KHOA HC V PHT GIO

Trch: Trnh Xun Thun, T in yu thch Bu tri v cc V sao, NXB Tri thc, 2011
Vi t cch l nh vt l thin vn nghin cu s hnh thnh v tin ha ca cc
thin h, cng vic khin ti thng xuyn phi t vn v cc khi nim nh thc
ti, vt cht, thi gian v khng gian. L mt ngi Vit Nam ln ln trong truyn
thng Pht gio, ti khng th khng t hi rng Pht gio nhn nhn cc khi nim
ny nh th no. Nhng ti khng chc rng mt phng php nhm i chiu khoa
hc v Pht gio c th c mt ngha no .
Ti bit, trc ht, kha cnh thc tin ca Pht gio l gip ngi ta hiu c c
chnh mnh, tn ti v tinh thn, tr thnh mt ngi tt hn. i vi ti, Pht gio
trc ht l mt con ng dn n Gic ng, mt hot ng chim nghim vi ci
nhn ch yu hng ni. Hn na, khoa hc v Pht gio s dng cc phng php
nghin cu thc ti mt cch hon ton khc nhau. Trong khoa hc, tr tu v l tr
ng vai tr chnh. Bng cch phn chia, phn loi, phn tch, so snh v o c,
nh khoa hc biu din cc quy lut ca t nhin bng th ngn ng hon thin l
ton hc. Trc gic chc chn khng vng bng trong khoa hc, nhng n ch c ch
nu n c th ha chy vo mt pht biu ton hc cht ch. Ngc li, trc gic
tri nghim bn trong li ng vai tr hng u trong phng php chim nghim.
N khng c gng phn on thc ti, m tm cch lnh hi thc ti trong tng th
ca n. Pht gio khng s dng cc dng c o c cng nh cc quan st tinh vi
vn cung cp c s thc nghim cho khoa hc. Cc pht biu ca Pht gio c bn
cht nh tnh hn l nh lng. Ti rng Pht gio ch c rt t th ni v bn
cht ca th gii hin tng, v khng phi l mi bn tm chnh ca Pht gio,
trong khi n li l mi quan tm c bn ca khoa hc.
Ti gp Matthieu Ricard (sinh nm 1946) ln u tin ti mt trng ma h
Andorre nm 1997. Matthieu l ngi l tng bn v vn ny. Khng ch v
ng l ngi c o to bi bn v khoa hc, nhn bng tin s sinh hc
phn t Vin Pasteur, m cn v ng hiu r trit hc v kinh sch Pht gio, do
tr thnh nh s v sng Npal t ba mi nm nay. Chng ti c nhng trao
i l th trong cc chuyn d ngoi di gia khung cnh hng v ca dy ni
Pyrnes. Cuc tranh lun ca chng ti lm phong ph ln nhau, gi ln cc
cu hi mi, cc quan im cha tng c, cc tng hp bt ng v vn khng
ngng i hi phi o su thm v lm sng t hn. V cun sch, Ci v hn
trong lng bn tay, ra i t cc cuc trao i thn tnh ny gia mt nh vt l
thin vn sinh ra l Pht t, ngi mong mun i chiu cc hiu bit khoa hc
vi cc ngun gc trit hc ca mnh, v mt nh khoa hc phng Ty tr thnh
Pht t, m tri nghim c nhn ca ng dn ti vic so snh hai phng php
tip cn thc ti.
Pht gio m t thc ti nh ba khi nim c bn: s ph thuc ln nhau, trng rng
v v thng. Ba khi nim nn tng ny tng ng nh th no vi cch m t
thc ti ca khoa hc hin i?
Trc ht chng ta hy xt khi nim s ph thuc ln nhau. Theo Pht gio, s ph
thuc ln nhau l iu cn bn i vi s th hin ca cc hin tng: khng g c
th tn ti mt cch t lp v l nguyn nhn ca chnh mnh. Mt vt ch c th
c xc nh bng cc vt khc, v ch tn ti trong mi lin h vi cc thc th
1|NXB Tri thc

khc. Ni cch khc, ci ny xut hin bi v ci kia tn ti. Theo Pht gio, cm
nhn m chng ta c c v th gii nh l n c cu thnh t cc hin tng
tch ri bt ngun t cc nguyn nhn v iu kin bit lp c gi l chn l
tng i hay chn l la di. Tri nghim hng ngy khin chng ta tin rng cc
vt c mt thc ti khch quan c lp, nh th chng tn ti t thn v c mt cn
cc ni ti. Nhng Pht gio gi quan im rng cch thc lnh hi cc hin tng
ny ch l mt sn phm tinh thn khng ng vng c trc s phn tch. Pht
gio khng nh rng mt s kin ch c th xy ra trong mi lin h v ph thuc
vi cc nhn t khc. Mt vt ch c th ny sinh nu n c kt ni, b quy nh
v quy nh vt khc. Mt thc th tn ti c lp vi tt c cc thc th khc phi
hoc l tn ti mi mi, hoc l hon ton khng tn ti. N khng th nh
hng n bt k ci g v cng khng g c th nh hng n n. Thc ti khng
th c nh x cng nh khng th phn on, m phi c xt nh mt ton b
v tng th.
Nhiu th nghim vt l ch cho chng ta thy tnh tng th ca thc ti ny.
Trong th gii nguyn t v di nguyn t, cc th nghip kiu EPR (xem mc t
ny) ni vi chng ta rng thc ti l bt kh tch, rng hai ht nh sng
tng tc vi nhau vn s tip tc l b phn ca mt v ch mt thc ti: d
khong cch gia chng c l bao nhiu chng na, th hnh trng ca chng cng
tng lin tc th m khng cn bt k mt s truyn thng tin no. Cn v th gii
v m, tnh tng th ca n c chng minh bng con lc Foucault (xem mc t
ny) c hnh trng khng phi ph hp vi mi trng a phng, m l vi ton
v tr. Ci c t chc trn Tri t chng ta c quyt nh trong mnh mng
bao la ca v tr.
Khi nim s ph thuc ln nhau ni rng cc s vt hin tng khng th c
nh ngha mt cch tuyt i, m ch tng i so vi cc s vt hin tng khc.
V bn cht, chnh tng ny cng l nh ngha ca nguyn l tng i v
chuyn ng trong vt l, c Galileo pht hin, v sau c Einstein ly li v
pht trin ln tt nh. Chuyn ng nh khng, Galileo tng ni. ng mun ni
y l chuyn ng ca mt vt khng th c xc nh mt cch tuyt i, m
ch l so vi chuyn ng ca mt vt khc. Khng mt th nghim hay php o no
c thc hin bi mt hnh khch trn mt toa tu chy khng c ting ng vi
vn tc khng i v tt c cc rm ca s u c bung xung khin anh ta
khng th bit c toa tu ca mnh ang ng im hay chuyn ng. Ch bng
cch ko rm ln v nhn khung cnh tri qua th hnh khch mi nhn ra.
Chng no cn cha c mt s quy chiu vi bn ngoi, th chng y chuyn ng
l tng ng vi khng chuyn ng. Pht gio ni: cc s vt khng c tn ti t
thn, m ch c so vi cc s kin khc. Cn nguyn l tng i ni: chuyn ng
ch c thc ti so vi khung cnh tri qua.
Thi gian v khng gian cng mt i tnh tuyt i m Newton trao cho chng
(xem: Khng-thi gian). Einstein ni vi chng ta rng chng ch c th c nh
ngha mt cch tng i, tc l i vi chuyn ng ca ngi quan st v cng
ca trng hp dn ti ni m anh ta ang . Ti im k d ca mt l en (xem
mc t ny), lc hp dn mnh ti mc ngay c nh sng cng khng th thot ra
khi, th mt giy c th di bng c thin thu. Ging nh Pht gio, thuyt tng
i ni rng s tri ca thi gian, vi mt qu kh qua v mt tng lai cn cha
ti, ch l o gic, v tng lai ca ti c th l qu kh ca mt ngi khc v l
hin ti ca mt ngi th ba: tt c ph thuc vo chuyn ng tng i ca
chng ta. Thi gian khng tri, n n gin ch tn ti m thi.
2|NXB Tri thc

Bt ngun trc tip t khi nim ph thuc ln nhau m c khi nim trng rng.
Trng rng khng c ngha l h khng, m l s vng bng tn ti ring. Bi v tt
c ph thuc ln nhau, nn khng g c th c xc nh cng nh tn ti t thn.
Khi nim v cc tnh cht ni ti tn ti t chnh chng v bi chnh chng cng
khng cn ng na. Nhng ch ! Pht gio khng ni rng cc s vt khng tn
ti, bi v chng ta c tri nghim v n. Pht gio khng c thi h v m ngi
ta thng gn mt cch sai lm cho n. Pht gio khng nh rng s tn ti ny l
khng t lp, m ph thuc ln nhau, v nh vy trnh c quan im duy vt v
thc ti. Pht gio chp nhn quan im trung dung, theo mt hin tng khng
c tn ti t lp, nhng khng v th m khng tn ti, v c th tng tc v vn
hnh theo cc quy lut nhn qu: l iu m Pht gio gi l Trung o vy.
Mt ln na, vt l lng t cung cp cho chng ta mt ngn ng tng ng mt
cch ng ngc nhin. Theo Bohr v Heisenberg, chng ta khng th ni v cc
nguyn t hay electron nh cc thc th thc c cc tnh cht rt xc nh, nh vn
tc hay v tr na. Chng ta phi xem chng nh to thnh mt th gii khng c
cc vt v cc s kin na, m ch c cc tim nng. Chnh bn cht ca vt cht v
ca nh sng cng tr thnh mt tr chi ca cc mi quan h ph thuc ln nhau:
n khng cn c tnh cht ni ti na, m c th thay i bi tng gic gia ngi
quan st v vt c quan st. Bn cht ny khng cn duy nht na, m l lng
tnh v b sung cho nhau. Hin tng m chng ta gi l ht li c dng sng khi
ngi ta khng quan st n. Nhng ngay khi c php o hay quan st, l n lp tc
khoc tr li tm o ht. Ni v mt hin thc ni ti i vi mt ht, mt hin thc
tn ti m ta khng quan st n, l khng c ngha, v ngi ta khng bao gi c th
lnh hi c n. Tn ng quan nim ca Pht gio v samskara (ngha l s
kin), c hc lng t tng i ha mt cch trit khi nim vt bng cch bt
n ph thuc vo khi nim , ngha l khi nim s kin. Hn na, s nhe m
lng t p t mt gii hn c bn cho s chnh xc ca php o hin thc ny: s
lun tn ti mt s bt nh no hoc l trong v tr, hoc l trong vn tc ca
mt ht. Vy l vt cht mt i thc th (substance) ca n.
Quan nim ca Pht gio v s ph thuc ln nhau l ng ngha vi trng rng,
n lt n, trng rng li ng ngha vi v thng. Th gii nh mt lung khng
l cc s kin v cc dng chy ng, tt c u kt ni vi nhau v tng tc lin
tc vi nhau. Quan nim v s thay i lin tc v hin din khp ni ny ging vi
nhng iu m v tr hc hin i ni. Tnh bt bin ca tri theo Aristotle v v tr
tnh ca Newton khng cn na. Tt c u chuyn ng, tt c u thay i, v tt
c u l v thng, t nguyn t nh nht cho ti cc thin h, cc ngi sao, con
ngi v ton v tr. c y bi mt v n khi thy, v tr long dn i. Bn
cht ng ny c m t trong cc phng trnh ca thuyt tng i. Vi l
thuyt Big Bang, v tr c mt lch s. N c mt khi u, mt qu kh, mt hin
ti v mt tng lai. Mt ngy no n s cht trong mt l la a ngc chy
rng rc hoc trong s lnh lo bng gi. Tt c cc cu trc ca v tr - cc hnh
tinh, sao, thin h hay m thin h cng u chuyn ng lin tc v tham gia
vo mt v iu v tr khng l (xem mc t ny): chuyn ng quay quanh mnh
n, quay quanh cc thin th khc, ri xa hay sp li gn nhau. Chng cng c mt
lch s: chng sinh ra, tin ha v cht. Cc sao tun theo cc chu k sinh t o
bng hng triu, thm ch hng t nm.
Th gii nguyn t v di nguyn t cng khng l ngoi l. C cng vy, tt
c u v thng. Cc ht c th thay i bn cht: mt quark (vin gch c bn
ca vt cht) c th thay i h hoc v, mt proton c th tr thnh mt ntron
3|NXB Tri thc

km theo s pht ra mt positon (phn ht ca electron) v mt ntrino (xem mc

t ny), vt cht c th bin thnh nng lng thun ty. Chuyn ng ca mt ht
c th bin thnh ht, hoc ngc li. Ni cch khc, tnh cht ca mt vt c th
bin thnh vt. Nh s m nhe lng t ca nng lng, khng gian bao quanh
chng ta c mt s lng ln khng th tng tng ni cc ht gi l o, tn ti
h o v ngn ngi. Xut hin v bin mt trong cc chu k sinh t v cng ngn,
chng l nhng bng chng r rng nht ca s v thng.
Khi trnh by cc quan nim tng ng ny v thc ti, y ti khng h c
nh gn cho khoa hc cc du n thn b cng nh khng h bnh vc Pht gio
bng cc pht minh ca khoa hc. Khoa hc vn hnh mt cch hon ho v t
c mc ch m n ra (hiu c cc hin tng) m khng h cn mt gi
trit hc no ca Pht gio hay ca mt tn gio no khc. Pht gio, bn thn
n, l mt khoa hc v Gic ng, v d Tri t c quay quanh Mt tri hay ngc
li cng chng lm thay i g. Nhng bi v khoa hc v Pht gio u i din cho
mt cch tm kim chn l m cc tiu ch ca chng u l: xc thc, cht ch v
logic, cch nhn nhn thc ti tng ng ca chng chc khng dn n s i lp
khng th gii quyt c m, ngc li, s b sung cho nhau mt cch hi ha. Ti
ch c th tn ng vi nh vt l Werner Heisenberg khi ng vit: Ti cho rng
tham vng vt qua cc mt i lp, bng cch a vo s tng hp thu tm c s
hiu bit l tnh v tri nghim thn b v s thng nht, l mythos, l s tm kim,
c ni ra hay khng ni ra, ca thi i chng ta.
Sau cc tranh lun vi Matthieu Ricard, ti cng khm phc cch Pht gio phn
tch th gii cc hin tng. Pht gio thc hin iu mt cch su sc v c
o. Nhng khng c qun rng mc ch ti hu ca khoa hc v ca Pht gio
l khng ging nhau. Khoa hc dng li nghin cu v gii thch cc hin tng,
trong khi i vi Pht gio mc ch l cha tr. Bng cch lnh hi bn cht thc
ca th gii vt l, chng ta c th gii phng mnh khi nhng au kh sinh ra t
s chp trc ca chng ta vi thc ti biu kin ca th gii bn ngoi v tin ln
con ng Gic ng. Khoa hc, bn thn n l trung tnh: n khng quan tm n
o c hay lun l; nhng ng dng k thut ca n c th l thin hoc c i vi
chng ta. Ngc li, s chim nghim c mc ch l to nhng bin i bn trong
chng ta v pht trin trong chng ta lng trc n, chng ta c kh nng gip
ngi khc. Khoa hc s dng cc cng c ngy cng hon thin hn, nhng trong
chim nghim, tinh thn l cng c duy nht. Chim nghim xem xt s vn hnh
ca cc t tng v tm cch hiu cc t tng ny xu chui vi nhau nh th no
cui cng gn kt vi n. N quan st cc c ch ca hnh phc v au kh, v
c gng nhn din cc qu trnh tinh thn mang li s bnh yn bn trong v s
tha mn, pht trin chng v nhng qu trnh, ngc li, ph hy s bnh yn
, loi tr chng. Khoa hc mang li cho chng ta thng tin, nhng khng c
lin quan g vi s tin b v tnh thn cng nh s thay i bn trong ca chng ta.
Ngc li, cch tip cn chim nghim phi gy ra trong chng ta mt s thay i
c nhn su sc trong cch tri gic th gii v tc ng ln th gii. Pht t, khi
thc c rng cc vt khng tn ti mt cch t lp, gim bt s chp trc
ca mnh vi chng, v nh vy s lm cho ngi bt au kh hn. Trc cng
mt nhn nh, nh khoa hc bng lng vi vic coi n nh mt tin b tr tu m
khng t vn xem xt li th gii quan su sc cng nh cch sng ca mnh.
Trc cc vn o c hay lun l cp thit chng hn nh trong lnh vc di
truyn - nh khoa hc phi cn n tm linh gip anh ta khng qun nhn tnh
ca mnh. Einstein th hin iu ht sc ng khm phc: Tn gio ca
4|NXB Tri thc

tng lai s l mt tn gio v tr. N s phi vt ln trn tng v mt Thin

Cha nhn ha, v thot khi cc gio iu v thn hc. Bao trm c ci t nhin
ln ci tinh thn, n s phi da trn mt ngha tn gio sinh ra t s tri nghim
tt c cc s vt, t nhin cng nh tinh thn, coi nh mt tng th c ngha
Pht gio p ng c m t ny Nu tn ti mt tn gio c th ph hp vi cc
i hi cp bch ca khoa hc hin i, th chnh l Pht gio.

5|NXB Tri thc