1

OBRADA LIMA SAVIJANJEM

Savijanje spada u najee operacije OMD. esto se kombinuje sa prosecanjem, izvlaenjem i
sl. Savijanje se moe obavljati na vie naina:
- pomou specijalnog alata na univerzalnim mainama,
- na specijalnim mainama za savijanje i profilisanje,
- na mainama za savijanje sa valjcima.
Pri savijanju u alatima najei oblici su tzv. U, V i Z savijanja, prema sl.1. Pri ovakvom
savijanju, karakteristinom za serijsku proizvodnju, obrada se vri na jednom ili vie alata,
specijalno uraenim za izvoenje ovih operacija. Alati su po konstrukciji slini alatima za
prosecanje i probijanje imaju gornju i donju plou (kuite alata), stubno voenje (iskljuivo), ep
za vezu sa mainom i sl. Osnovna razlika je u izvrnim elementima alata - ovde su to savijau
(pritiskiva, oblika) i matrici (kalup) za savijanje.





Sl.1. Primeri elementarnih savijanja u alatu


2
Primeri krunih savijanja su dati na sl.2. Ova savijanja se vre na specijanim mainama i bie
detaljnije obraena u taki 4 i 5.


Sl.2. Primeri krunog savijanja
1. Analiza jednougaonog savijanja
Proces savijanja karakteriu elastino - plastine deformacije. Ove deformacije, odnosno
odgovarajui naponi, imaju razliit karakter sa svake strane lima koji se savija. Sloj materijala sa
strane pritiskivaa (unutranja strana) izloen je pritisku, a sa spoljne strane zatezanju. Izmeu ova
dva sloja nalazi se neutralni sloj ija se duina u odnosu na prvobitnu ne menja usled savijanja
neutralna osa).Opta ema savijanja sa odgovarajuim oznakama pokazana je na sl.3.

Sl.3. Naponsko deformacioni odnosi pri jednougaonom savijanju
(vai za iroke trake: ( )s b 5 3 > )
3

- ugao savijanja
- ugao savijene zone

180 = +


Sl.4. Karakteristini uglovi pri savijanju
1.1. Poloaj neutralnog sloja
Kako je napomenuto, neutralni sloj predstavljaju ona zamiljena metalna vlakna ija se duina
pri savijanju ne menja. Ovo je tzv. neutralna geometrijska osa, koja se ne razlikuje znaajno od
neutralne naponske ose, kod koje je napon u tangencijlnom pravcu ( )
1
jednak 0.
Poznavanje poloaja neutralne geometrijske ose je vano zbog odreivanja poetnih dimenzija
komada pre savijanja, kao i nekih dopunskih elemenata savijanja.
Pre savijanja, neutralna osa se poklapa sa geometrijskom osom; pri obradi se pomera ka centru
savijanja, posebno pri savijanju oko malih radijusa
u
r .
Kod savijanja sa velikim poluprenikom savijanja,
n
r se odreuje kao srednji radijus po debljini
(za 10
s
r
u
)
2
s
r r
u n
+ =
Za limove male debljine zanemaruje se pomeranje neutralne ose:
2
s
r r
u n
+ =
U optem sluaju, poluprenik
n
r se odreuje preko koeficijenata pomeranja neutralnog sloja:
xs r r xs r r
u n u n
+ = =
Vrednosti x su date tabelarno, kao

=
s
r
f x
u
, najee za ugao savijanja

90 = , ali se te
vrednosti mogu priblino koristiti i za druge uglove .
Npr. za s r r x
s
r
u n
u
5 , 0 5 , 0 ; 10 + = = =
s r r x
s
r
u n
u
3 , 0 3 , 0 ; 1 , 0 + = = =

4
1.2. Odreivanje dimenzija poetnog komada - razvijene duine
Poetna duina komada jednaka je zbiru duine neutralne geometrijske ose u zoni savijanja i
duina pravih - nesavijenih delova van zone savijanja.







n
l l l L + + =
2 1

( ) ( ) xs r xs r l
u u n
+ = + =

017 , 0
180

U literaturi su za karakteristine
oblike savijanja navedeni
izrazi za izraunavanja duine L.

Sl.5. Izraunavanje razvijene duine

Za savijanje sa potpunim dodirivanjem krakova priblino se odreuje L prema
izrazu:
s l l L 43 , 0
2 1
+ =

Sl.6. Savijanje previjanjem


5
1.3. Minimalni doputeni unutranji poluprenik savijanja
U veini sluajeva vri se savijanje delova sa malim poluprenicima krivine, ime se,
pored ostalog podie i njihova krutost. Da bi se izbeglo razaranje u spoljanjoj zoni,
potrebno je znati najmanje vrednosti radijusa
u
r , sa kojim se sme raditi. Ova vrednost
zavisi od mehanikih svojstava materijala, ugla savijanja, poloaja pravca savijanja u
odnosu na pravac valjanja materijala, stanja povrina alata i materijala.
Vrednosti
min u
r se daju u obliku:
cs r
u
=
min

pri emu se koeficijent c daje u tabelama u zavisnosti od napred nabrojanih faktora
(vrednosti za faktor c se navode u tabeli 1, str.prilogu).
Npr. za .0360, u arenom stanju i savijanju popreno u odnosu na pravac valjanja:
s r
u
1 , 0
min
=
1.4. Elastino ispravljanje savijenih delova (povratnost)
U ukupnu deformaciju koja se ostvaruje savijanjem ukljuena je, pored plastine, i
elastina deformacija (posebno u okolini neutralnog sloja). Po oslobaanju savijenog dela
iz alata ove elastine deformacije dobrim delom nestaju, usled ega se poveava ugao
savijanja, kao i poluprenik savijanja, sl.7.




To znai da se alat
mora uraditi sa uglom
manjim, kao i sa manjim
p
r , da bi posle elastinog
vraanja komad imao
zahtevane dimenzije.


Sl.7. Ispravljanje pri savijanju
Povratnost = moe se odrediti analitikim ili eksperimentalno. Kod
savijanja sa kalibrisanjem povratnost je manja.
Veliina zavisi od svojstava materijala i odnosa
s
r
u
.
6
Postoje praktine preporuke za osreivanje .
- za .0260: 61 , 0 43 , 0
s
r
u

- za .0545: 62 , 1 79 , 0
s
r
u

Za odnos 10 >
s
r
u
potrebno je korigovati
p
r , npr. po izrazu:
Es
R
r
r
p
u
p
3
1
1
+
=
p
R - granica teenja; E - modul elastinosti
a ugao povratnosti:
( )

= 1 180
p
u
r
r


1.5. Najvei poluprenik savijanja
Ukoliko se u gornji izraz za uvrsti 2 =
p
u
r
r
doi e do potpunog ispravljanja
( ) = = 180 . To znai da pri s r
u
>> nee doi do trajnog, ve samo elastinog
savijanja. Zbog toga je neophodno odrediti najvei poluprenik savijanja pri kome se jo
moe ostvariti trajna deformacija.
Relativna deformacija spoljanjeg vlakna:
n
n s
r
r r
=
Za veliko
u
r ; 5 , 0 x ; s r r
n s
2
1
= ;
u n
r r
u n
r
s
r
s
2 2
= ; E =

E s s
r
u
2 2
= =
Za granini sluaj napon u spoljanjim vlaknima mora biti jednak
p
R :
p
u
R
sE
r
2
max
= ;
7
Konaan uslov za uspeno oblikovanje savijanjem ima oblik:
max min u u u
r r r < <
Kod jednougaonog savijanja povratnost se kompenzira izradom alata kod koga su
i
p
r manji za odgovarajui iznos. Kod dvougaonog savijanja postoji vie preporuka za
kompenzaciju ugla povratnosti, prema sl.8.




Prema sl.8.a) i c), alatom
se obezbeuje ugao manji
od 90
o
,

te se posle
ispravljanja dobija zahte-
vana geometrija komada.

Ukoliko je dozvoljeno
konstruktivno, mogue je i
sa unutranje stran
utiskivanjem rebra obrazo-
vati leb i rasteretiti
zategnuta metalna vlakna,
ime se smanjuje povra-
tnost , sl.8.d).
Sl.8. Kompenzacija elastine povratnosti







8

Tabela 1. Koeficijent pomeranja neutralnog sloja
Tbela.2. Minimalni poluprenici savijanja

9
2. Naponi savijanja i momenti savijanja
Sile savijanja se odreuju izjednaavanjem momenta spoljanjih sila M sa momentom
unutranjih sila

M .

M M =
Momenti spoljanjih sila zavise od eme savijanja, a

M od naponskih odnosa pri savijanju.

2.1. Momenti unutranjih sila
U zavisnosti od veliine tangencijalnih napona, odnosno najveih napona po preseku lima (po
debljini) razlikuju se dve oblasti savijanja:
a) isto plastino savijanje (najmanji napon u tangencijalnom pravcu je vei ili jednak naponu
na granici teenja) postoji pri odnosu:
5
s
r
u

b) Za 5 >
s
r
u
postoji elasto - plastino savijanje, sa dva podruja napona (u blizini neutralne ose
elastino deformisanje, u zoni
0
2y i na periferiji plastino), prema sl.9.


Sl.9. Rapored normalnih napona u uzdunom pravcu po preseku lima





10

3. Momenti spoljnih sila i sile savijanja

3.1. Dvougaono savijanje sa draem lima

Za izbor maine merodavna je najvea sila u pravcu savijanja. ema spoljnih sila je data na
sl.10.

r
M
F
s

F
s
2
R
r
P B
1
B
2
A
s
f
F
D
2
l

F
s
R
R

R
F
s
2
cos =
cos 2
s
F
R =
f
F
f R M
s
cos 2
= =
+ =
M
r l s r
P
+



Sl.10. ema dejstva sila pri dvougaonom savijanju sa draem

( ) cos sin cos sin sin sin f s r r f s r r l
M P P M
+ + + = + + + =
l f

cos
sin 1
=
( ) ( )
( )

2 2
sin 1 2
sin 1
cos 2
sin 1
cos
sin 1
cos 2

=
l F
l
F
l
F
M
s s s

Zamenom: ( )( ) sin 1 sin 1 sin 1
2
+ = dobija se :
( ) sin 1 2 +
=
l F
M
s


15
( )
l
M
F
s
sin 1 2 +
= ; za
2

= :
l
M
F
s
4
=
U stvarnosti, najvea sila se javlja pre dostizanja ugla

90 = ( )

80 45 ~
Prema eksperimentalnim ispitivanjima, mogu se vriti sledea uproenja:
l
M
F
s

=
2
max
; s r l
p
2 , 1 + =
Umesto M koristi se

M , npr. za isto plastinu oblast:

4
2
bs
nR M
m
=

; pa se dobija:
2 max
2 k bsR F
m s
=
2
k - koeficijent; odreuje se eksperimentalno, dat je u tabelama.
Kada se uzima u obzir i sila draa:
2 max
5 , 2 k bsR F
m s
=
U sluaju da postoji zavrno poravnjanje-kalibrisanje po ravnoj povrini dna komada,
sila je jednaka:
( )
2
4 3 k bsR F
m k
=
Uopte, sila kalibrisnja je jednaka :
k k k
A p F =
gde su :
k k
A p , - specifini pritisak i povrina kalibrisanja


3.2. Jednougaono savijanje u otvorenom alatu
ema savijanja je pokazana na sl.11.

16


2
cos 2

s
F
R =
U poetku:
u p
r r
Kada je
u p
r r = bie:
f
F
Rf M
s
2
cos 2

= =




Sl.11. ema jednougaonog savijanja u otvorenom alatu

2
cos
2
sin
2
sin
2
sin
2

f s r r
L
p M
+ + + = Zamena: s r r a
p M
+ + =
2
cos
2
sin
2

a
L
f

=
2
sin 2
2
cos 4
2
cos 2
2

a L
M
f
M
F
s

= =
Kod uproenog izraunavanja smatra se da sila deluje koncentrisano na sredini raspona, i da se
taj raspon l ne menja:
n R
bs
M
l F
M
m
s
4 4
2
= = =


1
2
k bsR n R
l
bs
F
m m s
= = ;

17
gde je:

l
sn
k =
1
- koeficijent, odreuje se eksperimentalno, i daje tabelarno.
3.3. Jednougaono savijanje u zatvorenom alatu
Postupnost savijanja u zatvorenom alatu data je na sledeim slikama:

Sl.12. Postupnost pri jednougaonom savijanju u zatvorenom alatu
U toku procesa savijanja neprekidno se smanjuje prvobitni raspon izmeu taaka oslanjanja, sa
1
l na
k
l . Moment savijanja se odreuje prema duini
k
l . Promena sile savijanja u zavisnosti od
hoda alata pokazana je na sl. 4.16. Uoava se da je zavrna sila kalibrisnja znatno vea od najvee
sile savijanja. Zbog toga se i izbor maine za obradu vri prema sili kalibrisanja.
Sila savijanje, kao i u prethodnim sluajevima, odreuje se izjednaavanjem momenata
spoljanjih, aktivnih sila i momenta unutranjih sila.

18

Sl.13. Promena sile savijanja u zavisnosti od hoda oblikaa



cos 2
=
s
F
R
f
F
f R M
s
cos 2
= =
2
sin

n
r f

Sl.14. ema jednougaonog savijanja u zatvorenom alatu
Moment spoljanjih sila je jednak:
2 2 2
sin
2
cos 2

tg
r F
r
F
M
n s
n
s

=

=

19
Sila savijanja :
2
2
ctg
r
M
F
n
s

=
Za

90 = ;
n
s
r
M
F

=
2
max

5
s
r
u
;
m
u
m
n
s
R
s r
s b
R n
s b
r
F
+

=
2 2
max
4
2
;
s r r
n
u n
+

1
2


Ukoliko se vri kalibrisanje:
A p F
k
=
p - specifini pritisak kalibrisanja (dat je u tablicama)
A - povrina kalibrisanja
Jednougaono savijanje sa draem
Sila je u ovom sluaju jednaka polovini sile savijanja dvostranog ugaonika:
2 2
25 , 1 k R s b F k R s b F
m D m s
+ =


Sl.15.ema jednougaonog savijanja sa draem






20
3.4.Kruno savijanje krajeva




Moment spoljne sile:

( ) s r F r F M
u s n s
+ = = 5 , 0

Sila savijanja:
s r
R n s b
s r
M
F
u
m
u
s
+

=
+
=
5 , 0 4 5 , 0
2


Sl.16.Kruno savijanje krajeva

4. Savijanje pomou valjaka
Ovakvo savijanje se uglavnom primenjuje za izradu cilindrinih delova veeg
prenika (doboi, rezervoari). Mogue su razliite eme savijanja, prema sl.17.



Sl.17.Razliita izvoenja savijanja sa tri valjka
Analizirae se prvi sluaj, tzv. savijanje na sa 3 valjka, od kojih je gornji pogonski i
on prenosi silu, sl.18.


21





2
cos 2

=
s
F
R
2
sin

n
r f


Sl.18 Savijanje na valjcima.
S obzirom na veliki odnos
s
r
u
ne mogu se zanemariti naponi u podruju elastinosti
( 0
0
y ):
( ) ( )

= + =
E
r R
s
b R
y s
b R
y s
b R W W R M
n p p p
p p p
2
2 2
0
2
2
0
2
2
3
12
4 3
12 3 4

n n
n
r
y
r
r r
0
0
=

= ;
E
R
r r y
p
n n
= =
0 0

= E ;
0
= E R
p

Moment spoljnih sila:

22
2 2 2
sin
2
cos 2

tg r
F
r
F
f R M
n
s
n
s
=

= =
Sila savijanja:
2
2
ctg
r
M
F
n
s

= ;

M M
2
2
3
6
2
2

ctg
E
r R
s
r
b R
F
n p
n
p
s

= ;
2
s D
r
s
n

=
( )
2 3
2
2 2
2

ctg
E
s D R
s
s D
b R
F
s p
s
p
s

=
Odreivanje ugla :
2 2
2
2
sin
v s
d D
L
+
=

;
v s
d D
L
+
= arcsin 2
Provera da li dolazi do trajnog deformisanja:
p
n
R
E y
r

=
0

Potreban uslov:
p p
n
s
R
E s
R
E y
r
s D

< =

2 2
0

1 + <
p
s
R
E
s
D

5. Profilno savijanje
Obrada profilisanjem podrazumeva takvo savijanje delova od lima, pri kojem se
dobijaju proizvodi relativno velike duine i razliitih profila. Najee se radi o
vieugaonom savijanju, koje se moe izvoditi na specijalnim mainama, ali i u alatima na
univerzalnim presama. Karakteristini sluajevi profilisanja pokazani su na sl. 19.
Pojedinana izrada profila velike duine, i do 6 metara, izvodi se na tzv. abkant
presama, koje mogu biti mehanike ili hidrauline. Alati (matrica i oblika) su najee
univerzalni, vrlo razliitih profila; postupnost oblikovanja je pokazana na sl.20.



23







Sl.19.Razliite mogunosti profilnog savijanja


24

Sl.20.Postupnost profilnog savijanja
Masovna proizvodnja pojedinanih profila i talasastih limova izvodi se na mainama
za profilisanje pomou valjaka, sl.24. Proizvodnost ovih maina kree se i do 200 m/min.
Pri ovakvoj obradi traka od lima prolazi krozseriju profilisanjih valjaka, a savijanje se
postupno obavlja na svakoj pojedinanoj poziciji. Postupnost oblikovanja je slina kao i
u prethodnom sluaju (prema sl.23), ali je obrada neprekidna. Odsecanje na potrebnu
duinu profila se vri pokretnim (leteim) makazama.


Sl.21. Profilisanje na valjcima



25


LITERATURA

1. Musafija B., Obrada metala plastinom deformacijom, Svjetlost, Sarajevo, 1988.
2. Devedi B., Plastinost i obrada metala deformisanjem, Nauna knjiga, Beograd,
1992.
3.Waller J., Press Tools and Presswork, Portcullis Press, Bristol, 1978.
4. Romanovski V. P., Spravonik po holodnoj tampovke, Mainostrojenije,
Leningrad, 1979.
5. S.Kalpakjian, Manufacturing Process for Engineering Materials, Adison-Wesley
P.C., 1997.
6. K.Lange, Handbook of Metal forming, Mcgrow-Hill Book Company, New York,
1995.
7. www.interlaken.com
8. www.lvdgroup.com
9. www.efunda.com
10. www.thefabricator.com