1.

Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans

11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ENDSTRYEL ELK YAPILARIN SSMK DETAYLANDIRILMASI

Blent AKBA
1


1
Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Deprem ve Yap Mhendislii Anabilim Dal, 41400 Gebze - Kocaeli

Email: akbasb@gyte.edu.tr

ZET

Endstriyel elik yaplar ounlukla tayc sistemi merkezi aprazl elik ereveler (Mler) olan sistemler
ile ina edilirler. Mler, elik tayc sistemler arasnda tasarm en kolay tac sistemlerdir, tm hesaplar
elle ok kolay bir ekilde yaplabilmektedir. Mler yksek sneklie sahip olmalarna karn moment
ereveler ve dmerkez aprazl elik ereveler ile kyaslandnda dk sneklie, fazla balla ve enerji
datma kapasitesine sahiptirler. Tasarm deprem yer hareketleri srasnda aprazlarda grlen erken krlma ve
apraz birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk problemlerdendir. Tasarm deprem yer
hareketleri altnda Mlerde 3-5 aras tayc sistem snekliine ihtiya bulunmaktadr. Tayc sistemin
snek davranabilmesi iin apraz elemann ve apraz birleimlerinin mkemmel detaylandrlmas
gerekmektedir. apraz birleimlerinde krlma gevrek bir gme modudur ve kapasite tasarm ilkeleri uyarnca
birleim apraz elemandan aktarlabilecek en byk kuvvet gznne alnarak apraz birleimleri
tasarlanmaldr. apraz elemanlarda global burkulmayi engellemek iin narinlik oran ve lokal burkulmay
engellemek iin ise genilik/kalnlk (b/t) oranlar snrlandrlmaldr. Bu snrlandrmalar, ar burkulma
deformasyonundan dolay aprazlarda oluabilecek krlmay engelleyecektir. Guse levhasnn ularnn serbest
bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir. Bunun iin, guse levhas ve apraz ucu arasnda 2tlik bir
katlanma izgisi oluturulmaldr. V ve ters V eklindeki apraz dzenlerinde aprazl aklktaki kirilerin
tasarmnda basn yk etkisi altndaki apraz elemann burkulmasndan doacak dengelenmemi kuvvet
dikkate alnmaldr.

ANAHTAR KELMELER:Endstriyel elik yaplar, merkezi aprazl elik ereveler, lokal burkulma, apraz
birleimleri

1. GR

Endstriyel elik yaplar ounlukla tayc sistemi merkezi aprazl elik ereveler (Mler) olan sistemler
ile ina edilirler. Mler yksek sneklie sahip olmalarna karn moment ereveler ve dmerkez aprazl
elik ereveler ile kyaslandnda dk sneklie sahiptirler. Mlerin gemi depremlerdeki
performanslar iyi ve mkemmel olarak deerlendirilebilir. Mler sneklik dzeyi yksek, orta ve normal
olarak tasarlanp ina edilebilirler (ASCE/SEI 7-10, 2010). Mlerin en byk avantajlar rijitlik ve dayanm
artlarn minimum arlkla ok kolay bir ekilde salamalar ve tm tasarm hesaplarnn elle ok kolay bir
ekilde yaplabiliyor olmasdr (Akba vd. 2011). Mler tasarm iin gerekli rijitlik ve dayanm artlarn
kolaylkla salamalarna karlk iddetli deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen
tayc sistemler arasnda en tercih edilen tayc sistem olamamaktadr (Akba vd. 2011). Mlerin snrl
enerji datma kapasiteleri, dk fazla ballklar (redundancy), evrimsel yklemeler srasnda aprazlarda
grlen erken krlma ve apraz birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk
problemlerdendir.

Mevcut Deprem Ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) bina tr yaplarn sismik performanslar
iin gelitirilmi olup baz kk deiikliklerle endstri tr yaplar iin de kullanlmaktadr. Binalara benzer
1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

endstri yaplarnn farkl kullanm amalar vardr ve endstri standartlarna gre hazrlanm zel kurallara
gre tasarlanmalar gerekebilir.

Bu bildiride, endstri yaplarnda sk kullanlan Mlerin sismik davranlar ve detaylandrlmas
anlatlmtr. lk olarak, elik yaplarda tayc sistem sneklik ilikisi gzden geirilmi, binalar ve endstri
yaplar arasndaki benzerlikler ve farkllklara ksaca deinilmitir. Daha sonra sneklik dzeyi ysek
Mlerin sismik tasarm ve detaylandrlmas ilgili detayl bir deerlendirme yaplmtr. 2007 senesinde
yrrle giren Trk Deprem Ynetmelii (TDY, 2007) elik yaplarn tasarm konusunda yeni kavramlar
(kapasite tasarm ilkeleri vb.) ve detaylandrma koullar getirmitir. Bu kavramlarn doru bir ekilde
anlalmas ve uygulanmas gerekmektedir.


2. TAIYICI SSTEM DAYANIMI - SNEKLK LKS

Mlerin deprem yer hareketleri altndaki evrimsel davranndan nce elik bir elemann statik ykler
altndaki gerilme-birim deformasyon ilikisinin anlalmas gereklidir. elik bir elemana ekme deneyi
uygulanarak akma snr, akma birim deformasyonu ve kopma birim deformasyonu bulunabilir. Malzeme
sneklii, kopma ve akma birim deformasyonlarnn oran olarak tanmlanr (ekil 1).

ekil 1. elik elemann statik ykler altndaki davran ve malzeme sneklii (Shen, 2011)
elik bir kirite statik olarak artan eilme etkisi altnda kiri enkesitinde gerilme-birim deformasyon deiimi ve
idealize edilmi moment-erilik ilikisi ekil 2de gsterilmitir. Artan eilme etkisi altnda en d liflerden
balayarak tm enkesit boyunca akma gerilmesine eriilinceye kadar kiri yk tamaya devam edecektir.
Enkesit ortasndaki lifler akma dayanmlarna ulancaya kadar en d liflerdeki gerilmeler pekleme etkisiyle bir
miktar daha artacaktr. Bu da enkesitin limit moment tama kapasitesinde (M
u
) akma moment kapasitesine (M
y
)
gre yaklak %10-20 orannda bir arta neden olacaktr.
Deprem ykleri altnda tayc sistemdeki enerji datan elamanlarn (veya kritik blgelerin) sneklii,
plastikleen blgenin plastik dnme kapasitesinin elastik dnmeye oran olarak tanmlanr (ekil 3). Eleman
(veya kritik blge) sneklii ve enerji datma kapasitesi ne kadar byk olursa tayc sistem sneklii de o
kadar byk olacaktr. Tayc sistem sneklii ise tayc sistemin artan yatay kuvvetler altnda yapabilecei
en byk yer deitirmenin akma yer deitirmesine oran olarak tanmlanmaktadr (ekil 4). Tayc sistemin
yatay kuvvetler (deprem kuvvetleri) altnda yapabilecei en byk yer deitirme tayc sistemin kritik
elemanlarnn enerji datma kapasitelerine ve snekliklerine baldr. Mlerin bu anlamda moment ve d
merkez aprazl elik erevelere gre daha dk sneklie sahip olduklar bilinmektedir.
1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.gerilme birim deformasyon deiimi b.idealize edilmi moment-erilik ilikisi
ekil 2. Eilme etkisindeki elik bir kiriin enkesitinde dorusal olmayan davran (Shen, 2011)

a.kritik blgede dorusal ve dorusal olmayan davran b.kritik blgede moment-dnme ilikisi
ekil 3. Kritik blgede idealletirilmi dorusal olmayan davran ve moment-dnme ilikisi (Shen, 2011)

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans

11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

ekil 4. Binalarda idealletirilmi dorusal olmayan davran ve tayc sistem sneklii (Shen, 2011)
Depreme dayankl yap tasarm ve detaylandrmadaki ana kabulleri aadaki gibi sralayabiliriz:

1. Yap, byk tayc sistem davran katsaylar (R) iin tasarlandnda iyi bir deprem
performans iin elik moment erevelerde 4-6 aras, elik aprazl erevelerde ise 3-5 aras
tayc sistem snekliine ihtiya bulunmaktadr.
2. Tayc sistem sneklii kritik elemanlarn (veya blgelerin) snekliine baldr. Kritik
elemanlarn (veya blgelerin) yksek sneklik gstermesi ve byk miktarda enerji
databilmeleri ise mkemmel bir detaylandrma gerektirir.

elik tayc sistemlerdeki kritik elemanlar (veya blgeler) ANSI/AISC 341-05de (2005) Kapasitesi Korunmu
Blge (KKB) (protected zone) olarak tanmlanmlardr. KKBlerin deprem yer hareketi srasnda ortaya kacak
byk dorusal olmayan deformasyonlar karlamas gerektiinden deprem yer hareketi srasnda
kapasitelerinin korunmas gerekmektedir. Bu da KKBler iin ek koullar (saplama yaplmamas, delik
almamas, kesme ivisi kullanlmamas vb.) getirmektedir. KKBler moment erevelerde kiri ular,
Mlerde apraz elemann kendisi, dmerkez aprazl elik erevelerde ise ba kirii olarak
tanmlanmaktadr ANSI/AISC 341-05, 2005). KKBlerin sneklii ve enerji datma kapasiteleri, deprem yer
hareketi altnda beklenen evrimsel deformasyonlar benzetirecek deneyler ile belirlenebilir. ekil 5de yksek
enerji datma kapasitesine sahip kritik elemanlara (blgelere) ait rnekler verilmitir.

a.ok iyi (moment birleimi) b.iyi (apraz)

ekil 5. Yksek enerji datma kapasiteli evrimsel davran rnekleri (Shen, 2008)
1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

Deprem ynetmeliklerinde (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) deprem yklerinin azaltlmasnda kullanlan
tayc sistem davran katsays (R) aadaki zelikleri dikkate alr:
gerekli sneklik sunumu (kapasitesi),
dayanm fazlal,
snm,
benzer tayc sistemlerin gemi depremlerdeki performanslar,
fazla ballk (redundancy).

Yaplar gerekte tasarlandklar taban kesme kuvvetinden daha yksek dayanma sahiptirler. Bu fazla dayanm
deprem yer hareketi srasnda yapda oluacak sneklik istemini azaltr. rnein, elik bir erevenin tm
elemanlar tasarm deprem kuvveti altnda gerekli dayanma gre boyutlandrlm olsun (ekil 6da krmz
noktada veya altnda). Yap gerekte tasarm dayanmndan daha fazla yk tayabilir (KKBler sneklik
sunumunu (kapasitelerini) harcayana kadar) (ekil 7).



ekil 6. Tasarm dayanm (Shen, 2011)

ekil 7. Gerek dayanm ve dayanm fazlal

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans

11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

Yapnn sahip olduu bu fazla dayanmn nedenleri unlardr:

fazla ballk (redundancy) derecesi yksek olan sistemlerde KKBlerin srayla akmas,
malzemenin dayanm fazlal (gerek ve beklenen akma dayanm arasndaki fark),
evrimsel ykler altndaki pekleme etkisi,
tasarmda kullanlan malzeme katsaylar (kapasite azaltma katsays (LRFD) veya gvenlik katsays (ASD)),
byk eleman seimi.

Tac sistemin sahip olduu dayanm fazlaln belirlemek iin deprem ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010;
TDY, 2007) dayanm fazlal katsaysn kullanmaktadr (Not: TDYde (2007) dayanm fazlal katsays
olarak bytme katsays terimi kullanlmaktadr). Dayanm fazlal gerek dayanmn tasarm dayanmna
blnmesiyle elde edilir (ekil 8). Dayanm fazlal katsays tayc sistemin gerek dayanm fazlallnn bir
st snr olarak da dnlebilir. TDYde (2007) deprem yklerinin tamamnn Mlerle tand
durumlarda R katsaysn 5, ereveler ile birlikte tand durumlarda ise 6 olarak vermektedir. Dayanm
fazlal katsaylar ise Mler iin 2dir (TDY, 2007). Buna gre deprem yklerinin tamamnn Mlerle
tand durumlarda sneklik istemi olarak 2.5, ereveler ile birlkte tand durumlarda ise 3 olduu
anlalmaktadr.




ekil 8. Gerek dayanm ve sneklik sunumu

3. BNA TR YAPILAR VE ENDSTRYEL YAPILARIN KARILATIRILMASI

Deprem ynetmelikleri (ASCE/SEI 7-10, 2010; TDY, 2007) bina tr yaplarn sismik performanslar iin
gelitirilmi olup baz kk deiikliklerle endstri tr yaplar iin de kullanlabilir. Bina tr olmayan
yaplarn farkl kullanm amalar vardr. Bu tr yaplarn endstri standartlarna gre hazrlanm zel kurallara
gre tasarlanmalar gerekebilir. Bina terimi genel olarak insan yerleimi iin barnak olarak kullanlan yaplar
kapsamaktadr. Bu tanm yapnn fonksiyonu gz nne alnarak yaplmaktadr, fakat tanmda aadaki yapsal
zelliklerden bahsedilmemektedir (Shen, 2011):

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a. yatay yk tayc siteminin paras olan diyaframlar veya dier yatay elemanlar,
b. toplam sismik arln, gerek rijitliin, snmn belirlenmesinde nemli olan yapsal olmayan
elemanlar.

ASCE/SEI 7-10da (2010) binalara benzer ama bina tr olmayan, bina trnde tasarlanan ve ina edilen
yaplarn aadaki zelliklere sahip olmas gerektii belirtilmektedir:

- deprem yer hareketlerine maruz kaldnda binalara benzer ekilde davranmaldr,
- binalarda kullanlan ana tayc sistemlere benzer tayc sistemlere sahip olmaldr,
- yatay ykleri transfer etmek iin diyafram ya da benzeri elemanlara sahip olmaldr.

Binalar ve binalara benzer endstri tr yaplar arasndaki benzerlikler ve farkllklar ise aadaki gibi
sralanabilir:

a. Deprem yk tayc sistemleri benzerdir (ASCE/SEI 7-10da (2010) Tablo 12.2-1 ve 15.4-1)
b. Deprem yk tayc sistemlerde yatay ykleri transfer etmek iin her iki yap trnde de
diyaframlar veya benzeri elemanlar vardr.
c. Yapsal olmayan elemanlarda ciddi farkllklar vardr. Bina tr yaplardaki yapsal olmayan
elemanlar insan yerleimine hizmet eder, endstri tr yaplarda ise yapsal olmayan elemanlar
yapnn ilevselliine bal olarak farkl amalar iin kullanlr (bu elemanlarn yapnn snm,
rijitlii ve dayanm zerindeki etkileri nemlidir).
d. Binalara benzer endstri yaplarnda genellikle ktle dzensizlii vardr (bu durumda edeer
yatay yk yntemi kullanlamaz, mod birletirme ynteminin kullanlmas gerekecektir). Ayrca
bu tr yaplarda rijitlik dzensizlii de bulunmaktadr (ciddi burulma dzensizlikleri oluabilir).

Deprem davrann nemli lde etkileyen parametreler cinsinden bina ve bina tr olmayan endstri
yaplarnn ortak zellikleri aadaki gibidir:

a. Deprem tehlikesi (yer ve zemin koullarna baldr, yapdan yapya deiiklik gstermez),
b. Yapnn dinamik zellikleri: balang rijitlii ve snm,
c. Yapsal konfigrasyon: plan ve dey konfigrasyon,
d. Deprem yk tayc sistemi,
e. Yapsal ve yapsal olmayan elemanlar arasndaki etkileim.

Binalar ve binalara benzer endstri tr yaplar arasndaki benzerlikler deprem ynetmeliklerinin dorudan
uygulanmasna yol aar. Farkllklar ise tasarm admlar srasnda kendini gsterir. rnein, ASCE/SEI 7-10
(2010), endstri yaplarnn doal titreim periyodunun yaklak yntem yerine daha gereki bir yntem ile
bulunmasn gerektirmektedir.


4. MERKEZ APRAZLI ELK EREVELERN (Mlerin) DAVRANII VE DAVRANIIN
DETAYLANDIRMADAK ETKLER

4.1 Mlerin Sismik Davranlar
Mler binalara benzer endstri yaplar iin en etkili deprem yk tayc sistemi olarak kullanlmaktadr
(zellikle 1994 Northridge depreminden sonra). Mlerin gemi depremlerdeki performanslar iyi ve
1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

mkemmel olarak deerlendirilebilir. Mler sneklik dzeyi yksek, orta ve normal olarak tasarlanp ina
edilebilirler (ASCE/SEI 7-10, 2010). Mlerin en byk avantajlar rijitlik ve dayanm artlarn minimum
arlkla ok kolay bir ekilde salamalar ve tm tasarm hesaplarnn elle ok kolay bir ekilde yaplabiliyor
olmasdr. Mler tasarm iin gerekli rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla salamalarna karlk iddetli
deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen tayc sistemler arasnda en tercih edilen
tayc sistem olamamaktadr (Akba vd. 2011). Mlerin snrl enerji datma kapasiteleri, dk fazla
ballklar (redundancy), evrimsel yklemeler srasnda aprazlarda grlen erken krlma ve apraz
birleimlerinde gevrek krlmalar Mler ile ilgili en byk problemlerdendir. Mler deprem yk
tayc sistemi olarak deiik dzenlerde kullanlmaktadr (ekil 9).
Mler moment erevelere nazaran olduka rijit olduklarndan (eer iyi detaylandrlmazlarsa gevrek de
davranabilirler), deprem ynetmeliklerinde (ANSI/AISC 341-10, 2005; TDY, 2007) zaman iinde getirilen
deiiklikler daha ok apraz dayanmn ve rijitliini arttrmak zerine olmutur. Bu da esas olarak dorusal
olmayan istemi minimize etmek iin daha byk tasarm ykleri kullanlarak gerekletirilmitir (en byk yk
etkisinin hesaplanmas gibi). Mler daha nce bahsedildii gibi rijitlik ve dayanm artlarn kolaylkla
salamalarna karlk iddetli deprem yer hareketleri altnda dorusal olmayan davran beklenen tayc
sistemler arasnda en tercih edilen tayc sistem olamamaktadr. Son yllarda, sneklik ve yksek enerji datma
kapasitesi iin gerekli artlar da ynetmeliklere eklenmitir. iddetli deprem yer hareketleri srasnda
Mlerdeki apraz elemanlar evrimsel ekme ve basn etkisinde (burkularak) byk dorusal olmayan
deformasyonlara maruz kalmaktadrlar. apraz elemann burkulma ve burkulma sonras dayanm, eer uygun
tasarlanmazsa, ekme dayanmndan nemli lde dk olacaktr (ekil 10a). Bu da Mnin enerji datma
kapasitesini ve snekliini nemli lde azaltmaktadr (ekil 10b).


a.X apraz b.ters V apraz c.V apraz
ekil 9. Deprem blgelerinde en sk kullanlan apraz dzenleri


apraz elemann evrimsel davran iki tasarm parametresinden nemli lde etkilenmektedir:

a. global burkulmay nlemek iin narinlik oran,
b. lokal burkulmay nlemek iin genilik/kalnlk (b/t) oran.


1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

a.basn ubuu (Engelhardt, 2007) b.tek katl M (Wakabayashi vd., 1974)
ekil 10. elik apraz elemann ve Mnin evrimsel davran

Plastik mafsal global burkulmadan sonra aprazn orta noktasnda ve guse levhasnn yaknnda oluur. Eer
lokal burkulma nlenmise bu plastik mafsal noktalarnda plastik dnmeler neticesinde nemli miktarda enerji
datlacaktr. Tipik bir Mde aprazlar ok byk olmayan %0.3-0.5lik greli kat telemesi oranna
eriildiinde burkulurlar. iddetli deprem yer hareketleri srasnda aprazlardaki burkulma sonras eksenel
deformasyonlar akma deformasyonunun 10-20 katna kabilir (Shen, 2011). Bu derece byk evrimsel
deformasyonlar aprazlarn erken krlma olmadan karlayabilmesi iin uygun bir ekilde detaylandrlmas
gereklidir.Mlerde en sk gzlenen gevrek hasar modlar olarak;

a. ar burkulma deformasyonundan dolay aprazlarda oluan krlma (ekil 11a),
b. apraz birleimlerinde krlma (ekil 11b)

saylabilir. Burkulma deformasyonu arzu edilmesine karlk evrimsel ykler altnda krlma istenilmemektedir.
Buradaki detaylandrma koulu eer dorusal olmayan davran bekleniyorsa sismik olarak kompakt kesit
kullanlmas artdr. Birleimlerde krlma, birleimlerin, dorusal olmayan tasarmda birleimlere gelebilecek
en byk kuvvete gre tasarlanmasyla engellenebilir.


4.2. Sneklik Dzeyi Yksek Mlerdeki Limit Durumlar

Sneklik dzeyi yksek Mlerin yksek dorusal olmayan deformasyon sunumu salamalar
beklenmektedir, nk dorusal davrann gerektirdiinden daha dk dayanma gre tasarlanmaktadrlar
(3n katlar mertebesinde). Bu ciddi dorusal olmayan deformasyonlar sadece aprazlarda burkulmadan dolay
oluabilir; bu da birleimlerde, kolonlarda ve kirilerde byk bir dayanm istemi oluturur. ekil 12ada Uriz
(2005) tarafndan iki katl ters V eklindeki bir Mye ait deney dzenei grlmektedir. kinci kat hizasnda
uygulanan yer deitirme gemii ekil 12bde verilmitir. erevenin ilk katndaki aprazlarda, taban
levhalarna balanan birinci kat kolonlarnda ve birinci kat hizasndaki kiri-kolon birleimlerinde byk
hasarlar olumutur. Gzlenen hasarlar akma, lokal burkulna, lokal yrtlma, aprazda krlma, kolonda lokal
burkulma ve birleimde krlmadr (Uriz, 2005). Alt kat aprazlarnda global burkulmay takip eden lokal
burkulmayla beraber (ekil 13) aprazlarn eksenel kuvvet tama kapasiteleri azalmtr. Tm hasarn alt katta
olumas sebebiyle yumuak kat olumu ve ilk nce aprazlarda sonra da birinci kat kiri-kolon birleimlerinde
krlmalar gzlenmitir (Uriz, 2005).

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

10

a.dzlem d burkulma ve aprazda krlma (Engelhardt, 2007) b. birleimde krlma (Shen, 2011)
ekil 11. aprazlarda dzlem d burkulma ve birleimde krlma (Kobe Depremi 1995)






a.deney dzenei b.yk gemii
ekil 12. ki katl M iin deney dzenei ve yk gemii (Uriz, 2005)

Bu deney sonularna dayanarak yaplabilecek baz gzlemler aadaki gibi sralanabilir (Shen, 2011):
a. Deney erevesi sneklik dzeyi yksek M hkmlerine (narinlik oran, b/t oran, birleim,
kolon ve kiri hakkndaki) uygun olarak boyutlandrlmtr.
b. Dorusal olmayan davrann balangcnda beklenildii gibi apraz eleman burkulmutur.
c. Dikdrtgen kutu kesitlerde prematre krlma gzlenmitir.
d. lk kat kolonlarnda ciddi gerilme artlar olumutur.
e. Kiriler dorusal davranmtr.
f. Bu deney erevesi iin R=6 ve = 2 olduu sylenebilir.

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

11

Mlerin byk fazla ballk (redundancy) derecesine olduklarn sylemek zordur. Bu sistemlerde enerji
datma mekanizmas burkulma sonras mekanizmaya baldr. R=6, snekliin 3 olmas anlamna gelmektedir.
Sneklik dzeyi daha da dk olan CBFlerin sismik davranlar ok da iyi anlalabilmi deildir. Bu
gereklik deprem ynetmeliklerinde de yanstlmtr. Sneklik dzeyi daha dk olan Mler snrl
yksekliklerde kullanlmaktadr ve olduka kat detaylandrma artlar verilmektedir (Akba, 2011).




a.aprazda global burkulma b. aprazda lokal burkulma


c.aprazda krlma
ekil 13. aprazlarda oluan hasarlar (Uriz, 2005)


1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

12

5. SNEKLK DZEY YKSEK MLERN TASARIMI VE SSMK DETAYLANDIRILMASI

Gemi depremler ve laboratuar deneylerinden Mlerin snrl sneklii sahip olduklar ve baz gevrek
gme modlarnn (apraz elemann veya birleim elemannn krlmas gibi) bulunduu anlalmaktadr. Eer
apraz elemanlar yeteri kadar kompakt deillerse nemli lokal burkulmalar olacaktr, bu da lokal burkulmann
olduu noktalarda eilme birim deformasyonlarnn artmasna ve snekliin azalmasna yol aacaktr. Sneklik
dzeyi yksek Mlerin tasarm depremine maruz kaldnda aprazn burkulmas ve apraz elemanda
plastik mafsal oluumuyla birlikte byk dorusal olmayan deformasyonlar karlamas beklenmektedir.
Tasarmda aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

a. Btn birleimler mafsalldr (ekil 14).
b. Sadece aprazl aklktaki aprazlar, kiriler ve kolonlar deprem yk (yatay yk) alrlar.
c. apraz eleman ile kiri ve kolon elemanlar arasndaki birleim apraz elemandan daha gl
yaplmaldr.
d. aprazn evrimsel davrannn narinlik oran (KL/r)
max
) ve b/t oran snrlanarak stabil olmas
salanmaldr.

apraz elemann narinlii aadaki bant ile snrlandrlr (ANSI/AISC 341-05, 2005; TDY, 2007):


4.0
E
s
KL r
F
y
= (1)

Denklem 1de K,efektif burkulma boyu katsays; L, apraz elemann boyu; r, burkulmadan sonraki eilme
eksenine gre apraz elemann atalet yarap; E
s
, elastisite modl ve F
y
, eliin akma dayanmdr.
Rijitletirilmi ve rijitletirilmemi apraz enkesit elemanlar iin b/t oranlar (ekil 15) gerekli kompaktlk
artlarn salamaldr. Sneklik dzeyi yksek Mler iin bu oranlar Tablo 1de verilmitir.

ekil 14. Mler iin yapsal model (Akba, 2011)

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

13

ekil 15. apraz enkesit elemanlar iin b/t oranlarnn tanm (ANSI/AISC 341-05, 2005)


Tablo 1. apraz elemanlar iin snr b/t oranlar
ElemanTanm ANSI/AISC34105(2005) TDY(2007)
IKesitler
0.30
E
s
F
y

0.30
E
s
F
y

DikdrtgenKutuKesitler
0.64
E
s
F
y

0.70
E
s
F
y

DaireselKesitler 0.044E
s
/F
y
0.05E
s
/F
y

iddetli depremlerde Mlerde gzlenen gmelerin ou birleimlerde meydana gelmitir. Benzer ekilde
laboratuar deneyleri de ynetmeliklere gre tasarlanan Mlerde birleimlerde gme olutuunu ortaya
koymutur. Tipik tasarm uygulamasnda birleimler sadece eksenel yklere gre tasarlanmasna karlk iyi bir
burkulma sonras davran birleim tasarmnda ek dmerkezliklerin de gz nne alnmas gerekliliini ortaya
koymutur. Yani birleim tasarm birleimin karlamas gereken en byk yke gre yaplmaldr. Eer apraz
elemann evrimsel burkulma sonras davrannn etkisi gz nne alnrsa iyi bir birleim performans
beklenmelidir. Guse levhasnn dzleminde oluacak apraz burkulmas iin u birleimler aprazda oluacak en
byk eksenel kuvvet ve eilme momentine gre tasarlanmaldr. Birleimin rijitliini temsil edecek uygun bir
efektif burkulma boyu katsaysnn (K) kullanlmas gerektii unutulmamaldr. Guse levhasna dik dzlemde
oluacak apraz burkulmasnda eleman ucundaki dnmelerden dolay guse levhasnn zayf ekseninde eilme
oluacaktr. Bunun sonucunda da apraz ortasndaki plastik mafsallara ek olarak esnek u koullar oluacaktr.
yi bir davran elde etmek iin guse levhasnn ularnn serbest bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir.
Bu nedenle, apraz ucu ve guse levhas katlanma izgisi arasndaki mesafe yeteri kadar uzun ayn zamanda da
guse levhasnn apraz elemandan nce burkulmasn nlemek iin yeteri derecede ksa olmaldr (2t kural)
(ekil 16) (ANSI/AISC 341-05, 2005). 2t kuralna uygun ve uygun olmayan apraz-guse levhas birleimlerine
rnekler ekil 17de verilmitir.

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

14

ekil 16. apraz-guse levhas arasndaki 2t koulu (ANSI/AISC 341-05, 2005)

a.uygun b.uygun deil
ekil 17. Katlanma izgisi kuralna (2t) uygun ve uygun olmayan apraz birleimleri (Engelhardt, 2007)

Kapasite tasarm ilkesi gerei birleim kendisine balanan apraz elemandan daha gl yaplmaldr (kiri-
kolon birleimleri de dahil). Birleim iin gerekli dayanm aadakilerden kk olan olmaldr:

a. apraza elemann nominal eksenel ekme dayanm (R
y
F
y
A
g
).
b. analizlerden elde edilen apraz tarafndan birleime aktarlacak en byk kuvvet.

apraz elemanlarn ve birleimlerinin tasarm ekme dayanm efektif net kesitteki ekme krlmas ve blok
kesme krlmas dayanmna gre hesaplanmaldr ve en az yukarda (a) maddesinde belirtilen apraz elemann
gerekli dayanmna eit olmaldr.

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans

11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

15

V ve Ters V eklindeki apraz Dzenleri in Ek Koullar

V ve ters V eklindeki apraz dzenleri iin ynetmeliklerde ek koullar getirilmitir (ANSI/AISC 341-05, 2005;
TDY, 2007). Bu tr apraz dzenleri deprem kuvvetleri ve dey yk alrlar (ekil 18). Bu durum aprazlarla
kesilen kirilerde ters bir etki yaratabilir. Kiri tasarm aadaki artlar salamaldr:

a. Kiri, kolonlar arasnda sreli olmaldr.
b. Kiri, dey ve hareketli yk kombinasyonlarndan oluacak etkileri aprazlarn yok saylmas
durumunda da gvenle tayacak ekilde tasarlanmaldr.
c. Kiri dengelenmemi kuvvet (F
e
) ve uygun yk kombinasyonu dikkate alnarak tasarlanacaktr
(ekil 19).
d. Kiriin st ve alt balklar aprazlarla kesitii noktada 2% F
y
A
f
'lik yatay kuvveti tayacak ekilde
tasarlanacaktr (A
f
=kiri balk alan).
e. stisna: (b) ve (c) maddelerinin at kat ve tek katl binalarda uygulanmasna gerek yoktur.

ekil 18. Ters V eklindeki apraz dzeninde deprem ve dey yk etkisi (Resim: Engelhardt, 2007)

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans

11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

16

a.ters V eklinde apraz dzeni

b. V eklinde apraz dzeni

ekil 19. V ve ters V eklindeki apraz dzenleri iin dengelenmemi kuvvet ve uygun yk kombinasyonlar (Akba, 2011)
1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

17

6. SONULAR VE DEERLENDRME

Endstri tr yaplarda sklkla kullanlan Mler yksek rijitlie sahip olmalarnn yannda dk sneklie
ve fazla balla (redundancy) sahiptirler. Bu sebeple, deprem ynetmeliklerinde istenilen rijitlik ve dayanm
artlarn kolaylkla salamalarna karlk snrl enerji datma kapasiteleri ve aprazlarda deprem yer hareketi
srasnda oluan erken krlma ve apraz birleimlerindeki gevrek krlmalar mkemmel detaylandrma
gerektirmektedir. Bu bildiride, Mlerin sismik davranlar ve detaylandrlmas sunulmutur. Mlerin
deprem yer hareketleri srasnda istenilen snek davran gsterebilmesi ve yksek enerji databilmeleri iin
uyulmas gereken balca kurallar ve deerlendirmeler aadaki gibi zetlenebilir:

1. Tasarm deprem yer hareketleri altnda Mlerde 3-5 aras tayc sistem snekliine ihtiya
bulunmaktadr. Mlerde dayanm fazlal katsays 2 civarndadr.
2. Tayc sistemin snek davranabilmesi iin apraz elemann ve apraz birleimlerinin
mkemmel detaylandrlmas gerekmektedir. apraz birleimlerinde krlma gevrek bir gme
modudur ve kapasite tasarm ilkeleri uyarnca birleim apraz elemandan aktarlabilecek en
byk kuvvet gz nne alnarak apraz birleimleri tasarlanmaldr.
3. apraz elemanlarda global burkulmay engellemek iin narinlik oran ve lokal burkulmay
engellemek iin ise genilik/kalnlk (b/t) oranlar snrlandrlmaldr. Bu snrlandrmalar, ar
burkulma deformasyonundan dolay aprazlarda oluabilecek krlmay engelleyecektir.
4. Guse levhasnn ularnn serbest bir ekilde plastik dnmesine izin verilmelidir. Bunun iin,
guse levhas ve apraz ucu arasnda 2tlik bir katlanma izgisi oluturulmaldr.
5. V ve ters V eklindeki apraz dzenlerinde aprazl aklktaki kirilerin tasarmnda basn
yk etkisi altndaki apraz elemann burkulmasndan doacak dengelenmemi kuvvet dikkate
alnmaldr.


KAYNAKLAR

Akba, B. (2011). Advanced Steel Structures I, Ders Notlar, Gebze Yksek Teknoloji Enstits.

Akba, B., Sutchiewcharn, N., Wen, R., Shen, J. (2011). Comparitive Study of Special and Ordinary Braced
Frames, The Structural Design of Tall and Special Buildings (hakem deerlendirmesinde).

ASCE/SEI 7-10 (2010). Minimum Design Load for Building and Other Structures, American Society of Civil
Engineers.

ANSI/AISC 341-05 (2005). Seismic Provisions for Structural Steel Buildings, American Institute of Steel
Construction.

ANSI/AISC 360-10 (2005). Specification for Structural Steel Buildings, American Institute of Steel
Construction.

Engelhardt, M.D. (2007). Design of Seismic-Resistant Building Structures: Concentrically Braced Frames,
University of Texas at Austin, V1.

1. Trkiye Deprem Mhendislii ve Sismoloji Konferans
11-14 Ekim 2011 ODT ANKARA

18

Shen, J. (2008). Seismic Detailing of Industrial Structures, Seminar for Fellow Structural Engineering at
Minnesota.

Shen, J. (2011). Seismic Design of Steel Buildings Using AISC Seismic Provisions, Class Notes, CAE 525,
Illinois Institute of Technology.

Uriz, P. (2005). Towards Earthquake Resistant Design of Concentrically Braced Steel Structures, Doctoral
Dissertation, University of California at Berkeley.

Wakabayashi, M., Matsui, C., Minami, K., Mitani, I. (1974). Inelastic Behavior of Full-Scale Steel Frames with
and without Bracings, Bulletin of Disaster Prevention Research Institute, 24:1, 1-23.