Professional Documents
Culture Documents
Trinh Xuan Thuan
Trinh Xuan Thuan
Trch: Trnh Xun Thun, T in yu thch Bu tri v cc V sao, NXB Tri thc, 2011
Vi t cch l nh vt l thin vn nghin cu s hnh thnh v tin ha ca cc
thin h, cng vic khin ti thng xuyn phi t vn v cc khi nim nh thc
ti, vt cht, thi gian v khng gian. L mt ngi Vit Nam ln ln trong truyn
thng Pht gio, ti khng th khng t hi rng Pht gio nhn nhn cc khi nim
ny nh th no. Nhng ti khng chc rng mt phng php nhm i chiu khoa
hc v Pht gio c th c mt ngha no .
Ti bit, trc ht, kha cnh thc tin ca Pht gio l gip ngi ta hiu c c
chnh mnh, tn ti v tinh thn, tr thnh mt ngi tt hn. i vi ti, Pht gio
trc ht l mt con ng dn n Gic ng, mt hot ng chim nghim vi ci
nhn ch yu hng ni. Hn na, khoa hc v Pht gio s dng cc phng php
nghin cu thc ti mt cch hon ton khc nhau. Trong khoa hc, tr tu v l tr
ng vai tr chnh. Bng cch phn chia, phn loi, phn tch, so snh v o c,
nh khoa hc biu din cc quy lut ca t nhin bng th ngn ng hon thin l
ton hc. Trc gic chc chn khng vng bng trong khoa hc, nhng n ch c ch
nu n c th ha chy vo mt pht biu ton hc cht ch. Ngc li, trc gic
tri nghim bn trong li ng vai tr hng u trong phng php chim nghim.
N khng c gng phn on thc ti, m tm cch lnh hi thc ti trong tng th
ca n. Pht gio khng s dng cc dng c o c cng nh cc quan st tinh vi
vn cung cp c s thc nghim cho khoa hc. Cc pht biu ca Pht gio c bn
cht nh tnh hn l nh lng. Ti rng Pht gio ch c rt t th ni v bn
cht ca th gii hin tng, v khng phi l mi bn tm chnh ca Pht gio,
trong khi n li l mi quan tm c bn ca khoa hc.
Ti gp Matthieu Ricard (sinh nm 1946) ln u tin ti mt trng ma h
Andorre nm 1997. Matthieu l ngi l tng bn v vn ny. Khng ch v
ng l ngi c o to bi bn v khoa hc, nhn bng tin s sinh hc
phn t Vin Pasteur, m cn v ng hiu r trit hc v kinh sch Pht gio, do
tr thnh nh s v sng Npal t ba mi nm nay. Chng ti c nhng trao
i l th trong cc chuyn d ngoi di gia khung cnh hng v ca dy ni
Pyrnes. Cuc tranh lun ca chng ti lm phong ph ln nhau, gi ln cc
cu hi mi, cc quan im cha tng c, cc tng hp bt ng v vn khng
ngng i hi phi o su thm v lm sng t hn. V cun sch, Ci v hn
trong lng bn tay, ra i t cc cuc trao i thn tnh ny gia mt nh vt l
thin vn sinh ra l Pht t, ngi mong mun i chiu cc hiu bit khoa hc
vi cc ngun gc trit hc ca mnh, v mt nh khoa hc phng Ty tr thnh
Pht t, m tri nghim c nhn ca ng dn ti vic so snh hai phng php
tip cn thc ti.
Pht gio m t thc ti nh ba khi nim c bn: s ph thuc ln nhau, trng rng
v v thng. Ba khi nim nn tng ny tng ng nh th no vi cch m t
thc ti ca khoa hc hin i?
Trc ht chng ta hy xt khi nim s ph thuc ln nhau. Theo Pht gio, s ph
thuc ln nhau l iu cn bn i vi s th hin ca cc hin tng: khng g c
th tn ti mt cch t lp v l nguyn nhn ca chnh mnh. Mt vt ch c th
c xc nh bng cc vt khc, v ch tn ti trong mi lin h vi cc thc th
1|NXB Tri thc
khc. Ni cch khc, ci ny xut hin bi v ci kia tn ti. Theo Pht gio, cm
nhn m chng ta c c v th gii nh l n c cu thnh t cc hin tng
tch ri bt ngun t cc nguyn nhn v iu kin bit lp c gi l chn l
tng i hay chn l la di. Tri nghim hng ngy khin chng ta tin rng cc
vt c mt thc ti khch quan c lp, nh th chng tn ti t thn v c mt cn
cc ni ti. Nhng Pht gio gi quan im rng cch thc lnh hi cc hin tng
ny ch l mt sn phm tinh thn khng ng vng c trc s phn tch. Pht
gio khng nh rng mt s kin ch c th xy ra trong mi lin h v ph thuc
vi cc nhn t khc. Mt vt ch c th ny sinh nu n c kt ni, b quy nh
v quy nh vt khc. Mt thc th tn ti c lp vi tt c cc thc th khc phi
hoc l tn ti mi mi, hoc l hon ton khng tn ti. N khng th nh
hng n bt k ci g v cng khng g c th nh hng n n. Thc ti khng
th c nh x cng nh khng th phn on, m phi c xt nh mt ton b
v tng th.
Nhiu th nghim vt l ch cho chng ta thy tnh tng th ca thc ti ny.
Trong th gii nguyn t v di nguyn t, cc th nghip kiu EPR (xem mc t
ny) ni vi chng ta rng thc ti l bt kh tch, rng hai ht nh sng
tng tc vi nhau vn s tip tc l b phn ca mt v ch mt thc ti: d
khong cch gia chng c l bao nhiu chng na, th hnh trng ca chng cng
tng lin tc th m khng cn bt k mt s truyn thng tin no. Cn v th gii
v m, tnh tng th ca n c chng minh bng con lc Foucault (xem mc t
ny) c hnh trng khng phi ph hp vi mi trng a phng, m l vi ton
v tr. Ci c t chc trn Tri t chng ta c quyt nh trong mnh mng
bao la ca v tr.
Khi nim s ph thuc ln nhau ni rng cc s vt hin tng khng th c
nh ngha mt cch tuyt i, m ch tng i so vi cc s vt hin tng khc.
V bn cht, chnh tng ny cng l nh ngha ca nguyn l tng i v
chuyn ng trong vt l, c Galileo pht hin, v sau c Einstein ly li v
pht trin ln tt nh. Chuyn ng nh khng, Galileo tng ni. ng mun ni
y l chuyn ng ca mt vt khng th c xc nh mt cch tuyt i, m
ch l so vi chuyn ng ca mt vt khc. Khng mt th nghim hay php o no
c thc hin bi mt hnh khch trn mt toa tu chy khng c ting ng vi
vn tc khng i v tt c cc rm ca s u c bung xung khin anh ta
khng th bit c toa tu ca mnh ang ng im hay chuyn ng. Ch bng
cch ko rm ln v nhn khung cnh tri qua th hnh khch mi nhn ra.
Chng no cn cha c mt s quy chiu vi bn ngoi, th chng y chuyn ng
l tng ng vi khng chuyn ng. Pht gio ni: cc s vt khng c tn ti t
thn, m ch c so vi cc s kin khc. Cn nguyn l tng i ni: chuyn ng
ch c thc ti so vi khung cnh tri qua.
Thi gian v khng gian cng mt i tnh tuyt i m Newton trao cho chng
(xem: Khng-thi gian). Einstein ni vi chng ta rng chng ch c th c nh
ngha mt cch tng i, tc l i vi chuyn ng ca ngi quan st v cng
ca trng hp dn ti ni m anh ta ang . Ti im k d ca mt l en (xem
mc t ny), lc hp dn mnh ti mc ngay c nh sng cng khng th thot ra
khi, th mt giy c th di bng c thin thu. Ging nh Pht gio, thuyt tng
i ni rng s tri ca thi gian, vi mt qu kh qua v mt tng lai cn cha
ti, ch l o gic, v tng lai ca ti c th l qu kh ca mt ngi khc v l
hin ti ca mt ngi th ba: tt c ph thuc vo chuyn ng tng i ca
chng ta. Thi gian khng tri, n n gin ch tn ti m thi.
2|NXB Tri thc
Bt ngun trc tip t khi nim ph thuc ln nhau m c khi nim trng rng.
Trng rng khng c ngha l h khng, m l s vng bng tn ti ring. Bi v tt
c ph thuc ln nhau, nn khng g c th c xc nh cng nh tn ti t thn.
Khi nim v cc tnh cht ni ti tn ti t chnh chng v bi chnh chng cng
khng cn ng na. Nhng ch ! Pht gio khng ni rng cc s vt khng tn
ti, bi v chng ta c tri nghim v n. Pht gio khng c thi h v m ngi
ta thng gn mt cch sai lm cho n. Pht gio khng nh rng s tn ti ny l
khng t lp, m ph thuc ln nhau, v nh vy trnh c quan im duy vt v
thc ti. Pht gio chp nhn quan im trung dung, theo mt hin tng khng
c tn ti t lp, nhng khng v th m khng tn ti, v c th tng tc v vn
hnh theo cc quy lut nhn qu: l iu m Pht gio gi l Trung o vy.
Mt ln na, vt l lng t cung cp cho chng ta mt ngn ng tng ng mt
cch ng ngc nhin. Theo Bohr v Heisenberg, chng ta khng th ni v cc
nguyn t hay electron nh cc thc th thc c cc tnh cht rt xc nh, nh vn
tc hay v tr na. Chng ta phi xem chng nh to thnh mt th gii khng c
cc vt v cc s kin na, m ch c cc tim nng. Chnh bn cht ca vt cht v
ca nh sng cng tr thnh mt tr chi ca cc mi quan h ph thuc ln nhau:
n khng cn c tnh cht ni ti na, m c th thay i bi tng gic gia ngi
quan st v vt c quan st. Bn cht ny khng cn duy nht na, m l lng
tnh v b sung cho nhau. Hin tng m chng ta gi l ht li c dng sng khi
ngi ta khng quan st n. Nhng ngay khi c php o hay quan st, l n lp tc
khoc tr li tm o ht. Ni v mt hin thc ni ti i vi mt ht, mt hin thc
tn ti m ta khng quan st n, l khng c ngha, v ngi ta khng bao gi c th
lnh hi c n. Tn ng quan nim ca Pht gio v samskara (ngha l s
kin), c hc lng t tng i ha mt cch trit khi nim vt bng cch bt
n ph thuc vo khi nim , ngha l khi nim s kin. Hn na, s nhe m
lng t p t mt gii hn c bn cho s chnh xc ca php o hin thc ny: s
lun tn ti mt s bt nh no hoc l trong v tr, hoc l trong vn tc ca
mt ht. Vy l vt cht mt i thc th (substance) ca n.
Quan nim ca Pht gio v s ph thuc ln nhau l ng ngha vi trng rng,
n lt n, trng rng li ng ngha vi v thng. Th gii nh mt lung khng
l cc s kin v cc dng chy ng, tt c u kt ni vi nhau v tng tc lin
tc vi nhau. Quan nim v s thay i lin tc v hin din khp ni ny ging vi
nhng iu m v tr hc hin i ni. Tnh bt bin ca tri theo Aristotle v v tr
tnh ca Newton khng cn na. Tt c u chuyn ng, tt c u thay i, v tt
c u l v thng, t nguyn t nh nht cho ti cc thin h, cc ngi sao, con
ngi v ton v tr. c y bi mt v n khi thy, v tr long dn i. Bn
cht ng ny c m t trong cc phng trnh ca thuyt tng i. Vi l
thuyt Big Bang, v tr c mt lch s. N c mt khi u, mt qu kh, mt hin
ti v mt tng lai. Mt ngy no n s cht trong mt l la a ngc chy
rng rc hoc trong s lnh lo bng gi. Tt c cc cu trc ca v tr - cc hnh
tinh, sao, thin h hay m thin h cng u chuyn ng lin tc v tham gia
vo mt v iu v tr khng l (xem mc t ny): chuyn ng quay quanh mnh
n, quay quanh cc thin th khc, ri xa hay sp li gn nhau. Chng cng c mt
lch s: chng sinh ra, tin ha v cht. Cc sao tun theo cc chu k sinh t o
bng hng triu, thm ch hng t nm.
Th gii nguyn t v di nguyn t cng khng l ngoi l. C cng vy, tt
c u v thng. Cc ht c th thay i bn cht: mt quark (vin gch c bn
ca vt cht) c th thay i h hoc v, mt proton c th tr thnh mt ntron
3|NXB Tri thc