn. Vua Cao T5 th7y Tri&u V@
V'4ng $0c l/p 9 ph'4ng Nam, b>n sai L=c Gi) sang phong cho V@ V'4ng.
B7y gi. l n,m 7t t1 (Q96 tr. Ty l1ch), N,m th< Q2 $.i vua V@ V'4ng nh
Tri&u, v n,m th< QQ $.i vua Cao T5 nh Hn.
33
V@ V'4ng v*n l ng'.i kiu c,ng, c khng mu*n ph=c nh Hn, $3n
khi L=c Gi) sang $3n n4i, vo y3t ki3n V@ V'4ng, V@ V'4ng ngJi x3p
vnh trn, khng $<ng d/y ti3p. L=c Gi) th7y v/y m2i ni rLng: Nh vua
l ng'.i n'2c Tu, mJ m) v thn thch 9 c) chu Chn N1nh. Nay nh
Hn $ lm vua thin h(, sai s< sang phong t'2c cho nh vua, n3u nh vua
khng c8 s< thAn, khng lm lI th= phong, Hn $3 t7t l t<c gi/n, h-y ho(i
mJ m) v gi3t h(i thn thch c-a nh vua, rJi $em qun sang $nh th nh
vua lm th3 no? V@ V'4ng nghe l.i 7y v0i vng $<ng d/y lm lI t(, rJi
c'.i m ni rLng: Ti3c thay ta khng $'6c kh9i nghi&p 9 n'2c Tu, ch<
khng th ta c@ng chOng km g Hn $3!

VA V%BNG X%NG ,4
N,m m/u ng+ (Q83tr. Ty l1ch) vua Cao T5 nh Hn m7t rJi, b L" h/u
lm tri>u tranh quy>n Hu& N3, rJi l(i nghe l.i gim pha, c7m khng cho
ng'.i Hn bun bn nh"ng $J vng, $J s;t v nh"ng $J $i>n kh v2i ng'.i
Nam Vi&t. V@ V'4ng l7y lm t<c gi/n, l(i ng. cho Tr'.ng Sa V'4ng xui
L" h/u lm nh' v/y, bn t8 l/p lm Nam Vi&t Hong N3, RJi c! binh m
sang $nh qu/n Trng Sa (t#nh HJ Nam by gi.)
N,m canh thn (Q8Q tr. Ty l1ch) Hn tri>u sai t'2ng $em qun sang $nh
Nam Vi&t. Qun nh Hn ch1u khng $'6c th-y th5 ph'4ng nam, nhi>u
ng'.i ph)i b&nh t/t, b9i v/y ph)i thua ch(y v> b;c. TB $ thanh th3 Tri&u
V@ N3 lBng lEy, $i $u dng xe ng8a theo nghi v& hong $3, nh' vua nh
Hn v/y.

VA V%BNG THU>N PH=C NH HN
N3n khi L" h/u m7t, Hn V,n N3 ln ngi, l(i sai L=c Gi) sang khuyn V@
N3 v> thuAn ph=c nh Hn. Th' rLng:
34
TrEm l con tr;c th7t vua Cao N3, ph=ng m&nh ra tr1 n'2c N(i, v non
sng cch tr9, thSn mnh phc l/u, cho nn lu nay ch'a tBng $'a th' sang
hHi th,m nh vua.
TB khi $<c Cao N3 bH xa quAn thAn, $<c Hu& N3 qua $.i, b Cao h/u lm
tri>u, khng may b1 b&nh, $% cho h+ L" chuyn quy>n, toan $em con h+
khc $% n*i v $<c Hu& N3. May nh. nh Tng mi3u linh thing, cc cng
thAn ra s<c dSp kF ti3m ngh1ch.
TrEm v cc v'4ng hAu cng bch quan c* p, cho nn ph)i ln ngi hong
$3. M2i rJi trEm nghe nh vua c $'a th' cho Long L' hAu, nh;n tin anh
em h+ hng 9 qu/n Chn N1nh, v xin bi binh 9 qu/n Tr'.ng Sa.
TrEm c@ng nghe l.i th' c-a nh vua, th $ b)o t'2ng qun Bc D'4ng hAu
bi binh v>, cn anh em h+ hng nh vua 9 Chn N1nh th trEm $ cho
ng'.i th,m nom, l(i sai s!a sang phAn m0 nh vua, th/t l t! t3.
Th3 m vBa rJi trEm nghe nh vua c $em binh qu7y nhiIu ngoi bin,
qu/n tr'.ng Sa th/t kh5, m Nam qu/n l(i cn kh5 h4n. Lm nh' th3, n'2c
nh vua c ch;c l6i $'6c m0t mnh khng? T7t l t'2ng t qun sD ch3t
nhi>u, lm cho v6 ng'.i ga chJng, con ng'.i mJ ci b*, cha mS m7t con,
$'6c m0t m7t m'.i, trEm khng lng no nR lm nh' v/y.
V) l(i $'6c $7t nh vua c@ng khng l7y lm to, $'6c c-a nh vua c@ng
khng $- lm giu. V/y tB pha nam ni LDnh nh vua t8 tr1 l7y. Nh'ng nh
vua c< x'ng $3 hi&u, hai bn cng l $3 qu*c m khng sai s< giao thng,
th3 chOng ha ra ganh nhau '? Ganh nhau m khng nh'.ng, th ng'.i
nhn khng thm lm.
TrEm nay xin cng nh vua gc bH $i>u c@, tB ry tr9 $i, thng s< nh' x'a.
V/y trEm sai L=c Gi) sang $em trEm khuyn nh vua nn nghe, ch2 lm
chi nhi>u s8 c'2p bc tai h(i.
Xem th' c-a Hn V,n N3 l.i l? t! t3, th/t l c nhn tB, v th3 cho nn
Tri&u V@ N3 ph)i ch1u ph=c, v $p th' l(i rLng:
35
Nam di $(i tr'9ng lo phu thAn, N, mu0i t! ti bi, dng th' ln hong
$3 b& h(. Lo phu l kF c* l(i n'2c Vi&t, khi Hi3u Hu& hong $3 ln ngi,
tnh nghDa khng d<t, vEn h/u $i lo phu. N3n khi Cao h/u lm tri>u, l(i
phn bi&t ra trung hoa, ngo(i di, h( l&nh c7m khng $'6c bn cho Nam
Vi&t nh"ng $J vng s;t v $i>n kh; cn ng8a, tru, d th ch# bn cho
gi*ng $8c, ch< khng bn cho g*ng ci.
Lo phu 9 ph'4ng xa m khng c v/t cng t3 th ph)i t0i, v th3 c sai N0i
s! Phan, Trung y Cao v Ng8 s! Bnh, ba l'6t dng th' sang th'6ng qu*c
t( qu, $>u khng tr9 v> c).
Lo phu l(i phong v,n rLng nh Hn $em h-y ho(i c) phAn m0 lo phu
cng gi3t c) anh em tng t0c lo phu, cho nn c bn ring v2i chng rLng:
nay trong $ khng vF vang v2i nh Hn, ngoi l(i khng c g h4n $'6c
n'2c Ng, v/y c x'ng $3 hi&u; m chOng qua t8 $3 n'2c mnh, khng
dm h(i g $3n thin h(.
Cao h/u nghe th7y th3, l7y lm t<c gi/n, $em t'2c bH s5 Nam Vi&t $i,
khng cho thng s<, lo phu tr0m nghD rLng hOn v Tr'.ng Sa V'4ng gim
pha, cho nn lo phu c $em binh $nh.
Lo phu 9 $7t Vi&t $ b*n m'4i chn n,m nay, by gi. $ c chu rJi,
nh'ng m s2m khuya trLn tr+c, ,n khng ngon, ng- khng yn, m;t khng
dm trng s;c $Sp, tai khng dm nghe $n vui, l ch# v c2 khng $'6c
ph=ng th. nh Hn. Nay nh. b& h( $oi th'4ng, cho ph=c l(i hi&u c@,
thng s< nh' x'a, lo phu nh. 4n, dEu ch3t x'4ng c@ng khng nt.
V/y xin c)i hi&u tB $y, v xin c c*ng phPm ph=ng hi3n hong $3 b& h(. "
TB khi Tri&u V@ V'4ng ch1u bH $3 hi&u, Nam, B;c l(i giao thng ha hi3u
khng c $i>u g n"a.
N,m gip thn (Q37 tr. Ty l1ch), Tri&u V@ V'4ng m7t. S! chp rLng ngi
th+ $'6c Q2Q tu5i v lm vua $'6c h4n 70 n,m.

36
TRI'U V;N V%BNG (C37C25 tr7Ec Ty lDch)
Tri&u V@ V'4ng truy>n ngi l(i cho chu $ch tn, tn l HJ t<c l Tri&u
V,n V'4ng, tr1 v $'6c Q2 n,m.
Tri&u V,n V'4ng v*n l ng'.i tAm th'.ng, tnh kh nhu nh'6c, khng
$'6c nh' Tri&u V@ V'4ng. Khi m2i ln lm vua $'6c hai n,m, th vua
Mn Vi&t (t#nh Phc Ki3n by gi.) $em qun sang $nh ph 9 chM bin
thuG n'2c Nam Vi&t. Tri&u V,n V'4ng khng dm c! binh m ra ch*ng
c8, sai s< sang cAu c<u bn Hn tri>u.
Vua nh Hn sai ng'4i V'4ng Khi v ng'4i Hn An Qu*c $i $nh Mn
Vi&t. Qun Mn Vi&t th7y qun nh Hn $3n n4i, bn b;t qu*c v'4ng gi3t
$i, $'a $Au n0p cho quan nh Hn, v xin hng. Mn Vi&t $ bnh rJi, vua
nh Hn sai Trang Tr6 sang d= Tri&u V,n V'4ng vo chAu, nh'ng m $nh
thAn xin $Bng $i, bn cho thi t! l Anh T> $i thay.
Anh T> 9 bn Hn tri>u m'.i n,m, $3n n,m bnh thn (Q25 tr. Ty l1ch) vua
V,n V'4ng m7t th m2i v> n*i ngi.

TRI'U MINH V%BNG (C25CC3 tr. Ty lDch)
Anh T> ln lm vua t<c l Tri&u Minh V'4ng, tr1 v $'6c Q2 n,m.
Khi Anh T> 9 bn Hn th c l7y ng'.i v6 l? l C th1, $F m0t ng'.i con,
tn l H'ng. N3n khi v> lm vua Nam Vi&t, Minh V'4ng l/p C th1 ln lm
hong h/u v H'ng lm thi t!.

TRI'U AI V%BNG
N,m m/u thn (QQ3 tr. Ty l1ch) Tri&u Minh V'4ng m7t, thi t! H'ng ln
lm vua, t<c l Tri&u Ai V'4ng, tr1 v $'6c m0t n,m.
B7y gi. vua nh Hn cho An Qu*c Thi3u Qu sang d= Nam Vi&t v> chAu.
Thi3u Qu nguyn l tnh nhn c-a C th1 lc tr'2c, $3n khi sang Nam Vi&t
37
g:p l(i nhau, l(i t' thng v2i nhau rJi dM dnh Ai V'4ng $em n'2c Nam
Vi&t v> dng cho nh Hn.
Khi C th1 v Ai V'4ng $ $1nh v> Hn tri>u, th c quan T% t'2ng l L"
Gia, bi3t r tnh , $ can ng,n mi khng $'6c, m2i truy>n h1ch $i m+i
n4i ni rLng vua v C thi h/u s;p $em n'2c dng cho nh Hn; rJi L"
Gia cng v2i m7y ng'.i $(i thAn $em qun c7m binh vo gi3t s< nh Hn,
C th1 v Ai V'4ng. No(n rJi tn Ki3n N<c ln lm vua. Ki3n N<c l con
tr'9ng c-a Minh V'4ng, mS l ng'.i Nam Vi&t.

TRI'U D%BNG V%BNG
Ki3n N<c ln lm vua, t<c l D'4ng V'4ng. D'4ng V'4ng m2i ln lm
vua $0 m0t n,m th vua V@ N3 nh Hn sai Ph=c Ba t'2ng qun l L0 Bc
N<c v D'4ng B0c $em 5 $(o qun sang $nh l7y Nam Vi&t. Quan thi
ph L" Gia ra ch*ng c8 khng n5i, ph)i $em D'4ng V'4ng ch(y. Qun
nh Hn $u5i theo b;t $'6c, vua ti $>u b1 h(i c). N,m 7y l n,m canh ng+
(QQQ tr. Ty l1ch), n'2c Nam Vi&t b1 ng'.i Tu chi3m l7y, c)i l Giao Ch#
b0, chia ra lm 9 qu/n, v $:t quan cai tr1 nh' cc chu qu/n bn Tu v/y.
38









39
Ch78ng I
B.C THU/C L>N THF NH?T
(QQQ tr. Ty l1ch 39 s. Ty l1ch)


CHNH TR3 NH TY HN:
N,m Canh Ng+ (QQQtr. Ty l1ch) vua V@ N3 nh Hn sai L0 Bc N<c v
D'4ng B0c sang $nh nh Tri&u, l7y n'2c Nam Vi&t, rJi c)i l Giao Ch#
b0, v chia ra lm 9 qu/n nh' sau:
Q. Nam H)i (Qu)ng Nng).
2. Th'4ng Ng (Qu)ng Ty)
3. U7t Lm (Qu)ng Ty)
4. H6p Ph* (Qu)ng Nng)
5. Giao Ch# (B;c Vi&t v m7y t#nh 9 pha b;c Trung Vi&t)
6. C!u Chn
7. Nh/t Nam
8. Chu Nhai: (N)o H)i Nam)
9. N(m NhD: (N)o H)i Nam)
MMi qu/n c quan Thi th coi vi&c cai tr1 trong qu/n v l(i c quan Th< s!
$% gim st cc qu/n. g trong qu/n Giao Ch# th c nh"ng L(c t'2ng hay
L(c hAu vEn $'6c th3 t/p gi" quy>n cai tr1 cc b0 l(c t8a hJ nh' cc quan
lang 9 m(n th'6ng du $7t B;c Vi&t by gi..
Quan Th< s! $Au tin l ng'.i Th(ch Ni, $ng ph- tr1 9 Long Uyn(?).
C sch chp l ph- tr1 thu9 7y $ng 9 L@ng Kh, thu0c ph- Thu/n Thnh
by gi..
TB $.i vua V@ N3 cho $3n h3t $.i nh Ty Hn khng th7y s! ni g $3n
$7t Giao Ch# n"a. Mi $3n n,m KC S!u (n,m 29 Ty l1ch) l n,m Ki3n V
40
th< 5 $.i vua Quang V@ nh Nng Hn th m2i th7y chp rLng Th< s! Giao
Ch# l N:ng Nh'6ng sai s< v> c*ng Nh Hn. B9i v khi V'4ng Mng
c'2p ngi nh Hn, b+n N:ng Nh'6ng, Tch Quang v NM M=c 9 Giao Ch#
gi" chu qu/n, khng ch1u ph=c V'4ng Mng. N3n khi vua Quang V@
trung h'ng, b+n N:ng Nh'6ng m2i sai s< v> tri>u c*ng.

TCH QUANG V NHM DIN:
V> $Au th3 kC $& nh7t c hai ng'.i sang lm thi th tr1 dn c nhn chnh.
M0t ng'.i tn l Tch Quang lm Thi th Giao Ch#, m0t ng'.i tn l
Nhm Din lm Thi th qu/n C!u Chn.
Tch Quang sang lm Thi th qu/n Giao Ch# tB $.i vua Bnh $3 nh Ty
Hn, vo qung n,m th< 2 th< 3 v> th3 kC $& nh7t. Ng'.i 7y h3t lng lo
vi&c khai ho, d(y dn l7y $i>u lI nghDa, cho nn dn trong qu/n c nhi>u
ng'.i knh ph=c.
Nhm Din th sang lm Thi th qu/n C!u Chn tB n,m Ki3n V nh
Nng Hn. B7y gi. dn qu/n 7y ch# lm ngh> chi l'2i v s,n b;n, ch<
khng bi3t cy c7y lm ru0ng n'4ng. Nhm Din m2i d(y dn dng cy
bBa m khai khPn ru0ng $7t, b9i v/y chOng bao lu m qu/n 7y c $- thc
g(o ,n. Ng'.i 7y l(i d(y dn lm lI c'2i hHi khi l7y v6 l7y chJng, v b;t
nh"ng l(i thu0c trong qu/n l7y m0t phAn l'4ng b5ng c-a mnh m gip cho
nh"ng kF ngho $i $% l7y v6 l7y chJng.
Nhm Din 9 C!u Chn $'6c 4 n,m th $'6c th,ng ch<c v> Tu $i lm
quan chM khc. Dn s8 qu/n 7y i m0 Nhm Din, lm $>n th.. C ng'.i
v $'6c nh. quan Thi th cho nn khi sinh con ra, l7y tn Nhm m $:t
tn cho con, $% tH lng bi3t 4n.
41
Ch78ng II
TR%NG V%BNG
(40-43)

TR%NG TH3 KH5I BINH:
N,m Gip Ng+ (34) l n,m Ki3n V th< Q0, vua Quang V@ sai T N1nh
sang lm Thi th qu/n Giao Ch#.
T N1nh l ng'.i b(o ng'6c, th'.ng s! d=ng nh"ng th- $o(n chnh tr1 tn
c, nn b1 ng'.i Giao Ch# r7t on gi/n. N,m Canh T (40), ng ta l(i gi3t
Thi Sch l ng'.i 9 qu/n Chu Din (ph- VDnh T'.ng, tr'2c thu0c v> S4n
Ty, nay thu0c t#nh VDnh Yn).
V6 Thi Sch l Tr'ng Tr;c, con gi quan L(c t'2ng 9 huy&n M Linh (lng
H( Li, huy&n Yn Lng, t#nh Phc Yn) cng v2i em l Tr'ng Nh1 n5i ln
$em qun v> $nh T N1nh. B+n T N1nh ph)i ch(y tr*n v> qu/n Nam H)i.
Lc b7y gi. nh"ng qu/n C!u Chn, Nh/t Nam v H6p Ph* c@ng n5i ln
theo v> v2i Hai B Tr'ng. ChOng bao lu qun Hai B h( $'6c 65 thnh tr.
Hai b bn t8 x'ng lm vua, $ng $ 9 M Linh, l chM qu nh.

M VI'N SANG ,NH GIAO CHG: N,m Tn S!u (4Q) vua Quang V@
sai M Vi&n lm Ph=c Ba t'2ng qun, L'u Long lm Ph t'2ng qun cng
v2i quan Lu thuy>n t'2ng qun l Non Ch sang $nh Tr'ng V'4ng.
M Vi&n l m0t danh t'2ng nh Nng Hn, lc b7y gi. $ ngoi 70 tu5i,
nh'ng vEn cn m(nh, $em qun $i men b. b% ph rBng $o ni lm $'.ng
sang $3n Lng B(c, g:p qun Tr'ng V'4ng hai bn $nh nhau m7y tr/n.
Qun c-a Tr'ng V'4ng khng $'4ng n5i qun c-a M Vi&n v*n $ tBng
chinh chi3n nhi>u phen. Hai B rt qun v> $ng 9 C7m Kh (ph- VDnh
T'.ng, t#nh VDnh Yn). M Vi&n ti3n qun ln $nh, qun Hai B tan vR.
42
Hai B ch(y v> $3n x Ht Mn, thu0c huy&n Phc L0c (nay l huy&n Phc
Th+, t#nh S4n Ty), th3 b<c qu, bn gieo mnh xu*ng sng Ht Giang (chM
sng Ny ti3p vo sng HJng H) m t8 t/n. B7y gi. l ngy mJng 6 thng
2 n,m Qu Mo (43).
Nh"ng t'2ng c-a Hai B l b+n N D'4ng ch(y vo gi" huy&n C' Phong
thu0c qu/n C!u Chn. Sau M Vi&n $em qun vo $nh, b+n N L'4ng
$>u ph)i ra hng.
Hai B h+ Tr'ng lm vua $'6c 3 n,m, nh'ng l7y ci ti tr ng'.i $n b
m d7y $'6c nghDa l2n nh' th3, khi3n cho vua ti nh Hn ph)i lo s6, 7y
c@ng l $- $% ti3ng th4m l(i mun $.i. Ngy nay c nhi>u n4i l/p $>n th.
Hai B $% ghi t(c danh ti3ng hai ng'.i n" anh hng c-a n'2c Vi&t Nam ta.
S! gia L V,n H'u ni rLng: "Tr'ng Tr;c, Tr'ng Nh1 l $n b n5i ln
$nh l7y $'6c 65 thnh tr, l/p qu*c x'ng v'4ng dI nh' tr9 bn tay. Th3
m tB cu*i $.i nh Tri&u cho $3n $.i nh Ng h4n m0t nghn n,m, ng'.i
mnh c< ci $Au b tay lm ti t2 ng'.i Tu, m khng bi3t x7u h5 v2i hai
ng'.i $n b h+ Tr'ng!".
43
Ch78ng III
B.C THU/C L>N THF HAI
(43-544)

NH ,NG HN (25-220)

Q. CHNH TRh NH NNG HN
M Vi&n $nh $'6c Tr'ng V'4ng $em $7t Giao Ch# v> thu0c nh Hn nh'
c@, rJi ch#nh $*n binh l'4ng, $em qun $i $nh dSp cc n4i, $i $3n $u xy
thnh $;p lui $3n $7y v bi3n c)i m+i cch chnh tr1 trong cc chu qu/n.
Nem ph- tr1 v> $ng 9 M Linh
15
v d8ng cy $Jng tr= 9 chM phn $1a gi2i,
kh;c su ch": "NJng tr= chi3t, Giao Ch# di&t". NghDa l cy $Jng tr= m $5
th ng'.i Giao Ch# m7t ni.
S! chp rLng ng'.i Giao Ch# $i qua l(i chM 7y, ai c@ng bH vo chn c0t
$Jng tr= m0t hn $, cho nn v> sau chM 7y thnh ra ni, ph- m7t c), $3n
by gi. khng bi3t c0t 7y 9 vo chM no.
TB $ chnh tr1 nh Nng Hn cng ngy cng ng:t thm, m nh"ng quan
l(i sang cai tr1 Giao Ch# th'.ng c l;m ng'.i tn c, tham nh@ng, b;t dn
ln rBng xu*ng b% $% tm nh"ng chu bu. Dn 9 qu/n H6p Ph* c< ph)i
xu*ng b% m ng+c trai kh5 qu, $3n nMi ph)i bH x< m $i.
Tri>u $nh th xa, quan l(i ra cai tr1 th tha hJ m tung honh, ti3ng oan <c
ku khng th7u vo $u, cho nn th'.ng hay c s8 lo(n l(c, lm cho dn
gian ph)i nhi>u s8 kh5 s9.

2. L TIcN V L CUM

15
V> cu*i $.i Nng Hn l(i d.i v> Long Bin.

44
Quan cai tr1 $ tn c, nh vua l(i b(c $i ng'.i b)n x<. N.i b7y gi. ng'.i
mnh dEu c h+c hnh thng thi c@ng khng $'6c gi" vi&c chnh tr1. Mi
$3n $.i vua Linh $3 (Q68-Q89) cu*i nh Nng Hn m2i c m0t ng'.i b)n
x< l L Ti3n $'6c c7t ln lm Th< s! 9 Giao Ch#. L Ti3n dng s2 xin
cho ng'.i Giao Ch# $'6c b5 $i lm quan nh' 9 Trung Chu bn Tu.
Nh'ng Hn $3 ch# cho nh"ng ng'.i $M m/u ti ho:c hi3u lim $'6c lm l(i
thu0c 9 trong x< m thi, ch< khng $'6c $i lm quan 9 chu khc. B7y
gi. c ng'.i Giao Ch# tn l L CAm lm lnh tc v& hAu vua 9 trong $i&n,
r- m7y ng'.i b)n x< ra ph=c xu*ng sn m ku cAu. Hn $3 m2i cho m0t
ng'.i Giao Ch# $M m/u ti $i lm quan l&nh 9 H( D'4ng v m0t ng'.i $M
hi3u lim lm quan l&nh 9 L=c H6p. V> sau L CAm lm $3n quan T' l&
Hi&u u, v l(i c Tr'4ng Tr+ng c@ng l ng'.i Giao Ch# lm thi th 9
Kim Thnh. Ng'.i Giao Ch# ta $'6c lm quan nh' ng'.i bn Tu, kh9i
$Au tB L Ti3n v L CAm v/y.

3. Sj NHIcP (Q87-226)
V> cu*i $.i nh Nng Hn tri>u $nh khng c uy quy>n ra $3n ngoi,
thin h( chM no c@ng c lo(n. N7t Giao Ch# b7y gi. nh. c quan thi th
l SD Nhi3p cng v2i anh em chia nhau gi" cc qu/n huy&n, cho nn m2i
$'6c yn.
Tin t5 nh SD Nhi3p l ng'.i n'2c LM, v lc ng'.i V'4ng Mng c'2p
ngi nh Hn, m2i trnh n(n sang 9 $7t Qu)ng Tn, qu/n Th'4ng Ng, $3n
$.i ng thn sinh ra SD Nhi3p l su $.i. ng thn sinh tn l SD T< lm
Thi th qu/n Nh/t Nam, cho SD Nhi3p v> du h+c 9 $7t Kinh s', $M hi3u
lim $'6c b5 Th'6ng th' lang, v vi&c quan ph)i cch, rJi v> ch1u tang cha.
Sau l(i $M m/u ti $'6c b5 sang lm Thi th qu/n Giao Ch#.
N,m Qu Mi (203) l n,m th< 3 $.i vua Hi3n $3, quan Th< s! l Tr'4ng
Tn cng v2i quan Thi th SD Nhi3p dng s2 xin c)i Giao Ch# lm Giao
45
Chu. Vua nh Hn thu/n cho. Sau v trong chu c l;m gi:c gi. SD Nhi3p
m2i tu xin vua nh Hn cho m7y anh em lm Thi th qu/n C!u Chu,
qu/n H6p Ph* v qu/n Nam H)i. SD Nhi3p gi" $'6c $7t Giao Chu khHi
lo(n v vEn gi" l& tri>u c*ng nh' c@, cho nn vua Hi3n $3 l(i phong cho
ch<c An ViIn t'2ng qun Long N0 $nh hAu.
SD Nhi3p tr1 dn c php t;c, v l(i ch,m s8 d(y b)o dn cho nn lng
ng'.i c)m m0 cng $<c, m2i g+i tn ln l SD V'4ng.
Nh lm s! th'.ng cho n'2c ta c v,n h+c l kh9i $Au tB SD Nhi3p. Ci
ki3n 7y c l? khng ph)i. V rLng tB khi nh Hn sang cai tr1 $7t Giao Ch#
$3n $.i SD Nhi3p $ $'6c h4n 300 n,m, ng'.i Giao Ch# c ng'.i h+c
hnh, thi $M hi3u lim, m/u ti. V/y ni rLng $3n ng SD Nhi3p m2i c Nho
h+c th chOng sai l;m ru. Ho:c gi) ng 7y l m0t ng'.i c v,n h+c rJi trong
khi lm quan, lo m9 mang s8 h+c hnh, hay gip $R nh"ng kF c ch"
nghDa, cho nn v> sau m2i $'6c ci ti3ng lm h+c t5 9 n'2c ta, t'9ng nh'
th3 th c th% h6p l? h4n.

,+I TAM QU2C (220-265)

Q. NH NNG NG (222-280)
Nh Nng Hn m7t ngi th n'2c Tu phn ra lm 3 n'2c: B;c Nguk, Ty
Th=c, Nng Ng. N7t Giao Chu b7y gi. thu0c v> Nng Ng.
SD Nhi3p 9 Giao Chu $'6c 40 n,m, tuy thi&t c uy quy>n 9 ci Giao Chu,
nh'ng vEn theo l& tri>u c*ng nh Hn, v $3n khi nh Hn m7t th l(i tri>u
c*ng nh Ng.
N,m Bnh Ng+ (226) l n,m Hong V@ th< 5 nh Ng, SD Nhi3p m7t, con
l SD Huy t8 x'ng lm Thi th. Ng ch- l Tn Quy>n bn chia $7t Giao
Chu, tB H6p Ph* v> b;c g+i l Qu)ng Chu, tB H6p Ph* v> nam g+i l
Giao Chu. Sai L" N(i lm Qu)ng Chu Th< s!, Ni L'4ng lm Giao
46
Chu Th< s!, v sai TrAn Th sang thay SD Nhi3p lm Thi th qu/n Giao
Ch#.
B+n Ni L'4ng v TrAn Th sang $3n H6p Ph* th SD Huy $em qun ra
ch*ng gi". Th< s! Qu)ng Chu l L" N(i m2i ti3n qun sang $nh dSp, v
cho ng'.i $3n d= SD Huy ra hng. SD Huy $em 5 anh em ra hng, L" N(i
sai b;t SD Huy $em chm $i, cn m7y anh em th $em v> Ng tri>u lm t0i.
Ng ch- l(i h6p Qu)ng Chu v Giao Chu l(i lm m0t, v phong cho L"
N(i lm Th< s!. L" N(i $em qun $i $nh qu/n C!u Chn c cng $'6c
phong lm Giao Chu m=c.

2. TRI_U lU
N,m M/u Thn (248) l n,m Xch th< QQ nh Nng Ng, Ng ch- sai
L=c D/n sang lm Th< s! Giao Chu.
N,m 7y 9 qu/n C!u Chn c ng'.i $n b tn l Tri&u lu l ng'.i 9
huy&n Nng C*ng b7y gi.. Thu9 nhH, cha mS m7t c), 9 v2i anh l Tri&u
Qu*c N(t, $3n $0 20 tu5i g:p ng'.i ch1 du c nghi&t, b 7y gi3t $i rJi vo
9 trong ni. B 7y l m0t ng'.i c s<c m(nh, l(i c ch kh v l;m m'u
l'6c. Khi vo 9 trong ni chiu m0 h4n Q.000 trng sD $% lm th- h(. Anh
th7y th3 m2i can b, th b b)o rLng: Ti mu*n c'Ri c4n gi m(nh, $(p
$'.ng sng gi", chm c trng knh 9 b% $ng, qut s(ch b. ci $% c<u dn
ra khHi n4i $;m $u*i, ch< khng thm b;t tr'2c ng'.i $.i ci $Au cong
l'ng $% lm t thi3p ng'.i ta.
N,m M/u Thn (248) v quan l(i nh Ng tn c, dn gian kh5 s9, Tri&u
Qu*c N(t m2i kh9i binh $nh qu/n C!u Chn, b $em qun ra $nh gip
anh, qun sD c-a Tri&u Qu*c N(t th7y b lm t'2ng c can $)m, bn tn ln
lm ch-. Khi b ra tr/n th c'Ri voi v m:c o gip vng x'ng l Nhu6 ki/u
t!+ng qun.
47
Th< s! Giao Chu l L=c D/n $em qun $i $nh, b ch*ng nhau v2i nh
Ng $'6c 5-6 thng. Nh'ng v qun t th3 c, $nh mi ph)i thua, b $em
qun ch(y $3n x BJ Ni>n (nay l x Mi Ni>n, huy&n Mi Ho) th t8 t!.
B7y gi. m2i 23 tu5i.
V> sau vua Nam $3 nh Ti>n L, khen l ng'.i trung d@ng sai l/p mi3u
th., phong l B/t chnh anh li&t hng ti trinh nh7t phu nhn. Nay 9 x
Ph Ni>n, t#nh Thanh Ho cn c $>n th..

3. NH NG CHIA NKT GIAO CHU
N,m Gip Thn (264) l n,m Nguyn h'ng nguyn nin, vua nh Ng l(i
l7y $7t Nam H)i, Th'4ng Ng v U7t Lm lm Qu)ng Chu, $:t chu tr1 9
Phin Ngung; l7y $7t H6p Ph*, Giao Ch#, C!u Chn v Nh/t Nam lm
Giao Chu, $:t chu tr1 9 Long Bin. N7t Nam Vi&t c-a nh Tri&u ngy
tr'2c thnh ra Giao Chu v Qu)ng Chu tB $7y.
N7t Giao Chu $.i b7y gi. c< lo(n l(c mi, nh"ng quan l(i nh Ng th
th'.ng l ng'.i tham tn, v4 vt c-a dn, b9i v/y ng'.i Giao Chu n5i ln
gi3t quan Thi th $i rJi v> hng nh Nguk.
N,m Kt D/u (256) nh T7n c'2p ngi nh Nguk, rJi sai quan sang gi"
Giao Chu. Nh Ng sai No Hong sang l7y l(i. No Hong $'6c phong
l Giao Chu m=c. N,m Canh t (280) nh Ng m7t n'2c. No Hong v>
hng nh T7n, $'6c gi" ch<c c@. N7t Giao Chu tB $ thu0c v> nh T7n.

NH T?N ( 265-420)

Q. CHNH TRh NH TKN
Nh T7n $'6c thin h( rJi, th7y nh Nguk v th3 c m m7t, bn $(i phong
cho h+ hng v sai ra tr7n cc n4i $% lm vy cnh cho nh vua. Nh'ng
c@ng v l? 7y m cc thn v'4ng th'.ng tham danh l6i c< d7y binh $nh
48
gi3t lEn nhau, lm cho anh em trong nh c*t nh=c t'4ng tn, m ngi vua
thnh ra suy nh'6c.
Th.i b7y gi., 9 pha ty b;c c nh"ng ng'.i nhung $1ch th7y nh T7n c
n0i lo(n, bn l@ l'6t n5i ln chi3m gi" dAn dAn l7y c) vng pha b;c sng
Tr'.ng Giang rJi x'ng $3, x'ng v'4ng nh' n'2c Tri&u, n'2c TAn, n'2c
Yn, n'2c L'4ng, n'2c H(, n'2c Hn v.v.c) th)y tr'2c sau $3n Q6
n'2c, g+i l lo(n Ng@ HJ
16
.
Nh T7n lm vua $'6c h4n 50 n,m th m7t c) $7t 9 pha ty b;c. Dng di
nh vua l(i d8ng nghi&p 9 pha $ng nam, $ng $ 9 thnh Ki3n Nghi&p
(t<c thnh Nam Kinh by gi.) g+i l nh Nng T7n.
N7t Giao Chu ta vEn thu0c nh T7n. Nh"ng quan l(i sang cai tr1 c@ng nh'
quan l(i $.i nh Hn, nh Ng th#nh tho)ng m2i g:p $'6c m0t vi ng'.i
nhn tB t! t3, th dn gian $'6c yn 5n, cn th l nh"ng ng'.i tham lam
$0c c, lm cho nhn dn ph)i lAm than kh5 s9. C@ng l;m khi b+n quan l(i
c nh"ng ng'.i ph)n ngh1ch $nh gi3t lEn nhau, lm cho trong n'2c c<
ph)i lo(n l(c lun.

2. NZ[C LM KP QUKY NHImU GIAO CHU
N7t Giao Chu lc b7y gi. trong th c quan l(i nh@ng nhiIu, ngoi th c
ng'.i Lm Kp vo $nh ph.
N'2c Lm Kp (sau g+i l Chim Thnh) 9 tB qu/n Nh/t Nam vo cho $3n
Chn L(p, nghDa l 9 vo qung tB t#nh Qu)ng Bnh, Qu)ng tr1 cho $3n $7t
Nam Vi&t by gi.. Ng'.i Lm Kp c l? l ni gi*ng M Lai, theo tng gio
v chnh tr1 Kn N0. N'2c 7y c@ng l m0t n'2c v,n minh v c'.ng th1nh 9
pha nam lc b7y gi., nh'ng khng ch;c n'2c 7y kh9i $Au thnh n'2c tB

16
Ng@ HJ l 5 r6: Hung n v r6 Y3t (ch-ng lo(i Mng C5), r6 Tin Ti (ch-ng lo(i Mn Chu), r6 Chi v r6 Kh'4ng (ch-ng lo(i
Ty T(ng).

49
lc no. Sch Khm .4nh Vi(t s) chp rLng: N,m Nhm DAn (Q02) $.i
vua Ha $3 nh Nng Hn, 9 pha Nam qu/n Nh/t Nam c huy&n T'6ng
Lm, ng'.i huy&n 7y c< hay sang c'2p ph 9 qu/n Nh/t Nam, b9i v/y vua
nh Hn m2i $:t quan cai tr1 9 huy&n 7y, $% phng gi" s8 r*i lo(n.
N3n cu*i $.i nh Hn c ng'.i huy&n T'6ng Lm tn l Khu Lin gi3t
huy&n l&nh $i, rJi t8 x'ng lm vua, g+i l n'2c Lm Kp. Dng di Khu
Lin th7t truy>n, b9i v/y chu ngo(i l Ph(m Hng ln n*i nghi&p.
Trong $.i Tam Qu*c, ng'.i Lm Kp hay sang c'2p ph 9 qu/n Nh/t Nam
v qu/n C!u Chn, b9i v/y khi nh T7n $ l7y $'6c Nng Ng rJi, mu*n
gi)m b2t qun 9 cc chu qu/n, nh'ng quan Th< s! Giao Chu l No
Hong dng s2 v> tu rLng: Vua n'2c Lm Kp l Ph(m Hng thng v2i
n'2c Ph Nam hay sang qu7y nhiIu 9 $7t Nh/t Nam, n3u l(i gi)m b2t qun
9 Giao Chu $i, th s6 qun Lm Kp l(i sang $nh ph.
Xem nh' v/y th n'2c Lm Kp $ c tB $Au $& nh1 th3 kC.
Ph(m Hng truy>n cho con l Ph(m D/t. Ph(m D/t m7t th ng'.i gia n l
Ph(m V,n c'2p m7t ngi; Ph(m V,n truy>n cho con l Ph(m Ph/t.
N,m Qu S!u (353) $.i vua M=c $3 nh Nng T7n, Th< s! Giao Chu l
NguyIn Phu $nh vua Lm Kp l Ph(m Ph/t, ph $'6c h4n 50 $Jn lui.
Ph(m Ph/t m7t, truy>n ngi l(i cho con chu l Ph(m HJ N(t. N,m KC H6i
(399) Ph(m HJ N(t $em qun sang $nh l7y hai qu/n Nh/t Nam v C!u
Chn rJi l(i $i $nh Giao Chu. B7y gi. c quan Thi th qu/n Giao Ch# l
NM Vi&n $nh $u5i ng'.i Lm Kp, l7y l(i hai qu/n. NM Vi&n $'6c phong
lm Giao Chu Th< s!.
N,m Qu S!u (4Q3) Ph(m HJ N(t l(i $em qun sang ph 9 qu/n C!u
Chn. Khi b7y gi. con NM Vi&n l NM Tu& N0 lm Giao Chu Th< s! $em
binh ra $u5i $nh, chm $'6c t'2ng Lm Kp l b+n Ph(m Ki&n v b;t
$'6c h4n Q00 ng'.i.
50
Ng'.i Lm Kp vEn c tnh hay $i c'2p ph, c< n,m ba n,m l(i sang qu7y
nhiIu 9 $7t Nh/t Nam. NM Tu& N0 $1nh sang $nh Lm Kp $% trB ci h(i
v> sau, $3n n,m Canh Thn (420) c7t binh m sang $nh, chm gi3t tn h(i,
rJi b;t ng'.i Lm Kp c< hng n,m c*ng ti3n: voi, vng, b(c, $Ji mJi, vv
TB $ m2i $'6c t(m yn.
Dng di Ph(m HJ N(t lm vua $'6c m7y $.i l(i b1 quan Lm Kp l Ph(m
Ch' Nng c'2p m7t ngi. Ph(m Ch' Nng truy>n cho con l Ph(m D'4ng
M(i.
Khi Ph(m D'4ng M(i lm vua n'2c Lm Kp, th nh T7n $ m7t rJi, n'2c
Tu phn Nam tri>u v B;c tri>u. Ph(m D'4ng M(i l(i nhn d1p $ m
sang qu7y nhiIu 9 Giao Chu.

NAM B.C TRI<U (420-588)

Q. TNH THc NZ[C TU
N,m Canh Thn (420) L'u D= c'2p ngi nh Nng T7n, l/p ra nh T*ng 9
pha Nam. Lc b7y gi. 9 pha b;c th nh Nguk gJm $'6c c) n'2c L'4ng,
n'2c yn, n'2c H(. N'2c Tu phn ra lm Nam tri>u v B;c tri>u.
B;c tri>u th c nh Nguk, nh T>, nh Chu n*i nhau lm vua. Nam tri>u
th c nh T*ng, nh T>, nh L'4ng v nh TrAn k3 nghi&p tr1 v.
Lc b7y gi. 9 $7t Giao Chu ph= thu0c v> Nam tri>u.

2. VI_C NNH LM KP.
Trong $.i nh T*ng v> n,m Qu D/u (433) $.i vua V,n N3, vua n'2c
Lm Kp l Ph(m D'4ng M(i th7y n'2c Tu lo(n l(c, bn sai s< sang c*ng
nh T*ng v xin lDnh $7t Giao Chu $% cai tr1. Nh'ng vua nh T*ng khng
cho.
51
TB $ n'2c Lm Kp l(i sang c'2p ph 9 m(n Nh/t Nam. Vua nh T*ng
bn sai quan Th< s! l Nn Ho Chi v Tng Xc lm ph t'2ng $em binh
sang $nh Lm Kp. Ph(m D'4ng M(i $em qun ra ch*ng c8.
Nn Ho Chi v Tng Xc ti3n qun chm $'6c t'2ng, ph $'6c thnh,
qun Lm Kp vR tan, Ph(m D'4ng M(i cng v2i con ch(y thot $'6c. Nn
Ho Chi vo Lm Kp l7y $'6c vng b(c chu bu r7t nhi>u. S! chp rLng
Nn Ho Chi l7y $'6c m0t ci t'6ng bLng vng m7y ng'.i m khng xu%,
$em n7u $c $'6c h4n Q0 v(n cn. TB $7y ng'.i Tu bi3t Lm Kp c
nhi>u c-a, c< ch8c sang l7y. Nn Ho Chi c@ng v c-a 7y m b1 gim pha,
ph)i cch ch<c $u5i v>.

3. Sn BIcN LO^N g NKT GIAO CHU
N,m KC Mi (479) nh T*ng m7t ngi, nh T> k3 nghi&p, tr1 v $'6c 22
n,m th nh L'4ng l(i c'2p ngi nh T>.
Trong $.i Nam B;c tri>u $7t Giao Chu khng $'6c m7y khi yn 5n, v
quan Tu sang cai tr1 c nhi>u ng'.i th7y bn Tu lo(n l(c, c@ng mu*n tm
cch $% $0c l/p, b9i v/y quan l(i c< gi3t lEn nhau.
N.i nh L'4ng l(i sai Tiu T' sang lm Th< s! Giao Chu. Tiu T' l m0t
ng'.i tn b(o, lm cho lng ng'.i ai c@ng on gi/n. B9i v/y ng L Bn
m2i c c4 h0i m n5i ln, l/p ra nh Ti>n L.
52
Ch78ng IV
NH TI<N L
(544-602)

L NAM ,4 (544-548)
N,m Tn D/u (54Q) l n,m N(i NJng th< 7 $.i vua V@ N3 nh L'4ng, 9
huy&n Thi Bnh
17
c m0t ng'.i tn l L Bn, ti kim v,n v, th7y n'2c
mnh trong th quan l(i Tu lm kh5, ngoi th ng'.i Lm Kp c'2p ph,
bn cng v2i nh"ng ng'.i nghDa d@ng n5i ln, $nh $u5i Tiu T' v> Tu,
rJi chi3m gi" l7y thnh Long Bin.
L Bn c ng'.i g+i l L B, v*n dng di ng'.i Tu. T5 tin 9 $.i Ty
Hn ph)i trnh lo(n sang Giao Chu, $3n lc b7y gi. $ l b)y $.i, thnh
ra ng'.i b)n x<. Khi chi3m gi" $'6c $7t Giao Chu rJi, ng s!a sang m+i
vi&c, $1nh l/p nghi&p lu di. Qua n,m Qu H6i (543) qun Lm Kp l(i
sang ph qu/n Nh/t Nam, L Bn sai t'2ng l Ph(m Tu vo $nh 9 C!u
N<c (H TDnh), ng'.i Lm Kp thua ch(y v> n'2c.
N,m Gip T (544) $.i nh L'4ng bn Tu, ng L Bn t8 x'ng l Nam
Vi&t $3, $:t qu*c hi&u l V(n Xun, nin hi&u l Thin N<c, rJi phong cho
Tri&u Tc lm Thi ph, Tinh Thi>u lm t'2ng v,n v Ph(m Tu lm t'2ng
v.
N,m Kt S!u (545) vua nh L'4ng sai D'4ng Phiu sang lm Th< s! Giao
Chu, v sai TrAn B Tin $em qun sang $nh Nam Vi&t. L Nam N3 thua
ph)i bH Long Bin ch(y v> gi" thnh Gia Ninh (huy&n Yn Lng, t#nh Phc
Yn). TrAn B Tin $em qun ln vy thnh Gia Ninh, L Nam N3 ch(y v>

17
C< theo sch Khm $1nh Vi&t s! th huy&n Thi Bnh thu0c v> Phong Chu ngy tr'2c, nay 9 vo $1a h(t t#nh S4n Ty nh'ng
m khng r l chM no, ch< khng ph)i l ph- Thi Bnh 9 S4n Nam m by gi. l t#nh Thi Bnh.

53
gi" thnh Tn X'4ng, t<c l $7t Phong Chu c@ thu0c t#nh VDnh Yn by
gi..
Qun nh L'4ng l(i ti3n ln $u5i $nh, L Nam N3 th7y th3 mnh y3u,
ch*ng khng n5i, m2i rt qun ln $ng 9 $0ng Khu7t Liu (thu0c $7t
H'ng Ho) $% $6i thu x3p $'6c qun sD l(i ra $nh. N'6c non m0t n,m, L
Nam N3 $em hai v(n qun ra $nh nhau v2i TrAn B Tin 9 hJ Ni%n Tri&t
(?) l(i thua. L Nam N3 bn giao binh quy>n l(i cho t) t'2ng qun Tri&u
Quang Ph=c ch*ng nhau v2i qun nh Liu rJi tr9 v> Khu7t Liu.
Tri&u Quang Ph=c l con quan Thi ph Tri&u Tc ng'4i 9 Chu Din
(VDnh T'.ng, t#nh VDnh Yn) theo cha gip L Nam N3 l/p nhi>u chi3n
cng, nay $em qun ch*ng c8 v2i nh L'4ng $'6c t lu, rJi sau th7y th3
qun Tu cn m(nh, $1ch khng n5i, bn rt qun v> D( Tr(ch (by gi.
thu0c ph- Khoi Chu, t#nh H'ng Yn). D( Tr(ch l chM $Am lAy, xung
quanh cH m+c nh' rBng, 9 gi"a c bi ct lm nh 9 $'6c. Tri&u Quang
Ph=c vo 9 $7y ngy n7p Pn, t*i th cho lnh ch9 thuy>n $0c m0c ra $nh
qun c-a TrAn B Tin, c'2p l7y l'4ng th8c v> nui qun sD. TrAn B Tin
$nh mi khng $'6c. Ng'.i th.i b7y gi. g+i Tri&u Quang Ph=c l D(
Tr(ch V'4ng.

TRI'U VI'T V%BNG (549-57C).
N,m M/u Thn (548) L Nam N3 9 trong Khu7t Liu ph)i b&nh m7t, sang
n,m sau Tri&u Quang Ph=c 9 D( Tr(ch $'6c tin 7y bn x'ng l Vi&t
V'4ng. B7y gi. qun c-a Vi&t V'4ng $ s;p h3t l'4ng th8c, m mi vEn
khng ph $'6c qun Tu. May nh. g:p lc bn Tu c lo(n HAu C)nh,
vua nh L'4ng ph)i tri&u TrAn B Tin v> $% ng'.i tG t'2ng l D'4ng Sn
9 l(i ch*ng c8 v2i Tri&u Quang Ph=c. Quang Ph=c m2i thBa th3 $em qun
ra $nh ph qun Tu, rJi v> l7y l(i thnh Long Bin.
54
Khi L Nam N3 th7t th3 ch(y v> Khu7t Liu th ng'.i anh h+ l L Thin
B)o cng v2i ng'.i h+ l L Ph/t T! $em qun ch(y vo qu/n C!u Chn,
rJi b1 qun nh L'4ng $u5i $nh ch(y sang Lo, $3n $ng 9 $0ng D
N,ng, x'ng l No Lang V'4ng, qu*c hi&u l D N,ng.
N,m Kt H6i (555) l n,m th< 7 $.i Tri&u Vi&t V'4ng, L Thin B)o m7t,
khng c con, binh quy>n v> c) L Ph/t T!. N3n n,m Ninh S!u (557) L
Ph/t T! $em qun v> ch*ng v2i Tri&u Vi&t V'4ng. Nnh nhau m7y tr/n
khng $'6c, Ph/t T! m2i xin chia $7t gi)ng ho. Tri&u Vi&t V'4ng nghD
tnh h+ L c@ng thu/n chia $7t cho L Ph/t T!.
L Ph/t T! $ng 9 Din (nay 9 vo lng N(i MM thu0c huy&n TB Lim).
Tri&u Vi&t V'4ng $ng 9 Long Bin, l7y bi Qun ThAn lm gi2i h(n (bi
7y thu0c lng Th'6ng Ct, huy&n TB Lim). Tri&u Vi&t V'4ng l(i g) con
gi cho Ph/t T! $% tH tnh ho hi3u v2i nhau. Nh'ng Ph/t t! vEn c mu*n
thn tnh, b9i v/y b> ngoi tuy l ho hi3u, nh'ng b> trong vEn s!a so(n $%
$nh l7y Long Bin.
N,m Tn Mo (57Q), Ph/t T! b7t thnh lnh $em qun $nh Tri&u Vi&t
V'4ng, Tri&u Vi&t V'4ng thua ch(y $3n sng N(i Nha (nay 9 huy&n N(i
An, t#nh Nam N1nh), nh)y xu*ng sng t8 t/n. Ng'.i 9 $7y c)m nh2 Tri&u
Vi&t V'4ng m2i l/p $>n th. 9 chM sng N(i Nha. Nay cn c $>n th. 9
lng N0c B0, gAn huy&n N(i An.

H@U L NAM ,4 ( 57C- 602)
L Ph/t T! l7y $'6c thnh Long Bin rJi, x'ng $3 hi&u, $ng $ 9 Phong
Chu (thu0c huy&n B(ch H(c, t#nh VDnh Yn), sai L N(i Quy>n gi" Long
Bin v L Ph5 N#nh gi" Din.
Trong khi L Ph/t T! lm vua 9 Nam Vi&t th vua V,n N3 nh TuG $ gJm
c) Nam B;c, nh7t th*ng n'2c Tu. N3n n,m Nhm Tu7t (602) vua nh TuG
sai t'2ng l L'u Ph'4ng $em qun 27 doanh sang $nh Nam Vi&t.
55
L'u Ph'4ng sai ng'.i l7y l? ho( phc $% d= L Ph/t T! v> hng. H/u L
Nam N3 s6 th3 khng $1ch n5i bn xin v> hng.
TB $7y $7t Giao Chu l(i b1 n'2c Tu cai tr1 vBa 336 n,m n"a.
56
Ch78ng V
B.C THU/C L>N THF BA
(603-939)

NH TUH (589-6C7)
VI_C NNH LM KP
Nh TuG lm vua bn Tu $'6c 28 n,m th m7t. Trong b7y nhiu n,m th
s! khng chp chuy&n g l(, ch# ni rLng n,m Kt S!u (605), vua nh TuG
nghe ni 9 Lm Kp c nhi>u c-a, bn sai t'2ng l L'u Ph'4ng $em qun
$i $nh.
Vua Lm Kp lc b7y gi. l Ph(m Ph(m Ch $em qun ra gi" nh"ng chM
hi%m y3u, 9 bn ny sng NJ L (?) $% ch*ng c8 v2i qun Tu. Nh'ng
chOng bao lu qun Lm Kp ph)i thua bH ch(y. L'u Ph'4ng thBa th3 ti3n
qun sang sng $u5i $nh, g:p $(i binh Lm Kp ko $3n, c nhi>u voi, th3
r7t m(nh. L'u Ph'4ng bn dng m'u: sai qun $o h* l7y cH ph- ln, rJi
sai qun ra $nh nh!, gi) t)ng b(i tr/n. Qun Lm Kp $u5i theo $'6c m0t
qung, voi sa xu*ng h*, qun sD lo(n c). Khi b7y gi. qun Tu m2i quay
tr9 l(i l7y cung nH b;n, voi khi3p s6 xo c) ln qun Lm Kp m ch(y. L'u
Ph'4ng c@ng pht b&nh v> $3n n!a $'.ng th ch3t.

NH ,%+NG (6C8-907)

Q. CHNH TRh NH NZ]NG
N,m M/u DAn (6Q8) nh TuG m7t n'2c, nh N'.ng k3 nghi&p lm vua
n'2c Tu. N3n n,m Tn T1 (62Q) vua Cao T5 nh N'.ng sai Khu Ho
lm N(i t5ng qu)n sang cai tr1 Giao Chu.
57
TB khi n'2c ta thu0c v> n'2c Tu, ch# c nh N'.ng cai tr1 l nghi&t h4n
c). Nh'ng s! chp l'6c qu: th'.ng hai ba n,m m2i chp m0t vi&c, ch;c l
nh"ng nh lm s! n'2c ta sau c< theo s! Tu m chp l(i, cho nn m2i s4
l'6c nh' v/y.

2. AN NAM N HY PHe
N,m KC Mo (679) vua Cao Tng nh N'.ng chia $7t Giao Chu ra lm
Q2 chu, 59 huy&n, v $:t An Nam $ h0 ph-
18
.
N'2c ta g+i l An Nam kh9i $Au tB $7y.
M'.i hai chu nh N'.ng l nh"ng chu ny:
Q. Giao Chu: c 8 huy&n (H N0i, Nam N1nh v.v)
2. L=c Chu: c 3 huy&n ( Qu)ng Yn, L(ng S4n)
3. Phc L0c Chu: c 3 huy&n (S4n Ty)
4. Phong Chu: c 3 huy&n (S4n Ty)
5. Thang Chu: c 3 huy&n (?)
6. Tr'.ng Chu: c 4 huy&n (?)
7. Chi Chu: c 7 huy&n (?)
8. V Nga Chu: c 7 huy&n (?)
9. V An Chu: c 7 huy&n (?)
Q0. i Chu: c 6 huy&n (Thanh Ho)
QQ. Hoan Chu: c 4 huy&n (Ngh& An)
Q2. DiIn Chu: c 7 huy&n (Ngh& An)

18
Nh N'.ng lc $ chia nhi>u t#nh bn Tu ra lm N h0 ph- nh' T< Xuyn N h0 ph-...V/y N h0 ph- l m0t ch<c quan ch<
khng ph)i l m0t chnh th% cai tr1 cc thu0c $1a nh' ta hi%u by gi..

58
g v> pha ty b;c $7t Giao Chu l(i $:t m0t chu n"a, g+i l Man Chu,
gJm c) nh"ng m'.ng 9 m(n 7y, l& c< hng n,m ph)i tri>u c*ng vua nh
N'.ng.
Ky l $(i $% cch chnh tr1 nh N'.ng nh' v/y. Cn th'.ng th c@ng lo(n
l(c lun: Khi th ng'.i trong n'2c n5i ln $nh ph nh' Mai H;c N3 v B*
Ci N(i V'4ng: khi th nh"ng n'2c 9 ngoi xm ph(m, nh' n'2c Hon
V'4ng v n'2c Nam Chi3u.

3. MAI H`C Nc (722)
N,m Nhm Tu7t (722) l n,m Khai nguyn th< Q0 v> $.i vua Huy>n Tng
nh N'.ng, 9 Hoan Chu c m0t ng'.i tn l Mai Thc Loan n5i ln
ch*ng c8 v2i qun nh N'.ng.
Mai Thc Loan l ng'.i huy&n Thin L0c, t<c l huy&n Can L0c, t#nh H
TDnh by gi., m:t m@i $en s, s<c vc khoF m(nh, th7y quan nh N'.ng
lm nhi>u $i>u tn b(o, dn gian kh5 s9, l(i nhn lc b7y gi. l;m gi:c gi,
ng 7y bn chiu m0 nh"ng ng'.i nghDa d@ng, rJi chi3m gi" l7y m0t chM 9
$7t Hoan Chu (nay thu0c huy&n Nam N'.ng, t#nh Ngh& An) rJi xy thnh
$;p lui. X'ng hong $3, t=c g+i l H;c N3.
Mai H;c N3 l(i k3t hi3u v2i n'2c Lm Kp v n'2c Chn L(p $% lm ngo(i
vi&n.
Vua nh N'.ng sai quan N0i th1 l D'4ng T' Hc $em qun sang cng v2i
quan N h0 l Quang S9 Khch $i $nh Mai H;c N3. H;c N3 th3 y3u
ch*ng khng n5i ph)i thua ch(y, $'6c t lu th m7t.
Nay 9 ni V& S4n, huy&n Nam N'.ng, t#nh Ngh& An, cn c di tch thnh
c@ c-a vua H;c N3, v 9 x H'4ng Lm, huy&n Nam N'.ng cn c $>n
th..

4.GIfC Bo
59
N,m Ninh v1 (767) l n,m N(i L1ch th< 2, $.i vua N(i Tng nh N'.ng,
s! chp rLng c qun Cn Ln v qun BJ N l qun 9 nh"ng $)o ngoi
b% vo c'2p ph 9 $7t Giao Chu, ln vy cc chu thnh.
Quan Kinh l'6c s< l Tr'4ng B Nghi cng v2i quan N u l Cao Chnh
Bnh $em qun $nh ph $'6c l@ gi:c 7y. Tr'4ng B Nghi bn $;p La
thnh $% phng gi" ph- tr1. La thnh kh9i $Au tB $7y.

5. Bp CI N^I VZbNG (79Q)
N,m Tn T1 (79Q) quan N h0 l Cao Chnh Bnh b;t dn $ng s'u thu3
n:ng qu, lng ng'.i on gi/n. Khi b7y gi. 9 qu/n N'.ng Lm (by gi. l
lng Cam Lm, huy&n Phc Th+, t#nh S4n Ty) c ng'.i tn l Phng
H'ng n5i ln $em qun v> ph ph- $ h0. Cao Chnh Bnh lo s6 thnh
b&nh m ch3t. Phng H'ng m2i chi3m gi" ph- thnh, $'6c m7y thng th
m7t. Qun sD l/p con Phng H'ng l Phng An ln n*i nghi&p. Dn i m0
Phng H'ng m2i l/p $>n th. v tn tn l B* Ci N(i V'4ng, b9i v ta g+i
cha l b*, mS l ci, nghDa l tn Phng H'ng ln lm cha mS.
Thng 7 n,m Tn T1 7y, vua nh N'.ng sai Tri&u X'4ng sang lm N h0.
Phng An li&u th3 ch*ng khng n5i xin ra hng.

6. VI_C NNH NZ[C HON VZbNG
N'2c Lm Kp tB khi b1 t'2ng nh TuG l L'u Ph'4ng sang $nh, rJi qu*c
v'4ng l Ph(m Ph(m Ch dng bi%u t( t0i v xin tri>u c*ng nh' c@. N3n
qung n,m Trinh Quan $.i vua Thi Tng nh N'.ng, vua Lm Kp l
Ph(m NAu L m7t, con l Ph(m Tr7n Long c@ng b1 ng'.i gi3t, dn trong 7p
m2i l/p ng'.i con c-a b c Ph(m NAu L, tn l Ch' Ct N1a ln lm vua.
Ch' Ct N1a $5i qu*c hi&u l Hon V'4ng qu*c. TB $ v> sau th'.ng
th'.ng ng'.i n'2c Hon V'4ng l(i sang qu7y nhiIu 9 Giao Chu, v
chi3m gi" l7y Chu Hoan v Chu i.
60
N,m M/u T (808) $.i vua Hi3n Tng, Quan N h0 l Tr'4ng Chu $em
binh thuy>n $i $nh, gi3t h(i qun Hon V'4ng r7t nhi>u. Vua n'2c 7y bn
lui v> 9 pha Nam (9 vo qung t#nh Qu)ng Nam, Qu)ng Ngi by gi.) v
$5i qu*c hi&u l Chim Thnh.

7. NAM CHIcU CZ[P PH GIAO CHU
V> cu*i $.i nh N'.ng, quan l(i Tu l;m ng'.i ch# v t' l6i, <c hi3p nhn
dn nh' N h0 L Trc c< vo nh"ng ch6 9 chM M'.ng Mn mua tru,
mua ng8a, mMi con ch# tr) c m0t $7u mu*i, rJi l(i gi3t t tr'9ng Mn l
NM TJn Thnh. V th3 cho nn ng'.i M'.ng Mn t<c gi/n bn d= ng'.i
Nam Chi3u sang c'2p ph, lm cho dn Giao Chu kh5 s9 trong Q0 n,m
tr.i.
g pha ty b;c $7t Giao Chu, t<c l 9 pha ty t#nh Vn Nam by gi. c
m0t x< ng'.i ni Thi 9. Ng'.i x< 7y g+i vua l chi3u. Tr'2c c 6 chi3u l
Mng Hu>, Vi&t Thc, Lng Khung, NLng N(m, Thi Lng, Mng X,
Chi3u Mng X 9 v> pha nam cho nn g+i l Nam Chi3u.
Trong kho)ng n,m Khai Nguyn (7Q3-742) $.i vua Huy>n Tng nh
N'.ng, Nam Chi3u l B La Cp c'.ng th1nh ln, m 5 chi3u kia suy hn
$i. B La Cp m2i $t lt cho quan Ti3t $0 s< $(o Ki3m Nam l V'4ng
D=c $% xin h6p c) 6 chi3u l(i lm m0t. Tri>u $nh nh N'.ng thu/n cho v
$:t tn l Quy NghDa. TB $ Nam Chi3u cng ngy cng th1nh ln, $em
qun $i $nh Th5 PhJn (Ty T(ng) rJi r.i $ ln $ng 9 thnh Thi Ho
(thnh N(i L by gi.).
N,m Bnh DAn (846) qun Nam Chi3u sang c'2p 9 Giao Chu, quan Kinh
l'6c s< l Bi Nguyn D= $em qun $nh $u5i $i.
N,m M/u DAn (858), nh N'.ng sai V'4ng Th<c sang lm Kinh l'6c s<.
V'4ng Th<c l ng'.i c ti l'6c, tr1 dn c php t;c, cho nn nh"ng gi:c
61
gi $>u dSp yn $'6c c), m qun M'.ng v qun Nam Chi3u c@ng khng
dm sang qu7y nhiIu.
N,m Canh thn (860), nh N'.ng g+i V'4ng Th<c v> lm quan St s< 9
Tch Nng v sai L H0 sang lm N h0.
B7y gi. Nam Chi3u $ m(nh l;m, bn x'ng l $3 v $:t qu*c hi&u l N(i
Mng rJi l(i $5i l N(i LI. L H0 gi3t ng'.i t tr'9ng l NM Th- TrBng,
ng'.i M'.ng l(i $i d= qun Nam Chi3u sang $nh l7y m7t ph- thnh. L
H0 ph)i bH ch(y v> Tu. V'4ng Khoan $em binh sang c<u, qun Nam
Chi3u bH thnh rt v>.
N,m Nhm Ng+ (862), qun Nam Chi3u $nh Giao Chu, nh N'.ng sai
Thi T/p $em ba v(n qun sang ch*ng gi". Qun Nam Chi3u th7y qun
nh N'.ng nhi>u l(i rt v>. B7y gi. c quan Ti3t $0 s< LDnh Nam l Thi
Kinh, s6 Thi T/p l/p $'6c cng to bn m/t tu v2i vua nh N'.ng rLng 9
Giao Chu $ yn, th nn rt qun v>. Thi T/p xin $% l(i 5.000 qun c@ng
khng $'6c.
Thng Ging n,m Qu Mi (863), Nam Chi3u $em 50.000 qun sang $nh
ph- thnh. Thi T/p cAu c<u khng k1p, th3 b<c qu ph)i t8 t!. Tr/n 7y c
t'2ng nh N'.ng l Nguyn Duy N<c $em h4n 400 qun Kinh Nam ch(y
ra $3n b. sng, thuy>n b khng c, Nguyn Duy N<c b)o chng rLng
ch(y xu*ng n'2c c@ng ch3t, b7t nh'6c tr9 l(i $nh nhau v2i gi:c, m0t
ng'.i $5i l7y hai ng'.i chOng l6i h4n sao. Ni $o(n quay tr9 l(i gi3t $'6c
h4n 2000 ng'.i, nh'ng $m $3n t'2ng Nam Chi3u l D'4ng T' T7n $em
binh $3n $nh, b+n Nguyn Duy N<c ch3t c).
Qun Nam Chi3u vo thnh gi3t h(i nhi>u ng'.i . S! chp rLng Nam Chi3u
hai lAn sang $nh ph- thnh, gi3t ng'.i Giao Chu h4n Q5 v(n.
Vua Nam Chi3u l Mng Th3 Long cho D'4ng T' T7n qu)n lDnh 20.000
qun v cho Non T Thin lm Ti3t $0 s< 9 l(i gi" Giao Chu.
62
Vua nh N'.ng h( ch# $em An Nam N h0 ph- v> $ng 9 H)i Mn (?), rJi
l7y qun cc $(o v> 9 LDnh Nam v $ng thuy>n l2n $% t)i l'4ng th8c, $6i
ngy ti3n binh.
Ma thu n,m Gip Thn (864) vua nh N'.ng sai t'2ng l Cao Bi>n sang
$nh qun Nam Chi3u 9 Giao Chu.

8. CAO BI\N BNH GIfC NAM CHIcU
Cao Bi>n l ng'.i t'2ng giHi nh N'.ng, v*n dng v t'2ng mn, tnh
ham v,n h+c, qun sD $>u c lng m3n ph=c.
N,m Kt D/u (865), Cao Bi>n cng v2i quan Gim qun l L Duy Chu $'a
qun ra $ng 9 H)i Mn. Nh'ng L Duy Chu khng 'a Cao Bi>n, mu*n
tm m'u lm h(i. Hai ng'.i bn $1nh ti3n qun. Cao Bi>n dEn 5000 qun $i
tr'2c, L Duy khng pht binh ti3p <ng.
Thng 9 n,m 7y qun r6 $ang g:t la 9 Phong Chu (huy&n B(ch H(c, t#nh
VDnh Yn), Cao Bi>n $3n $nh ln m0t tr/n, gi3t $'6c nhi>u ng'.i, rJi l7y
thc g(o nui qun lnh.
N3n thng 4 n,m sau (866), Nam Chi3u cho b+n D'4ng T/p, Ph(m N Ta,
Tri&u N:c Mi sang gip Non T Thin $% gi" Giao Chu. Khi b7y gi. c
t'2ng nh N'.ng l L Tr+ng T% $em 7000 qun m2i sang, Cao Bi>n nhn
d1p $ m2i pht binh $'6c m7y tr/n, cho ng'.i $'a tin th;ng tr/n v> kinh,
nh'ng $i $3n H)i Mn, L Duy Chu gi" l(i, khng cho tri>u $nh bi3t.
Trong tri>u mi khng th7y tin t<c g, cho hHi han th L Duy Chu tu d*i
rLng Cao Bi>n $ng qun 9 Phong Chu khng ch1u $nh gi:c. Vua nghe
tin 7y, n5i gi/n sai V'4ng n Quy>n ra thay, v $i Cao Bi>n v> hHi t0i.
Ngay thng 7y Cao Bi>n ph qun Nam Chi3u v vy thnh La Thnh $
$'6c h4n Q0 ngy rJi, ch# nay mai l l7y $'6c, bMng ch*c $'6c tin V'4ng
n Quy>n v L Duy Chu sang thay. Cao Bi>n li>n giao binh quy>n cho Vi
Tr+ng T%, rJi cng m7y ng'.i th- h( v> B;c. Nh'ng tr'2c Cao Bi>n $ cho
63
ng'.i $i lFn v> kinh dng bi%u tu r tnh tr(ng. Vua N'.ng bi3t r s8 tnh,
mBng l;m, l(i cho Cao Bi>n th,ng tr/t v sai tr9 sang cAm qun $nh Nam
Chi3u.
B+n V'4ng n Quy>n v L Duy Chu l'.i bi3ng khng vy $nh g c),
$3n khi Cao Bi>n tr9 sang m2i $*c qun binh $nh thnh, gi3t $'6c Non
T Thin v ng'.i Th5 lm h'2ng $(o l Chu C5 N(o. Cn nh"ng $0ng
Mn Th5 9 cc n4i xin v> hng r7t nhi>u.
N7t Giao Chu b1 Nam Chi3u ph h(i vBa Q0 n,m, $3n b7y gi. Cao Bi>n
l(i l7y l(i, $em v> n0i thu0c nh N'.ng nh' c@.

9. CNG VI_C CeA CAO BI\N
Vua nh N'.ng $5i An Nam thnh TDnh H)i, phong cho Cao Bi>n lm Ti3t
$0 s<. Cao Bi>n ch#nh $*n m+i cng vi&c, l/p $Jn )i 9 m(n bin thuG $%
phng gi" gi:c gi, lm s5 s'u thu3 $% chi d=ng vi&c cng
19
.
Cao Bi>n $;p l(i thnh N(i La 9 b. sng T L1ch. Thnh 7y b*n m:t di
h4n Q982 tr'6ng linh 5 th'2c, cao 2 tr'6ng linh 6 th'2c, $;p m0t $'.ng $
bao b+c 9 ngoi di h4n 2Q25 tr'6ng linh 8 th'2c, cao m0t tr'6ng r'Ri,
dy 2 tr'6ng. Trong thnh cho dn s8 lm nh h4n 40 v(n nc (?).
S! chp rLng Cao Bi>n dng php ph th-y khi3n thin li ph nh"ng thc
gh>nh 9 cc sng $% cho thuy>n b $i $'6c. Thin li 7y c l? l Cao Bi>n
dng thu*c sng ch,ng?
T=c l(i truy>n rLng Cao Bi>n th7y bn Giao Chu ta l;m $7t $3 v'4ng,
th'.ng c< c'Ri di>u gi7y $i y%m $7t, ph nh"ng chM s4n thuC $Sp, v h(i
m7t nhi>u long m(ch.

19
C ng'.i b)o rLng ng'.i Vi&t Nam ta ph)i $ng s'u thu3 kh9i $Au tB Cao Bi>n.

64
N,m Kt Tk (875) vua N'.ng sai Cao Bi>n sang lm Ti3t $0 s< 9 Ty
Xuyn (T< Xuyn). Bi>n dng ng'.i chu h+ l Cao TAm lm Ti3t $0 s< 9
Giao Chu.
Nh N'.ng tuy l7y l(i $'6c $7t Giao Chu nh'ng bn Tu l(i s;p lo(n,
gi:c c'2p dAn dAn n5i ln, ngi nh vua c@ng dAn dAn s;p $5, n'2c Tu l(i
chia r? lm m7y n'2c, cho nn 9 x< Giao Chu c@ng c s8 bi3n c)i.

Q0. Sn TRh LO^N CeA NZ[C TU
Xt chuy&n n'2c Tu tB $.i nh Hn cho $3n $.i b7y gi., c< mMi nh ln
cAm quy>n chnh tr1 $'6c vi ba tr,m n,m, rJi trong n'2c l(i bi3n lo(n,
nam b;c phn tranh $0 chBng n,m b)y m'4i n,m, khi 7y c m0t nh $<ng
ln dSp lo(n yn n'2c, l/p nn c4 nghi&p m0t nh khc.
Phm s8 tr1 lo(n thay $5i trong m0t x h0i l th'.ng l, nh'ng ch# l( c
m0t $i>u m7y lAn bn Tu lo(n c@ng t'4ng t8 nh' nhau c). Xem nh' khi
nh Hn suy, th n'2c Tu ph)i ci lo(n Tam qu*c; h3t Tam qu*c th c
nh T7n th*ng nh7t. N3n khi nh T7n suy, th c Nam B;c tri>u; h3t Nam
B;c tri>u th c nh N'.ng nh7t th*ng. Nay nh N'.ng suy l(i ph)i ci
lo(n $.i Ng@ Qu. Ci c4 h0i tr1 lo(n bn Tu gi*ng nhau nh' th3 l c@ng
c l? t(i ci phong t=c v ci x h0i c-a Tu. S8 gio d=c khng thay $5i,
nhn quAn trong n'2c khng ti3n b0, cch t' t'9ng khng khai ho, cho
nn n'2c tuy lu $.i, m trnh $0 x h0i vEn $<ng nguyn m0t chM. Khi c
bi3n lo(n l ch# c m7y ng'.i c quy>n th3 tranh c(nh v2i nhau, ch< dn
trong n'2c th hI th7y bn no m(nh l lm ti bn 7y. Nh Hn lm vua l
dn nh Hn, nh N'.ng lm va l dn nh N'.ng, vi&c g c@ng $5 cho
thin m&nh, lm dn ch# bi3t thu/n th= m0t b> m thi.
X< Giao Chu mnh t8 $.i nh Hn cho $3n $.i Ng@ Qu vEn l $7t n0i
thu0c c-a Tu, cho nn s8 tr1 lo(n bn Tu c@ng )nh h'9ng $3n n'2c mnh.
Nh. khi bn Tu lo(n l(c, ng'.i Tu ph)i b/n vi&c n'2c, th bn Giao
65
Chu c@ng r=c r1ch t8 l/p $'6c n,m ba n,m. Nh'ng ch# v n'2c th nhH,
ng'.i th t, cho nn khng thnh cng $'6c.

,+I NGA QU (907-959)

Q. TNH THc NZ[C TU
N,m Ninh Mo (907) nh N'.ng m7t ngi, nh H/u L'4ng, H/u N'.ng,
H/u T7n, H/u Hn, H/u Chu, tranh nhau lm vua. MMi nh $'6c m7y n,m,
gJm t7t c) l 52 n,m, g+i l $.i Ng@ Qu hay l Ng@ N(i.

2. HV KHC DKY NGHI_P: KHC THqA DX (906-907)
Tr'2c khi nh N'.ng s;p m7t ngi $0 m7y n,m, th bn Tu lo(n, gi:c
c'2p n5i ln kh;p c) m+i n4i. Uy quy>n nh vua khng ra $3n ngoi, th3
l8c ai m(nh th ng'.i 7y x'ng $3, x'ng v'4ng. g Giao Chu, lc b7y gi.
c m0t ng'.i h+ l Khc tn l ThBa D=, qu 9 HJng Chu (thu0c $1a h(t
Bnh Giang v Ninh Giang 9 H)i D'4ng). Khc ThBa D= v*n l m0t ng'.i
ho ph trong x<, m tnh l(i khoan ho, hay th'4ng ng'.i, cho nn nhi>u
ng'.i knh ph=c. N,m Bnh DAn (906) $.i vua Chiu Tuyn nh N'.ng,
nhn khi trong chu c lo(n, dn chng c! ng 7y ln lm Ti3t $0 s< $% cai
tr1 Giao Chu. Nh N'.ng b7y gi. suy nh'6c, th3 khng ng,n c7m $'6c,
c@ng thu/n cho ng 7y lm TDnh H)i Ti3t $0 s< v gia phong NJng bnh
ch'4ng s8.
N,m sau nh N'.ng m7t ngi, nh H/u L'4ng phong cho L'u ln lm
Nam Bnh V'4ng, kim ch<c Ti3t $0 s< Qu)ng Chu v TDnh H)i, c $%
l7y l(i Giao Chu.
Khc ThBa D= lm Ti3t $0 s< $'6c non m0t n,m th m7t, giao quy>n l(i
cho con l Khc H(o.

66
3. KHC H^O (907 9Q7)
Khc H(o ln thay cha lm Ti3t $0 s<, l/p ra l0, ph-, chu, x 9 cc n4i,
$:t quan l(i, s!a sang vi&c thu3 m, vi&c s'u d1ch v l(i cho con l Khc
ThBa Mi sang s< bn Qu)ng Chu, ti3ng l k3t hi3u v2i nhau, nh'ng c*t $%
d thm m+i vi&c h' th8c.
L'u ln 9 Qu)ng Chu $ng ph- tr1 9 Phin Ng'ng $'6c 4 n,m th m7t.
Em l L'u Cung (tr'2c g+i l L'u Nham) ln thay. N'6c t lu, nhn c
vi&c b7t bnh v2i nh H/u L'4ng, L'u Cung t8 x'ng $3, qu*c hi&u l N(i
Vi&t. N3n n,m Ninh S!u (947) c)i qu*c hi&u l Nam Hn.

4. KHC THqA Mr (9Q7 923)
N,m Ninh S!u (9Q7) Khc H(o m7t, truy>n nghi&p l(i cho con l Khc
ThBa Mi. Khc ThBa Mi nh/n ch<c Ti3t $0 s< c-a nh L'4ng, ch< khng
thAn ph=c nh Nam Hn. Vua n'2c Nam Hn l7y s8 7y lm hi>m, $3n n,m
Qu Mi (923) sai t'2ng l L Kh;c Chnh $em qun sang $nh b;t $'6c
Khc ThBa Mi, rJi sai L Ti3n sang lm Th< s! cng v2i L Kh;c Chnh
gi" Giao Chu.

5. DZbNG DIN NGH_ V KI\U CNG TI_N (93Q 938)
N,m Tn Mo (93Q), D'4ng Din Ngh& l t'2ng c-a Khc H(o ngy tr'2c
m2i n5i ln, m0 qun $nh $u5i b+n L Kh;c Chnh v L Ti3n $i, rJi t8
x'ng lm Ti3t $0 s<. N'6c 6 n,m, D'4ng Din Ngh& b1 ng'.i nha t'2ng l
Ki>u Cng Ti&n gi3t $i m c'2p l7y quy>n.

6. NG QUY\N PH QUN NAM HN
Khi 7y c ng'.i t'2ng c-a D'4ng Din Ngh& l Ng Quy>n c! binh $nh
Ki>u Cng Ti&n $% bo th cho cha. Ng Quy>n l ng'.i lng N'.ng
Lm, cng m0t lng v2i Phng H'ng ngy tr'2c (huy&n Phc Th+, t#nh
67
S4n Ty) lm quan v2i D'4ng Din Ngh&. D'4ng Din Ngh& th7y ng'.i
c ti tr m2i g) con gi cho, v phong cho vo gi" i Chu (Thanh Ha).
Khi $'6c tin Ki>u Cng Ti&n $ gi3t m7t D'4ng Din Ngh&, Ng Quy>n
li>n $em qun ra $nh.
Ki>u Cng Ti&n cho sang cAu c<u 9 bn Nam Hn, Hn ch- nhn d1p cho
thi t! l HoLng Tho $'a qun $i tr'2c, mnh t8 dEn qun $i ti3p <ng.
Khi qun HoLng Tho vo gAn $3n sng B(ch NLng, th bn ny Ng
Quy>n $ gi3t $'6c Ki>u Cng Ti&n (938), rJi m0t m:t truy>n l&nh cho
qun sD ph)i h3t s<c phng b1, m0t m:t th sai ng'.i l7y gM c:p s;t nh+n,
c;m ngAm 9 d'2i lng sng B(ch NLng, xong rJi ch. $3n lc n'2c thuC
tri>u ln, cho qun ra khiu chi3n; qun Nam Hn $u5i theo, $3n lc n'2c
xu*ng, Ng Quy>n hJi qun $nh /p l(i, qun Nam Hn thua ch(y, bao
nhiu thuy>n m;c vo c+c gM th-ng nt m7t c), ng'.i ch3t qu n!a. HoLng
Tho b1 Ng Quy>n b;t $'6c, $em v> gi3t $i.
Hn ch- $'6c tin 7y, a khc ln, rJi $em qun v> Phin Ngung, khng
dm sang qu7y nhiIu n"a.
Ng Quy>n trong th gi3t $'6c ngh1ch thAn, bo th cho ch-, ngoi th ph
$'6c c'.ng $1ch, b)o ton $'6c n'2c, th/t l m0t ng'.i trung nghDa l'u
danh thin c5, m c@ng nh. c tay Ng Quy>n, n'2c Nam ta m2i c9i $'6c
ci ch B;c thu0c h4n m0t nghn n,m, v m9 $'.ng cho Ninh, L, L,
TrAn, v> sau ny $'6c t8 ch- 9 ci Nam v/y.
68

Ch78ng VI
K4T QUI C1A TH+I B.C THU/C

NG%+I N%&C NAM NHIJM V;N MINH C1A TU
TB khi vua V@ N3 nh Hn sai L0 Bc N<c sang $nh Nam Vi&t cho $3n
$.i Ng@ Qu, ng Ng Quy>n $nh $u5i ng'.i Tu v> B;c, tnh vBa Q.050
n,m.
X< Giao Chu ta b1 ng'.i Tu sang cai tr1 b7y lu n,m th ch;c l s8 sinh
ho(t c-a ng'.i b)n x< c@ng b1 thay $5i m0t cch khc hOn v2i tr'2c. Khi
$7t Giao Chu cn g+i l V,n Lang hay l u L(c th ng'.i b)n x< ,n 9
th3 no, phong t=c lm sao, nay c@ng khng c di tch g m k c<u ra cho
r $'6c. Gi) s! c $em vua Hng V'4ng h+ HJng Bng v vua An D'4ng
V'4ng h+ Th=c m snh v2i m7y ng'.i Quan lang 9 m(n th'6ng du th dI
th'.ng c@ng khng xa s8 th8c l m7y. Nh'ng $y l m0t $i>u ni phHng
m thi, ch< l7y g lm $ch xc?
V) l(i, khi ng'.i m0t x h0i $ v,n minh nh' ng'.i Tu m $i m9 $7t
ch'a khai ha nh' $7t Giao Chu lc b7y gi. th e rLng ng'.i Tu chi3m
gi" l7y chM bnh $1a rJi t= h+p v2i nhau m lm ,n, cn nh"ng ng'.i b)n
x< th ho:c l lEn v2i kF khHe h4n mnh, ho:c l b1 gi3t h(i $i, ho:c vo 9
trong rBng trong ni rJi ch3t mn ch3t mHi $i. K% nh' th3 th ng'.i mnh
by gi. c@ng khng xa ng'.i Tu l bao nhiu.
DEu th3 no m:c lng, h3t $.i B;c thu0c rJi th ng'.i Giao Chu ta c m0t
ci ngh1 l8c ring v ci tnh ch7t ring $% $0c l/p, ch< khng ch1u lEn v2i
n'2c Tu. Duy ch# c s8 sng tn, s8 h+c v7n, cch cai tr1 th bao gi. mnh
c@ng ch1u ci )nh h'9ng c-a Tu.
69
Nguyn n'2c Tu tB $.i Tam N(i $ v,n minh l;m, m nh7t l v> $.i nh
Chu th ci h+c thu/t l(i cng r8c rR. Nh"ng h+c phi l2n nh' l Nho gio
v Lo gio $>u kh9i $Au tB $.i 7y. V> sau $3n $.i nh Hn, nh N'.ng,
nh"ng h+c phi 7y th1nh ln, l(i c Ph/t gio 9 Kn N0 truy>n sang, rJi c)
ba $(o cng truy>n b $i kh;p c) m+i n4i trong n'2c. TB $ tr9 v> sau
n'2c Tu v nh"ng n'2c ch1u )nh h'9ng c-a Tu $>u theo tng ch# c-a
nh"ng $(o 7y m l/p ra s8 sng tn, lun l v phong t=c t'4ng t8 nh' nhau
c). V/y ta xt qua xem nh"ng h+c phi 7y g*c tch tB $u, v ci tng ch#
c-a nh"ng h+c phi 7y ra th3 no.

NHO GIO
Nho gio sinh ra tB $<c Kh5ng T!. Ngi hu l Khu, tn ch" l Tr+ng Ni,
sinh 9 n'2c LM (thu0c t#nh S4n Nng) vo n,m 55Q tr'2c Ty l1ch, v> $.i
vua Linh V'4ng nh Chu.
Ngi sinh vo $.i Xun Thu, c Ng@ B tranh c'.ng, dn tnh kh5 s9,
phong t=c b(i ho(i. Ngi mu*n l7y $(o lun th'.ng m d(y ng'.i ta cch
,n 9 v2i nhau trong $.i. Ngi $i du l1ch trong m7y n'2c ch' hAu, h3t n'2c
n+ qua n'2c kia, mn $& theo ngi c@ng nhi>u. N3n lc gi, ngi tr9 v>
n'2c LM, so(n kinh Thi, kinh Th', kinh D1ch, $1nh kinh LI, kinh Nh(c v
lm ra kinh Xun Thu, rJi $3n n,m 479 tr. Ty l1ch v> $.i vua Knh V'4ng
nh Chu th ngi m7t, th+ $'6c 72 tu5i.
Ngi ch# c*t l7y nh"ng $i>u h6p v2i b)n tnh c-a loi ng'.i m d(y ng'.i,
ch< khng d(y nh"ng $i>u u Pn huy>n di&u khc v2i $(o th'.ng. Ngi ni
rLng: "N(o b7t viIn nhn, nhn chi vi $(o nhi viIn nhn, b7t kh) dD vi $(o".
NghDa l: N(o khng xa ci b)n tnh ng'.i ta, hI v $(o m xa ci b)n tnh
7y th $(o 7y khng ph)i l $(o. B9i v/y ci tng ch# c-a ngi l ch- l7y
Hi3u, NI, Trung, Th< lm g*c, v l7y s8 s!a mnh lm c*t m d(y ng'.i.
Ngi ch# d(y ng'.i v> s8 th8c t3 hi&n t(i, ch< nh"ng $i>u vi%n vng ngoi
70
nh"ng s8 sinh ho(t 9 trAn th3 ra th ngi khng bn $3n. Ni $3n s8 s*ng
ch3t th ngi b)o rLng: "V1 chi sinh, yn chi t!", ch'a bi3t $'6c vi&c s*ng,
sao $ bi3t $'6c vi&c ch3t. Ni $3n vi&c quC thAn th ngi b)o rLng: "QuC
thAn knh nhi viIn chi", qu# thAn th nn knh, m khng nn ni $3n.
T5ng chi, $(o ngi c nhi>u l t'9ng cao siu (xem sch Nho gio) nh'ng
v> $'.ng th8c t3 th ch tr+ng 9 lun th'.ng $(o l. Ci $(o lun l c-a
ngi c th% truy>n cho mun $.i v> sau khng bao gi. v'6t qua $'6c. N*i
v2i m+i ng'.i th ngi d(y: "KC s9 b7t d=c, v/t thi ' nhn", $i>u g m
mnh khng mu*n ng'.i ta lm cho mnh, th mnh $Bng lm cho ai. N*i
v2i vi&c b5n ph/n c-a mnh th ngi d(y: "Qun t! $0ng nhi th3 vi thin h(
$(o, hnh nhi th3 vi thin h( php, ngn nhi th3 vi thin h( t;c, viIn chi t;c
v+ng, c/n chi t;c b7t y3m, ng'.i qun t! c! $0ng vi&c g l $% lm $(o cho
thin h(, lm l=ng vi&c g l $% lm php cho thin h(, ni n,ng $i>u g l
$% lm m8c cho thin h(; ng'.i 9 xa th mu*n l(i gAn, ng'.i 9 gAn th
khng bao gi. chn.
N(o c-a Kh5ng t! truy>n cho thy T,ng Sm; T,ng Sm truy>n cho Kh5ng
C7p; Kh5ng C7p truy>n cho thAy M(nh Kha t<c l thAy M(nh T!.
ThAy M(nh T! l m0t nh $(i hi>n tri3t n'2c Tu, lm sch M(nh T!, bn
s8 tr+ng nhn nghDa, khinh cng l6i, v cho tnh ng'.i ta v*n lnh, ai c@ng
c th% ln $'6c Nghiu Thu7n c).
N3n $.i nh TAn, vua Th# Hong gi3t nh"ng ng'.i Nho h+c, $*t c) sch
v9, $(o Nho ph)i m0t lc gian nan. N3n $.i vua Cao T5 nh Hn l(i tn
knh $(o Nho, sai lm lI Thi lao t3 $<c Kh5ng T!. N3n $.i vua V@ N3
nh Hn l(i $:t quan Bc sD $% d(y n,m kinh. TB $7y tr9 $i, $(o Nho mMi
ngy m0t th1nh, dEu trong n'2c c $(o Lo, $(o Ph/t m:c lng, bao gi.
$(o Nho vEn tr+ng h4n.

,-O GIO
71
N(o gio l b9i $(o c-a ng Lo T! m thnh ra. Lo T! l ng'.i n'2c S9
(thu0c t#nh HJ B;c) h+ l L, tn l Nam, sinh vo n,m 604 tr. Ty l1ch v>
$.i vua N1nh V'4ng nh Chu, s*ng $'6c 8Q tu5i, $3n n,m 523 tr. Ty l1ch,
vo $.i vua C)nh V'4ng nh Chu th m7t.
Tng ch# c-a Lo T! l tr'2c khi c tr.i $7t, th ch# c N(o. N(o l b)n th%
c-a v@ tr=, l ci g*c nguyn thuC c-a cc s8 t(o ho. V(n v/t $>u b9i $(o
m sinh ra. V/y s!a mnh v tr1 n'2c nn ph)i theo N(o, nghDa l ng'.i ta
nn $i>m tDnh, v vi, c< t8 nhin, ch< khng nn dng tr l8c m lm g c).
Lo T! so(n ra sch N(o $<c kinh, rJi sau c V,n T!, Thi T!, Trang T! v
Li&t T! noi theo m truy>n b ci tng ch# 7y.
N(o c-a Lo T! lc $Au l m0t mn tri3t h+c r7t cao siu, nh'ng v> sau ci
h+c thuy3t bi3n $5i $i, rJi nh"ng ng'.i gi)ng thu/t thAn tin c@ng ph= theo
$(o 7y m ni nh"ng chuy&n s* ki3p v nh"ng s8 tu luy&n $% $'6c php
tr'.ng sinh b7t t! v.v... B9i v/y $(o Lo m2i thnh ra $(o Gio l m0t $(o
thAn tin, ph thuC, v nh"ng ng'.i theo $(o Gio g+i l N(o sD.
Nguyn tB $.i vua Th# Hong nh TAn v vua V@ N3 nh Hn, ng'.i Tu
$ tin s8 thAn tin, sau $3n cu*i $.i nh Nng Hn c Tr'4ng N(o L,ng.
N3n $.i nh Nng T7n l(i c Ct HJng ni rLng $'6c tin thu/t, rJi lm
sch d(y nh"ng thu/t 7y. TB $7y v> sau $(o Gio th1nh dAn ln, tn Lo T!
lm Thi th'6ng Lo qun.
N.i vua Cao T5 nh N'.ng c ng'.i ni rLng th7y Lo T! hi&n ra 9 ni
D'4ng Gic S4n x'ng l T5 nh N'.ng
20
!
Vua Cao T5 $3n t3 9 mi3u Lo T! v tn ln lm Thi Th'6ng Huy>n
nguyn Hong $3. B9i v/y nh N'.ng tr+ng $(o Lo T! l;m, b;t con chu
ph)i h+c N(o $<c kinh.

20
Lo T! v vua nh N'.ng cng h+ L

72
Tuy $(o Lo v> sau th1nh hnh 9 n'2c Tu, nh'ng c@ng khng bLng $(o
Ph/t. N(o Ph/t l m0t $(o 9 Kn N0 $em vo n'2c Tu, v l(i l m0t tng
gio r7t l2n 9 th3 gian ny.

PH@T GIO
T5 $(o Ph/t l $<c Thch Ca MAu Ni. Khng bi3t r ngi sinh vo $.i no.
C< ki3n c-a $(o phi 9 v> pha b;c c-a $7t Kn N0 th cho l ngi sinh v>
n,m Q.028 tr'2c Ty l1ch kC nguyn, vo $.i vua Chiu V'4ng nh Chu.
Cn $(o phi 9 pha nam th cho vo n,m 624. Nh"ng nh bc h+c th.i by
gi. cho ngi sinh vo n,m 558 hay 520, cng v2i Kh5ng T! m0t th.i.
N<c Thch Ca l con m0t nh qu t0c 9 $7t Kn N0. Ngi $ l7y v6, c con,
nh'ng v th7y ng'.i ta 9 trAn th3 ny khng ai khHi $'6c nh"ng kh5 no
nh' l: sinh, lo, b&nh, t!, cho nn ngi bH c) v6 con m $i tu, $% cAu php
gi)i thot. V/y $(o Ph/t c*t c hai ch- : m0t l $.i l cu0c kh5 no; hai l
s8 thot khHi kh5 no.
Ng'.i ta g:p nh"ng kh5 no nh' th3 l t(i mnh c< m;c trong vng lun
hJi mi. V/y mu*n cho khHi s8 kh5 no th ph)i ra ngoi lun hJi m2i
$'6c; m ra ngoi lun hJi th ph)i c;t cho $<t nh"ng ci nhn duyn n
tri bu0c mnh 9 trAn gian ny. Ra $'6c ngoi lun hJi th ln $3n ci nt
bn (nirvana) t<c l thnh Ph/t, b7t sinh b7t tuy&t (xem sch Ph/t gio v
sch Ph/t l=c c-a tc gi)).
Nguyn $(o Ph/t l do 9 $(o B La Mn (Brahmane) m ra, nh'ng tng
ch# $(o Ph/t khng gi*ng $(o B La Mn cho nn hai $(o ch*ng nhau mi,
thnh ra $3n ba, b*n tr,m n,m sau, khi $<c Thch Ca m7t rJi, $(o Ph/t m2i
pht $(t ra 9 Kn N0.
N(o Ph/t sang n'2c Tu k% tB nh Ty Hn. N.i vua Hn V@ N3 (Q40-86)
qun nh Hn $i $nh Hung N $ l7y $'6c t'6ng Kim Nhn v bi3t rLng
ng'.i Hung N c thi $*t h'4ng th. Ph/t (t=c l& $*t h'4ng th. cng kh9i
73
$Au tB $). N.i vua Ai N3 n,m Nguyn th+ nguyn nin, l l1ch Ty n,m
th< 2, vua nh Hn sai TAn C)nh Hi3n sang s< r6 Nh=c Chi c h+c khPu
truy>n $'6c kinh nh Ph/t.
N3n $.i vua Minh N3 nh Nng Hn, c Ban Siu $i s< cc n'2c 9 Ty
V8c bi3t $'6c $(o Ph/t th1nh hnh 9 ph'4ng Ty. Vua bn sai Thi Am $i
sang Thin Trc l7y $'6c 42 ch'4ng kinh v r'2c thAy t,ng v> d(y $(o
Ph/t. B7y gi. nhn c con b(ch m $em kinh v>, cho nn nh vua m2i l/p
cha B(ch M $% th. Ph/t 9 $7t L(c D'4ng.
TB $ $(o Ph/t c< dAn dAn truy>n b ra kh;p n'2c Tu, nh'ng ch# c ng'.i
Kn N0 sang d(y $(o ph/t m thi, mi $3n $.i Tam Qu*c m2i c ng'.i
Tu $i lm thy T,ng. V> sau ng'.i Tu sang Kn N0 l7y kinh $em v>
gi)ng d(y c@ng nhi>u.
N.i vua An N3 nh Nng T7n (402) $7t Tr'.ng An c ng Php Hi%n $i
ch4i hLng 30 n'2c 9 x< Kn N0, qua $)o Tch Lan (Ceylan) rJi theo $'.ng
h)i $(o v> Tu, $em kinh nh Ph/t d1ch ra ch" Tu v lm sch Ph/t qu*c
k.
N3n $.i Nam B;c tri>u, vua Hi3u Minh nh Nguk sai t,ng l Hu& Sinh v
T*ng Vn sang Ty V8c l7y $'6c h4n Q70 b0 kinh $em v>. TB $ $(o Ph/t
r7t th1nh, kinh $i%n c $3n 450 b0, cha chi>n $'6c h4n 3 v(n, t,ng ni c
$3n 2 tri&u ng'.i.
N.i vua Thi Tng nh N'.ng (630), c ng Huy>n Trang (T=c g+i l
N'.ng T,ng hay N'.ng Tam T(ng) $i sang Kn N0 9 h4n Q0 n,m l7y $'6c
650 b0 kinh nh Ph/t. N3n $.i vua Cao Tng (672) ng NghDa TDnh l(i
sang Kn N0 l7y $'6c 400 b0 kinh nh Ph/t n"a.
TB $.i nh N'.ng tr9 $i, th 9 bn Tu $(o Ph/t cng ngy cng th1nh, m
ng'.i $i l7y kinh c@ng nhi>u.

S0 TI4N HO C1A NG%+I N%&C NAM
74
Khi nh"ng $(o Nho, $(o Lo, $(o Ph/t pht $(t 9 bn Tu, th $7t Giao
Chu ta cn thu0c v> n'2c Tu, cho nn ng'.i mnh c@ng theo nh"ng $(o
7y. V> sau n'2c mnh t8 ch- rJi, nh"ng $(o 7y l(i cng th1nh thm, nh' l
$(o Ph/t th th1nh vo $.i nh Ninh, nh Ti>n L v nh L, m $(o Nho
th th1nh tB $.i nh TrAn tr9 $i.
Phm phong t=c v chnh tr1 l do s8 h+c thu/t v tng gio m ra. M
ng'.i mnh $ theo h+c thu/t v tng gio c-a Tu th $i>u g ta c@ng noi
theo Tu h3t c). Nh'ng xt ra th $i>u g mnh c@ng thua km Tu, m t8
ng'.i mnh khng th7y c tm ki3m v by $:t ra $'6c ci g cho xu7t s;c,
g+i l c ci tinh thAn ring c-a ni gi*ng mnh, l t(i lm sao?
C l? m0t l t(i $1a th3 n'2c Nam ta, hai l t(i cch ,n 9 c-a ng'.i mnh.
Phm s8 ti3n ho c-a m0t x h0i c@ng nh' cng vi&c c-a m0t ng'.i lm,
ph)i c m0t ci g $ $un $Py mnh, n b;t ph)i c* s<c m ti3n ho th m2i
ti3n ho $'6c. S8 $un $Py 7y l s8 cAn dng v s8 $ua tranh.
N3u khng c cAn dng th khng c c* g;ng, khng c c* g;ng th khng
c ti3n ho. N3u khng c $ua tranh th khng c tm ki3m, khng tm
ki3m th khng ti giHi, s8 l t7t nhin l v/y.
Xem nh' n'2c Nam ta, th hai ci y3u $i%m 7y $>u km c). Ng'.i mnh 9
v> x< nJng n8c, cch ,n m:c gi)n d1, $4n s4, khng ph)i cAn lao lo nghD
c@ng $- s*ng, cho nn ai c@ng thch nhn l(c, qu hJ khHi ch3t th thi, ch<
khng mu*n lao tm lao l8c l;m.
Cn nh' s8 tranh $ua, ph)i c nhi>u ng'.i, nhi>u n'2c th m2i $ua tranh
$'6c. Nh'ng n'2c ta 9 pha $ng th c b%, 9 pha ty, pha nam, th nh"ng
ng'.i M'.ng, ng'.i Lo l nh"ng ng'.i v,n minh km mnh c), cn 9
pha B;c c n'2c Tu l h4n mnh, nh'ng Tu l(i to qu, s8 giao thng v2i
mnh th cch tr9 s4n xuyn, $'.ng s kh kh,n khng ti&n, ch# c quan t'
th#nh tho)ng $i l(i m thi, ch< dn trong n'2c khng m7y khi ra $3n ngoi
b. ci n'2c nh. Ng'.i m c) $.i khng $i $3n $u, m;t khng trng th7y
75
ci hay ci d9 c-a ng'.i, th ti3n ho lm sao $'6c? M s8 h+c c-a mnh ai
c@ng yn tr rLng ci g $ l Tu l hay, l t*t h4n c): tB s8 t' t'9ng cho
$3n cng vi&c lm, $i>u g mnh c@ng l7y Tu lm g'4ng. HI ai b;t ch'2c
$'6c Tu l giHi, khng b;t ch'2c $'6c l d9. Cch mnh sng m0 v,n
mnh c-a Tu nh' th3, cho nn khng ch1u so snh ci h4n ci km, khng
tm cch m pht minh nh"ng $i>u hay t*t ra, ch# $inh ninh rLng ng'.i ta
h4n mnh, mnh ch# b;t ch'2c ng'.i ta l $-.
N1a th3 n'2c mnh nh' th3, tnh ch7t v s8 h+c v7n c-a ng'.i mnh nh'
th3, th ci trnh $0 ti3n ho c-a mnh t7t l ph)i ch/m ch(p v vi&c g c@ng
ph)i thua km ng'.i ta l v/y
21
.


21
S8 ti3n ho c-a ng'.i Nam. Do h(n ch3 v> s! li&u v hon c)nh $7t n'2c $ang b1 Php $ h0 nn tc gi) c nh/n $1nh sai lAm.
N3u dn t0c Vi&t Nam khng c th<c t8 c'.ng sao cn tJn t(i v pht tri%n nh' ngy nay ? (BT)