A..

Trkiyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -127-

TRKLERE ZG KAYNAKLARDA

Dr. Nusrettin YILMAZ
ZET
tarihi ve gnmz disiplinlerinin en temel
biri konu
gzler felsefeye evrilir. Burada da, kendi kendisiyle,
dnyayla ve grnmeyen alemle bir btn olarak ele
alan nemlidir.
Trk de btncl bir ele
nk Trkler, bir g eden bir ulustur,
insan da niversaldir. Gerekten de hala
Trklerin, iin olabilecek, derin bir insani
durumlara iyi niyet gibi stn Bu
biiminde ifadesini bulan Alp tipi, maddecilikle gzleri
zellikleriyle dikkat eker.
bu kltrel erken bir dnemde
Trk dokrnanlan olan ve Destanlara
kalarak, tarihinin temel problem biri olan insan
konusu zerine

Gnmz insan din, kltr ve medeniyet
nemli hedeflerinden biri de bir ve iinde
bu bir ihtiya olarak gndeme gre,
kendisi iin bir sonuca belirlenebilir. nk insan, btn
iinde sahibi olan tek ve bu kendi iinde
(nsiyet eden) bir iin ins (insan)
o ki, insan olarak sahip ile, kendini
yorumlama biimi bir kopukluk bir ifadeyle, insan
kendi kendini bilme daha tam bu henz
..
insan olarak ilkelerine iin
sosyal da bir Neredeyse hemen her
dnemde bir kltr ve medeniyetin yok sayarak bir politika
grlmektedir. Bu ynde bir yzndendir ki bir diyalog da
ana kadar ki, tarihi boyunca, kendini bil
zl ilkeye srekli yeni getirilme Bugn
Atatrk niversitesi Erzincan Fakltesi Blm yesi
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -128-
de yine kendini bilmesi ve nemli bir ilke olmaya devam etmektedir.
diyalog, nemli bir sylem, oka arzulanan bir durum ve bir yolu
olarak takdim edilmekte, hatta bu her
ve hemen her kltr/toplum
ierinde, tarihsel da
dikkate alarak bu noktada, kendi iinde ve
ncelik verilmesi uygun Trklere zg ilk kaynaklardaki insan
nedeni budur. Orada insan, kendi iinde ve
daha ilk bir btn olarak insan tek ynl
terk edilerek insan yeniden bir sentezle ele
Trk toplumunun ve dnemlerinde bu
kadar yetkin bir insan ok uzun bir ve bir
tarihsel deneyim sonucu Gerekten de Trkler, kkl
eker. Tarihin en eski topluluklardan biri olan Trkler, zengin kltrleri ile
belirli bir ve medeniyetin byk bir millettir. Dnya kltrlerinin
tarihte iki kez birbirleriyle blgelerde ticaret
ellerinde ve srekli g eden bir
topluluk iin, kltrlerle temas etme ve bylece erken bir dnemde
ve diyalog yakalama Tarihsel srete,
zaman zamanda anda gl devletler, Trklerin, "insanlar
btn yeteneklerini bir toplum iinde tarih
en nemli
Tarih boyunca ve btn kendi kendini ynnde
bir Bu konuda eskilerden gnmze hazine byk bir
miras kendini onun bir
sonucudur. nk insan, bilmek isteyen bir

her konuda
gibi kendi kendini konusunda da srekli bir merak ve istek iinde

Bu merak ve ynndeki bir ifadesi olarak da

kendi kendisini incelemesi gayet ve makul bir istektir. Bylelikle,
kendi kendini ynnde devreye girmesiyle birlikte
bu sre5, bir yandan az veya ok ama her insanda mutlaka var olan bu
merak ve istekle oarak bir yandan da, hemen her ya da
dnemin kendine zg yeniden yorumlama
birlikte, insan giderek artan bir gnmze kadar
yine insan gre istek ve bugn iin de
koruyor demektir.
i GKBERK, Macit, Kant Herder'in Tarih 1997, s.128- 129.
2 CARREL, Alexis, Denen Mehul, (ev. Refik zdek), 1983, s. 23.
3 Metafizik I, (ev. Hilmi Ziya lken), 1935, s. 25.
4 AYGEN, Nermin, Kltr Tarihi DTCFD., S. 4, Ankara,
Haziran, 1946, LV/429.
5 Ernst, stne Bir Deneme, (ev. Necla Arat), 1980, s. 15.
A..Trkiyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -129-

kendini bilmesi, tarihin daha ilk devirlerden itibaren nemli bir ilke
olarak herkesin kendisi iin bir ders ve bu yzden her
kendine bilmesi

boyunca, insan din, kltr ve
medeniyet evrelerince kendini bilme bu zl ilke, genel kabul

7

Bu genel kabule gre kendini bilme ilke, kendisini

evreleyen btn meseleleri temellendirilip merkezi bir
grevi yapmaktaduS. nk, daha ilk her birimizin kendi
kanaati, "insan"
Onu yorumluyorsak kendimize de ona
benzer bir noktadadu
9
Tek bir insan, insan soyunun simgesi, insan trnn
belirgin bir O, hem kendisi hem de herkestir; kendi zellikleri olan bir
bireydir ve bu anlamda tektir, bir yandan da insan soyunun edici btn
zelliklerini kendinde iin
kendimizi demektir.
Buna gre, insan ve kanaatler kendi
ve kanaatlerine kendi
kendisi ve kanaati de btn ve
Yani insan, kendine gre iinde
durumlara da bir bimektedir! i. O halde, uygun olan da, yine
kendinden kendisinin ne soma,
ve sebebini ynelmesidirIl. Nitekim, tarihinde, insan
her felsefi ve bilimsel iin bir her bilgi,
ahlak, metafizik, tarih vb. hususlarla ilgili ve bu temel zerine
kurmaya

6 Michel, Denemeler, (ev. Sabahattin 1995, s. 7.

7 Tasavvurun Boyutlan, (ev. Ender Grol), 1982, s. 169;
YILMAZ, Nusrettin, Eski Trk ve Destanlan Tarihi Olarak
Doktora Tezi), Kayseri, 1998, s. 3.
8 Hasan, Deseartes'in Tann ve
Doktora Tezi), Ankara, 1982, s. 1-2.
9 GKALP, Ziya, Telakkisi", Makaleler VII, (Haz. M. Abdlhaluk ay), Ankara,
1982, s. 67.
LO FROM, Erich, Erdem ve Mutluluk, (ev., Ayda Yrkan), istanbul, 1993, s. 57.
ii Hasan,"insan-Din EiFD., S,I, Kayseri, 1983, s. i i
NADiR, Albert Nasri, inde Sina, Beyrut, 1986, s. i i ve 39.
13 Takiyettin, Kant ve Seheler'de insan Problemi, istanbul, 1969, s. 9.
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -130-
taraftan, tarihiyle ilgili bilgilerimizin byk bir daha
ok zamanlarla, bin bir medeniyetle

Medeniyetle bilgilere kendini da sre olarak ok

ge nk insan, birok fiziksel
evresine ve her nce iin srdrmek
de ncelikle dnyaya
Nitekim, ncelikle dnyaya yneltilrnesiyledir ki, simya, kimyadan
nce ona insanlar, yksek dzeyde bir astroloji bilgisine
sahip dnemlerde kendi fizyolojilerinden neredeyse haberleri bile


Bir madde uzun sre manevi
madde basit son derece
kompleks ve paralanmaz bir btn insana daha kolay

Bu gerekelere olarak, kendi kendisiyle ilgili bilgilerinin henz

daha tam ve yeterli dzeyde sylemek olduka zordur. Nitekim,
zerine kafa yorulan meseleler da da, insan yine
kendisiyle ilgili ve ileri ok bir problem
olarak Bugn insan bilgilerde bir belirsizlik
ve verilerin iin bir engel


Daha ilk beri biyolojik ve akli niteliklere sahip,
ruhu

tek bir insandan sz ve bilimlerin
gittike konunun her geen gn biraz daha bir srece
gzlenmektedir
20

Bu srete bir eten de, ve

yorumlama ile mevcut gre her uygulanabilecek
zmler retme zellikle de gnmz dnya tarihinin
ve yeni bocalamakta, iinde
tarihi dnemin kendi dahi

Srekli gsteren yeniden ncelikle

kendisine ve kanaatleri yeniden ve tekrar tekrar gzden geirmesini
gerekli Grnen o ki, her mesele veya
14 TOYNBEE, Amold, Tarih Bilinci I, (ev. Jane Caplan), 1978, s. i O;
GARAUDY, Roger, Medeniyet (ev. Cemal
1995, s. 9.
15
CASSIRER, a.g.e., s. 15; CARREL, a.g.e., s. 27.
16 ROTHACKER, Erich, Tarihselcilik Sorunun, (ev. zlem), 1990, s.
79; , a.g.e., s. 195; CARREL, a.g.e., s. 27-30; Cemil Meri, JurnaI, (Haz. Mahmut Ali
Meri), 1992,11173.
17 CARREL, a.g.e., s. 27-30.
18 SCHELER, Max, Kosmos'taki Yeri, (ev. Tomris 1988,
s. i 2; stne, s. 30-3 i ; ZLEM, Kltr Bilimleri ve Kltr
Felsefesi, 1996, s. \30.
19 TOYNBEE, Amold, Medeniyet (ev. Ufuk Uyan), i 99 i, s. 222;
20 SCHELER, a.g.e., s. 12; CARREL, a.g.e., s. 19-23.
21 C. Wright, Toplumbilimsel (ev. nsal Oskay), Ankara, 1979, s. 8.
A..Trkiyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -131-
gelip yine her kendinde toplayan insan zerinde
Yani mesele, insan meselesidir.
Bu sadece zellikleriyle ve
insan ne anlama bilinecek incelemek nem
kazanrnakta
22
, onu gibi ve kendi iinde yakalamak gerekmektedir. nk
ama, onun bir sahip
onun evrendeki yeri ve teki olan
bilinmesidir.
Bu insan konu de, gzler felsefeye
evrilmektedir. nk, btn olarak sadece felsefe,
onun ne evrendeki yeri, ve olan
gibi

inceleyen
disiplinlerin insan verilerini de dikkate alarak, felsefe de kendinde
ifadesini bulan konu etmek, onu en yol
olarak grnmektedir. Zaten da, insan bilim ve felsefe
temellendirrnekte ve bu her iki beden ve ruhtan (maddi ve
manevi kuvvetlerden) meydana gelen bir btn
bir

Buna gre, btncl bir onun

iinde ve olan birlikte imkan veren
tercih edilmelidir. nk insan ve
gre gstermektedir. Bunlardan bir da, ya beden ve
ruh olarak ikiye blmek ya da onun zelliklerinden birini
suretiyle Halbuki, kendi iinde
anlamaya onu ruh ve bedenin hareketle
gerek anlamda
tarihi bir genellerne kendini
ne dair temel sz Bunlardan
ilki, (beden) madde olarak gren ikincisi ruh olarak kabul eden
ve ncs de beden ve ruhtan meydana gelen bir btn olarak
kabul eden ruh olarak gren onun grnmeyen
ne lde onu bir madde ve beden olarak gren
de, ma'kul yoluyla olan o derece
hatta Buna bir btn halinde ele
onun kendisiyle, dnyayla ve grnmeyen bir
22 Robin George, Tarih (ev. Diner),
1990, s. 29.
23 s. 21.
24 LKEN, Hilmi Ziya, "Bugnn Trk S. 4, Mart 1954,
1/246.
25 HARTMANN, Nicolai, "Almanyada Yeni Ontologi", (ev. Nutku), Felsefe Arkivi,
S. i 6, 1968, s. 6.
26 LKEN, Hilmi Ziya, i 98 i, s. i 99; a.g.e., s. i.
Trklere zg Kaynaklarda "insan" Temelleri -132-
imkan Buna gre, insan, ruh ve bedenden
bir btndr. Ruh ynyle grnmeyen aleme uzanabilmekte, bedene olan
ve ile de dnyayla ilgi kurabilmektedir
27

2-DOGU VE BATIiZGiSiNDE TARZI

Mekan ve yn ve lkemizin
eskiden beri ilgilendiren bir sosyal problemin olarak


Bugn de ve diye ikiye bir
gerektir ve iinde zaman diliminde ncelikle Avrupa ve
medeniyeti ile geleneki bir sergileyen
medeniyeti

Avrupa ve onu bir ifadedir. da Asya

ve onun kuzeyini boydan boya
kaplayan bir Her nce Asya'ya ait kltrleri, hassasiyetleri
ve medeniyeti (Avrupa) din ve kltr
gibi grnrken Asya veya medeniyetinin bu birlikten mahrum
gzlenmektedir
30

Bu bilgiler biz de Heredot (m..484 - 420) dan beri

gibi
3'
meseleyi ve ele zelliklerle
bu iki medeniyetin, gerekelerle de olsa, bugn, kendi kendini
bilmesinin, sosyal rolnde sylenebilir. Bu, bir
ilk olarak tekrar geri dnmesidir.
nk, gidildike (m. rv.y.y) yorumlama ve onun
bir birlik gze arpmakta, orada insan evrenin bir
zeti (btn) olarak kabul edilmektedir.
bilimle bilgelik arala ama zerinde
amazlara insan da etki ki,
da, bilimin, stnde bir eylem
inananlar Ne var ki, bilim sayesinde meydana gelen medeniyet ve teknolojik
ilerlemeler, bilimin bu duygusundan uzak adeta

Byme, ve belki de medeniyetinin kaba yznden,

medeniyetin en yksek gayesi insan olacak iken, bu ama
insan, aresizlik ve moral

27 a.g.e., s. 1-2.
28 LKEN. Hilmi Ziya, Millet ve Tarih Istanbul, 1948, s.1 I.
2') GUENON, Rene, Modern Bunahnu, (ev. Nebi 1991, s.32.
.\0 SAFA, Peyami, Trk 1993, s. 131-132.
'i GRENARD, Fernard, stnlOgO ve (ev. Hamdi
istanbul,1941,s.5.
. ADIYAR, Adnan, Bilim ve Din (ilim ve Din), 1980, s. 2 i
.1\ CARREL, a.g.e., s. 373-374.
.14 KEZER Trk ve Kltr stne Denemeler, Ankara, 1986, s. 58.
A..Trldyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -133-
bu belirlemeleri, dile getirmektedir.
Onlara gre, ve bu insanlar bir iindedir.
ve tarihinden kaynaklanan bir ve
kendi kendisi iin problematik bir nitelik

en byk
gc olan bilgiyi elinde bulunduran biiminde, ikilikten
egemendir. bu ve sonun
da insan dnyaya hi ... " deme

Halbuki,
medeniyet dairesinde yer alan kkl biimlerinin konuyu ele alma
olmakla birlikte
3
? bu yana pek fazla
insana yeryznn en gzyle
Ne var ki, bir dizi farklar bir Yunan ya da
mucizesinden sz edilmekte
38
, insana bu kltrlerden hareketle
bir her
anda ve faaliyet gstermesi mmkn

hibir
medeniyetin her stn da beklenemez. Buna gre,
btn el etmesi nk, her iki
medeniyet dairesinde de, bir eksik hisseden
gn olmayan hibir
insan sz konusu ve biimlerinin
olumlu bir da
her iki medeniyet bir taviz ya da birinin
iin
geri dnmesi; bir ve dnyayla kadar grnmeyen
alemle de kabul etmesi, da mevcut koruyarak, ve
itirazlarla bulunmakla beraber, etkisi hala srmekte olan
40
,
medeniyet ve teknolojisine iin gstermesi
bir yolu olarak denenebilir. ki, her iki medeniyet
da her nce olmak, her kltr evresi ve biimine ve
objektif gerekecektir. Bylelikle, bir kltr ve yok
gibi, hangi veya idealine daha ok hizmet
ya da da ortaya
35 FROM, a.g.e., s. 59 vd; SCHELER, a.g.e., s. 12; a.g.e., s. 253; CARREL, a.g.e.,
s. 9; RER, stne, s. 30-31; ZLEM, Kltr Bilimleri, s. 130.
36 Orhan, Tarihi, 1999, s. 279-281 ;Goethe der ki, (ev.
Grsel Ayta), Ankara, 1986, s. 20-22.
37 da konuya insan daha ok rejim
veya demir perde lkeleri diye ifade edilen Bkz.
SOROKiN, Pitirim, Bir Toplum Felsefeleri, (ev. Mete Tunay),
Ankara, 1972, s. i 7; es-SADR, M. (ev.
Utku), 1989, s. 12.
38 TOGAN, A. Zeki Velidi, Tarihte Usul, 1985, (nsz), XI vd.
39 GUENON Rene, ve (ev. Fahrettin Arslan), 199 i, s. 9.
40 SUNER, Saffet, Tarihteki Evrimi, 1967, s. 4 i O.
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -134-
3-TRKLERE ZG

Trk ve kltr ve medeniyet
evrelerini bir sentezleyebilen dikkat eker. Btn
dzene koyan bir hayat yolu felsefe olarak seen Trkler,
zeka, derin bir ve insani durumlara iyi niyetli olmak
gibi zellikleriyle iin olabilecek bir ok erdeme sahiptir
41
.
Trk insana yeryznn en stn olarak bakmakta, onu,
kendi kendisiyle, dnya ve grnmeyen alemle ve bir
temele Olgun bir kamil insan olma yolunun herkese
bu biiminde, uygun olarak kendi
kendisini ve srecine
Bylece, il ve tre
42
ierisinde gerek bir insan profili
izilmektedir43.
Erdemli toplumsal n gren
Trk bu ve bozulmalara korumak ve btn
hizmetine sunabilmek il ve tre iinde sistematize ederek
nk bu il ve tre, Trk milletinin kendi ve
uygun, toplumsal kurumlar haline stte gk kmeyip, altta yer
srece bozulmayacak bir

ve tredir
46
. O, gkler
ile yerin da evrensel bir sahiptir.
Mesela; ilk bir gkten ve ondan,
Gn, Ay ve hanlar de yani yerin
derinliklerinden ve ondan da Gk, ve Deniz hanlar dnyaya

Bylece soy ve glerini gk ile yerin byk olmakta,

41 HOTHAM, David, Trkler,( ev. M. Ali Kayabal), 1973, s. 268.
42 Tre, genel an lamda, topluma grc yasa vc aktre yerine geebilen, ama gerekte yasa
olmayan olarak RNEK, Sedat Veyis, Budunbilim
Terimleri Ankara, 1973, s. 63.
41 Ebu Nasr, Kitab'I-Milleti, (Arapa Muhsin Mehdi), (Beyrut (91),
(ev., Hasan Trelerin i Yz Ya da Millet zerine, Kayseri, 1997, s. 8 vd.
44 TANYU, Hikmct, "Trk Trcsi zerine Ycni Bir AiFD., Ankara, 1978,
XX11// H)
45 iI vcya cl, "il, vilayct" [Divan Lgati't-Trk, 175]; mcmlckct, devlet,
hkmdar", [Ahmet Eski Uygur Trkesi istanbul, 1983, s. 61];
"il, halk lkc dcvlct", [Talat, Orhan Ankara, 1988, s.138J; "il, dcvlct,
kabilc", [A. Von, Gabain Eski Trkenin Grameri, (cv. Mehmet Ankara,
1995, s.274]; Bilgi iin bkz., ARSAL, Sadri Maksudi, Trk Tarihi ve Hukuk, istanbul.
1947, s. 263-267; KAFESOGLU, ibrahim, Trk Milli Kltr, istanbuL, 199.1. s. 22l1-
2Z1
46 I, D, 23; GEL, Rahacddin, Trk Kltrnn istanbul,
1988, s. 473-474.
47 ORKUN, Hseyin Trk Efsaneleri, 1943, s. 21-22; ERGiN, Muharrem.
istanbul, 19R8, s. 15-16.
A..Trldyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -135-
Trklerin evrenin intibak ettirilmektedir
48
. hibir
mitolojisinde bu kadar zl ve realist bir
rastlamak mmkn gibi, millet ve devlet da byle
bir tablo ile temsil grlmemektedir.
Temel hareket olarak gkler ile yer stn bir
olarak Trk bu sayede, dnyayla
olan ok dzeyli ve bir
nk, gerek gkler ve orada bulunan ay vb. gezegenler olsun,
gerekse yer ve orada bulunan orman, su vb. olsun, btn bu unsurlar bir
bir olarak

Bylelikle
naturist bir karakter gzlenen Trk dnyayla olan
kutsal bir iin belli bir dzeyi

Nitekim, evrenin olarak dnya ve
gnnn gelen NevruzdaSO bu kendini
gstermektedir. Nevruz canlanmakta, Nevruzda, adeta
yenilenmekte ve Bu yzden Trkler, kendi kltr ve
sisteminin bir rn olarak, ok ynl cevap verecek bir
ve ok eski devirlerden itibaren Nevruzu bir
bayram ve iinde

insanla dengenin evre

gz nne bu biiminin ne denli nemli
ortaya nk, insan iin hibir
kutsal Sorumluluktan uzak bir deyim yerinde ise
adeta tepe tepe harap edilmektedir.
Yeryzne ve atfeden biimi, insanla
bir n grmekte, kendisiyle hissetmesini
istemektedir. Bu, insan onuruna ok daha dzeyli bir ve insan bu
bilinle daha bakabilmektedir. Bu bir
beng (lmsz, ebedi) diye
yani, yenilenmeyen statik simgelemekte; gz solan
ve bahar gelince tekrar yeniden yapraklanan ise, dinamik simgeleyen bir
ge olarak yerini Bylelikle insan, uzun
48 GEL, Bahaeddin, Trklerde Devlet Ankara, 1982, s. i; Trk Mitolojisi,
Ankara, 1989,1/140.
49 GNGR, Harun, "Trklerde Kutsal Mekan TDTD., S. 43, Temmuz
1990, s.40.
so Mircea, Kutsal ve (ev. Mehmet Ali Ankara, 1991, s. 58.
TRKDOGAN, Orhan, "Eski Bir Kltr Kodu Olarak Nevruz", TDA.,S. 100,
1996, s. 33.
S2 AY, Abdulhaluk M, Trk Ergenekon Nevruz, Ankara, 1993, s. 237.
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -136-
zamanda de

Trk temelinde, btn gk ve yeryznn

birbirine fakat zamanda birbirini tamamlayan iki evrensel
ilkeden bir sistem

odak (merkezi) bir noktaya
gk ile yer olan insanda, her iki
ilkeden (gk ile yer) de bir pay ve insan her iki tarafa bir
Bu biiminde insan, ve alemle ve kendi
kendini ye bir olarak Trk
temel biri olan "kut", bu ve bir
bir belgelemektedir.
devlet, baht, talih, saadetSS", "mutluluk, devlet, saadet, derece,
ruh, unsur
S6
", "ruh, manevi kuvvet, cesaret, ikbal, siyasi egemenlik gc, devlet
ynetimi g ve yetkisi,

"saadet, rahmet, azamet, ruhSS", "talih
59
" "asalet,
izzet, hakimiyete liyakat ve ehliyet, karizma, ilahi ltuf' vb. kelime ve
anlamlarla "kut"

ok ve zengin
felsefi bir Kut;"l-Gerek en olgun dzeyine
iyi ve gzel ise en son (ilke) sebeptir. 2- Kut,
en olgun seviyeye ta kendisidir. 3-Kut, gerek en olgun
dzeyine halidir. 4-Kut, btn byle bilmektir,
bilgeliktir. Gerek uyumlu evren, erdemli toplum, erdemli insan; kut
btn kapsar ve kutun btn buraya
Kut, her nce, bir ve her kime
ederse o her iki dnyada da kut bulur, yani, mesut, mutlu olur
62
. Bylelikle,
zenerek ve ruh kut da verir, bu iyi hayatta
53 AVCIOGLU, Trklerin Tarihi I, i 989, s :158.
54 Emel, Trk Kozmolojisi Devir zerine 1979, s. i;
LKEN, Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi I, 1933, s. 37.
55 a.g.e., IV/388.
56 ARAT, Rahmeti, Kutadgu Bilig III, 1979, s. 293.
57 KAFESOGLU, "Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri", TED.,
1970, s. 26.
58 a.g.e., s. 284.
59 Masao, "Ch'i-min Bir in Mektubun slubu
zerine", Rahmeti Arat Ankara, 1966, s.367
60 bilgi iin bkz., KYEL, Mbahat Trker, "Kut, Farabi ve Sina'daki el-Akl el-
fa'al Bir mi?", Sina Bininci
Ankara, 1984, s. 489-590.
61 KYEL, Mbahat Trker, "Trklerde Adalet Ontolojik Bir Temeli Var
X.TTK., (Ankara, 22-26 Eyll, 1986), Ankara, 1991, I1I1738; KYEL, "Felsfe
s. 12.
62 Yusuf Has, Kutadgu Bilig, (ev. Rahmeti Arat), Ankara, 1991, b: 109 (s.
19), 1267 (s. 101); Sait, Kutadgu Bilig'de Kut ve Tre, Ankara, 1990, s. 52.
A..Trkiyat Enstits Dergisi, 15, Erzurum 1004 -137-


yapmak, buyruk ve vermek, lg, kut
ve bilig vermek, yaratmak hep iradesindedir
M

Tanndan kut gelir. O, yeryzndeki

temsilcisidir, ve "devletli" (kut sahibi) iin
gibidir, gkseldir, gkte lnce uar,
alan Hakan, onu
idaresindekilere budununu ok sever, onu
da gibi, onun en gelen grevi, derleyip toparlamak,
il tutmak, devlet kurmak ve iin gece gndz le yite

.
Kuvvet g66 can ve da ieren kut sadece
ve btn da bulunabilir. bazen bir Kam' da bazen de
bir demirdedir. Bazen bir suda srdrr bazen de bir ortaya
Bylelikle o, zaman zaman da kendisini bereket ve bolluk olarak gsterir. O, ancak
pis, kt, ve kara ve

Bu yzden insan, kt, pis, kara
ve uzak kutlu bir hayat srmeyi
taraftan, kut her yerde ve herkese olmakla birlikte, o srekli ve
Onun zamanda, uma, kama, gme, ve dnek olma
gibi zellikleri de eksilebilir ya da byyp klebilir
68
. Buna gre,
esas olan, onu elde etmek veya sahip olmak devam ve
Mesela, olan Hakan, grevini
yerine getirmez ise, kut ondan gider ya da geri

Hatta bilgisiz de devlet ve kut gelebilir fakat bu onda kalmaz

ve gerekte kut, ve bilgili daha ok

Bu yzden kut sahibi
olmak kadar ona uygun ve iinde bulunmak da gerekmektedir. Bu
ise ancak, erdem ve bilgi yoluyla olmakta bilgelik, alplik ve erdemlilik,
63 GEL, Mitoloji, 11482.
64 KYEL, Mbahat Trker, "Bilge Bir 'Filozof-Arhont'mudur", XI.TTK, (Ankara
5-9 Eyll), Ankara, 1994, I1I457-458; YILDIRIM, Dursun, "Kktrk
Trk KUltUr (Muharrem Ergin'e
XXVIIIII-2, Ankara, 1992, s. 295.
6S YaZltlar, I, G, i, 9; YaZltlar, Il, D, 22; Laszlo, Tarihte Trkik, Ankara,
1993, s 98; ROUX, Jean Paul, Trklerin ve Eski Dini, (ev. Aykut
1994, s. 91; a.g.m., s. 365; KYEL, "Kut, Farabi ve.. ", s.
527-528; KAYDU, Ekrem, "Trklerde Kutsal Prof. Dr. M. Tayyib Oki
(AiiF)., Ankara, 1978, s. 98-99; DONUK, Abdulkadir, "Trk Devletinde
Hakimiyet TED., 1979-1980, S. IO-I I, 1981, s. 49
66 Han, Terakime,(Haz. Zuhal lmez), Ankara, 1996,
s.413.
67 KYEL, "Kut, Farabi ve.. ", s. 505 vd.
68 a.g.e., b: 662, s. 58, b: 670, s. 59; Kyel, "Kut, Farabi ve.. ", s. 542;
a.g.e., s. 53.
69 KYEL, "Kut, Farabi ve.. ", s. 532.
70 a.g.e., b: 1707, 1709, 1710, 171 1,1712, s. 131.
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -138-
kut sahibi onu ve en temel olarak
grnmektedir
71
.
idealine hizmet eden, insana hibir unsurunu ihmal etmeyen
Trk biiminin ortaya insan, karakter olarak nk
Trk, esas itibariyle, kendine gvenen, aktif, kahraman bir temsil
eder. Eski Trk bu tiplerne, mensup kavmi yceltmek iin gece
gndz alp tipiyle sembolize edilirn.
Eski ve yeni bir ok Trk lehesinde "kahraman, cesur,
zorlu
73
" "alp" kelimesi, bazen ismi, bir ve
unvan, bazen de bir kabile iinde askeri bir asalet olarak


ve destanlarda kurt ile alp75 zamanda
ideal insan tipini temsil eder. i
Alplik, zaman ve gebe Trk
bir

Trklerin Asya
ok eski dnemlerden beri geirdikleri etin ve mcadeleci hayat
ve cengaverlik ananelerinin Trk
olduka etkili bylelikle, uzun boyunca Trkler bu alplik


Bu olarak insan tipinden,
kaynaklar vgyle sz eder ve Trklerin bu insan tipiyle
karakterli olarak ve yle

71 nceki, s. 89.; KYEL, "Filozof-Arhont", 11l46

72 KAPLAN, Mehmet, "Kltr ve Kltr Meydana Getiren Unsurlar", TOrk KOltr ve
Medeniyeti I, Ankara, 1976, s. 7 I.
73 a.g.e., IV/21; CAFEROGLU, a.g.e., s. 8.
74 KPRL, M. Fuat, "alp" mad, 1993,11379.
75 I, D, i 2; Sleyman, "Kurddan Efsanesinin Tarihi
Dair", TDA., S. 65, Nisan 1995, s. 92.
76 TRKDAGAN, Orhan, "Trk Sistemi zerine Bir Deneme", TOrk Yurdu
(Trk zel S. 44, Ankara, Nisan, i 99 i, XI,/27.
77 KPRL, a.g.m., IV/382.
78 "Trk, ancak gerekenden korkar, mit edilmeyecek mit beslemez.
Bir elde etmeye onu kesin mitsizlik Daha elde
etmedike her ikisini elde etmesi mmkn ise hi birini feda etmez.
bir hibir iyi bilmez, iyi hususun yapar.
Her bizzat kendisi grr ve ii de gibidir. Hibir netice bir
Uyku ile vcudunu dinlendirmese uyumaz, bununla beraber, uykusu
uyuklamaz. memleketlerinde
peygamberler ve filozoflar da fikirleri kalplerinden gese,
arpsa idi, sana felsefesini ve inlilerin
unuttururlardl. Bkz., el-CAHIZ, Ebu Osman Arnr b. Bahr, Hilafet Ordusunun
ve Trkler'in Faziletleri, ev. Ramazan Ankara, 1988, s. 75;
bkz., Hami, Garb Menbalanna Gre Eski TOrk Seciye
ve i 96i.
A..Trkiyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -139-
Trk alp tipi, genel anlamda bu kendine ahlak
prensibi yapan, ilke edinen kimse olarak

Trk
topluluk ve devletlerinde alp ve alplik bir erdem olarak grlmektedir.
Trkler ordu ve askerlik bu zerine kurmakta, devletin devanu
ve bu

Cesaret, yksek askerlik
mahareti, stn devlet adanu olma gibi yksek alp tiplemesiyle temsil
edilmektedir
8'
. ki, alp bir makinesi ve
bir ruha sahip olan bilge Gktrk byk Trk
sz " Alp Bilge birlikte
bu bir ifadesidir
82
.
Nitekim en gelen biri de "bilge"dir
83
ve Trk
byk birlikte, toplumda temayz
edebilmek iin bilge


yani yoktur fakat hizmet, tecrbe ve bilgelik
zellikleri insana

ifadesi btn
temsil eder olmakla birlikte
86
, ya da ile
yalnguk Yalnguk insana iin verilen bir ad 01up87, daha ok
yani btn insanlara ynelik olarak

Yalnguk ok, fakat
[insan, adam, kimse, halk, zevce ve ya da
"insanca, bilgece hareket eden", olan, yalnguklara
olan kimsedir
89
.
SONU
Trk tarih ve kltr yoluyla, Trk
kendi arzusu ve bir
Bu Trklere ait zihni aba ve faaliyetlerin, en eski devirden
itibaren ortaya ncesi ve Trk bir btn ve birlik
halinde gerekmektedir. Toplumumuzda hakim olmaya
nne gemek neler
ve bilinmesine ihtiya
Trklere ait tr ne olursa olsun, onlar, rast gele bir kelime ve
ibaret ncelikle, duyan, bilen,
79 KAFESOGLU, a.g.e., s. 333.
80 GEL, Devlet, s..245-246.
81 CHE, Salim, Melikleri, Doktora Tezi), 1986, s. 4i 7.
82 GEL, Devlet, s. 245-246.
83 DONUK, Abdulkadir, Eski Trk Devletlerinde nvan ve Terimler,
1988, s. 8.
84 a.g.e., b: 1958, s.149; a.g.e., s. i
85 a.g.e., b: 201, s. 26; GEL, Devlet, s. 11.
86 i , D, i; i , K, i
87 a.g.e., b: 197, s. 25.
88 a.g.e., IV1736.
89 a.g.e., IV/335; a.g.e., b: 866-869, s. 73; GEL, Devlet.., s. i
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -140-
eken, seven... vb. bedeni ve ruhuyla bir btn bir insan, bir toplum, bir
kltr ve medeniyet
Trklere zg kaynaklarda tip her ne kadar zel anlamda
sadece Trk da olsa, onda ok bir demokratik ruh hakimdir ve onun
temsil btn iin ngrlen temel hak ve hrriyet/er yani
insani
AB8RACT
One of the most fundemental research fields of today's disciplins and
thought is hurnan beings. Philosophy is the most common point of view to
identify hurnan being. Three philosophical approaches are important as sub-
views; human's relationship with himself, outside-world and metaphisics.
Turkish thought encounters hurnan as a whole, because Turkish people
migrates from one civilisation to another. Thus their hurnan perception is a
universalone. Actually Turkish has valuable virtues such as deeper
smoother reaction to hurnan error, which might be desirable by Westem
Culture. Alpian type described above needs attention to contribute to westem
civilization.
This study focuses on hurnan as one of fundemental problems of
thought history in the light of legends, appopes and rnajor documents of
earlier Turkish Thought.
A..Trkiyat Enstits Den!:isi, 25, Erzurum 2004 -141-
KAYNAKA
ADIVAR, Adnan, Bilim ve Din ve Din), 980.
Albert Nasri Sina, Beyrut, 1986.
ARAT, Rahmeti, Kutadgu Bilig III, 1979.
Metafizik I, (ev. Hilmi Ziya lken), 1935.
ARSAL, Sadri Maksudi, Trk Tarihi ve Hukuk, 1947.
AVCIOGLU, Trklerin Tarihi I, 1989.
Sait, Kutadgu Bilig'de Kut ve Tre, Ankara,I 990.
CAFEROGLU, Ahmet, Eski Uygur Trkesi 1983.
CAHIZ, Ebu Osman Amr b. Bahr, Hilafet Ordusunun ve Trkler'in
Faziletleri,( ev. Ramazan Ankara, 1988.
CARREL, Alexis Denen Mehul, (ev. Refik zdek), 1983.
Emst stne Bir Deneme, (ev. Nec1a Arat), 1080.
Robin George, Tarih (ev. Diner),
1990.
CHE, Salim, Melikleri, Doktora Tezi), 1986, s.
417.
AY, Abdulhaluk M. Trk Ergenekon Nevruz, Ankara, 1993.
Hami, Garb Gre Eski Trk Seciye ve
1961.
DONUK, Abdulkadir, "Trk Devletinde Hakimiyet Tarih Enstits
Dergisi, 1979-1980, S. 10- ll, 1981, s. 49 vd.
__---,--,-,-_' Eski Trk Devletlerinde nvan ve Terimler,
1988.
Han, Terakime, (Trkmenlerin Haz.
Zuhal lmez, Ankara, 1996, s. 413.
Mircea Kutsal ve (ev. Mehmet Ali Ankara, 1991.
Sleyman, "Kurddan Efsanesinin Tarihi Dair",
TDA., S. 65, Nisan 1995, s. 92.
Muharrem, 1988.
Emel, Trk Kozmolojisi Devir zerine 1979.
___--=-:-_' nceki Trk Kltr Tarihi ve
1978.
Trklere zg Kaynaklarda Grsnn Temelleri -142-
Ebu Nasr, Kitab'l-Milleti, (Arapa Muhsin Mehdi), (Beyrnt 1991),
ev. Hasan Trelerin Yz Ya da Millet zerine, Kayseri, 1997.
FROM, Erich, Erdem ve Mutluluk, (ev., Ayda Yrkan), 1993.
A. Von, Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Ankara, 1995.
GARAUDY, Roger, Medeniyet (ev. Cemal
1995.
GKALP, Ziya, Telakkisi", Makaleler VII, (Haz. M. Abd1ha1uk ay),
Ankara, 1982, s. 67.
GKBERK, Macit, Kant Herder'in Tarih 1997.
Goethe der ki, (ev. Grsel Ayta), Ankara, 1986.
GRENARD, Fernard ve (ev. Hamdi
1941.
GUENON, Rene, ve (ev. Fahrettin Arslan), 1991.
_____, Modern (ev. Nebi Istanbul, 1991.
GNGR, Harun, "Trklerde Kutsal Mekan TDTD., S. 43,
1990, s.40.
Yusuf Has, Kutadgu Bilig, (ev. Rahmeti Arat), Ankara, 1991.
Orhan, Tarihi, 1999.
HARTMANN, Nico1ai, "Almanyada Yeni Ontologi", (ev. Nutku), Felsefe
Arkivi, S. 16, 1968, s. 6.
HOTHAM, David, Trkler, (ev. M. Ali Kayabal), 1973.
KAFESOGLU, "Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri", Tarih
Enstits Dergisi, 1970, s. 26.
, Trk Milli Kltr, 1993.
-----
KAPLAN, Mehmet, "Kltr ve Kltr Meydana Getiren Unsurlar", Trk Kltr ve
Medeniyeti I, Ankara, 1976, s. 71.
Mahmud, Divan Lgati't-Trk (I-IV), (Ter, Besim Atalay), Ankara,
1992.
KAYDU, Ekrem, "Trklerde Kutsal Prof. Dr. M. Tayyib Oki
Ankara, 1978, s. 98-99.
KEZER, Trk ve Kltr stne Denemeler, Ankara, 1986.
KPRL, M. Fuat, "alp" mad, tA., 1993,1/379.
KYEL, Mbahat Trker, "Bilge Bir 'Filozof-Arhont' mudur", XLTTK,
(Ankara 5-9 Eyll), Ankara, 1994,11/457-458.
A..Trldyat Enstits Dergisi, 25, Erzurum 2004 -143-
, "Kut, Farabi ve Sina'daki eI-Akl el-fa' al Bir Temel
-----
mi?", Sina Bininci Ankara,
1984, s. 489-590.
_____, "Trklerde Adalet Ontolojik Bir Temeli Var
X.TTK., (Ankara, 22-26 Eyll, 1986), Ankara, 1991, III/738.
Takiyettin, Kant ve Scheler'de Problemi, 1969.
Cemil, Jumal, ( Haz. Mahmut Ali Meri), 1992.
C. Wright, Toplumbilimsel ev. nsal Oskay), Ankara, 1979.
Michel de, Denemeler, (ev. Sabahattin 1995.
Masao, "Ch'i-min Bir in Mektubun
slubu zerine", Rahmeti Arat Ankara, 1966, s.367.
Aygen, Kltr Tarihi DTCFD., S. 4, Ankara,
1946, IV/429.
ORKUN, Hseyin Trk Efsaneleri, 1943.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltrnn 1988.
_____, Trk Mitolojisi I, Ankara, 1989.
_____, Trklerde Devlet Ankara, 1982.
RNEK, Sedat Veyis, Budunbilim Terimleri Ankara, 1973.
ZLEM, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, 1986.
RASONYI, Laszlo, Tarihte Trklk, Ankara, 1993.
ROTHACKER, Erich,Tarihse1cilik Sorunun, (ev. zlem), 1990.
ROUX, Jean Paul, Trklerin ve Eski Dini, (ev. Aykut
1994.
SADR, M. (ev. Utku), 1989.
SAFA, Peyami, Trk 1993.
SCHELER, Max, Kosmos'taki Yeri, (ev. Tomris
1988.
Annemarie Tasavvufun (ev. Ender Grol), 1982.
Pitirim, Bir Toplum Felsefeleri, (ev. Mete Tunay),
Ankara, 1972.
SUNER, Saffet, Tarihteki Evrimi, 1967.
Hasan, Descartes'in ve
Doktora Tezi), Ankara, 1982.
Trklere zg Kaynaklarda Temelleri -144-
_____, S,l, Kayseri, 1983, s. 111.
TANYU, Hikmet, "Trk Tresi zerine Yeni Bir Ankara,
1978, XXIII/WL.
Talat Orhon Ankara, 1988.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Tarihte Usul, 1985.
TOYNBEE, Amold, Medeniyet (ev. Ufuk Uyan), 1991.
_____, Tarih Bilinci, I-II, (ev. Jane Caplan), 1978.
TRKDOGAN, Orhan "Trk Sistemi zerine Bir Deneme", Trk Yurdu
(Trk zel S. 44, Ankara, Nisan, 1991, XI,!27.
, "Eski Bir Kltr Kodu Olarak Nevruz", TDA., S. 100,
-----
1996, s. 33.
LKEN, Hilmi Ziya Trk Tefekkr Tarihi I, 1933
_____, "Bugnn Trk S. 4, Mart 1954,
1/246.
_____, i 98 i.
, Millet ve Tarih Suuru, Istanbul, 1948.
YILDIRIM, Dursun, "Kktrk Trk Kltr
(Muharrem Ergin'e XXVIII/l -2, Ankara, 1992,
s.295.
YILMAZ, Nusrettin, Eski Trk ve Tarihi Olarak
Doktora Tezi), Kayseri, 1998.