BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

1
GEOMETRIJSKI NIVELMAN

Plan ili karta predstavljat e vjernu sliku terena samo ako osim horizontalnog prikaza situacije,
budu vjerno prikazani i visinski odnosi, tj. konfiguracija terena. Visinski odnosi na terenu mogu
se na planovima i kartama prikazati na nekoliko naina: pomou visina tzv. kota upisanih uz
toke situacije, zatim pomou izohipsi ili slojnica, tj. linija koje spajaju terenske toke istih
visina, sjenanjem itd. ili kombinacijom tih naina.Osnova za svaki od ovih naina jesu na terenu
odreene visine toaka, tj. vertikalne udaljenosti terenskih toaka od neke poetne, unaprijed
zadane plohe.

Nivelman je postupak kojim se odreuju visine toaka s obzirom na plohu mora (nulta ploha,
referentna ploha, razinska ili nivo-ploha mora) i tako odreuju visinski odnosi na Zemljinoj
povrini. Pomou nivelmana se izrauje visinska osnova za podruje neke drave. Na tu se
osnovu vezuju sve ostale visinske izmjere i prikazuju visinski odnosi na kartama razliitih
mjerila. Nivelman je podloga za projektiranje i gradnju naselja i svih graevina, mjerenjem
visinskih razlika u vie epoha mjerenja odreuju se slijeganja zemljita i graevina, a slui i pri
znanstvenim istraivanjima.

Nivo-ploha je ploha na koju je pravac sile tee okomit u svakoj toki; potencijal sile tee u svim
je tokama konstantan. Nivo-ploha se moe postaviti u svakoj toki na Zemljinoj povrini. Nivo-
plohe nisu paralelne niti meusobno niti s nivo-plohom mora. Neparalelnost nulte nivo-plohe i
ostalih nivo-ploha, koje se zamiljaju kroz toke na Zemljinoj povrini, veoma je malena, pa se
nivo-plohe po geometrijskom obliku pribliavaju sferi. Prema toj pretpostavci moe se prihvatiti
da Zemlja ima oblik kugle i da su nivo-plohe meusobno paralelne. Rezultati, koji se ra osnovi
takvih pretpostavki dobivaju niveliranjem, nisu teorijski potpuno ispravni, ali korekcije koje bi
trebalo provesti toliko su malene (manje od pogreaka mjerenja) da se gotovo za sve praktine
nivelmanske radove mogu zanemariti. Izuzetak ine nivelman visoke tonosti i precizni
nivelman.

Nivo-ploha mora i apsolutne visine toaka

Nivo-ploha mora je zamiljena ploha srednje razine mora koja se produuje i ispod kopnenih
masa Zemlje. Srednja razina mora je nivo-ploha koja se dobiva na temelju viegodinjih
mjerenja morske razine. To je nulta razina, nulta ploha, od koje se odreuju apsolutne visine.

Apsolutna visina h neke toke na Zemljinoj povrini je vertikalna udaljenost te toke od srednje
razine mora, kao to prikazuje gornja slika.

Relativna visina h neke toke je vertikalna udaljenost njezina horizonta od horizonta
predhodne toke. To je visinska razlika izmeu dvije toke na Zemljinoj povrini. Ako se eli
odrediti relativna visina toke A u odnosu na toku B, postave se vertikalno na obje toke
nivelmanske letve, a u sredinu izmeu njih instrument, kojim se ostvaruje horizontalna vizura, tj.
nivelir.
BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

2
Na letvi postavljenoj u toki A oitava se visina
A
l , a na letvi u toki B visina
B
l . Relativna
visinska razlika izmeu toaka A i B, se odreuje iz razlike oitanja na letvama:

B A
l l h =
2 , 1
.

Ako je poznata apsolutna visina
A
H toke A, apsolutna visina toke B e biti:

2 , 1
h H H
A B
+ =

Slika: Odreivanje visinskih razlika nivelirom

Iz toga slijedi da je za raunanje visina (kota) niza toaka potrebno prethodno izmjeriti visinske
razlike izmeu tih toaka.

U sluaju velikih visinskih razlika, prevelike udaljenosti izmeu toaka, ili prevelike udaljanosti
letve od nivelira, visinska razlika izmeu dviju toaka (A,B) se ne moe neposredno izmjeriti
nivelirom iz jednog stajalita, ve se odreuje zbrajanjem relativnih visinskih razlika:

i
B A
h h h H

= + + = ...
2 1 ,


Visinska razlika izmeu toaka se moe odrediti i direktno iz oitanja nivelirom izmeu
vertikalno postavljenih letava. Ako se odredi smjer niveliranja, te oitanje na letvi unazad, vizura
natrag, oznai se sa Z, a oitanje prema naprijed, vizura naprijed, sa P, visinska razlika iznosi:


= P Z H
B A,
.

Poetna A i krajnja toka B su obino na terenu stabilizirane, a njihove visine (kote) zadane.
Takve se toke nazivaju reperi.

Slika: Odreivanje visinskih razlika u nivelmanskom vlaku

BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

3
Letve se tijekom mjerenja prenose. Za preciznija mjerenja letve se postavljaju na vrstu podlogu
(posebne eljezne papue). Razmak izmeu stabiliziranih nivelmanskih toaka A i B obino je
velik. Radi lakeg odreivanja visina postavljaju se umetnute toke 1, 2, 3 itd., pa tako nastaje
nivelmanski vlak. Udaljenost izmeu dvije susjedne stabilizirane toke (repera) zove se
nivelmanska stranica. Vie meusobno povezanih nivelmanskih vlakova (poligona) ini
nivelmansku mreu. Zajednike strane mree zovu se vezne strane, a zajedniki reper, u kojemu
se sastaju tri ili vie vlakova, vorni reper.

Slika: Nivelmanski vlakovi


Nivelmanska mrea
Vrste nivelmana

Nivelman se s obzirom na svrhu mjerenjadijeli na: generalni i detaljni, a prema metodama
mjerenja moe biti: geometrijski, trigonometrijski, barometrijski i hidrostatiki nivelman. Prema
tonosti koju treba postii, generalni nivelman, kojim se odreuju apsolutne visine za repere, se
dijeli na:

nivelman visoke tonosti
precizni nivelman I. reda
precimi nivelman II reda
tehniki nivelman poveane tonosti
tehniki nivelman.

Detaljnim nivelmanom se odreuju visine karakteristinih toaka na Zemljinoj povrini i
odreeni profili, pa se razlikuju povrinski nivelman i nivelman profila. Detaljni nivelman se
prikljuuje na zadane toke generalnog nivelmana. Nain obiljeava nivelmanskih toaka tzv.
repera, ovisi o mjestu ugradnje. Reperi se izrauju iz lijevanog, ili kovanog etjeza, a oblik i
veliina ovise o redu mree za koju se postavljaju, te o mjestu ili graevini na koju se ugrauju.
Reperi se ugrauju horizontatno, ili vertikalno, tako da se na njih moe postaviti vertikalna letva.
BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

4
Ako na terenu nema prikladnih graevina, reper se ugrnuje vertikalno u betonske ili kamene
stupie ukopane 70 cm u tlo. Stupii su postavljeni u betonsku plou dimenzija 60 x 60 x 30 cm,
kako bi se reper osigurao od slijeganja, a glava stupa mora biti 10 cm iznad tla.

Postoje i drugi naini ugraivanja repera na koje se ne moe neposredno postaviti nivelmanska
letva. Oni su uzidani u zid vrste graevine, a vidljiva okrugla ploica s rupicom u sredini
oznauje visinu, te nosi oznaku nivelmanskog reda (PN-precimi nivelman, NVT-nivelman
visoke tonosti) i broj repera. Prilikom mjerenja u rupicu repera objesi se posebno ravnalo s
milimetarskom podjelom umjesto letve za niveliranje.

Nivelman visoke tonosti

Visine svih repera, u osnovnoj nivelmanskoj mrei, se odreuju nivelmanom visoke tonosti.
Vlakovi se postavljaju uzdu glavnih prometnica: auto-cesta, cesta blagog nagiba i eljeznica, u
duljini do 200 km. Na taj nivelman prikljuuje se precizni nivelman I. reda, koji se postavlja
uzdu sporednih eljeznikih pruga, cesta i veih rijeka. Duljine vlakova mogu biti 50 do 200
km. Na taj nivelman prikljuuje se precizni nivelman II., a zatim i treeg reda, sve dok se ne
postave reperi na prosjenu udaljenost od 2 km.

U nivelmanu visoke tonosti obavezno je niveliranje iz sredine pojedinanih visinskih razlika, te
mjerenje svakog nivelmanskog vlaka u dva smjera tamo i natrag u razliito doba dana. Za
niveliranje se koriste dvije letve s invarnom trakom i polucentimetarskom podjelom. Letve imaju
krunu tzv. doznu libelu za postavljanje letve u vertikalan poloaj u kojem se pridravaju
posebnim podupiraima.

Duljina vizura ovisi o nagibu terena i atmosferskim prilikama, a prema naim propisima iznosi
maksimalno 50 m. Optimalna duljina vizure preporua se od 25 do 35 m, pri emu maksimalna
razlika vizura na zadnju i prednju letvu smije iznositi 1m.

Visina vizure iznad terena treba biti najmanje 0,5 m, u cijelom toku trajanja mjerenja.
Tonost je definirana srednjom kvadratnom pogrekom niveliranja za duljinu nivelmanske
stranice od 1 km, i iznosi za nivelman visoke tonosti: km mm m
h
/ 0 , 1 = , a za precizni
nivelman km mm m
h
/ 0 , 2 = .

Primjeri odreivanja pojedinanih visinskih razlika geometrijskim nivelmanom

Instrument: Nivelir
Pribor: Nivelmanske letve sa centimetarskom podjelom, te priruna mjerila za repere usaene u
zid graevine.

Svi zadaci vezani za odreivanje visina, visinskih razlika ili potrebnih oitavanja na letvama kod
prijenosa projektiranih visina na teren, raunaju se na osnovu formule za raunanje nadmorske
visine vizure
v
H :


B B A A V
l H l H H + = + = ,

pri emu oznauje:

B A
H H , - apsolutne (nadmorske) visine toaka A i B
B A
l l , - oitavanja na vertikalno postavljenim letvama u tokama A, odnosno B.
BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

5
Napomena: Vrijednosti oitavanja na letvama
B A
l l , su pozitivne (+), ako se toke (reperi)
nalaze ispod horizonta vizurne osi, odnosno negativne (-) ako se stabilizirana toka nalazi iznad
vizure, to je sluaj kod repera ugraenih u zidove graevina; zgrada i sl.

Za sve sluajeve prikazane na slici vrijedi jednakost:
B B A A V
l H l H H + = + = , pa e, za smjer
niveliranja od A kao zadane toke, prema B, iju visinu treba odrediti, biti:

h A B
H H + = , pri emu e visinske razlike za pojedine sluajeve odreivati kako slijedi:

a)
A B B A h
H H l l = = ; predznak za
h
(-), jer je:
B A
H H >
B A
l l < .
b)
A B B A h
H H l l = = ; predznak za
h
(+), jer je:
B A
H H <
B A
l l > .
c)
A B B A h
H H l l = = ; predznak za
h
(-), jer je:
B A
H H > ( )
B A h
l l = .
d)
A B B A h
H H l l = = ; predznak za
h
(+), jer je:
B A
H H < ( )
B A h
l l = .


a) b)



c)
d)


Slika: Razliiti sluajevi odreivanja pojedinanih visinskih razlika geometrijskim nivelmanom









BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

6
OSNOVNIH UVJETA KOJE MORA ZADOVOLJAVATI NIVELIR

Osnovni uvjeti nivelra ispituju se postupkom koji se naziva REKTIFIKACIJA.

Postupkom rektifikacije se ispituju i ispunjavaju osnovni uvjeti nivelira:


1. os libele (LL) nivelira mora biti paralelna s vizurnom, tzv. kolimacijskom (KK) osi,
2. vertikalna os nivelira (VV) mora biti okomita na os libele (LL), odnosno vertikalna u
prostoru
3. os dozne libele ( L L ) mora biti paralelna s vertikalnom osi instrumenta (VV)




Digitalni nivelir i shematski prikaz klasinog nivelira s libelom

TRIGONOMETRIJSKI NIVELMAN

Visinsku razliku izmeu dviju toaka koje se nalaze na veim udaljenostima i imaju veu
visinsku razliku, mogue je odrediti mjerenjem zenitne udaljenosti z ili vertikalnog kuta , uz
poznavanje horizontalne udaljenosti izmeu toaka. Vertikalni kutovi se mjere u dva poloaja
durbina, oitavanjem vertikalnog limba srednjom niti nitnog kria.

Visinska razlika
AB
h izmeu toaka A i B e, prema slici ,biti:

l i z d l i d h
AB
+ = + = cot tan ,

pri emu i oznauje visinu instrumenta postavljenog u toki A, a l visinu signala podignutog u
toki B, a

=
0
90 z .

Kod mjerenja kutova na veim udaljenostima, mjerenu visinsku razliku je potrebno korigirati
uslijed pogreaka mjerenja izazvanih Zemljinom zakrivljenou i refrakcijom, te nadmorskom
visinom krajnjih toaka.
BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

7

Odreivanje visinske razlike trigonometrijskim nivelmanom

Konana formula za raunanje visinske razlike e prema tome biti:


R
H
h
R
d k
l i d h
m
AB
+

+ + =
2
2
1
tan ,
gdje oznauje:

k koeficijent refrakcije, ovisan o geografskoj irini toke (za podruje Hrvatske iznosi
0,13),
D horizontalna udaljenost izmeu toaka, izmjerena (neposredno ili posredno) ili
izraunata iz koordinata
R srednji radius zakrivljenosti Zemlje (6 370 km)

m
H - srednju nadmorsku visinu izmeu toaka ija se visinska razlika odreuje.

Odreivanje visina i visinskih razlika izmeu nepristupanih toaka

Primjer 1: Odreivanje visine objekta:

Prema slici visina objekta e biti:

2 1
h h H + = , pri emu je
2 2 2 1 1 1
tan ; tan d h d h = = .


1
je vertikalni kut mjeren prema najnioj, a
2
je vertikalni kut mjeren prema najvioj toki
objekta. Prikazanim se nainom mogu jednostavno i brzo odrediti visine objekata (zgrade,
drvee, skele, kranovi..) kod kojih se duljina izmeu stajalita instrumenta i objekta moe
direktno mjeriti, npr. elinom vrpcom. Ako se koristi instrument kojim se mjere zenitne daljine
tada e vertikalni kutovi biti:

2
0
2
0
1 1
90 , 90 z z = =

BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

8

Odreivanje visine objekta

Primjer 2: Odreivanje visine prozora na visokim graevinama

Visina prozora se rauna po izrazu:

1 2
h h
h
= , pri emu je:
2 2 2 1 1 1
tan ; tan d h d h = = .


Indirektno odreivanje visine prozora na visokom objektu


Primjer 3: Odreivanje nadmorske visine objekata u sluaju kada se duljina d ne moe
direktno mjeriti

Zadano: Nadmorske visine toaka A i B;
B A
H H , ili (
b a
H H , )

Mjereno: duljina d, (visine instrumenta
B A
i i , ), horizontalni kutovi
2 1
, , vertikalni kutovi
2 1
, .

Treba odrediti: Nadmorsku visinu toke T ? =
t
H

Nadmorske visine vizura se mogu odrediti vrlo tono geometrijskim nivelmanom, ako se u
blizini objekta nalazi reper, kako je to prikazano na slici. U tom sluaju nije potrebno mjeriti
visine instrumenta, ve se izravno odreuju visina vizure za svaku toku:


BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

9
A R a
l H H + = ,
B R b
l H H + = ,

pri emu
R
H oznauje nadmorsku visinu repera, a
B A
l l , su oitanja na letvama postavljenim u
tokama A i B, pri horizontalnoj vizuri instrumenta.





Slika: Oreivanje nadmorske visine objekta
pomou pomonog trokuta




Prvo se raunaju horizontalne udaljenosti:

( )
2 1
2
sin
sin


+
= d AT ,
( )
2 1
1
sin
sin


+
= d BT ,
Napomena:
( ) ( ) ( ) [ ]
2 1 2 1
0
sin 180 sin + = +

a zatim visinske razlike:

1 1
tan = AT h ,
2 2
tan = BT h .

Traena visina toke T e biti: obina
aritmetika sredina izmeu visina:

1 1 1
h H h i H H
a A A t
+ = + + = i
2 2 2
h H h i H H
b B B t
+ = + + = ,

odreenih sa toaka A i B, tj.:
2
2 1 t t
t
H H
H
+
= .
Ovaj se zadatak moe rijeiti i bez pomonog trokuta. U tom je sluaju pomone toke potrebno
postaviti na isti pravac s visokom tokom, te izmjeriti veliine: a,
2 1
, , te ( )
2 1
s s s = .

Slika: Oreivanje nadmorske visine objekta
pomou pomonog trokuta


Prema slici traena visinska razlika H e
biti:

2 2 1 1
tan ; tan s a H s H = + = .

Sreivanjem gornje jednadbe, koristei
pravila ravne trigonometrije, konana
formula za raunanje nadmorske e, prema
Macarol 1961, biti:

( )
1 2
2 1 2 1
sin
sin sin cos sin

+
=
s a
H
BCD:OSNOVNIGEODETSKIRADOVIODREIVANJEVISINA

10

Horizontalni i vertikalni kutovi, potrebni za rjeavanje prethodno navedenih zadataka, mjere se
tzv. univerzalnim teodolitom.

Shematski prikaz teodolita i uvjeta koje mora zadovoljiti instrument, prikazuje naredna slika.

Osnovni uvjeti:

1. Os alhidadne libele (LL) mora biti okomita na vertikalnu os (VV), odnosno VV treba biti
vertikalna u prostoru
2. Horizontalna os (HH) treba biti okomita na vertikalnu os (VV)
3. Vizurna (kolimacijska) os (KK) treba biti okomita na horizontalnu os (HH) teodolita.



Slika: Shematski prikaz klasinog teodolita, te slika automatske mjerne stanice LEICA TCA2003


Danas se u ienjerskoj praksi koriste elektronski univerzalni instrumenti tzv., (totalne) mjerne
stanice kojima se mjere kose duine, horizontalni i vertikalni kutovi.