aprende

a
Innovar
Biblioteca Prctica
de Innovacin
de Galicia

O IGAPE pon a coleccin Pocket Innova a disposicin dos

empresarios e emprendedores galegos, co convencemento
de que a difusin de ideas innovadoras, dar a coecer
alcance e posibilidades dentro do mbito da innovacin, son
pasos previos, necesarios para un avance firme e sustentable
na competitividade das nosas empresas. Esperamos que
o formato electrnico e a axilidade dos textos escollidos
contriba sa fcil asimilacin.

Pode descargar os libros de forma gratuta

a travs do enderezo

http://aprendeainnovar.igape.es

Biotecnoloxa

Juan P. Duque

Biotecnoloxa
Panormica dun sector

coordinadores da coleccin:
Juan Vicente Garca Manjn e
Jos Luis Marn de la Iglesia

BiotecnoloXa
Calquera forma de reproducin, distribucin, comunicacin pblica ou
transformacin desta obra s pode ser realizada coa autorizacin dos seus
titulares, salvo excepcin prevista pola lei. Dirxase a CEDRO (Centro Espaol
de Dereitos Reprogrficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou
escanear algn fragmento desta obra.
Non est permitida a reproducin total ou parcial deste libro, nin o seu
tratamento informtico, nin a transmisin de ningunha forma ou por calquera
medio, xa sexa electrnico, mecnico, por fotocopia, por rexistro ou outros
mtodos, sen o permiso previo e por escrito dos titulares do Copyright.
QR code unha marca rexistrada por Denso Wave, inc.
DereITos reservados 2011, respecto primeira edicin en galego, por
Netbiblo, S. L.

Netbiblo, S. L.
Ra rafael alberti, 6 baixo esq.
sta. cristina 15172 oleiros (A corua) spain
tlf: +34 981 91 55 00 fax: +34 981 91 55 11
www.netbiblo.com
editorial@netbiblo.com
Membro do Foro Europeo de Editores
ISBN: 978-84-9745-900-6
Directora Editorial: Cristina Seco Lpez
Editoras: Lorena Bello e Mara Martnez
Imaxe interior: Photosani
Imaxe cuberta: paolo toscani
Producin Editorial: Gesbiblo, S. L.
Impreso en Espaa Printed in Spain

O autor

Juan P. Duque Titulado Superior do CSIC e Doutor en

Qumica. Realizou a sa tese sobre Sntese Asimtrica e
participou en cursos e msteres sobre Project Management,
Xestin Ambiental, Biotecnoloxa Alimentaria, etc., e como
relator convidado en numerosas xornadas tcnicas, mesas
redondas e seminarios sobre xestin de I+D.
Traballou como Director Tcnico de plantas qumico-farmacuticas e alimentarias e como experto en consultora
medioambiental. Ademais, prestou asesoramento a diversos proxectos de investimento de empresas de base
tecnolxica. Actualmente, representa ao CSIC no cluster
de Biotecnoloxa Agroalimentaria de Castela e Len.

Pocket Innova

A serie POCKET INNOVA nace co obxectivo de achegar a disciplina da

innovacin a directivos, acadmicos, estudantes e tcnicos de empresa
interesados en coecer o que e o porqu da innovacin nos nosos das.
Nun mundo en constante cambio e evolucin, a innovacin converteuse
na resposta natural daqueles que desexan achegar solucins creativas,
baseadas no coecemento e que proporcionen valor s organizacins
e sociedade.
POCKET INNOVA pretende abordar, con proximidade e rigor, as distintas
temticas que compoen a innovacin. Para isto, a coleccin estrutrase
en cinco grandes bloques temticos:

Tecnoloxa. Esta seccin ten como obxectivo achegar aos lectores a

informacin sobre as tecnoloxas emerxentes, os ltimos avances e as
aplicacins a novos produtos e servizos.

Financiamento. Dende as subvencins ata o capital risco, os business

angels, o VII Programa Marco de I+D e un longo etctera, conforman
os mecanismos de financiamento da I+D+i, os cales sern abordados
na serie dun xeito claro e prctico.

Actores. Existen multitude de organismos e expertos que traballan

en materia de innovacin en Espaa, dende os organismos pblicos
ata os privados, fundacins, centros tecnolxicos, expertos, redes
O quen quen da innovacin en Espaa e en Europa o obxectivo
desta seccin.

Xestin da innovacin. Seccin central da serie, a cal incle metodoloxas prcticas que se poden aplicar xestin da innovacin nas
organizacins. Dende a implantacin de sistemas de I+D+i ata a
xestin de proxectos tecnolxicos; dende a vixilancia tecnolxica ata
a propiedade industrial e a transferencia tecnolxica, todos eles son
temas cruciais para a posta en marcha de organizacins innovadoras.

Capital humano e creatividade. As persoas son o elemento central da

innovacin, o seu coecemento, a creatividade, o traballo en equipo,
o liderado para a innovacin e moitos outros temas compoen unha
atractiva temtica que todos aqueles que queiran adentrarse no
mundo da innovacin deben coecer.

ndice

Introducin. ....................................................

11

1_ Poendo as bases
1_1

1_2
1_3
1_4
1_5
1_6


1_7

Comezamos co principio:
O famoso adn....................................
Falemos de xenes.................................
Enxeera xentica...............................
Biotecnoloxa Moderna........................
Concepto de empresa biotecnolxica....
As empresas crean sector:
Bioeconoma, Bioscience ou
sector biotecnolxico...........................
Branca, vermella e verde......................

18
20
21
23
27

29
32

2_ As aplicacins
2_1

2_2

2_3

2_3

Os grandes campos de aplicacin

da Biotecnoloxa: Para que serve?..........
Sade, medicina e produtos
farmaceticos e veterinarios.................
Aplicacins en agricultura
e alimentacin.....................................
Medio ambiente e
procesos industriais..............................

34
35
50
57

3_ Situacin actual do sector biotecnolxico

3_1
3_2
3_3

3_4

3_5

3_6
3_7

Que sentido ten analizar o sector.........

Nmero de empresas biotecnolxicas....
Impacto socioeconmico das
empresas biotecnolxicas....................
Os outros beneficios da
Biotecnoloxa.......................................
Onde se xera a Biotecnoloxa:
As biorrexins......................................
O caso de espaa................................
Unha reflexin final.............................

68
69
70
75
79
88
94

Anexo_Tecnoloxas clave
A_1 Cdigo xentico e

tecnoloxas relacionadas......................
A_2 Unidades funcionais.............................
A_3 Tecidos e cultivos celulares...................
A_4 Procesos industriais..............................
A_5 Tcnicas de apoio................................

96
99
102
104
105

Bibliografa......................................................

107

Introducin

12

Biotecnoloxa

n dos logros alcanzados polo ser humano nos

tempos modernos foi o control dos organismos
vivos dende os niveis microscpicos da sa
identidade, dicir, dende iso que chamamos xenes. O
coecemento dos mecanismos moleculares implicados
nos organismos vivos est sen lugar a dbidas detrs do
considerable aumento da calidade de vida nos nosos pases mis desenvoltos, nos que, por exemplo, duplicouse
a esperanza de vida con respecto que haba hai apenas
cen anos.
Isto non quere dicir que o ser humano non manipulara organismos vivos a nivel microscpico dende as orixes
da humanidade, pondoos ao seu servizo. coecida
a antigidade da cervexa (xa a consuman os asirios hai
mis de cinco mil anos) e do vio, pero tamn o leite
fermentado que se tomaba en Asia Central, o Kfir, etc.
E, por suposto, o pan. Dende a poca de Moiss (1.500
anos antes de Cristo), os xudeus conmemoran a Pascua
ou liberacin de Exipto comendo pan sen levadura para
dar a entender que non haba tempo para deixar a masa
fermentar porque haba que comer apresuradamente
para sar de Exipto (xodo 12:8-11).
Todos estes produtos e bebidas son exemplos de
procesos fermentativos nos que interveen microorganismos. Pero tamn o cruzamento de especies vexetais e
animais e a seleccin tradicional de variedades realizada
durante sculos implica o manexo de material xentico
cunha finalidade determinada. Hai mis de dez mil
anos comezaban a cultivarse en Mesopotamia cereais
e leguminosas capaces de ser asimilados polos seres
humanos. Os chineses comezaron a cultivar arroz hai
tres mil anos. E todo iso o ser humano veuno facendo
mediante unha aprendizaxe tradicional, baseada na observacin e na experiencia do ensaio-erro, seleccionando
aquelas sementes mis agradables para o seu consumo,
menos txicas ou mis produtivas. Algunhas seleccins
e variedades vexetais non eran toleradas a nivel dixestivo ou tian mal sabor e desbotbanse. Outras tian
malas propiedades hora de ser cocidas. Os cereais da
Antigidade eran moi diferentes aos de hoxe en da,

Introducin

tanto as que hai cientficos que ven no incremento da

intolerancia ao glute nos nosos pases desenvoltos (a
taxa est nun caso de cada douscentos) un indicio para
pensar que o trigo que consumimos est comezando a
ser un cereal txico. Esperemos que este prognstico
tarde en cumprirse moitos anos.
Mis recentemente, no sculo XIX, comezronse a
illar os primeiros microorganismos (bacterias, levaduras e virus) e investigronse por primeira vez os procesos
fermentativos (Pasteur). Pola sa parte, os traballos de
Mendel deron lugar xentica
Con todo, a novidade operada recentemente consiste
en coecer exactamente en que consistiron esas manipulacins, aplicando o coecemento cientfico ao nivel
constitutivo da vida: o ADN.
Anda que a primeira evidencia de que o ADN xogaba
un papel fundamental na transmisin da informacin
xentica apareceu xa en 1943, houbo que esperar a que
os cientficos Watson e Crick estableceran a estrutura
de dobre hlice caracterstica do ADN en 1953 para
poder explicar como pasa a informacin xentica dunha
xeracin a outra. Se imaxinamos que a composicin
qumica do ADN representa as notas musicais illadas,
a elucidacin da sa estrutura equivalera a dispoer
as notas nun pentagrama e ser capaces de recoecer
unha meloda.

Nace as a denominada Biotecnoloxa Moderna,

como aqueles coecementos dentro da rea da Bioloxa e outras ciencias que, partindo do descubrimento
da estrutura de dobre hlice do ADN e as sas implicacins nos procesos celulares (expresin de protenas,
por exemplo), permite modificar de forma selectiva a
actividade dos organismos vivos buscando unha utilidade prctica en diversos sectores. Concretamente,
falamos de sectores produtivos tales como a medicina,
a agricultura, a alimentacin, a enerxa, o medio
ambiente e a producin industrial.

13

14

Biotecnoloxa

Na agricultura, o coecemento do ADN permitiu illar

xenes de interese para realizar mellora de especies vexetais de maneira xil e controlada, sen ter que depender
dos clsicos cruzamentos do estilo dos que faca Mendel.
O mesmo pode trasladarse ao mundo dos animais, tanto
de laboratorio como produtivos (para consumo).
O ser humano tamn destinatario final da investigacin biotecnolxica, xa que o descubrimento dos
mecanismos de accin das clulas grazas ao papel que
xoga o ADN na funcin celular permitiu desear novos
frmacos e estratexias teraputicas contra un gran
nmero de enfermidades.
Pero se ata agora falamos de ciencia (coecementos)
ou de tecnoloxa (ciencia aplicada), a Biotecnoloxa
Moderna mis. Hoxe en da un sector con entidade propia, un sector baseado no coecemento e
que xera necesariamente riqueza. O un e o outro van
xuntos neste caso.

En 1976 un cientfico americano e un empresario

alanse para fundar unha empresa en California, nace
entn Genentech, a primeira empresa biotecnolxica
moderna. Hoxe xa son mis de seiscentas empresas
biotecnolxicas as que cotizan en bolsa en todo o
mundo, xerando produtos cunha cifra de negocio
duns trinta mil millns de dlares anuais. Este un bo
argumento para dicir que estas bioempresas forman
xa un sector econmico propio.

Froito desta actividade empresarial son novos frmacos, produtos agrarios e alimentarios mellorados,
novos encimas ou biocatalizadores, novos materiais
biodegradables (bioplsticos, fibras), novos biocombustibles, etc.
Na Biotecnoloxa Moderna deben quedar fra aquelas
empresas tradicionais que utilizan procesos fermentativos
(bodegas, cervexeiras, panificadoras) e produtos tradicionais agrarios sen propiedades especiais.

Introducin

Que caracteriza entn a este novo sector empresarial

biotecnolxico? Sen dbida, o seu carcter innovador
mis al de coxunturas econmicas ou modas. Estamos
ante un sector innovador por natureza ou, como se di
hoxe en da, baseado no coecemento, o que equivale
a dicir que aposta pola investigacin como fonte de
novos produtos e faino ademais con intensidade,
empregando todos os recursos posibles para realizar
proxectos de investigacin e desenvolvemento, adquirir
licenzas de patente, etc.
Deste xeito, xa non ten sentido falar da Biotecnoloxa como ciencia, por un lado, e das empresas que
aplican esta ciencia por outro, senn que ambas realidades forman unha soa, chammola como queiramos
(Biotecnoloxa, Bioeconoma, Bio-algo) na cal o
coecemento cientfico e o quefacer empresarial van
da man dende o principio, como a parella nun baile de
saln, acompasados e coordinados en todo momento.
O reto que debe afrontar este sector biotenolxico
moderno non outro que seguir avanzando na xeracin de novo coecemento cientfico e aproveitar toda
a coxuntura empresarial existente en cada momento
para xerar novos produtos e procesos, novas coreografas con calquera tipo de msica no saln globalizado
do noso mundo.

15

1_Poendo
as bases

18

Biotecnoloxa

1_1 Comezamos co principio: 

O famoso adn
Na Biotecnoloxa Moderna, ou se queremos chamala contempornea, estas siglas xogan un papel trascendental.
Hoxe en da todo o mundo ou falar destas tres letras pero
non todos son conscientes do que hai detrs delas.
Imos ao gran: que o ADN? o material xentico
de todas as plantas, animais, bacterias e algns virus. A
resposta correcta, pero non aclara nada porque, que
entn iso do material xentico? Empecemos de novo.
O ADN (ou en ingls DNA) son as siglas do cido
desoxirribonucleico e, en contra do que puidera
parecer, non unha molcula qumica convencional,
non ten unha frmula precisa, senn que o que estas
siglas esconden sinxelamente a linguaxe que utilizan
as clulas e os virus para medrar, multiplicarse, realizar
determinadas funcins, etc. e que esta informacin
poida pasar seguinte xeracin de clulas. Non isto
o que caracteriza a un ser vivo e o distingue dunha
rocha ou un mineral, por exemplo?

Por iso foi tan decisivo que Watson e Crick dilucidaran

en 1953 a estrutura do ADN, xa que al onde est a
clave de toda esta organizacin que chamamos vida.
Quimicamente, o ADN est formado pola unin
de tres fragmentos: unha molcula de azucre (carbohidrato) da familia das pentosas, outra de fosfato que
se une pentosa e unha terceira molcula que contn
nitrxeno e se denomina base nitroxenada, que se une
tamn ao azucre. O conxunto destas tres molculas
unidas mediante un enlace qumico covalente denomnanse nuclesido. Como para o caso do ADN, o azucre
sempre o mesmo (desoxirribosa) e as bases nitroxenadas
son catro posibles (adenina, guanina, citosina e timina)
resulta que temos catro tipos de nucletidos, que se
designan polas letras iniciais das bases nitroxenadas (A,
G, C, T). Sabase que os nucletidos se enlazan uns con
outros a travs do grupo fosfato dando lugar a cadeas

Poendo as bases

lineais longas de nucletidos que se coecen como cidos nucleicos (o ADN e o ARN son cidos nucleicos),
porque se encontraron por primeira vez no ncleo das
clulas e se relacionaron cos mecanismos da proliferacin celular. O que se ignoraba ata o descubrimento de
Watson e Crick era a forma tridimensional do ADN e as
sas propiedades qumicas. Vexmolo agora por enriba.
A estrutura do ADN contn das cadeas longas de
nucletidos entrelazadas como se fosen das febras
dun cordn retorcido. o que se chama estrutura de
dobre hlice (dobre porque consta de das febras). A
clave desta estrutura non est tanto nesta xeometra
aparentemente caprichosa, senn na qumica, xa que
sabemos que a unin que liga unha febra con outra lbil, isto , reversible. Non un enlace qumico covalente,
rxido, como o que une os tomos dun azucre ou dunha
protena, senn que un enlace mis suave denominado
enlace de hidrxeno, que se establece entre unha base
nitroxenada dunha febra e outra base nitroxenada da
outra febra, e que en determinadas condicins se desfai
como cando separamos dous anacos de imn cun pequeno esforzo.
Pero, anda sabendo isto, o segredo do ADN segua
sen estar vista. Como nunha novela de suspense ou
misterio permaneca baixo un cdigo pendente de descifrar, o orculo dos deuses estaba velado aos humanos.
Como nunha meloda antiga, coeciamos as notas pero
non sabiamos a escala, a mtrica. O descubrimento
sorprendente est no que a orde, secuencia, das bases
nitroxenadas en cada febra de nucletidos, tal que
determina a orde ou secuencia da outra febra, xa que
os enlaces de hidrxeno se establecen sempre entre as
parellas Adenina-Timina e Citosina-Guanina. Isto equivale
a dicir que se coecemos a secuencia de nucletidos (e,
polo tanto, de bases) dunha das febras, temos automaticamente determinada cal ser a secuencia de bases da
outra febra. Por iso se di que unha febra ou cadea de
nucletidos complementaria da outra.
Pois ben, unha vez desvelado o misterio estamos
en condicins de comprender que o que diferenza uns
organismos vivos doutros, xeneticamente falando,
sinxelamente a orde ou secuencia das bases nitroxenadas nas cadeas de ADN.

19

20

Biotecnoloxa

Este feito ten unha aplicacin directa na chamada

Biotecnoloxa forense. A secuencia do ADN dunha persoa obtida a partir de mostras de pelo, sangue, pel ou
fludos tan exclusiva que serve para identificala como
se dunha pegada se tratara, e de feito veuse utilizando
dende 1987 con validez legal nos tribunais para resolver
crimes, violacins ou casos de paternidade.

1_2 Falemos de xenes

Todos os organismos vivos que coecemos estn formados por clulas, e en cada unha delas existe un ncleo
que contn toda a informacin caracterstica da clula
en canto sa funcin e propiedades. Dita informacin
ademais transmisible s clulas que dela se deriven.
Pois ben, esta informacin est codificada en paquetes
que chamamos xenes e que estn presentes nos
cromosomas das clulas. A estrutura dos xenes est
formada por fragmentos de ADN; un xene , polo
tanto, un fragmento (ou secuencia) de ADN. sa vez,
o conxunto de xenes dun organismo forma o que se
denomina xenoma. Calclase que o xenoma humano
est formado por 30.000 xenes, en cambio a maiora de
plantas ten en torno a 20.000, e as bacterias microscpicas como a Escherichia coli teen preto de 4.000.

O importante dos xenes que cada un deles, dicir,

cada secuencia de ADN contida neles, responsable de que a clula realice unha funcin concreta;
tipicamente a producin dunha determinada protena. Cando se di que os xenes teen informacin
refermonos a que codifican unha determinada
protena, dicir, que son os responsables de producir
ou sintetizar, en determinadas circunstancias e de
forma especfica, esa protena.

O mecanismo polo cal un xene desencadea as sucesivas reaccins qumicas que dan lugar a unha protena
concreta denomnase expresin xentica. Por iso

Poendo as bases

resulta en moitos casos equivalente falar dun xene ou

da sa protena asociada, se ben debemos deixar claro
que as funcins fisiolxicas e aplicacins mdicas, alimentarias, etc. proporcinanas, en xeral, as protenas,
nunca os xenes.
A dicir verdade non todos os fragmentos de ADN
dos xenes codifican protenas, senn que hai algns
que si o fan (exns) e outros que non (intrns). Polo
tanto, podemos dicir que os xenes, como fragmentos de
ADN que son, conteen secuencias de exns e intrns.
Algns darn lugar a protenas e outros non, o cal non
significa que estes ltimos non sexan importantes. De
feito, cando se publicou o xenoma humano en 2003,
unha das cuestins que expuxeron os cientficos foi se
se deban investigar as rexins do xenoma xa coecidas para tentar remediar as enfermidades e procesos
asociados a elas, ou ben dirixirse cara a aquelas outras
partes da secuencia que non tian funcin coecida
ata o momento e que representan mis do 98% de
toda a lonxitude do ADN.

1_3 Enxeera xentica

O termo enxeara xentica pode usarse con pouco
rigor como sinnimo de Biotecnoloxa, pero mis
apropiado asocialo ao termo manipulacin xentica.
Por esta ltima entndese o conxunto de tcnicas que
fan posible cortar xenes do xenoma dun organismo e
trasladalo (pegndoo) ao xenoma doutro. Isto , en
esencia, a tecnoloxa do ADN recombinante, que
supn pasar ADN dunhas clulas a outras, sen ser
necesariamente do mesmo tipo. Evidentemente este
xogo practcase cunha finalidade concreta e posible
facelo grazas ao coecemento do que se dispn acerca
da identificacin de cada un dos xenes e as sas propiedades especficas.
Os primeiros experimentos modernos de modificacin
xentica comezaron nos anos setenta do sculo pasado,
e en apenas das dcadas conseguronse inserir xenes
en bacterias, fungos e fermentos procedentes de clulas
animais e de plantas, e viceversa.

21

22

Biotecnoloxa

Este xogo no que os cientficos eran capaces de quitar

e poer xenes en calquera clase de organismo vivo tia
unha finalidade prctica cando os microorganismos que
se manipulaban tomaban parte nun proceso industrial,
alimentario ou na agricultura. Con todo, a ciencia foi
mis lonxe e os experimentos de manipulacin de xenes
comezronse a realizar sobre clulas humanas e tecidos
nos anos noventa.
O xito de todos estes experimentos sobre calquera clula de calquera ser vivo consecuencia da caracterstica
comn a todas elas: a presenza de fragmentos de ADN.
D igual que falemos de plantas, de animais, de seres
humanos, de bacterias, de fermentos; todas as clulas
conteen ADN. Ademais, vimos que cada fragmento de
ADN, cada xene, pode levar asociada normalmente unha
funcin biolxica, por iso polo que a manipulacin do
ADN leva aparicin de novas propiedades, funcins,
etc. Hoxe en da a enorme informacin acumulada nas
bases de datos de secuencias de ADN permite elixir
aqueles xenes ou secuencias cunha propiedade ou funcin determinada, diriamos que case carta. Tras ser
identificado o xene ou secuencia desexado tntase multiplicar, dicir, producir en gran cantidade para utilizalo
industrialmente. Tal o caso, por exemplo, da insulina,
a cal se produce mediante unha modificacin xentica
operada nunha bacteria; as, o cultivo industrial desta
bacteria e o seu posterior illamento do medio permite
obter a insulina sen necesidade de extraela de animais.
Ata hai poucos anos (poamos uns dez ou quince), a
insulina, a hormona de crecemento e algunhas inmunoglobulinas obtanse mediante Biotecnoloxa dunha
forma que hoxe xa foi superada: modificbanse xeneticamente vacas, ovellas e mesmo porcos co fin de que producisen estes produtos e os secretaran no seu leite. Unha
vez secretados, extraanse do leite e purificbanse para a
sa venda. Se temos en conta que a obtencin dun porco
transxnico necesitaba de tres a cinco anos e case cen
millns de pesetas (por entn era a moeda en curso) dmonos conta de que este tipo de procesos, anda facendo
uso de tcnicas biotecnolxicas, non competitivo. Non

Poendo as bases

un proceso moderno. A autorizacin legal para obter

insulina mediante microorganismos modificados en lugar
de animais enteiros foi precisamente un dos primeiros
logros da empresa californiana Genentech al polo ano
1982 e dende entn obtense desta forma.
Xa dixemos que o ADN modificado no laboratorio cun
propsito concreto denomnase ADN recombinante. Os
organismos vivos que incorporan este ADN modificado
con respecto sa estrutura orixinal, incorporando a
maiora das veces xenes doutros organismos vivos distintos, denomnanse transxnicos. Son os coecidos
OMG ou organismos modificados xeneticamente.
O ARN (chamado cido ribonucleico), xunto co
ADN, denomnanse conxuntamente cidos nucleicos,
e teen en comn o estar formados quimicamente
por un azucre, fosfato e unha base nitroxenada, pero
o ARN ten un azucre distinto ao do ADN, a ribosa, e
ademais en lugar de ter Timina como unha das sas
bases nitroxenadas ten outra nova denominada Uracilo.
Estruturalmente tamn distinto ao ADN porque os
ARN teen s unha febra ou cadea de nucletidos en
lugar da dobre cadea tpica do ADN. Isto as porque
grazas ao ARN prodcese a sntese das protenas.
dicir, anda que a informacin necesaria para obter
as protenas est contida de forma latente no ADN,
s a travs do ARN chamado mensaxeiro como
se producen os procesos de transcricin e sntese de
protenas, xa que cada grupo de tres nucletidos de ARN
determinan de forma especfica a sntese dun aminocido e sabemos que as protenas estn formadas por
secuencias de aminocidos.

1_4 Biotecnoloxa Moderna

O termo Biotecnoloxa foi acuado por primeira vez
por un enxeeiro hngaro chamado Karl Ereky no ano
1919 para referirse aos coecementos cientficos
e tcnicos que permiten transformar materias
primas en produtos facendo uso de organismos
vivos. En definitiva, trtase de usar un organismo

23

24

Biotecnoloxa

vivo cun fin industrial. Tradicionalmente, os procesos de

fermentacin e o cultivo de clulas eran as aplicacins
tpicas desta definicin.
Anda que certo que o vocbulo Biotecnoloxa
se utilizou durante moitos anos como sinnimo de
enxeera xentica, ou enxeera de ADN, hoxe en da
esta faceta do manexo de ADN s unha parte da
Biotecnoloxa Moderna.
A nivel internacional, a Biotecnoloxa Moderna delimtase segundo a acepcin dada pola Organizacin para a
Cooperacin e Desenvolvemento Econmico (OCDE), a
cal a definiu en 2002 como:

a aplicacin da ciencia e a tecnoloxa en organismos

vivos, as como en partes dos mesmos, os seus produtos
ou modelos, para alterar materiais vivos ou mortos para
a producin de coecemento, bens e servizos.

Este concepto terico tan xeral que resultara

imposible acoutar cun rigor suficiente todos os datos,
estatsticas e relacins dun sector econmico como o
que nos ocupa. Tanto as que a propia OCDE decidiu
engadir unha listaxe de tecnoloxas que completen esta
definicin e sirvan para decidir o que debe considerarse
Biotecnoloxa Moderna e o que non. Esta listaxe vnse
actualizando periodicamente pola OCDE (non por
tanto exhaustiva), pero basicamente incle os seguintes
grupos de Biotecnoloxas que denominaremos listaxe
complementaria da OCDE.
Basicamente, esta listaxe consta de cinco categoras:
cidos nucleicos, protenas, metabolitos, tecnoloxas
relacionadas con clulas e a quinta, a modo de caixn de
xastre, refrese a tecnoloxas auxiliares.
O lector mis avanzado atopar no anexo ao final do
libro unha breve descricin das tecnoloxas mis importantes da listaxe da OCDE:
AND/ARN, isto , o cdigo xentico: xenmica,
farmacoxenmica, enxeera xentica, secuenciacinsntese e aplificacin, expresin xnica.

Poendo as bases

Protenas e outras molculas, tamn chamadas

unidades funcionais: secuenciacin e sntese de
protenas e pptidos, novos mtodos de administracin de frmacos macromoleculares, protemica,
illamento e purificacin de protenas, sinalizacin
celular, identificacin de receptores celulares.
Tecidos e cultivos celulares: cultivo de clulas e
tecidos, enxeera de tecidos, fusin celular, vacinas,
manipulacin de embrins.
Procesos biotecnolxicos: fermentacin usando
biorreactores, bioprocesos, biorremediacin, biofiltracin e fitorremediacin.
Organismos subcelulares: terapia xnica, vectores
virais.
Bioinformtica: bases de datos de xenomas e
secuencias de protenas, modelizacin de procesos
biolxicos complexos.
Nanobiotecnoloxa: aplicacins das tcnicas de
nano/microfabricacin para construr aparatos para
o estudo de sistemas biolxicos, administracin de
frmacos, diagnstico, etc.
Precisamente o uso desta listaxe permite exclur do
mbito da Biotecnoloxa Moderna procesos de fermentacin clsicos como o do vio, a cervexa, o pan, aceiteras,
queixeras, etc., a mellora tradicional de especies vexetais
e o cultivo de clulas en xeral. Vemos, polo tanto, que
luz desta definicin a Biotecnoloxa tradicional queda
baleira de contido e pasa a representar sinxelamente un
conxunto de sectores produtivos tradicionais que, polo
menos estatisticamente, non deben mesturarse coas
empresas biotecnolxicas modernas.
Como remate final faremos algn comentario sobre
a formacin universitaria en Biotecnoloxa. Unha
disciplina moderna como esta non pode ser allea aos
estudos universitarios. De feito son varias as universidades espaolas que ofertan na actualidade o Grao en
Bioqumica e Biotecnoloxa de forma similar a outros
pases europeos. Anda que non hai uniformidade en
canto denominacin do ttulo universitario entre os
pases de Europa (Bioqumica, Bioloxa molecular e
Biotecnoloxa, Ciencias biomdicas, Ciencias bioqumicas, Ciencias da vida, Bioloxa e bioqumica aplicadas,

25

26

Biotecnoloxa

Bioloxa celular, Biotecnoloxa molecular, Bioloxa molecular, Bioinformtica e xenmica, Biotecnoloxa vexetal,
Enxeera de bioprocesos, Biomedicina e biotecnoloxa,
Biotecnoloxa alimentaria, Biotecnoloxa e bioqumica
mdica, Bioqumica e farmacoloxa, Enxeera bioqumica, Bioloxa celular e molecular, Ciencia biosanitaria,
Bioloxa humana, etc.) os contidos bsicos destas titulacins adoitan inclur as seguintes materias ao longo de
tres anos de estudo:
Tboa 1.1. Contidos das titulacins de grao e posgrao en
Bioqumica e Biotecnoloxa na Unin Europea.
Bloque
temtico

Peso relativo
medio

Qumica

10%

Materias
Qumica xeral,
inorgnica e orgnica.

Bioloxa

10%

Bioloxa celular, histoloxa,

xentica e microbioloxa.

Matemticasfsica-informtica

10%

Clculo, lxebra,
bioestatstica, bioinformtica.

Mtodos
instrumentais
cuantitativos

10%

Enxeera xentica
ou clonacin, anlise
cuantitativa, protemica,
xenmica e metabolmica.

Bioqumica e
bioloxa molecular

25%

Macromolculas,
enzimoloxa, biofsica,
metabolismo e a sa
regulacin, expresin xnica.

Integracin
fisiolxica e
aplicacins da
bioqumica e a
bioloxa molecular

10%

Inmunoloxa, bioloxa
do desenvolvemento,
microbioloxa e viroloxa,
xenmica de plantas, fisioloxa
integrada, bioqumica clnica,
patoloxa molecular.

Bioenxeera e
procesos
biotecnolxicos

25%

Procesos biotecnolxicos,
biorreactores.

Aspectos sociais
e econmicos da
Biotecnoloxa

Fonte: Elaboracin propia a partir do Libro Branco das titulacins de grao e

posgrao en Bioqumica e Biotecnoloxa, 2005.

Poendo as bases

1_5 Concepto de empresa

biotecnolxica
A definicin de empresa biotecnolxica non trivial.
Polo que vimos ata agora parece claro pensar que unha
fbrica de cervexa, por exemplo, non debe etiquetarse
como empresa biotecnolxica. Este tipo de distincins
son importantes hora de facer estatsticas empresariais
e coecer con certo rigor cales son as dimensins reais do
sector biotecnolxico nun pas.

Segundo a OCDE, unha empresa biotecnolxica

(Biotechnology firm) aquela compaa que utiliza a
Biotecnoloxa en sentido moderno ( dicir, algunha das
tecnoloxas da listaxe complementaria da OCDE) para
producir bens ou servizos, ou tamn para realizar investigacin e desenvolvemento en Biotecnoloxa.

Esta definicin moi ampla e pouco operativa porque

realmente recolle a todas as empresas que fan algo
en materia de Biotecnoloxa. Por iso, a OCDE creou das
categoras mis concretas para dar conta das empresas
deste sector:
Empresas dedicadas Biotecnoloxa: son aquelas
cuxa actividade maioritaria consiste na aplicacin de
tcnicas biotecnolxicas para producir bens, servizos
ou realizar investigacin e desenvolvemento en Biotecnoloxa. Este o tipo de empresas propiamente
biotecnolxicas.
Empresas que realizan investigacin e desenvolvemento en Biotecnoloxa: son aquelas que
realizan investigacin e desenvolvemento (I+D) en
Biotecnoloxa. Etiqutanse como dedicadas I+D
biotecnolxica aquelas que dedican mis do 75% do
seu I+D Biotecnoloxa.
O problema desta clasificacin que pode haber
empresas que realicen I+D en Biotecnoloxa e que non
se consideren biotecnolxicas porque os seus labores
de investigacin na rea de Biotecnoloxa non son

27

28

Biotecnoloxa

maioritarios. Outras veces os pases realizan estatsticas

considerando mesturadas as empresas que realizan
Biotecnoloxa tradicional e non se cinguen listaxe complementaria da OCDE, como o caso do Xapn. A pesar
de todas estas dificultades, esta clasificacin utilzase en
mis de vinte pases desenvolvidos e a nica clasificacin internacionalmente aceptada.
Debemos dicir que a propia OCDE foi cambiando
a denominacin usada para referirse s empresas
Tboa 1.2. Clasificacin de empresas biotecnolxicas adaptada
situacin espaola.

Empresas
completamente
dedicadas
Biotecnoloxa
(ECDB)

Mis do 80% da sa actividade

Biotecnoloxa.
Mis do 50% da sa facturacin total
atribuda Biotecnoloxa.
Investimento: aposta clara por facer I+D+i
en Biotecnoloxa en Espaa (instalacins de
investigacin).
Presntanse s convocatorias de proxectos
de investigacin en Biotecnoloxa
en Espaa.

Empresas
parcialmente
dedicadas
Biotecnoloxa
(EPDB)

Algunha das sas lias principais de negocio

Biotecnoloxa, sen chegar a supoer o
80% da actividade total da empresa.
Unha parte da sa facturacin debida
Biotecnoloxa.
Investimento: aposta clara por facer I+D+i
en Biotecnoloxa en Espaa (instalacins
de investigacin).
Presntanse a proyectos de investigacin en
Biotecnoloxa en Espaa.

Empresas usuarias Algunha das lias principais de negocio da

de Biotecnoloxa
empresa est baseada
(EUB)
na Biotecnoloxa.
Unha parte da sa facturacin est
relacionada coa Biotecnoloxa.
Empresas de
servizos
da industria
biotecnolxica
(ESIB)

Consultoras, asesoras, etc.

Bioinformtica.
Empresas comercializadoras de produtos
biotecnolxicos (non fan I+D+i en Espaa).
Outros servizos auxiliares.

Fonte: Fundacin Genoma Espaa, 2005.

Poendo as bases

biotecnolxicas. As, por exemplo, ata 2006 o concepto que se usaba era o de compaas activas en
Biotecnoloxa para designar s empresas dedicadas
Biotecnoloxa. Pola sa parte, no noso pas a Fundacin
Genoma Espaa introduciu nos seus informes anuais
novas categoras de empresas adaptadas situacin
espaola, pero basendose nos grupos anteriormente
comentados da OCDE (vxase a Tboa 1.2).
O panorama compltase coa clasificacin que fai o
Instituto Nacional de Estatstica (INE) sobre resultados
en Biotecnoloxa dentro da Enquisa de actividades de
investigacin e desenvolvemento:
Empresas que realizan actividades de I+D relacionadas
coa Biotecnoloxa.
Empresas que realizan I+D en Biotecnoloxa.
Ademais incle unha estatstica sobre empresas
segundo a Biotecnoloxa que utilizan: o cdigo xentico, as unidades funcionais, cultivos e enxeera celular
e de tecidos, bioprocesos, organismos subcelulares e
outros, cingundose deste xeito listaxe complementaria da OCDE.

1_6 As empresas crean sector:

Bioeconoma, Bioscience ou 
sector biotecnolxico
Un gran non fai o celeiro pero nos ltimos anos a proliferacin de empresas que realizan Biotecnoloxa deu lugar
a un sector novo, difcil de catalogar porque incle produtos e servizos afns a case trinta segmentos comerciais
e porque as sas actividades non se poden clasificar nun
nico lugar.
Os autores americanos falan de Biosciencies para referirse a todas aquelas empresas biotecnolxicas que forman este sector, xa que o termo Bioscience e Life Science
vense utilizando como sinnimos ou equivalentes a
Ciencias da vida ou Biociencias. Outros falan de bioempresas querendo traducir dalgunha forma ese concepto.
En calquera caso, estamos ante un sector moi especial formado por empresas cun perfil comn a nivel
mundial.

29

30

Biotecnoloxa

Trtase de empresas moi novas, con menos de dez

anos de andadura, con poucos traballadores (menos
de cincuenta) pero moi cualificados, nacidas en contornos acadmicos e localizadas en zonas xeogrficas
con elevada actividade investigadora, con grandes
dificultades de financiamento, pero que realizan grandes gastos en investigacin en termos relativos e, en
xeral, moi activas en todos os campos empresariais,
anda que con pouca experiencia en xestin.

Con estes ingredientes o sector emerxente das Bioempresas ten o seu impacto propio na economa global, e
por iso falamos tamn da Bioeconoma para referirnos a
este aspecto.
A consultora Battelle identificou dentro do sector biotecnolxico empresarial catro subsectores destacados:
1. Producin agrcola e produtos qumicos (bioetanol,
biofertilizantes).
2. Frmacos e produtos para o diagnstico.
3. Aparatos e equipos mdicos.
4. Investigacin e laboratorios.
O goberno americano, a efectos estatsticos, elaborou
un sistema de clasificacin de actividades empresariais
similar ao CNAE espaol (vxase mis adiante neste mesmo epgrafe) e que se denomina NAICS (North American
Industry Classification System). Na seguinte listaxe resaltamos algns subsectores industriais potencialmente
relevantes a efectos biotecnolxicos:

Agricultura e produtos qumicos

311221 Moenda hmida de millo.
311222 Procesado de soia.
311223 Procesado doutras sementes oleaxinosas.
325193 Fabricacin de alcohol etlico.
325199 Fabricacin doutros compostos orgnicos
de base.
325221 Fabricacin de fibra celulsica.
325311 Fabricacin de fertilizantes nitroxenados.

Poendo as bases

325312 Fabricacin de fertilizantes fosfatados.

325320 Fabricacin de pesticidas e outros agroqumicos.

Medicamentos e produtos farmacuticos

325411 Fabricacin de fitosanitarios.
325412 Fabricacin de produtos farmacuticos.
325413 Fabricacin de substancias para diagnstico
in vitro.
325414 Fabricacin doutros produtos biolxicos.

Aparatos e equipos mdicos

334510 Fabricacin de aparatos de electromedicina.
334516 Fabricacin de instrumental para laboratorios
de anlise.
334517 Fabricacin de aparatos de irradiacin.
339111 Fabricacin de mobiliario e aparatos de laboratorio.
339112 Fabricacin de instrumental mdico e cirrxico.
339114 Fabricacin de subministracins e equipos dentais.
339115 Fabricacin de equipamiento oftalmolxico.
339116 Laboratorios dentais.

Laboratorios mdicos, de ensaio e investigacin

541380 Laboratorios de ensaio.
541710 Investigacin e desenvolvemento en ciencias
da vida, enxeera e fsica.
621511 Laboratorios mdicos.
621512 Centros de diagnstico por imaxe.
En Espaa, a Clasificacin Nacional de Actividades
Econmicas (CNAE) utilizada polo INE recolle soamente o
epgrafe 72.11 investigacin e desenvolvemento experimental en Biotecnoloxa, co cal non contempla
de forma adecuada o sector. Para ser xustos, debemos
dicir que en Espaa non hai cultura de sector biotecnolxico, e no seu lugar moitas entidades pblicas como o
INE consideran que a Biotecnoloxa, dende o punto de
vista empresarial, un sector horizontal.
Xulgue o lector a importancia do detalle que acabamos de comentar cando vexamos con mis profundidade
no terceiro captulo as repercusins do sector biotecnolxico a nivel mundial e a sa comparacin con Espaa.

31

32

Biotecnoloxa

1_7 Branca, vermella e verde

Podera ser a bandeira de Hungra, de Italia, de Bulgaria, pero tamn da India, de Mxico ou de Costa
do Marfil, pero non: son as cores da Biotecnoloxa
segundo o seu sector de aplicacin.
Biotecnoloxa branca: tamn chamada Biotecnoloxa industrial. A Biotecnoloxa branca a aplicacin
de tcnicas biotecnolxicas para mellorar procesos
industriais ou crear novos procesos.
Biotecnoloxa vermella: a Biotecnoloxa vermella,
ou a Biotecnoloxa da sade, a ms visible e dedcase prevencin, diagnose e tratamento dun gran
nmero de enfermidades novas ou coecidas.
Biotecnoloxa verde: a Biotecnoloxa tamn se pode
poer ao servizo da mellora de caractersticas de
plantas ou animais dun xeito mis rpido e eficiente.
Rizando un pouco mis o rizo, empzase xa a falar tamn de Biotecnoloxa azul para referirse que se dedica
s aplicacins dos microorganismos e produtos de orixe
maria, especialmente no deseo de novos frmacos. E
tamn de Biotecnoloxa gris para referirse s aplicacins
ambientais especificamente. Eu, persoalmente, engadira a Biotecnoloxa negra para referirme s aplicacins
funerarias e forenses.
En definitiva, a Biotecnoloxa camia cara a un arco da
vella de aplicacins, como veremos no prximo captulo.

2_As
aplicacins

34

Biotecnoloxa

2_1 Os grandes campos de aplicacin

da Biotecnoloxa: 
Para que serve?
Sabemos que coecementos comprende a Biotecnoloxa, vimos que hai empresas que utilizan algunhas das
ferramentas biotecnolxicas, pero a nosa pregunta
agora: que utilidade ten a Biotecnoloxa Moderna? Que
aplicacins reais estn a xerarse na actualidade?

Tboa 2.1. Clasificacin das aplicacins da Biotecnoloxa.

Frmacos, medicamentos
orfos e a medida.
Produtos
Terapias celulares.
teraputicos
para humanos. Terapias xnicas.
Vacinas teraputicas.
Sade,
medicina,
farmacia

Produtos
teraputicos
para animais.
Diagnstico
molecular.

Hormonas e substancias
recombinantes.
Antiinfecciosos.
Test de protenas.
Imaxe molecular.
Test baseados en ADN.
Test xenticos.

Vacinas.
Agricultura e
alimentacin

Aplicacins en gandera, piscicultura, acuicultura,

apicultura.
Cultivos e explotacins forestais.
Biorrefineras.
Carburantes,
produtos
qumicos e
materiais.

Biocarburantes.
Produtos qumicos.
Polmeros.
Catalizadores.

Procesos
industriais,
Procesos da industria alimentaria.
medio ambiente
Procesos da industria txtil e curtidos.
e enerxa
Papel e cartn.
Biorremediacin.
Fonte: Elaboracin propia.

As aplicacins

O mis fcil para entrar neste vasto captulo agrupar

as aplicacins da Biotecnoloxa en tres grandes categoras: sade, agroalimentacin e procesos industriais.
Esta divisin congruente cos sectores biotecnolxicos
vermello, verde e branco, respectivamente. Na Tboa2.1 vemos un esquema xeral das aplicacins que
trataremos despois.
A continuacin, falaremos un pouco das aplicacins
mis importantes. Remitimos ao lector mis especializado
bibliografa e referencias ao final deste libro.

2_2 Sade, medicina e produtos

farmaceticos e veterinarios
Este parece o campo mis amable de entre as aplicacins
da Biotecnoloxa, anda que ten os seus buracos negros.
Pero vaiamos aos aspectos positivos. A Biotecnoloxa est
a contribur cada vez mis ao descubrimento de novos
frmacos, producin doutras substancias farmacuticas e tamn como conxunto de tcnicas ou ferramentas
para a investigacin. Mis do 20% dos medicamentos
do mercado son biotecnolxicos, por exemplo algns
anticorpos e encimas, e case a metade das substancias
que veen empregando nos ensaios clnicos proceden
directamente da Biotecnoloxa.
Como se obteen estes novos medicamentos e
produtos? A travs da modificacin xentica de clulas
animais e vexetais, bacterias, virus e fermentos que
producen esas substancias para ser usadas despois en
humanos (medicamento) ou en animais (veterinaria),
anda que a maior rendibilidade que ofrece o mercado
da sade humana fai que se invista preferentemente
nas primeiras.
A identificacin destas novas substancias no mbito
da sade humana foi posible grazas comprensin a
nivel molecular dos mecanismos polos que se producen
as enfermidades. Naceu as a denominada Biomedicina, co obxectivo de comprender o funcionamento do
corpo humano a partir do coecemento, non s das
funcins dos xenes, senn da sa estrutura, as sas

35

36

Biotecnoloxa

interaccins coas protenas e outros metabolitos das

clulas e rganos.
Xunto aos ensaios de laboratorio, in vitro, os animais de experimentacin xogan un papel decisivo en
moitos casos para ensaiar sobre eles ditas substancias.
O propio desenvolvemento de animais de laboratorio
a medida, alterando os seus xenes de forma selectiva
para producir unha determinada enfermidade ou patoloxa (animais transxnicos) d lugar a modelos de
enfermidades que axudan a seleccionar futuros tratamentos en medicina humana.

A publicacin da secuencia do xenoma humano no

ano 2003 , sen dbida, un fito na historia do coecemento humano e grazas a el puidemos constatar
que o 99% dos xenes de rato son similares aos xenes
dun ser humano. Por este motivo, utilzanse con tanta
profusin ratos transxnicos como modelos de enfermidades. O que non quere dicir que a terapia que
funciona nun rato enfermo sirva para un ser humano.
Non debemos, polo tanto, supervalorar o uso de animais de experimentacin.

Quere isto dicir que os xenes condicionan a maior

parte das enfermidades e, en consecuencia, hrdanse?
Non, certamente. O que si pasa que moitas enfermidades coecidas teen unha base xentica, o que
non quere dicir que se hereden de pais a fillos. As, por
exemplo, no caso do cancro, tan s un 4% dos mis de
douscentos tipos de cancro poden ter asociados factores
hereditarios, se ben verdade que nesta porcentaxe estaran includos algns tan relevantes como o cancro de
pel ou melanoma, e os de mama, ovario, colon e prstata. En todo caso, o que os cientficos atoparon que as
mutacins nos xenes que desencadenan un tumor non
se herdan directamente, senn que o que se herda
a predisposicin a sufrir estas mutacins. Por iso,
precisamente tan importante controlar os hbitos de
vida (tabaco, alcohol, graxas saturadas, radiacin solar,
sedentarismo) para evitar que estes factores ambientais

As aplicacins

prexudiciais poidan desencadear alteracins no ADN de

certas clulas xa que, no caso de producirse, darn lugar
a algn tipo de cancro concreto se o individuo tia xa
predisposicin a iso.
Anda que a orixe xentica de enfermidades neurodexenerativas tan importantes como o Alzheimer e
o Prkinson se segue estudando, hai outro grupo de
enfermidades denominadas raras no que a orixe xentica moi clara, xa que estn asociadas a determinadas
mutacins nos xenes.

Dende un punto de vista cientfico, a principal limitacin que posen as aplicacins da Biotecnoloxa no
campo da sade ten que ver co descoecemento das
funcins asociadas a cada un dos xenes do xenoma
humano. dicir, dos preto de 30.000 xenes que
forman o xenoma humano repartidos en todos os
cromosomas, apenas uns poucos foron relacionados
con enfermidades concretas. Queda pois moito traballo por diante.

Entre as dificultades de tipo tico que presentan

as aplicacins biomdicas da Biotecnoloxa atpase,
ocupando un papel destacado pola sa repercusin
meditica pero limitado anda polo seu alcance real, a
manipulacin de embrins humanos e as clulas nai
embrionarias. Ao fin e ao cabo, as clulas dun ser humano son tamn organismos vivos e a sa manipulacin
formalmente obxecto da Biotecnoloxa. Estas tecnoloxas
tocan directamente aspectos morais e ticos e son fonte
dun importante debate social. Dende un punto de vista
cientfico, con todo, non constite hoxe por hoxe o campo de aplicacins mis relevante.
Falemos un pouco sobre o significado de aplicacins. Os investigadores da rea de Bioloxa e
Biomedicina que realizan investigacin bsica ou
fundamental infravaloran s veces a aplicabilidade dos
resultados que xeran. Cando o Dr. Mendez do CNB-CSIC
consiguiu que o Codex Alimentarius aprobara en 2007 o
seu mtodo de deteccin de glute en alimentos ata niveis

37

38

Biotecnoloxa

dunhas poucas partes por milln en peso (nico mtodo

fiable ata agora) poucos se acordaban de que a sa investigacin comezou moitos anos atrs estudando a nivel
bsico a xentica celular. Hoxe en da moitos enfermos
celacos non deixaron de agradecerlle todo o labor que
fixo por eles, axudndolles a decidir que alimentos podan
consumir e cales non. Desgraciadamente a sa pronta
partida dexou moitas ideas orfas e, como todo artista que
se prece, moitas obras inacabadas.
Non fcil predicir se un resultado de laboratorio
pode ter unha aplicacin directa nun prazo razoable ou
nun sector determinado. Nos laboratorios pblicos das
universidades e organismos como o CSIC, a experiencia
do propio cientfico complementada coa de expertos
en transferencia de tecnoloxa adoita ser decisiva para
conclur que os resultados dun experimento poden ter
interese industrial. Outras veces resulta til compartir con
outros cientficos as experiencias, os datos, etc., xa que
esta colaboracin colexiada e os brainstorming informais
entre cientficos de diversas especialidades alumbran s
veces ao investigador, caendo na conta de que os seus
resultados gardan relacin cun problema ou solucin
concreta. De feito, relativamente frecuente que resultados obtidos nunha rea de coecemento tean aplicacin
noutras reas distintas.
Evidentemente, os investigadores das empresas privadas non poden permitirse o luxo de investir recursos
econmicos en proxectos que non tean un horizonte
prximo de aplicacins prcticas. De feito, o propio
concepto de aplicacin que ten un investigador dun
organismo pblico e un dunha empresa radicalmente
distinto. O investigador pblico adoita pensar en aplicacins prcticas do seu traballo a medio ou longo prazo,
e queda satisfeito pensando que algun, continuando o
seu traballo, poder chegar a xerar un produto teraputico, un kit de diagnstico ou unha vacina, por poer
exemplos. En cambio, o investigador da empresa necesita poer prazos relativamente curtos e definidos aos
seus resultados, porque ten diante de si o reto de poer
no mercado ese produto, ese kit ou esa vacina. Do xito
de lograr esa comercializacin depende o seu emprego,
o seu soldo presente e futuro.

As aplicacins

Se hai algun que exerce o oficio de profeta en canto

a predecir se un resultado ten ou non unha posible aplicacin futura son os xestores de capital risco. A razn
moi simple: son os que poen dieiro para continuar o
desenvolvemento de proxectos nunha fase inicial co fin de
lograr produtos comercializables. Os clientes deste tipo de
entidades adoitan ser pequenas empresas recn creadas
que necesitan recursos para continuar a sa investigacin
aplicada ou desenvolvemento segundo os casos.
Pero volvamos s nosas aplicacins, describindo brevemente os campos mis relevantes dentro da chamada
Biotecnoloxa vermella:

2_2
_
1Substancias teraputicas para
uso humano: Frmacos, terapias
celulares e vacinas
Os frmacos biotecnolxicos comprenden novas substancias obtidas por procedementos biotecnolxicos, pero
tamn substancias naturais activas que se identificaron ou
produciron mediante ferramentas biotecnolxicas, como
por exemplo molculas producidas por microorganismos
marios seleccionadas por este tipo de tcnicas (neste
caso poderiamos falar de Biotecnoloxa azul). En total,
son varios centos de novas molculas obtidas ou seleccionadas biotecnoloxicamente as que se atopan no mercado
e calclase que existen mis de 300 en desenvolvemento
cuxo obxectivo cubrir preto de 200 enfermidades distintas, anda que a metade delas se dirixen ao tratamento
contra o cancro.
En canto ao descubrimento de novas substancias
aptas para o tratamento de enfermidades humanas o
reto consiste, en primeiro lugar, en encontrar o que se
chama unha diana teraputica, dicir, un elemento
do organismo sobre o que o posible frmaco acte
selectivamente, como por exemplo un encima, ou un
receptor situado nas membranas das clulas. O coecemento actual dos mecanismos moleculares que interveen nas enfermidades permtenos identificar nalgns
casos aquelas dianas sobre as que debe actuar o futuro
frmaco, e que adoitan ser puntos crticos no progreso
da enfermidade en cuestin.

39

40

Biotecnoloxa

As, por exemplo, fronte estratexia tradicional

de tratamento do cancro con quimioterapia a base de
substancias citotxicas que reprimen o crecemento celular tanto de clulas tumorais como de clulas sas cos
conseguintes efectos secundarios por todos coecidos, a
Biotecnoloxa actual, a partir do coecemento cientfico
bsico e as ferramentas biotecnolxicas habituais, permitiu, por exemplo, atopar receptores de Tirosina-Quinasa
que bloquean a sinalizacin celular dirixida proliferacin
indefinida. Isto non nin mis nin menos que unha diana
contra o cancro e, por conseguinte, se conseguiramos
atopar unha substancia capaz de inhibir ese tipo de
receptores, entn xa disporiamos dun potencial frmaco
contra o cancro.
Polo tanto, vemos neste exemplo que cando a Biotecnoloxa se utiliza para o tratamento das enfermidades,
en primeiro lugar, ntrese do coecemento cientfico
dispoible sobre os mecanismos que producen enfermidades, identificando aqueles puntos crticos clulas,
encimas, etc. sobre os que se debe actuar (dianas) co
fin de conseguir a sa potenciacin ou a sa supresin
(inhibicin). Unha vez elixida a diana, a estratexia consiste en atopar a substancia que sexa capaz de activar ou
bloquear, segundo os casos, esa diana teraputica.
Grazas ao estudo do xenoma humano identificronse
hoxe en da preto de 500 dianas teraputicas humanas e o seu nmero medra, anda que a un ritmo non
moi grande. A razn que para que unha diana tea
utilidade debe estar validada, dicir, debe quedar probado o seu papel no desenvolvemento da enfermidade,
e isto non adoita ser fcil, ben por falta de coecemento
detallado das rutas biolxicas, ben por non ser o autntico colo de botella no control da enfermidade. A
Biotecnoloxa, a travs da Xenmica funcional, utiliza
tcnicas especficas para validar dianas tales como arrays
para identificar ADNc e ARN mensaxeiro en mostras
patolxicas, a supresin de xenes (knocking out) en animais de experimentacin para ver o efecto que produce
a sa ausencia, etc.
O seguinte paso, despois de identificar a diana adecuada, consiste en encontrar a molcula ou frmaco que
acte sobre a mesma e, por conseguinte, que sexa capaz

As aplicacins

de exercer un efecto teraputico. Este hoxe por hoxe

o punto mis longo e penoso de todo o proceso dende
que se investiga sobre a enfermidade ata que aproban o
frmaco as autoridades sanitarias. Estamos falando dun
proceso global que pode durar entre doce e quince anos
cuns custos prximos a 1.000 millns de euros. Atopar
a molcula adecuada para tratar a enfermidade como
buscar unha agulla nun pallal.

Cada ano llanse da natureza ou sintetzanse centos de

miles de novas molculas, pero moi poucas delas teen
algn efecto biolxico interesante. Un dos retos da Biotecnoloxa nesta rea consiste en seleccionar mediante
ensaios sinxelos, rpidos e masivos compostos potencialmente tiles para tratar enfermidades descartando
aqueles que non teen valor. Isto cocese co termo
screening ou cribado.

Este cribado consiste en levar a cabo ensaios in vitro de

diversos tipos (encimticos, unins a receptores, probas
celulares, etc.) para confirmar ou descartar a actividade
dunha molcula potencialmente teraputica. Os ensaios
realzanse en serie, primeiro dun tipo, logo doutro, pero
sempre sobre un nmero elevado de mostras vez. Pensemos que se unha empresa farmacutica dispn na sa
quimioteca (arquivo de substancias) de varios centos de
miles de substancias distintas e quixese saber cales delas
poden ter interese teraputico non poder gastar tempo
en facer un cribado unha a unha, senn que recorrer a
ensaios de moitas mostras simultaneamente, utilizando
por exemplo placas con 384 cuncas, co cal posible
cribar de forma rutineira centos de miles de molculas
distintas en poucos meses.
Nas primeiras rondas de cribado lgrase seleccionar
un nmero reducido de compostos activos (hits), os
cales servirn como punto de partida para sintetizar
no laboratorio de forma masiva compostos derivados
de estrutura similar sobre os volver facer cribados. Ao
cabo de varios anos de traballo sintetizando miles de
compostos derivados dun hit, disponse dunha coleccin

41

42

Biotecnoloxa

ou serie que, despois de someterse a varios cribados,

poder dar lugar aos denominados compostos cabeza
de serie ou leads, que son autnticos precursores de
frmacos. Os leads que demostren ter unha potencia
teraputica elevada en modelos animais, estabilidade
fisiolxica, novidade e patentabilidade e, por suposto,
ausencia de propiedades txicas, podern levarse a
ensaios clnicos e ser finalmente aprobados como frmacos.
Existe tamn outra forma de lograr identificar
compostos cabeza de serie sen necesidade de acudir
custosa preparacin das series de compostos activos in
vitro. Trtase do cribado bioinformtico, denominado
frecuentemente in silico (lmbrese que os microprocesadores dun PC conteen silicio). As ferramentas
informticas permiten visualizar nunha pantalla a estrutura tridimensional de moitas protenas ou encimas
previamente identificados como dianas teraputicas e
cuxa estrutura se determinou con anterioridade por
difraccin de raios X. Grazas a isto posible realizar un
primeiro cribado virtual de molculas que non poidan
por motivos estruturais interactuar coa protena ou
encima diana. O obxectivo iniciar o cribado in vitro
sobre un nmero mis reducido de molculas, co cal
lograrase chegar antes a encontrar algn composto
cabeza de serie.
Ata agora comentamos como pode a Biotecnoloxa
e as sas ferramentas axudar a encontrar frmacos en
contraposicin ao esforzo tradicional xigantesco de sntese no laboratorio e ensaios de actividade teraputica
un por un. Con todo, o tipo de frmacos en calquera
dos casos similar: son molculas qumicas orgnicas
de diversa complexidade pero non demasiado grandes, e
susceptibles de sintetizarse nun laboratorio qumico.
Existe outro tipo de frmacos propiamente biotecnolxicos porque a sa composicin adoita ser mis
complexa e deriva de protenas, hormonas e outros
factores fisiolxicos e, en consecuencia, non se poden
obter nun laboratorio qumico convencional. Con todo,
a gran diferenza atpase en que o modo de accin
distinto ao dos frmacos tradicionais. O caso mis
coecido o dos anticorpos monoclonais.

As aplicacins

Os anticorpos tradicionais ou policlonais son producidos polos linfocitos B en resposta a un axente estrao
(antxeno) responsable dunha agresin, como por
exemplo unha toxina ou un microorganismo patxeno.
Adoitan obterse a partir de soros convencionais. O
mecanismo de defensa que xera o organismo cando
penetra un axente estrao cocese como resposta
inmune e comeza precisamente coa producin destes
anticorpos. Pos ben, dende o punto de vista molecular,
os anticorpos producidos son unha mestura de substancias porque se unen ao antxeno por diversos sitios
chamados eptopos. Nesa mestura, algns anticorpos
sern mis eficientes que outros dependendo de que
parte do antxeno recoezan. A tecnoloxa de obtencin de anticorpos monoclonais permite obter un s
tipo de anticorpos que especificamente recoecen unha
nica zona ou rexin do antxeno e, en consecuencia,
poden desearse para que funcionen de forma completamente especfica contra unha infeccin ou unha
progresin tumoral, etc.
Un destes anticorpos monoclonais mis coecidos
e eficaces a Herceptina ou Trastuzumab. Vironse
utilizando como tratamento de cancro de mama
xunto a quimioteraputicos do estilo do cisplatino. nese
especificamente a un receptor de tipo tirosin-quinasa
chamado ErbB2, HER-2 ou neu, cuxa presenza se asocia
existencia deste tipo de cancro. A sa eficacia nalgns
tipos de cancro de mama tal que pode chegar incluso
a ser completa, remitindo totalmente a enfermidade.
En cambio, noutros casos non se administra porque se
presume que non ter eficacia.

A diversidade de frmacos nos que intervn dalgunha

maneira a Biotecnoloxa enorme. Existen frmacos
biotecnolxicos (frecuentemente encimas) para o
tratamento das denominadas enfermidades raras
(cocense unhas 5.000) grazas ao coecemento
dispoible sobre a secuencia do xenoma humano.

43

44

1
1 nanmetro =
1 millonsima parte
dun milmetro.

Biotecnoloxa

Tamn merece mencin neste contexto a chamada

medicina personalizada, que se basea na administracin de frmacos a medida en funcin da situacin
particular de cada individuo a nivel xentico ou metablico. Nestes casos, grazas Farmacoxentica, posible tratar de forma individualizada e segura a pacientes
co frmaco mis adecuado sa situacin xentica, ou
coa dose ptima, posto que se sabe xa de antemn a
forma na que vai responder o organismo desa persoa
ao tratamento. Isto o que comentamos con respecto
ao protocolo de tratamento con Herceptina contra o
cancro de mama, por exemplo.
Outro grupo de frmacos que est adquirindo unha
importancia cada vez maior son os frmacos ligados a
nanopartculas ou nanofrmacos. Considranse dentro
do campo das nanopartculas aquelas molculas que, en
polo menos algunha das sas tres dimensins, o tamao
non supera os 100 nanmetros1. A peculiaridade destas partculas est en que polo seu reducido tamao
poden chegar a lugares especficos e inaccesibles de
rganos ou tecidos, co que a accin dos frmacos
unidos a elas ser mis eficiente e, sobre todo, carecer a priori de efectos secundarios noutras partes do
organismo. Esta estratexia teraputica est anda en
fase de desenvolvemento, anda que se describiron
xa moitas variantes de frmacos tradicionais ligados a
liposomas de pequeno tamao.
Outra aproximacin teraputica til para algns
casos concretos pero que est empezando a consolidarse a chamada terapia celular. Se ben verdade
que anda se atopa en fase de ensaios clnicos, as
posibilidades que ofrece son enormes. Este tipo de
terapias basanse no uso de clulas e tecidos do propio
paciente como materia de partida para tratamentos teraputicos, implantes, restauracins e incluso solucins
a problemas dermatolxicos. O tecido cartilaxinoso
dificilmente se rexenera no organismo, pero hai tempo
que se sabe como facer medrar o cartlago dos xeonllos
dunha persoa lesionada, por exemplo, a partir das sas
propias clulas. Hoxe en da a enxeera de tecidos e
os produtos derivados de tecidos estanse utilizando
para intentar rexenerar non s cartlagos senn sos,

As aplicacins

nervios, ligamentos e vlvulas do corazn. Con todo,

queda anda lonxe cientificamente a posibilidade de
rexenerar rganos humanos in vitro para evitar a dependencia de transplantes doutras persoas.
En relacin con estas terapias celulares estanse
empezando a ensaiar vacinas antitumorais a partir de
clulas co fin de previr algns tipos de cancro. Tamn
destacan as posibilidades de tratamento que se abren
co uso de clulas nai para enfermidades neurodexenerativas, diabete e, en xeral, enfermidades cun marcado
carcter autoinmune.
Por ltimo, destacaremos neste apartado a terapia
xnica. Como o seu nome permite deducir, este grupo
de aplicacins est destinado ao tratamento dunha
determinada enfermidade mediante frmacos que
interfiren na funcin dos xenes asociados a esa enfermidade. Non debemos confundilo coa Farmacoxentica
ou estudo dos factores xenticos que condicionan a
resposta farmacolxica dun individuo fronte a outro.

A Farmacoxentica a base da medicina personalizada, con todo a terapia xnica unha nova
aproximacin ao tratamento dunha enfermidade
mediante a actuacin directa sobre os xenes da
persoa (nun tecido ou parte do seu corpo) que son
responsables dalgunhas enfermidades actualmente
incurables como a hemofilia, fibrose cstica, distrofia muscular e, por suposto, moitos tipos de cancro
(prstata, melanoma, ovario e pulmn), as como a
SIDA e outras inmunodeficiencias.

Este campo certamente moi prometedor, pero

non hai na actualidade no mercado ningn frmaco
destas caractersticas realmente efectivo, anda que hai
constancia de que a administracin chinesa aprobou
en 2004 un produto deste tipo, a Gendicina, para o
tratamento de cancro nasofarinxeal cunha taxa de
supervivencia cinco anos superior proporcionada por
tratamento con radioterapia.

45

46

Biotecnoloxa

2
_
2
_
2Produtos biotecnolxicos 
para animais
Cando falamos de Biotecnoloxa e animais debemos
pensar non s na Veterinaria, senn tamn noutras
reas como as enfermidades infecciosas, a producin
animal e a seguridade alimentaria.
Se ben verdade que algunhas ferramentas biotecnolxicas non son viables nas sas aplicacins veterinarias
debido ao seu gran custo, outras mis sinxelas permiten
desear e desenvolver substancias e tratamentos de
forma semellante medicina humana. A identificacin
de dianas teraputicas tamn similar medicina humana. As, por exemplo, para o tratamento da Babesiosis
bovina, grazas Xenmica descubriuse en 2004 que a
encima implicada nesta enfermidade parasitaria era a Babesia bovis L-lactato deshidrogenasa, abrindo deste xeito
a va ao seu tratamento mediante o bloqueo desta encima
mediante as tcnicas habituais.
En canto aos produtos veterinarios propiamente
ditos, e a diferenza dos frmacos da medicina humana,
resulta difcil distinguir un produto obtido mediante a
Biotecnoloxa dun produto biolxico mis ou menos
convencional, debido gran cantidade de substancias
aprobadas polas autoridades competentes en produtos para sanidade animal. Destaquemos a modo de
exemplo diversos tipos de interfern para o tratamento
da parvovirose en gatos e cans, e da febre porcina.
Outras substancias como a eritropoyetina recombinante
felina (obtida por enxeera xentica) utilizouse para o
tratamento de enfermidade renal crnica en gatos con
anemia. Curiosamente, a versin de tipo humano desta
eritropoyetina utilizouse de forma ilegal como substancia
dopante de cabalos de carreiras.
Dentro da producin animal, un dos produtos biotecnolxicos mis antigos a somatrotopina bovina. Esta
hormona modifica o metabolismo dos alimentos inxeridos
polas vacas co fin de producir mis leite pero o seu uso
est prohibido na Unin Europea dende 1999, non as nos
Estados Unidos.
Xunto s vacinas, o grupo mis importante de
substancias procedentes da Biotecnoloxa aplicada
sanidade animal o de antibiticos e antifnxicos.

As aplicacins

O tratamento de infeccins microbianas nos animais

moi similar ao de humanos e podemos citar produtos
como amoxicilina, cido clavulnico, cefalosporinas,
polictidos, aminoglicsidos, etc. obtidos todos eles
por procedementos biotecnolxicos. Con todo, ben
coecido que os antibiticos administrados a animais,
ademais da sa funcin teraputica e preventiva contra
infeccins, inducen o crecemento, xa que facilitan os
procesos dixestivos aumentando a sa eficacia.

O uso de antibiticos a doses baixas como promotores do crecemento foi prohibido pola Unin Europea
no ano 2006, pero dende o punto de vista biotecnolxico dispn de produtos alternativos, tales como
aminocidos, encimas, prebiticos e probiticos,
que se administran xunto cos pensos e logran moi
bos efectos.

Os encimas vense utilizando en alimentacin animal legalmente dende 1998 porque melloran a dixestibilidade dos pensos, especialmente en gando porcino e
aves. Os pensos adoitan levar importantes cantidades
de betaglucanos e xilanos que en condicins normais
son difcilmente asimilados polos animais. Aparte
disto, o contido elevado de protena na dieta require
suplementar as racins con encimas para facilitar a
sa asimilacin. Todos estes encimas rompen quimicamente as molculas complexas presentes nos pensos
noutras mis pequenas e, polo tanto, son mis fciles
de metabolizar polo organismo animal. Calclase que
os encimas permiten aproveitar ata un 25% mis de
alimento por parte do animal.
Os encimas esxenos ou engadidos aos pensos mis
importantes son de dous tipos:
Encimas que degradan carbohidratos: amilasas, betaglucanasas, xilanasas.
Encimas que degradan protenas (proteasas): subtilisina.
Estes encimas presentan actividade fisiolxica ptima
nas condicins de temperatura e pH do estmago dos

47

48

Biotecnoloxa

animais. Nalgns casos, a sa actividade potnciase cos

chamados cofactores, tales como sales de calcio, aminocidos como a lisina, etc.
Volvendo ao campo da sanidade animal e relacionado coas vacinas citemos, por exemplo, a proba
de diagnstico de brucelose en vacn a partir dun
anticorpo monoclonal (MAb). A brucelose ou febre de
malta unha enfermidade infecciosa provocada por
unha bacteria que afecta a unha gran diversidade de
mamferos. Incide de modo especial no gando vacn,
non s pola taxa de mortalidade e de abortos que
produce nas explotacins gandeiras, senn porque se
pode transmitir ao home a travs do consumo de leite
sen pasteurizar e de carnes pouco feitas procedentes
de animais infectados.
A vacina da brucelose protexe aos animais contra a
mortaldade pero non elimina a infeccin polo que continan sendo portadores. A tcnica de diagnstico baseada
neste anticorpo tan especfica que permite distinguir
entre aqueles animais infectados pola enfermidade e os
animais vacinados pero portadores da mesma.

2
_
2
_
3 Diagnstico molecular
Este grupo de aplicacins comprende diversos mtodos
de deteccin moi potentes e precisos baseados en sistemas biotecnolxicos, a maiora dirixidos ao diagnstico
rpido e seguro de enfermidades, pero tamn como
ferramentas de apoio ao transplante de tecidos, rganos
e doazn de sangue. Algns deles convertronse en
procedementos de rutina en calquera laboratorio, como
a PCR (Polymerase Chain Reaction).
Grazas PCR posible multiplicar a cantidade de ADN
presente nunha mostra para, deste xeito, ter a cantidade
suficiente que permita deducir se corresponde, por
exemplo, a algn tipo de virus ou a outro microorganismo. Esta tcnica utilzase de forma rutineira en todos os
laboratorios de Biotecnoloxa.
Pola sa parte, os test de protenas realizados sobre
microarrays e inmunoensaios serven para avaliar a situacin e/ou progreso dalgunhas enfermidades co fin de
elixir un tratamento mis adecuado. Cocense mis de
1.500protenas no sangue, polo que un uso combinado

As aplicacins

destes test co hemograma tradicional permite realizar

hoxe en da bos diagnsticos, e predecir a evolucin dalgunhas enfermidades, como por exemplo a hepatite.
Outra tcnica a imaxe molecular. Trtase dunha
combinacin de novas substancias terapeuticamente
activas coas tcnicas clsicas de imaxe clnica de modo
que posible realizar diagnstico, tratamento e seguimento de maneira conxunta. As, por exemplo, diremos
que se veen utilizando algns pptidos (conxunto
de varios aminocidos enlazados) para diagnstico de
tumores aproveitando a afinidade que ten para unirse
aos receptores das membranas das clulas tumorais. Se
a tcnica de imaxe capaz de visualizar este tipo de
pptidos (a travs, por exemplo, de tomos radioactivos
ou radiostopos), entn estamos en condicins de facer
un seguimento visual do progreso do tumor, da sa
metstase, etc.
Por ltimo, cabe citar pola sa importancia os test
xenticos. Basanse na deteccin de mutacins no
xenoma das persoas co fin de diagnosticar unha enfermidade de orixe hereditario ou unha propensin a
padecela. Deste xeito sera posible axustar mellor a dose
do tratamento no primeiro caso ou ben, no segundo,
levar hbitos de vida mis saudables co fin de previr a
aparicin da enfermidade. Anda que se coecen mutacins de case un millar de enfermidades hereditarias,
non existen moitos exemplos de test xenticos que se
utilicen habitualmente na prctica clnica. Talvez o mis
coecido a determinacin dos niveis de expresin de
HER-2 en pacientes con cancro de mama con obxecto
de recibir tratamento con Herceptina e/ou citotxicos
como o cisplatino.

2
_
2
_
4 Vacinas
En relacin coas vacinas, non necesario dicir o interese
que existe dende todos os mbitos da nosa civilizacin
por facer uso delas como arma defensiva: dende a sndrome respiratoria aguda (SARS), gripes de todo tipo (aviar,
porcina), ata a SIDA e os virus utilizados en accins
terroristas. O desenvolvemento de novas vacinas , sen
dbida, un campo estratxico para calquera nacin.

49

50

Biotecnoloxa

As vacinas tradicionais empregan axentes infecciosos amortecidos ou atenuados de maneira que

inducen a resposta inmune no organismo pero sen a
agresividade que como infecciosos teran en condicins
normais. Esta resposta inmune desencadase sobre
estruturas de tipo protenico presentes na parede das
clulas do organismo.
A Biotecnoloxa Moderna est desenvolvendo vacinas
a partir da resposta inmune provocada polos carbohidratos da membrana celular en lugar das protenas, xa que
se observou que as protenas da parede celular son moi
cambiantes co tempo.
Tamn se estn desenvolvendo vacinas baseadas
no ADN. A inxeccin de ADN puro, unido a unha protena alerxnica ou de ADN procedente dunha bacteria
infecciosa pode producir unha inmunizacin similar
que se consegue polos mtodos tradicionais. Algns
ensaios contra o cancro e outras sndromes infecciosas
xa se atopan en fase clnica II, coa vantaxe de que este
tipo de inmunizacin, ademais de protexer de maneira
preventiva como unha vacina normal, pose efectos
teraputicos adicionais.
Esta estratexia de vacinacin realmente revolucionaria non s no campo da sade humana senn da
sanidade animal, xa que en lugar de inxectar a protena
antixnica ou o microorganismo infeccioso atenuado
que despois produce a inmunizacin, utilzase o ADN ou
o xene que codifica esa protena. A eficacia e o campo
de aplicacins que se abren son enormes.

2_3 Aplicacins en agricultura 

e alimentacin
Estas aplicacins adoitan ir moitas veces agrupadas porque
os lmites entre a Biotecnoloxa aplicada agricultura e as
aplicacins en alimentacin non son fciles de distinguir.
Por iso, normalmente divdense en tres grandes grupos de
aplicacins, cada un coas sas peculiaridades:
Cultivos.
Horticultura e silvicultura.
Gandera, pesca e acuicultura e insectos.
Granxas moleculares.

As aplicacins

A mellora das razas animais pode levarse a cabo coa

axuda da Biotecnoloxa, en conxuncin ou non cos mtodos clsicos de cruzamento. Pero non a nica va.
Algunhas tcnicas biotecnolxicas como a Xenmica
permiten identificar xenes ligados a enfermidades hereditarias do gando e, por conseguinte, poden servir de gua
hora de seleccionar aqueles exemplares mis adecuados
para o cruzamento tradicional, por exemplo.
Entre as tcnicas mis utilizadas na cra animal atpase
a fertilizacin in vitro e a transferencia embrionaria, se
ben ambas poden xa considerarse tcnicas tradicionais
xa que non precisan de coecementos avanzados. Concretamente, a transferencia embrionaria empezouse a
usar xa en 1949 para aumentar a descendencia de vacas
con determinadas caractersticas. O que pasa que hoxe
en da estas tcnicas combnanse con outras mis modernas para mellorar a eficiencia e os resultados.
En peixes, a Biotecnoloxa Moderna permite identificar e distinguir especies nativas das de criadeiro a partir
da anlise do ADN, as como determinar os factores da
sa supervivencia. Un bo exemplo constiteo o Instituto de Investigacins Marias de Vigo, do CSIC, que
pose unha coleccin de tecidos de mis de 300 tipos
distintos de especies marias e que lle permitiu crear un
servizo de identificacin xentica de especies marias
en alimentos. Esta experiencia acumulada transferiuse
empresa Xenotechs Laboratorios coa participacin
tamn da Universidade de Santiago de Compostela.
A identificacin xentica de especies ten claras
aplicacins no que se refire calidade e seguridade
de alimentos. Pero hai mis aplicacins. Falando de
acuicultura por exemplo, teamos en conta que a sa
relevancia a nivel mundial clarsima, xa que se estima
que case un terzo de todo o peixe que se consome
no mundo procede precisamente da acuicultura. Un
aspecto esencial deste tipo de explotacins ten que
ver coa identificacin de posibles enfermidades, a mellora de capacidade inmune fronte a bacterias e virus,
posible presenza de especies parsitas, etc., xa que a
deteccin dunha patoloxa grave a tempo pode evitar
ter que pechar o viveiro ou a piscifactora.

51

52

Biotecnoloxa

Pero tamn se coecen especies pisccolas modificadas

xeneticamente con obxecto de acelerar o seu crecemento, como o salmn Aqua Advantage, un tipo de salmn
atlntico ao que se lle introduciu un xene que codifica a
hormona do crecemento doutra variedade de crecemento
mis rpido.
As aplicacins biotecnolxicas na cra animal alcanzan
ata os insectos xa que factible desenvolver, por exemplo,
variantes de insectos modificados xeneticamente para
controlar pragas, o que tera unha repercusin enorme
nalgns cultivos como a vide, rbores que dan froitas,
hortofrutcolas, etc. Con todo, este tipo de solucins
atpanse hoxe por hoxe en fase de experimentacin.
As aplicacins biotecnolxicas mis relevantes na rea
da Biotecnoloxa que chamamos verde son, sen lugar
a dbidas, as relativas aos produtos vexetais, tanto os
destinados alimentacin como a fibras txtiles.
Cando falamos de alimentos transxnicos queremos referirnos a aqueles que no seu deseo ou obtencin
se utilizou a enxeera xentica. Isto pode facerse de
moitas formas cando se parte de produtos vexetais como
froitas, verduras, hortalizas, cereais, etc.
Non debemos confundir a obtencin de novas variedades por procedementos tradicionais coa obtencin
de variedades modificadas xeneticamente. Nin que
dicir ten que calquera variedade nova que se obtea,
da forma que sexa, ter un compoente xentico que a
diferencia das outras existentes e que a faga ser precisamente nova e distinta. Pero isto non quere decir que
se considere modificada xeneticamente, xa que a manipulacin xentica da que vimos falando est sempre
dirixida cara a unha finalidade previamente coecida
(unha mellora de propiedades, tamao, caractersticas
qumicas, etc.). En cambio, a mellora tradicional fai uso
dos cruzamentos entre exemplares xa existentes para a
seleccin dos mellores descendentes, ou ben utiliza a
mutaxnese, que a inducin de mutacins no xenoma de clulas vexetais (mediante radiacins, etc.) co fin
de provocar unha variabilidade das sas propiedades
macroscpicas pero de forma aleatoria, a cegas poderiamos dicir.

As aplicacins

A obtencin de lias vexetais modificadas xeneticamente , ademais de moito mis eficiente, conceptualmente
sinxela. suficiente identificar aqueles xenes asociados
a propiedades de interese (resistencia sequa, maior
rendemento agronmico, durabilidade, dixestibilidade,
etc.) e introducilos nunha primeira clula vexetal procedente da variedade que se desexa mellorar. Posteriormente reprodcese a planta completa a partir desta
clula e multiplcase para seleccionar os exemplares
adecuados, que debern cumprir requisitos de homoxeneidade e estabilidade para poder ser aprobados polas
autoridades nacionais, en primeiro lugar, e despois as
europeas, antes da sa comercializacin. En Espaa
esxese a inscricin previa no Rexistro de Variedades
Comerciais, que depende do ministerio competente en
materia de agricultura.
Este procedemento aplicouse ao tomate, comercializndose en 1994 a primeira variedade modificada
xeneticamente aprobada polas autoridades americanas
(FDA). Tratbase dun tomate de maduracin retrasada
grazas introducin dun xene que contrarresta a accin
dun encima chamado PG presente de forma natural
neste vexetal e que era a responsable de degradar a
sa pel durante a maduracin.
Entre 1996 e 1998 a Comisin Europea aprobou
diversas variedades modificadas xeneticamente de soia,
chicoria, millo e colza. Despois dunha parntese de
seis anos, a Unin Europea cambia de estratexia e permite que o consumidor elixa libremente os produtos que
desexa consumir, esixindo que estes sexan etiquetados
de forma adecuada, coa informacin suficiente para que
o consumidor tome a sa decisin e poida asegurarse
unha trazabilidade en todo momento (Reglamentos CE
1829/2003 e 1830/2003).
As posibilidades de modificacin xentica son tan
grandes que permiten saltar a barreira da especie,
cousa que imposible mediante o cruzamento tradicional. As, por exemplo, a ningun se lle ocurrira
manipular xeneticamente unha planta de millo incorporndolle xenes dunha bacteria. Absurdo verdade? Pois
non. A insercin dun xene concreto da bacteria Bacillus
thuringiensis en clulas de millo permitiu hai dcadas

53

54

Biotecnoloxa

xerar a primeira variedade modificada xeneticamente

de millo resistente ao gusano da trade, aproveitando
para iso as propiedades insecticidas dunha protena
secretada pola bacteria e que agora xerada pola
planta de millo grazas modificacin operada. Casos
anlogos pdense describir con variedades de soia
resistentes a herbicidas, etc., anda que estes produtos
non se destinan na actualidade ao consumo humano
directo. En cambio, outros como o arroz dourado, que
incorpora xenes de narciso e dunha bacteria, constiten unha fonte de vitamina A suplementaria ideal para
aqueles pases cuxa dieta pouco diversa e a achega
de vitaminas escasa.
Como vemos, a manipulacin xentica dos vexetais
no s se limita a conferir determinadas propiedades
desexables aos produtos agrcolas que consumimos
(presenza de vitaminas e protenas, maior calidade de
graxa ou aceite, mellor maduracin, etc.), senn que
pode ir moito mis al, conferndolles resistencia a
pragas e herbicidas.
Na actualidade, debido talvez ao rexeitamento inxustificado de moitos consumidores, os produtos modificados
xeneticamente estn sometidos a un conxunto de normas
administrativas, rexistros oficiais e protocolos de anlise,
etiquetado, seguridade alimentaria e ambiental como
ningn outro produto alimentario tradicional. O obxectivo evitar calquera tipo de risco para o consumidor
directo, xa que os produtos modificados xeneticamente non se propagan pola cadea alimentaria. Isto
, un animal de granxa que se alimentara cun penso que
incorpore cereais modificados xeneticamente non ter
en ningunha parte dos seus rganos ou tecidos os xenes
ou as protenas do cereal, pois seran metabolizadas. Por
conseguinte, a persoa que coma a carne deste animal
ter a garanta de non inxerir ningunha protena ou xene
do penso modificado xeneticamente.
A maiora dos obstculos que presentan as aplicacins
biotecnolxicas neste campo proceden da falta de informacin e as reticencias do consumidor final. Comparadas
coas aplicacins en Biomedicina onde o cidadn de a
p ve con bos ollos a modificacin de xenes en clulas
humanas e animais en aras da sade como ben supremo
e necesario da sociedade do benestar, a manipulacin de

55

As aplicacins

alimentos, segundo o mesmo cidadn, non lle achega

ningn beneficio especial engadido.
Evidentemente unha forma de solventar este rexeitamento consiste en utilizar a Biotecnoloxa, non para
crear novas plantas modificadas, senn para axudar mediante tcnicas de marcado de xenes e outras similares
a conseguir variedades melloradas de forma tradicional
pero nun menor perodo de tempo. Mentres tanto, as
grandes casas de sementes (BASF, Bayer, Syngenta, KWS
e Limagrain) concentran os seus esforzos en cultivos que
presenten pouca problemtica sociedade.

Teamos en conta que, en relacin cos cultivos

transxnicos, os Estados Unidos e o Canad suman
conxuntamente o 99,2% do total de hectreas deste
tipo de cultivos de toda a OCDE (2008)2 . A maiora de
hectreas nestes pases corresponden soia, o millo e
o algodn. Na medida en que os custos da manipulacin xentica diminan, irn aparecendo no mercado
cada vez mis produtos modificados.

Dende un punto de vista xeral, os cultivos modificados xeneticamente destinados alimentacin pdense
agrupar en seis grandes tipos:
1. Cereais e sementes.
2. Verduras, hortalizas e flores ornamentais.
3. Vide.
4. Oleaxinosas.
5. Remolacha azucreira.
6. rbores de froitas.
s veces as tcnicas tradicionais culminan con xito
sen necesidade do uso da Biotecnoloxa de transxnicos.
Un exemplo excepcional aconteceu co recente desenvolvemento en Espaa dun novo cereal denominado
Tritordeo a partir dun cruzamento convencional entre
cebada silvestre (Hordeum chilense) e trigo duro (Triticum
turgidum) realizado no Instituto de Agricultura Sostible

Segundo o
International
Service for the
Acquisition of
Agri-biotech
Applications
(2009), o cultivo de
plantas modificadas
xeneticamente
no mundo
(principalmente
soia, millo, algodn
e colza) ascende a
134 millns de
hectreas, das
que o 47,8%
corresponden aos
Estados Unidos,
seguido do Brasil e
a Arxentina.

56

Biotecnoloxa

do CSIC. O seu comportamento agronmico similar ao

trigo pero pose ademais unhas propiedades funcionais
de forma natural moi destacadas como son un elevado
ndice de carotenoides, fibra soluble e antioxidantes.
panificable e, polo tanto, unha alternativa clara ao
trigo convencional. A empresa Agrasys participou no
seu desenvolvemento e vai conseguir a autorizacin
da administracin europea para a sa comercializacin
internacional baixo a marca Vivagrn. todo un fito na
alimentacin moderna, e sen reticencias posibles xa que
carece do cualificativo transxnico.
Outra rea de negocio frmana as fibras txtiles e as
especies forestais. En 1996 introduciuse por primeira vez
o algodn transxnico nos Estados Unidos, xerando
un espectacular aumento de beneficios no sector. Os recursos forestais procedentes da silvicultura (exclense
as rbores de froitos) tamn son susceptibles de mellorar
o seu rendemento madeireiro (maior contido de lignina),
ou dar lugar a variedades cun crecemento mis rpido,
conferirlles mellor adaptacin contra a sequa, ou maior
tolerancia a herbicidas e pesticidas.
En calquera caso, a obtencin destas rbores modificadas atpase nun estado de desenvolvemento
moi retrasado con relacin aos cultivos. Salvo a China,
onde existen algunhas variedades xa comercializadas,
no resto de pases a maiora dos proxectos est en fase
de investigacin incipiente. Isto comprensible se temos
en conta que as caractersticas desexables nas rbores
adoitan aparecer ao cabo de varios anos e pode tardarse
entre quince e vinte anos en lograr unha nova variedade
arbrea modificada xeneticamente, en comparacin cos
oito anos que se necesitan para desenvolver un cultivo
herbceo modificado.
O certo que o modelo de negocio baseado na explotacin forestal en xeral sitase idealmente en zonas
tpedas tropicais e subtropicais, onde a taxa de crecemento moi superior ao resto de rexins mis fras e
secas. Tamn verdade que neste momento Europa
autosuficiente en madeira e celulosa, e todo iso fai
que calquera innovacin no sector, anda que proceda
do mbito biotecnolxico, ser recibida con moito
receo. Empresas como Bosques Naturais S.A. basea o

As aplicacins

seu negocio na obtencin de madeiras nobres ou de

alto valor econmico (nogueira e cerdeira) acurtando
o perodo de crecemento de corenta a vinte anos no
caso da nogueira, pero sen modificar xeneticamente
a planta.
Sen chegar ao final deste longo proceso, a Biotecnoloxa ten moito traballo por facer mentres tanto.
A Fundacin Xenoma Espaa e a Xunta de Andaluca
estn financiando un proxecto moi interesante (Oleagen
2008-2010) para caracterizar dende o punto de vista
xentico o olivo (variedades Picual e Arbequina) con vistas a identificar aquelas caractersticas que poden incidir
mis
na calidade da oliva e o aceite, as como os seus
factores agronmicos. Neste proxecto estn involucrados case sesenta investigadores e teen un orzamento
de tres millns de euros.

2_4 Medio ambiente e 

procesos industriais
Neste tipo de aplicacins inclense dende procesos
industriais de todo tipo que utilizan microorganismos
nalgunha das sas etapas, ata a obtencin de biocarburantes, pasando polas tcnicas de descontaminacin de
augas e chans. dicir, falamos da Biotecnoloxa branca
e gris.
Esta rea de aplicacins non nin moito menos a mis
antiga de todas as aplicacins biotecnolxicas e de feito
moi difcil separar a fronteira entre Biotecnoloxa Moderna
e tradicional cando falamos de procesos industriais. A razn clara: as fermentacins son procesos biotecnolxicos
tipicamente tradicionais, propios de industrias tradicionais
como as adegas, panaderas, malteras, queixeras, antibiticos, etc. Con todo, a optimizacin desa fermentacin
mediante tcnicas biotecnolxicas, ou a introducin dun
fermento modificado xeneticamente como catalizador
biolxico, por poer dous exemplos, dar lugar a procesos
que poderan considerarse modernos.
Se temos en conta que un proceso industrial non
mis que o conxunto de etapas polas que unhas entradas (inputs, materias primas) se transforman nunhas

57

58

Biotecnoloxa

sadas (outputs, produtos), a participacin de calquera

das ferramentas biotecnolxicas ao longo desta cadea
permitiranos afirmar que o noso proceso en certo
modo un proceso biotecnolxico.
Comezando polas materias primas, podemos partir
de produtos vexetais modificados xeneticamente co fin de
lograr alcohol ou aceites aptos como biocombustible con
mellor rendemento ou propiedades.
O bioetanol de primeira xeracin sinxelamente o
alcohol (etanol ou alcohol etlico) obtido a partir da fermentacin de azucres procedentes de produtos vexetais
destinado ao seu uso como combustible. De entre os
produtos de partida pdense utilizar os procedentes de
cultivos ricos en azucres como a cana de azucre ou a
remolacha, pero tamn de calquera outro que achegue
amidn, como os cereais, patacas, etc., xa que o amidn
contn subunidades de azucre (glicosa). Neste caso requrese unha etapa adicional de hidrlise (con cido ou
mediante encimas) pola cal o amidn se vai rompendo
en fragmentos ata chegar a unidades de glicosa, aptas
para a etapa de fermentacin subseguinte. En todo
caso, trtase de procesos cuxa tecnoloxa se coece perfectamente. Os Estados Unidos e o Brasil veen sendo os
principais produtores mundiais, partindo de millo e cana
de azucre respectivamente.
A fermentacin do millo para obter alcohol cocese
dende hai moito tempo, e xa vimos que a maior parte do
millo que se cultiva na actualidade modificado xeneticamente. Querera isto dicir que a fbrica que produce
bioetanol realiza un proceso realmente biotecnolxico?
Teamos a precaucin de especificar antes se o millo
de partida, anda que sexa modificado xeneticamente,
o mesmo que se vende para forraxe ou alimentacin
humana. Se as, estamos ante un proceso tradicional
que non difire do dunha fbrica de whisky americano.
En cambio, se o millo de partida foi modificado co fin
de lograr unha variedade con mis contido en amidn,
entn a modificacin xentica tera finalidade industrial;
tipicamente biotecnolxica.
O mesmo poderiamos dicir do biodisel. A colza e o
xirasol son das plantas oleaxinosas cuxas sementes dan
lugar a aceites que son a materia prima do biodisel na

As aplicacins

maior parte de Europa, anda que tamn se consomen

como aceite alimentario. No resto de pases predominan
o aceite de palma e a jatropha como materias primas
para o biodisel.
O propio biodisel obtense mediante transesterificacin dos triglicridos (compoente principal dos aceites
en xeral) con metanol (alcohol de madeira) dando lugar
a esteres metlicos. Crase como subproduto glicerina.
Pois ben, se a planta transformadora utilizara, por
exemplo, un aceite procedente de variedades modificadas xeneticamente con propiedades interesantes
para o proceso, este considerarase biotecnolxico en
termos modernos. De igual forma se considersemos
unha fbrica na que a materia prima foran algas microscpicas modificadas para rendir maiores taxas de
aceite. De non ser as, estariamos ante unha planta
de qumica convencional cuxo proceso consiste nunha
nica reaccin qumica (transesterificacin).
En canto ao proceso de transformacin, moitos
procesos biotecnolxicos incorporan microorganismos
transxnicos para obter mellores propiedades no produto final. As, por exemplo a utilizacin de biomasa
lignocelulsica (restos de podas, palla, lascas, etc.) como
materia de partida pode render tamn bioetanol grazas
eleccin duns encimas adecuados que medien a transformacin da celulosa vexetal en unidades de glicosa e
esta sa vez en alcohol.
Pois ben, todos aqueles biocarburantes (bioetanol
e biodisel) obtidos biotecnoloxicamente como comentamos denomnanse biocarburantes de segunda
xeracin e na actualidade estanse desenvolvendo como
alternativa aos de primeira xeracin, que atravesan por
serios problemas debido a:
Elevados custos de producin, moi superiores aos seus
equivalentes derivados do petrleo (gasolina e disel).
Competencia con materias primas de carcter alimentario (cereais, azucres, oleaxinosas) que provoca
grandes fluctuacins de prezos.
Producin masiva de residuos e subprodutos difciles
de valorizar debido gran cantidade xerada por quilo
de biocarburante.

59

60

Biotecnoloxa

Con todo, a segunda xeracin de biocarburantes est

anda en fase de desenvolvemento e existen s unhas
poucas plantas industriais en todo o mundo a modo de
demostracin, pois necestase continuar coa investigacin dos procesos co fin de abaratar os custos.
Cambiamos de propsito e pasamos da enerxa aos
materiais. Existen outros microorganismos e encimas
convenientemente obtidos mediante Biotecnoloxa que,
partindo de biomasa, conseguen obter en lugar de
alcohol para automocin, outras molculas mis complexas aptas para a sa venda como produtos qumicos e
mesmo polmeros a partir de materia orgnica vexetal. A
imperiosa necesidade de substitur as bolsas de plstico
de polietileno (obtido a partir do petrleo) deu un empuxe espectacular a un enorme conxunto de tecnoloxas
de obtencin de polmeros vexetais, biodegradables,
manexables e con resistencia mecnica suficiente para
substitur os plsticos.
O cido polilctico (PLA en ingls) cocese dende hai
tempo como material que se obtn por polimerizacin
do cido lctico, pero ten o inconveniente de non ser
estable en condicins de humidade elevada. Por iso, as
aplicacins actuais do PLA dirxense a integralo xunto
aos outros polmeros e fibras para mellorar as sas propiedades en plsticos para embalaxe, roupa e carcasas
de equipos electrnicos. Dende o punto de vista biotecnolxico a achega fundamental provn da obtencin do
cido lctico de partida facendo uso de millo hidrolizado
e fermentado con bacterias. O PLA o produto estrela da
empresa Naturworks, quen na sa pxina web o publicita como o primeiro biopolmero que reduce a emisin
de gases de efecto invernadoiro (porque non se obtn
do petrleo, senn de azucres e cereais procedentes da
agricultura). A contribucin da Biotecnoloxa Moderna a
este material parece mis ben escasa.
A Industria Farmacutica e a Qumica Fina viron
tamn como algns dos seus produtos (aminocidos,
vitaminas, antibiticos e outros produtos intermedios)
que eran obtidos por sntese qumica tradicionalmente, se comezaron a obter por medio de procesos nos
que interveen microorganismos, encimas, etc. As
vantaxes da va biotecnolxica son claras: trtase de

As aplicacins

procesos que transcorren en condicins moi suaves de

temperatura (pouco gasto enerxtico) e xeran menos
residuos perigosos.
Algunhas vitaminas comezronse a obter utilizando
microorganismos dende principios do sculo XX. No ano
1949, unha patente americana (US 715,804) describe a
obtencin de vitamina B12 mediante fermentacin con
organismos do xnero Streptomyces, anda que anteriormente xa se describira a obtencin de Riboflavina ou
vitamina B2. De igual forma foron aparecendo pouco
a pouco novos procedementos de obtencin doutras
vitaminas mediante procesos nos que interveen microorganismos coecidos.
Unha das ltimas vitaminas en ter alternativa biotecnolxica moderna foi a vitamina K3 ou menadiona.
Esta vitamina utilzase como antihemorrxico e precursor
doutros derivados. A sa obtencin tradicional realizbase
mediante oxidacin controlada do 2-metilnaftaleno con
sales de cromo hexavalente en medio cido. Anda que
o rendemento en lotes pequenos non especialmente
bo, industrialmente un procedemento rendible porque
se realizaba de forma continua dando un rendemento
mellor e unha calidade mis homoxnea. Ademais, o
subproducto xerado (licor de cromo) utilizbase sa vez
como materia prima na industria de curtidos polo seu
elevado contido en sulfato de cromo trivalente.
No ano 2004, un centro tecnolxico catal, o IUCT,
presentou das patentes sobre a obtencin desta vitamina mediante bacterias modificadas xeneticamente,
nun caso, e mediante Bacillus cereus, noutro. Os rendementos son baixos pero o proceso sinxelo e limpo a
pequena escala.
Ao igual que coas vitaminas, os antibiticos foron
obxecto dun desenvolvemento paralelo. A obtencin
por va qumica de moitos deles deron paso a procesos
de fermentacin e encimticos mis curtos e limpos,
como o caso da Amoxicilina.
verdade que o mundo dos encimas revolucionou
moitos procesos industriais tradicionais xa que sustituu
aos tradicionais catalizadores qumicos, mis caro se
contaminantes. Pero o uso dos encimas non s se limita
aos procesos de transformacin industriais, senn que

61

62

Biotecnoloxa

chega como produto final aos andeis dos supermercados, como o caso dos quitamanchas encimticos e
algns produtos cosmticos.
Todos estes procesos comentados teen un reto
actual que consiste en ser optimizados grazas ao coecemento xentico dos microorganismos implicados e
as sas rutas metablicas. Esta a nica va para lograr
que os custos resulten o suficientemente moderados
como para que supoan unha alternativa real aos procesos qumicos tradicionais.
Noutros sectores, a imperiosa necesidade de reducir
as cargas contaminantes conseguiu a introducin con
xito de microorganismos e encimas. Os tratamentos
previos da industria txtil realzanse na actualidade
con encimas para desengraxar e branquear. Tamn
nos acabados, inclundo a pigmentacin dos vaqueiros, efectos brillantes noutros tecidos, cambios de
textura, etc. A industria do algodn utiliza pectinasas, hemicelulasas, proteasas e lipasas para limpar o
algodn colleitado. No sector de curtidos o uso de
microorganismos habitual en fases como o desengraxado e desbastado. A industria papeleira, que
via utilizando microorganismos nas sas instalacins
de depuracin, ampliou o seu uso nos procesos de
branqueado, limpeza da pasta, mellora das sas propiedades fsicas e aspecto, etc. o que se traduce nunha
reducin de consumo de carbn activo, produtos qumicos deterxentes e cloro. Todos estes son procesos
biotecnolxicos pero, como indicamos anteriormente,
cun marcado carcter tradicional.
E como colofn falemos de como a Biotecnoloxa serve
para resolver algns problemas ambientais: a biorremediacin e o tratamento de residuos.
Unha das fontes de contaminacin a nivel global
consiste na presenza dunha enorme cantidade de novas
substancias na natureza que foron sintetizadas polo ser
humano (compostos xenobiticos). A Biotecnoloxa
veu utilizando microorganismos do xnero Pseudomonas e outros semellantes (Rhizobium, Rhodobacter,
Arthrobacter, Xanthomonas, etc.) caracterizados por
adaptarse con facilidade a medios moi contaminantes
e ser vez de manipulacin xentica sinxela. As, por

As aplicacins

exemplo, cepas modificadas de Pseudomonas putida

permiten degradar de forma selectiva tolueno e xilenos oxidndoos ata os correspondentes benzoatos e
catecoles. De igual maneira utilizronse Pseudomonas
modificadas xuntamente con deterxentes para a dispersin de manchas de petrleo no mar ocasionadas por
vertidos accidentais. Neste caso, os hidrocarburos do
petrleo sofren tamn oxidacin ata cidos de cadea
curta por accin dos microorganismos.
Pero son os metais pesados os que superan en magnitude ao resto de contaminantes, e por iso necesario
unha abordaxe mis eficiente. De novo a Biotecnoloxa
dispn dun arsenal de mutantes de Pseudomonas resistente a sales de diversos metais, que permiten inmobilizalas
e, en consecuencia, evitan a sa dispersin. dicir,
funcionan como absorbentes destes metais.
O xofre presente nos combustibles fsiles (carbn, petrleo) unha fonte contaminante, xa que os procesos
de combustin orixinan xidos de xofre que, ao liberarse
atmosfera, son responsables da coecida chuvia cida.
Hoxe pdense desear cepas de bacterias modificadas
capaces de desulfurar os hidrocarburos, evitando as o
impacto deste elemento tras a combustin.
Precisamente a afinidade de determinadas bacterias
cara aos metais e o xofre est a aproveitarse na actualidade en moitas empresas de minera, especialmente
para extraer cun rendemento aceptable metais como o
cobre, cinc ou cobalto de suspensins minerais acuosas.
E, finalmente, mencionaremos que a biorremediacin constite un conxunto de procesos que, utilizando
microorganismos ou encimas, se destinan descontaminacin de fluxos procedentes da industria ou de lugares
contaminados por algn compoente concreto. De
acordo con isto pode falarse de biorremediacin in situ
cando a tecnoloxa de descontaminacin se aplica sobre
o lugar no que se produce (un chan, por exemplo), pero
tamn existe unha biorremediacin ex situ pola que se
eliminan os materiais contaminados para ser tratados
noutro lugar.
A descontaminacin utilizando procesos biolxicos
non nova. ben coecida a depuracin de augas
residuais de todo tipo mediante bacterias en condicins

63

64

Biotecnoloxa

aerobias e anaerobias, segundo interese. De feito, a

producin do chamado biogs (cuxa composicin
maioritaria metano, CH4) vnse realizando en tanques
de vertidos con elevada carga orgnica, vertedoiros de
residuos urbanos, etc. aproveitando as propias bacterias
presentes no medio e mantendo unha ausencia de
osxeno para favorecer o seu crecemento e os procesos
fermentativos anaerobios.
Tamn as tcnicas de filtracin biolxica de gases
permiten eliminar aqueles compoentes mis contaminantes dunha corrente de aire ao facelos pasar, por
exemplo, a travs dun leito de bacterias capaces de fixar
eses contaminantes (biofiltracin) ou a travs dunha torre
pola que circula en contracorrente unha suspensin de
microorganismos en auga.
O uso de bacterias para descontaminar chans tamn
coecido hai tempo e de aplicacin idnea a aqueles
espazos que resultan do abandono de fbricas, plantas
petrolferas, gasolineiras, etc.
Todas estas tcnicas biolxicas de descontaminacin
son realmente tradicionais no seu concepto, pois non
implican nin o uso de microorganismos especialmente
modificados para esa funcin, nin o de sistemas de
deteccin ou control baseados en ferramentas biotecnolxicas modernas.
Un exemplo recente desta tcnica tradicional pero
innovadora dbese descomposicin de cadveres
animais e humanos acelerada por bacterias e microorganismos. A empresa Biointegral S.L. desenvolveu
comercialmente un produto a base de Pseudomonas e
coadxuvantes fsicos capaces de degradar as partes brandas de animais de granxa (porcos, polos, ovellas, etc.)
previamente enterrados deixando unicamente os sos en
cuestin de semanas, o que resolve un grave problema
nas explotacins gandeiras. Curiosamente este produto,
o Bioenzimex, mellorado recentemente coa axuda
do CSIC, utilzase tamn por normativa en numerosos
cemiterios de toda Espaa, Portugal e outros pases para
evitar a contaminacin producida pola descomposicin
de cadveres humanos. Para iso colcase unha bolsa
duns douscentos gramos de produto (custa entre dez e
doce euros) entre as pernas do defunto, garantindo que

As aplicacins

a sa descomposicin non xerar lquidos contaminantes

nin proliferacin de insectos ou roedores. Non ciencia
ficcin; lvase facendo durante mis dunha dcada.
Seguindo cos temas ambientais, pero dende o punto
de vista da Biotecnoloxa Moderna, debemos indicar
que a eliminacin de manchas de petrleo mediante
microorganismos data de hai corenta anos cando A.
Chakrabarty patentou nos Estados Unidos unha bacteria
modificada xeneticamente para consumir petrleo. Dende entn as bacterias utilizronse xunto con escumantes
para tratar vertidos provocados por accidentes.
Como outro exemplo de ferramentas biotecnolxicas modernas para o seu uso ambiental destacamos
os biosensores. Trtase de sistemas de deteccin de
contaminantes in situ, ou de vertidos, moi sensibles e
especficos, xa que se basean na interaccin entre unha
substancia contaminante dada e un elemento como
encimas, anticorpos, ADN ou incluso microorganismos
modificados expresamente para producir esa interaccin.

65

3_Situacin actual do
sector biotecnolxico

68

Biotecnoloxa

3_1 Que sentido ten 

analizar o sector
Unha vez visto a grandes lias todo o que comprende a
Biotecnoloxa dende o punto de vista cientfico, as sas
aplicacins e tecnoloxas, imos reflexionar sobre a relevancia mundial deste coecemento: onde se produce?,
que repercusin ten?, cales son as sas dimensins, a
sa importancia?
Teremos que falar polo tanto dos seguintes puntos:
Onde se realiza a investigacin mis avanzada en
Biotecnoloxa.
Onde se ubican as empresas biotecnolxicas mis
importantes.
Cal o perfil das empresas biotecnolxicas (tamao,
antigidade, etc.).
Que valor econmico xera o sector biotecnolxico
(emprego, facturacin, etc.).
Que outros beneficios produce a Biotecnoloxa.

www.gen-es.org.

www.asebio.com.

A OCDE publica periodicamente informes globais sobre o nmero de empresas biotecnolxicas de cada pas,
os gastos en investigacin e outros indicadores como o
emprego xerado.
A nivel de Espaa os datos sobre Biotecnoloxa proporcinaos a Fundacin Xenoma Espaa3, unha entidade
pblica na que participan varios ministerios. Pola parte
privada, ASEBIO4 a asociacin espaola que agrupa as
empresas mis importantes do sector e realiza informes
moi completos sobre as empresas biotecnolxicas do
noso pas.
Normalmente, para diagnosticar a situacin dun
sector faise uso de indicadores de diversos tipos. A
Biotecnoloxa Moderna, en canto sector econmico,
no dispn dun xogo de indicadores universalmente
aceptados, homoxneos e validados. A razn est en
que, por ser un sector relativamente novo, cada pas
veu xerando os seus propios sistemas de indicadores,
o que fai imposible en moitos casos a comparacin
internacional. As, por exemplo, unha das diverxencias

69

Situacin actual do sector biotecnolxico

mis importantes entre pases est no que se entende

por empresa biotecnolxica.
Dito isto, hai que dicir que a OCDE5 fixo un esforzo
para intentar comparar datos dos pases mis desenvoltos. Do seu informe do ano 2009 podemos sacar
conclusins importantes en canto a aspectos tales como
o nmero de empresas do sector, gastos en investigacin biotecnolxica e datos de emprego. Existen tamn
empresas consultoras como Ernst & Young que realizan
informes peridicos sobre Biotecnoloxa a nivel mundial
e universidades que elaboran estudos sobre indicadores
diversos. Ns daremos aqu unha visin xeral sen dar
excesiva importancia s cifras en termos absolutos, pero
si como medio para establecer comparacins e saber en
que situacin se atopa o sector.

3_2 Nmero de empresas

biotecnolxicas
Xa vimos no Captulo 1 que a OCDE utiliza nos seus
estudos as categoras de Empresa dedicada Biotecnoloxa (chammolas agora EDB) e Empresa que realiza
I+D en Biotecnoloxa (EIB). A razn disto que algns
dos pases desenvoltos dispoen de datos das EDB grazas a enquisas especficas de Biotecnoloxa e outros s
dispoen de datos das EIB obtidos a partir de enquisas
xerais de investigacin e desenvolvemento. Trtase, polo
tanto, de das categoras un tanto artificiais.
As disparidades entre a forma de obter datos en cada
pas son tan grandes que imposible coecer cantas
empresas biotecnolxicas hai realmente no mundo. Os
datos parciais de empresas dedicadas Biotecnoloxa (EDB) do informe do ano 2009 da OCDE indican
que os Estados Unidos o pas que mis empresas
ten deste tipo (2.744) seguido do Canad (532). Pola
contra, os catorce pases europeos dos que se teen
datos suman un total de 2.075 empresas, con Alemaa
e Francia cabeza (496 e 461 EDB, respectivamente).
Espaa ocupa un respectable lugar con 211 empresas
dedicadas Biotecnoloxa. Delas, dezaoito superan os
250 traballadores.

www.oecd.org/
dataoecd/4/23/
42833898.pdf.

70

Biotecnoloxa

Entre os indicadores mundiais destaca o crecemento

no nmero de empresas de Espaa no perodo 20042006, cunha taxa total do 59%, xa que pasou de 83
empresas en 2004 s 211 EDB de 2006.
Espaa un dos poucos pases que dispn tamn de
datos de empresas que realizan investigacin en
Biotecnoloxa (as que denominamos EIB). Os datos da
OCDE de 2006 revelan que existen 467empresas deste
tipo en Espaa, a maiora delas moi intensivas ou dedicadas investigacin (337). Con relacin a outros pases,
Espaa ocupa un lugar destacado no nmero de EIB.
Os ltimos estudos publicados pola Fundacin Xenoma Espaa revelan que no ano 2008 existan 275
empresas de Biotecnoloxa e outras 394 empresas
industriais ou de servizos con algunha actividade en Biotecnoloxa. O seu nmero pode parecer ridculo fronte
ao total de mis dun milln e medio de empresas do pas
(a maiora pemes), veremos non obstante no seguinte
apartado a sa repercusin social e econmica.
O que si pode afirmarse que o perfil medio das
empresas dedicadas a Biotecnoloxa comn a todos os
pases. Trtase de empresas con poucos anos de existencia, un cadro de persoal reducido (menos de cincuenta
traballadores) pero moi cualificada e un gasto en I+D
superior ao que realizan o resto de sectores.

3_3  Impacto socioeconmico das

empresas biotecnolxicas
3_3_1 O gasto cientfico
difcil valorar o impacto que estas empresas teen na
sociedade cando falamos en termos de impacto sobre a
sade ou a alimentacin. A nivel obxectivo sabemos que
gran parte do gasto de investigacin e desenvolvemento
que realiza o sector privado executado por estas empresas, pero este despregue de recursos moitas veces
non se traduce en resultados concretos nin inmediatos.
Xa comentamos que unha das caractersticas das
empresas biotecnolxicas modernas o seu pequeno
tamao; a maiora ten menos de cincuenta traballadores.

71

Situacin actual do sector biotecnolxico

A partir das enquisas nacionais de investigacin sabemos que, por exemplo, as empresas biotecnolxicas
dedicadas a I+D nos Estados Unidos gastan ao ano
unha media de case oito millns de dlares en investigacin e desenvolvemento, mentres que en Suecia,
Francia ou Blxica este concepto apenas supera os
catro millns de dlares. Espaa queda cola con
0,77 millns de dlares de media. Estes datos falan
por si mesmos.

Con todo, cando falamos de gasto en I+D realizado

por empresas, a sorpresa que no sector biotecnolxico a maior parte da investigacin (en termos de gasto)
realzase en grandes empresas (mis de 250 empregados). Por exemplo, en Francia e os Estados Unidos as
bioempresas de mis de 250 traballadores gastan o 75%
de todo o gasto en I+D do sector. Espaa, xunto a Alemaa e o Canad, saen desta tendencia posto que son
as empresas de mediano tamao (50-250 traballadores)
as que realizan maior gasto en investigacin segundo
datos da OCDE (2009).
Como vemos, ao intentar describir as bioempresas
que forman parte do sector biotecnolxico dun pas
estamos facendo alusin constantemente ao concepto
de I+D6. O un e o outro van unidos intimamente. Tal
as que un dos indicadores mis claros para medir a
vocacin ou forza biotecnolxica dun pas o cociente
entre o gasto en I+D biotecnolxico das empresas e
o gasto en I+D empresarial total. Este cociente oscila
entre o 10% en pases como os Estados Unidos, Francia,
Blxica, o Canad, Suza, etc. e outros na cola como
Corea, Finlandia, Chequia, Italia, etc. cun 2-3%. Espaa
ocupara un lugar modesto cunha taxa do 4,5%.
Con todo, a I+D en Biotecnoloxa non a realizan
soamente as empresas. Ao igual que outros tipos de
investigacin, as entidades pblicas (universidades,
organismos pblicos de investigacin), entidades sen
nimo de lucro e asociacins (fundacins) xogan un
papel decisivo no desenvolvemento biotecnolxico dun
pas. A modo de exemplo podemos dicir que no noso

A investigacin e
o desenvolvemento
experimental
(I+D), en ingls
R&D, comprende
o traballo creativo
levado a cabo de
forma sistemtica
co fin de aumentar
o volume de coecementos, includo
o coecemento do
ser humano, a sa
cultura e sociedade,
as como o uso de
todo ese coecemento para idear
novas aplicacins
(Manual de Frascati,
OCDE, 2002).

72

Biotecnoloxa

pas tan s o 35% do gasto en I+D biotecnolxico realzano as empresas.

Seguindo cos datos da OCDE, en 2006 Espaa e
Corea foron os pases con maior gasto pblico en
I+D biotecnolxico, entendendo como tal o gasto
realizado por universidades e organismos pblicos de
investigacin, superando os mil millns de dlares. Entre
un 15-18% do gasto pblico en investigacin e desenvolvemento destes pases dedcase a Biotecnoloxa.
Anda que a OCDE apenas dispn de datos doutros
pases, sabemos por outras fontes que as institucins
acadmicas dos Estados Unidos dedicaron en 2006
mis de 29.000 millns de dlares investigacin. Isto
representa un 60% de toda a investigacin promovida
por estas institucins.
Desgraciadamente non dispoemos de mis datos
para facer comparacins, pero a conclusin provisional
que sacamos que a investigacin pblica en Espaa
non est focalizada cara a Biotecnoloxa, anda que dispoa de moitos centros de investigacin e recursos.

3_3_2 Efectos sobre o emprego

Xunto investigacin en Biotecnoloxa, ben pblica ou
privada, o outro gran indicador que nos axuda a coecer
a fortaleza do sector a cantidade de emprego xerado.
A OCDE recolleu datos sobre catro indicadores concretos
para cada pas:
Total de traballadores en empresas que realizan algunha actividade en Biotecnoloxa.
Total de traballadores en empresas biotecnolxicas de
investigacin e desenvolvemento.
Traballadores con funcins que teen que ver coa
Biotecnoloxa.
Persoal cientfico e tcnico implicado en investigacin
biotecnolxica.
O primeiro deles o mis sinxelo de localizar e o
que permite establecer mellores comparacins. evidente que os Estados Unidos, tendo en conta a sa
poboacin, o pas con mis traballadores en empresas que realizan algunha actividade en Biotecnoloxa
(mis de 1,3millns). Sguelle a gran distancia Francia

Situacin actual do sector biotecnolxico

(240.000) e Corea (130.000). As cifras deste indicador

para Espaa son modestas (65.000 traballadores).
verdade que o tipo de emprego que xera a Biotecnoloxa un tanto peculiar. Adoitan ser traballadores moi
cualificados, xeralmente novos ou con pouca traxectoria
empresarial, e mellor pagados que o resto de traballadores. Este perfil moi distinto ao do empregado medio
dun pas, e de feito calclase que apenas supn o 1%
de todos os empregos xerados polos distintos sectores
empresariais dun pas.
A pesar diso, algns analistas americanos comprobaron que unha colectividade de traballadores tan escasa
como esta ten un poder de influencia maior que o que
suxiren as cifras estatsticas.

Flase, polo tanto, de que os empregos en Biotecnoloxa teen un efecto multiplicador, xa que a
interaccin con provedores de bens e servizos tan
forte que a creacin dun posto de traballo no sector
biotecnolxico ten un impacto no resto de sectores
econmicos do pas equivalente a case seis empregos
directos ou indirectos adicionais.

Outros estudos indican tamn que nos Estados Unidos de cada cen empregos directos creados en empresas
dedicadas Biotecnoloxa xranse outros trinta en empresas de sectores provedores ou de clientes.
Sexa cal sexa a sa cuantificacin, e deixando a un
lado a bondade das cifras absolutas, o certo que este
efecto xustamente un dos trazos caractersticos da
Biotecnoloxa. De feito, a repercusin ou impacto real
do sector biotecnolxico sobre a economa dun pas
difcil de cuantificar por dous motivos. Primeiro, porque
existen relacins complexas ao longo da cadea de valor
do sector tal e como acabamos de ver e
,
segundo,
porque os datos agregados de comunidades ou rexins
non dan idea do comportamento do conxunto do pas;
dicir, a repercusin da Biotecnoloxa nun pas non a
suma da repercusin ou impacto de cada unha das sas
rexins, estados ou comunidades.

73

74

Biotecnoloxa

De igual modo que falamos do efecto multiplicador das empresas biotecnolxicas sobre o emprego,
podmolo dicir doutros aspectos concretos como a
facturacin. En definitiva, a repercusin da Biotecnoloxa sobre a riqueza dun pas (medida a travs do
PIB) permanece sempre infravalorada porque existen
sinerxas que somos incapaces de ponderar.
No noso pas, a Fundacin Xenoma Espaa publicou
que as empresas biotecnolxicas (considerando s as
dedicadas maioritariamente a Biotecnoloxa) empregan
a unha media de quince persoas e facturan un promedio
anual de 2,57 millns de euros. Segundo este retrato robot, o conxunto destas empresas representan un 0,06%
do PIB nacional. En termos de emprego directo apenas
contan con 4.240 traballadores.
A repercusin real do sector biotecnolxico sobre a
riqueza nacional espaola non evidentemente a que
parece vista destas cifras. preciso construla peza a
peza, agregando cada un dos seguintes datos:
Emprego e facturacin xerados por empresas que realizan algunha actividade biotecnolxica (non maioritaria).
Emprego e facturacin indirectos en empresas (provedores, clientes, etc.) relacionadas coas empresas
biotecnolxicas.
Emprego e facturacin inducidos noutras empresas
(e que adoitan proceder de compras de bens e servizos de empregados que dependen de actividades
biotecnolxicas).
Emprego e facturacin producidos polas entidades
pblicas que realizan investigacin biotecnolxica (universidades, CSIC, outros centros de investigacin, etc.).
Pois ben, se imos sumando cada un destes efectos chegariamos a cifras mis prximas realidade. A Fundacin
Xenoma Espaa estima nun dos seus estudos que a cifra
de emprego total (directo + indirecto + inducido, pblico
e privado) xerado pola Biotecnoloxa en Espaa (con datos
de 2007) da orde de 63.000 persoas e a facturacin
rolda os 8.200 millns de euros, o cal equivale ao 0,8%
do PIB. Estes valores dan unha idea mis certa do impacto
real da Biotecnoloxa en termos macroeconmicos.

75

Situacin actual do sector biotecnolxico

Tboa 3.1. Efectos macroeconmicos da Biotecnoloxa

en Espaa.
Facturacin
(millns
de euros) Emprego
Efecto directo de empresas con
actividades biotecnolxicas

2.915

10.846

747

13.916

Efecto indirecto en empresas

doutros sectores

3.221

2.5539

Efecto inducido por consumo de bens e

servizos noutras empresas

1.306

13.093

TOTAL

8.189

63.394

Efecto directo de entidades pblicas

de investigacin biotecnolxica

Fonte: Elaboracin propia con datos de Fundacin Xenoma Espaa.

En canto ao emprego a cifra anda moi pequena

se a comparamos coa poboacin activa en Espaa,
pero debemos ter en conta que a maior parte destes
63.000empregos corresponden a titulados universitarios
(licenciados, enxeeiros e doutores), fundamentalmente.

3_4 Os outros beneficios 

da Biotecnoloxa
Acabamos de indicar que dende o punto de vista econmico difcil coecer con precisin a repercusin das
actividades biotecnolxicas no conxunto da economa
dun pas e, en consecuencia, ser difcil tamn cuantificar os beneficios econmicos que leva. A gran pregunta
segue entn latente: rendible a Biotecnoloxa? A cuestin serve para interrogar a un pas enteiro ou tamn a
unha empresa particular.
En lugar de dedicar esforzo a responder a esta pregunta de tipo poltico para xustificar unha resposta
polticamente correcta preferible analizar os beneficios da Biotecnoloxa dende outro prisma.

76

Biotecnoloxa

Hai anos a preocupacin polo medio ambiente foi

impregnando todas as capas da sociedade: grupos de
presin, consumidores, empresas, e administracins
eran partes interesadas ou stakeholders. As empresas
foron pouco a pouco incorporando as cuestins ambientais nos seus sistemas de decisin, as administracins
continuaron coa regulacin cada vez mis ampla dos
diversos aspectos ambientais e os cidadns foron concienciados para adoptar comportamentos mis acordes
co novo sistema. A integracin dos intereses ambientais
no mbito da economa deu lugar ao concepto de
sustentabilidade. Hoxe en da, sustentabilidade
engdese o compromiso social no marco da chamada
responsabilidade social corporativa.
Xustamente a integracin dos aspectos ambientais,
econmicos e sociais dnos a oportunidade de xulgar a
Biotecnoloxa como sector moderno. O seu valor, polo tanto, debe medirse con respecto a estas tres coordenadas.

A nivel ambiental xa vimos que a Biotecnoloxa

proporciona solucins compatibles co equilibrio dos
sistemas ambientais. A Biotecnoloxa branca, a gris
e a chamada Qumica verde van por este camio.
Os seus beneficios non son senn a reducin dos
efectos ambientais negativos; o reto actual consiste
en conseguilo cuns custos de operacin cada vez
menores, competitivos.

Queda entn falar do terceiro piar da sustentabilidade, isto , dos beneficios sociedade. Que o que
a sociedade espera da Biotecnoloxa? Hai que partir
da base de que existe un gran descoecemento da
Biotecnoloxa entre a cidadana dos pases desenvoltos.
O descoecemento xera debate, controversia. Recentes
enquisas sobre percepcin da Biotecnoloxa en Espaa
revelan que case o 80% dos cidadns confan nela e
esperan que traia novas oportunidades no futuro, pero
vez recoecen que entraa certos riscos. En canto ao
campo de aplicacins que os enquisados consideran
prioritario en Biotecnoloxa sitase en primeiro lugar a

77

Situacin actual do sector biotecnolxico

medicina e sade, seguido da agricultura e o medio

ambiente. En resumidas contas, parece que no mundo
desenvolto considrase que os potenciais beneficios
da Biotecnoloxa para a sociedade son superiores aos
riscos que poden ocasionar.
No campo da sade, os datos achegados recentemente por unha mostra de hospitais pblicos espaois
confirman a percepcin da cidadana que antes indicamos. En Espaa calcalase que uns 350.000 pacientes
ao ano son tratados con frmacos de orixe biotecnolxico e outros preto de 400.000 benefanse de vacinas
biotecnolxicas como a da hepatite B, ttano, triple
vrica e papilomavirus. Na Tboa 3.2 recllense algns
dos principios activos ou molculas mis amplamente
utilizados pola poboacin, sen contar a insulina recombinante (Apidra) coa que se trata a mis de 150.000
enfermos de diabete insulino-dependentes. Os cinco
primeiros son anticorpos monoclonais e os dous seguintes protenas recombinantes.

Tboa 3.2.Medicamentos de orixe biotecnolxico mis

prescritos en Espaa.
Principio activo
(nome comercial)

Tratamento

Trastuzumab
(Herceptin)

Cancro de mama metasttico Her2+.

Ranibizumab
(Lucentis)

Dexeneracin macular asociada idade.

Rituximab
(Mabthera)

Linfoma no-Hodgkin folicular.

Etanercept
(Enbrel)

Artrite reumatoide, psoriase infantil.

Abatacept
(Orencia)

Artrite reumatoide activa.

Peginterfern alfa-2b
(PegIntron)

Hepatite B e C.

Darbepoetina
(Aranesp)

Anemia asociada a insuficiencia renal

infantil.

Fonte: Elaboracin propia a partir de datos da Fundacin Xenoma

Espaa (2008).

78

7
A Organizacin
Mundial da Sade
(OMS) promove un
programa de investigacin e formacin
en enfermidades
tropicais; a UNESCO
desenvolve un programa especfico de
Biotecnoloxa para
os pases de Latinoamrica e o Caribe;
a Organizacin de
Estados Americanos
OEA, o programa
CYTED, etc. En
Espaa estanse
levando a cabo
proxectos de carcter
biotecnolxico a
travs da Axencia de
Cooperacin Internacional AECID.

Biotecnoloxa

Os expertos facultativos consideran que na maiora

dos casos os tratamentos con frmacos biotecnolxicos
melloran ben a esperanza de vida, ben a calidade
de vida ou ben o control da propia enfermidade
en comparacin cos tratamentos tradicionais. A estes
beneficios innegables neselle a reducin do perodo
de estancia en hospital derivando ao ambulatorio gran
parte dos tratamentos, co conseguinte aforro de custos
para o sistema de Sanidade Pblica. Non esquezamos
que os frmacos de orixe biotecnolxico son mis caros
que os convencionais e, polo tanto, deben facerse anlises
de custo-efectividade para demostrar a sustentabilidade
do seu uso dentro do sistema sanitario pblico.
Ata agora vimos os beneficios que a sociedade atribe
Biotecnoloxa, facendo especial mencin ao relativo
sade. A pregunta que nun contexto global debemos facernos : que pasa cos pases menos desenvolvidos?, que
din esas outras sociedades con respecto Biotecnoloxa?
Antes de descender de niveis bruscamente debemos
fixarnos naqueles pases que quedan fra da zona de
Europa, os Estados Unidos e o Xapn. Pensemos en
pases como Brasil, Cuba, Chile, Arxentina, Mxico, etc. Trtase de economas cun grao suficiente de
desenvolvemento como para emprender actividades
biotecnolxicas no marco da investigacin acadmica e,
naturalmente, co acompaamento do sector industrial.
Nestes pases a poboacin percibe os beneficios e
riscos da Biotecnoloxa de modo similar a Europa ou os
Estados Unidos. Trtase de pases cunha biodiversidade maior que a zona europea e, en consecuencia, os
riscos percibidos acentan este aspecto como crtico. A
producin agrcola sustentable , polo tanto, unha das
cuestins clave para a sociedade no Brasil e Arxentina.
A obtencin de alimentos mis saudables e os avances
no medicamento e sade son tamn valorados positivamente no resto de pases do continente americano.
Teamos en conta que, por exemplo, Centroamrica e
os pases do Caribe estn ademais recibindo apoio internacional para desenvolver diagnsticos e tratamentos de
enfermidades tropicais, nos que a Biotecnoloxa xoga un
papel importante7.

Situacin actual do sector biotecnolxico

Descendendo un escaln mis, atpase un amplo

grupo de pases orientais cuxa preocupacin bsica
dende o punto de vista da Biotecnoloxa dirxese fundamentalmente ao cultivo e consumo de arroz.
Asia o continente onde se cultiva e se consome case
o 90% do arroz mundial. Se temos en conta que deste
produto depende a alimentacin de mis de dous mil
millns de seres humanos, comprndese que as aplicacins biotecnolxicas dirixidas a este cultivo ocupan un
lugar prioritario con respecto a outras.
Teamos en conta ademais que a diversidade xentica natural do arroz como cultivo ancestral tan grande
que se calcula que existen mis de 140.000 variedades
distintas de arroz no mundo. O reto biotecnolxico
nestes pases consiste en lograr a aceptacin, oficial e
pblica, de novas variedades modificadas xeneticamente
con claros beneficios tanto para o seu cultivo (resistencia
a inundacins, control biolxico sen necesidade de pesticidas, etc.) como as sas propiedades nutritivas (achega
de provitamina A, aminocidos, etc.). O debate nestes
pases entre ONG, gobernos e institucins cientficas
est servido.

3_5 Onde se xera a Biotecnoloxa: 

As biorrexins
A Biotecnoloxa crea cultura, non s porque d orixe a
unha infinidade de termos novos que empezan polas
letras BIO- e pense de moda determinados produtos
e tecnoloxas, senn porque a tecnoloxa en si mesma
forma parte da cultura e viceversa. A Biotecnoloxa pose esta dimensin cultural grazas aos seus obxectivos
propios, valores, cdigos ticos, confianza no progreso e
capacidade creativa. E, como toda cultura, teen tamn
o seu compoente territorial, o seu espazo fsico no que
se desenvolve como cultura.
O concepto de biorrexin suxrenos a idea de territorio no que a Biotecnoloxa existe como cultura. Pero a

79

80

Biotecnoloxa

cousa non est en ter moitos ladrillos xuntos ou moitos

laboratorios biotecnolxicos de universidades ou empresas especializadas, senn mis ben nos activos inmateriais
que propician o que a Biotecnoloxa seca realmente unha
cultura nese territorio. Eses activos non son senn o coecemento tcnico e organizativo.
En que se traduce ese coecemento tcnico?
Fundamentalmente en das fontes documentais: as publicacins cientficas e as patentes. Ambos serven para
dar conta da fortaleza da investigacin en Biotecnoloxa
nunha rea xeogrfica determinada.
En canto a publicacins, as reas cientficas ou disciplinas cubertas pola investigacin biotecnolxica poden
agruparse en oito xa que non existe unha rea cientfica
que por si soa cubra toda a Biotecnoloxa:
1. Bioloxa.
2. Microbioloxa aplicada e biotecnoloxa.
3. reas multidisciplinares.
4. Bioqumica e biofsica.
5. Bioloxa experimental.
6. Microbioloxa.
7. Bioloxa celular.
8. Bioloxa molecular e xentica.
A suma de todas as publicacins cientficas nestas
reas pode dar unha idea da intensidade da actividade
investigadora relacionada coa Biotecnoloxa. Estudos
internacionais mostran que as universidades americanas
copan todas as listaxes de centros de investigacin con
maior nmero de publicacins ou con maior impacto
nestas reas. Tradicionalmente, Europa especializouse
mis en publicacins da rea de bioqumica e biofsica,
mentres que, pola contra, os Estados Unidos veu mostrando mis diversificacin. En todo caso os Estados
Unidos agrupan ano tras ano a case o 50% de todas as
publicacins de tipo biotecnolxico do mundo, seguido
de Europa (35%) e o Xapn (9%).
O outro indicador clave para caracterizar unha zona
xeogrfica activa en Biotecnoloxa dende o punto de vista
do coecemento o nmero de patentes solicitadas.
Algns estudos americanos suxiren a idea de que canto
mis prxima a distancia fsica dunha universidade
oficina gobernamental de patentes e marcas americana

Situacin actual do sector biotecnolxico

(USPTO) de Washington, maior a influencia en canto a

probabilidade de presentacin de patentes. Do mesmo
modo, a capacidade de atraccin que exerce o sistema americano de patentes tan forte que este mesmo
criterio se aplica tamn a pases estranxeiros, tomando
como referencia o logaritmo da distancia en millas entre
a capital dese pas e Washington.
Dunha forma ou doutra o certo que nove das dez
universidades mis activas en patentes a nivel mundial
son americanas (Texas, San Francisco, John Hopkins,
Stanford, Cornell, Columbia, Berkeley, San Diego e Wisconsin). O estado de California especialmente relevante
con catro destas universidades.
Con ndices mis ou menos sofisticados ponse de
manifesto que as rexins mis activas en Biotecnoloxa son tamn as que mis coecemento cientfico
xeran nesas reas. Se a iso se unen boas prcticas en
proteccin de resultados (a travs de patentes), tense
un coecemento tcnico slido e dispoible para percorrer o longo camio da comercializacin de novos
produtos e a xeracin de riqueza.

A unha rexin biotecnolxica fltalle, como non, o

compoente empresarial. Poendo un smil diriamos
que unha vez fertilizado o terreo do coecemento e sementada a semente dos recursos para investigacin, ao
producirse o florecemento da mesma chegan as abellas,
empresarias eficientes, que se encargan de buscar as flores e transformar o pole en mel. Se un non existe o outro.
Sen coecemento florecente non existen meles, sen flores
non hai abellas. As empresas biotecnolxicas ntrense do
coecemento do terreo e, por suposto, achegan o seu
propio pero anda que tean que ir buscar lonxe ese
coecemento, nalgn momento tense que aproximar
flor, nutrirse fisicamente, transformar, producir. Por iso, a
proximidade fsica importante, anda que non decisiva.
As biorrexins son unha campia chea de flores e
abellas, non un solar asfaltado cheo de cemento. Este
concepto levado a pequena escala o que se coece
como cluster biotecnolxico. Un cluster non mis

81

82

Biotecnoloxa

que unha agrupacin, formal ou informal, de entidades

acadmicas (universidades, centros de investigacin) e
empresas transformadoras de coecemento cuxo principal obxectivo crear produtos de valor engadido no
mercado (seguindo co exemplo pensemos no mel, pero
tamn na xalea real, propleo, etc.).
No plano territorial, existen no mundo numerosas
rexins ou comarcas na cales se produce unha acumulacin de centros de investigacin prestixiosos
(frecuentemente con varios premios Nobel convivindo,
literalmente) e empresas biotecnolxicas de todo tipo
e tamao que, establecendo lazos de cooperacin tipo
flor-abella, estn a xerar desenvolvemento e riqueza
para as sas economas nacionais. Desgnanse como
Tecnopolos, biopolos e similares, xa que o termo biorrexin parece arrastrar connotacins de tipo ambiental
sobre flora, fauna, etc. que non veen ao caso.
Fuxindo de tpicos, imos intentar facer unha vista
panormica dos lugares do planeta nos que cobra importancia a Biotecnoloxa.
En Europa podemos agrupar os diferentes ncleos
biotecnolxicos en tres grandes zonas:
O leste de Inglaterra: anda que globalmente o Reino
Unido conta cuns dez polos tecnolxicos ou biorrexins,
en torno a Cambridge onde se concentra o nmero
mis elevado de empresas con actividade biotecnolxica e grupos de investigacin universitarios.
Alemaa: pose tres zonas diferenciadas en torno a
Colonia-Bonn, por un lado, o tringulo de ManheimLudwigshafen-Heidelberg, polo outro, e, por ltimo,
Baviera (Munich e arredores). Outros lander teen
actividade biotecnolxica destacable polo que, en
conxunto, Alemaa contara cun total de vinte e
cinco biorrexins.
O denominado Medicon Valley: agrupa ao contorno
de Copenhague e sur de Suecia, un punto de
referencia en aplicacins biomdicas. Pola sa proximidade relativa debemos considerar tamn a Finlandia
con varios polos importantes.
Existen outras rexins con actividade biotecnolxica
moi forte en Blxica-Pases Baixos, Suza, Francia e norte
de Italia. Na Tboa 3.3. intentamos resumir todas estas
rexins. Deixamos de lado a Espaa por dedicarlle un
apartado mis adiante.

Flandes, Valonia, Bruxelas.

Polos biotecnolxicos

Medicon Valley: rexin Stockholm-Uppsala.

Helsinki, Kuopio, Tampere, Oulu,Turku.

Genopolos: Lille, Strasbourg, Montpellier,

Toulouse, Marseille-Nice, Lyon-Grenoble,
Rennes-Nantes, e Ille-de-France-Paris.
Nanobiopolo en Lyon e Grenoble.

Suecia

Finlandia

Francia

Contina

Institut Pasteur, Montagne Sainte Genevive laboratories, Center for Human

Genomics of Paris V University.

Institute of Biotechnology; Biocentrum Helsinki.

Karolinska Institute, Gteborg University, Chalmers University of Technology,

Lingkping University.

Medicon Valley: Copenhage, no lado dans, e University of Copenhagen, Technical University of Denmark.
Skne, no lado sueco.
Empresas: Novo Nordisk, H. Lundbeck, Leo Pharma e AstraZeneca.
Hospitais De Aarhus, Odense e Aalborg.

Empresas: AstraZeneca, Centocor, Crucell, Genecor International e Toshiba

Medical Systems.

University of Amsterdam/Academic Medical Center Hospital, the Netherlands

Cancer Institute/Sanquin (Red Cross Laboratory for Blood Research), the
Amsterdam Science and Technology Center, Free (Vrije) University of Amsterdam,
Leiden University, Delft University of Technology; BIOMAC.

Flanders Interuniversity Institute for Biotechnology (VIB).

Entidades de referencia e especializacin

Dinamarca

Pases Baixos Bio-cinturn (Bio-belt region): Amsterdam,

Delft, Eindhoven, Rotterdam, Groningen,
Leiden, Maastricht, Nijmegen, Twente,
Utrecht e Wageningen.

Blxica

Pas

Europa

Tboa 3.3. Biorrexins.

BioValley Bailea, rea de Zurich, Biopolo

Ticino, BioAlps.

Escocia (Edinburgo, Dundee e Aberdeen),

Cambridge, Oxford, rea de Londres.

Budapest, Szeged, Debrecen e Pcs.

Mosc, Novosibirsk, Nizhny novgorod.

Lombarda, Venecia e arredores.

Suza

Reino Unido

Hungra

Rusia

Italia

Polos biotecnolxicos

Munich e o seu contorno, Tringulo de Rhein/

Neckar (Mannheim, Ludwigshafen, Heidelberg),
rexin do Rhin (Aachen, Colonia, Bonn).

Alemaa

Pas

Europa

Contina

San Raffaele Biomedical Science Park (Miln), Canavese Bioindustry Park (Turn),
AREA Science Park (Trieste), Veneto nanocluster.

Lomonosov Moscow State University, Pushchino center of the Russian Academy

of Sciences, Moscow Institute of Epidemiology and Microbiology, State Scientific
Center of Virology and Biotechnology (Koltsovo), Novosibirsk (Vektor), Moscow
State University of Applied Biotechnology.

Empresas: mis de 250 biotech.

Cambridge University, Addenbrookes Hospital, Medical Research Council

Laboratory of Molecular Biology, Sangre Centre, Babraham Institute, European
Bioinformatics Institute.

Empresas: novartis, roche, serono e syngenta.

ETH Zrich, University of Zrich, Biozentrum institute (Basilea).

Entidades de referencia e especializacin

Australia

Pas

Pacfico

Israel

Pas

Israel

Entidades de referencia e especializacin

Weizmann Institute of Science (Rehevot ), Kiryat Weizmann Science Park.

Hebrew University in Jerusalem.
Technion, Israel Institute of Technology, Technion R&D Foundation, Dimotech (Haifa).
Bar Ilan University (Ramat Gan).
Ben Gurion University, Institute of Applied-Life Sciences (Negev, Beer Sheva).
Tel Aviv University (Department of Microbiology and Biotechnology).
Empresas: mis de 50.

Entidades de referencia e especializacin

Contina

Vitoria, Nova Gales do Sur (Melbourne,

University of Melbourne, Monash University, AGSM, Macquarie University,
Adelaide, Perth, Brisbane, Sydney, Canberra Queensland University of Technology, Griffith University, University of Western
Australia, Curtin University, Murdoch University, University of Adelaide, Australian
e Hobart/Launceston).
National University, University of Canberra, Australian Maritime College, University
of Tasmania.

Polos biotecnolxicos

Kiryat Weizmann, Jerusalem, Haifa, Ramat

Gan, Tel Aviv, Beer Sheva e Herzliya.

Polos biotecnolxicos

Hokkaido, Toquio, Kobe.

Taejon.

Xapn

Korea

Contina

Korea Research Institute of Bioscience and Biotechnology, Bio Venture Center,

Seoul National University (SNU), Korea Advanced Institute of Science and
Technology (KAIST).

Tsukuba Science Park, Tokyo Genome-Bay Project, Chiba Kazusa Academia Park,
Lifescience City Yokohama, Shizuoka Pharma Valley Plan, Kobe Medical Industry
City, Osaka Bio-Information Highway Plan, Saito Biomedical Cluster Plan, Nagahama
Science Park, Toyama Bio-Valley Plan, Hiroshima Center Bio Cluster Plan, Fukuoka
Bio-Valley Plan.

Empresas: mis de 200 compaas biotech instaladas en Karnataka e en Bangalore.

Andhra Pradesh, Karnataka, Maharashtra,

Punjab, Uttar Pradesh, Rajasthan, Gujarat,
Tamil Nadu e Kerala.

India

Hsinchu Science Park, National Health Research Institute, Animal Technology

Institute of Taiwan. National Hsing Hua University, National Chao Tong University,
Academia Sinica, Development Center for Biotechnology.

Empresas: Merck, Novartis, Pfi zer, Wyeth, CIBA Vision, etc.

Hong Kong Science and Technology Parks Corporation (HKSTPC).

Shanghai, Pequn, Guangzhou.

China

Entidades de referencia e especializacin

National University of Singapore, Tuas Biomedical Park, The National University of
Singapore, National University Hospital, Nanyang Technological University (NTU).

Hong Kong

Hsinchu, Distrito de Neihu, Taipei.

Polos biotecnolxicos

Taiwn

Singapur

Pas

Pacfico

Boston-Cambridge-Quincy, MA-NH, Boulder, CO.

Buffalo-Niagara Falls, NY.
Durham, NC.
Indianapolis, IN.
Kalamazoo-Portage, MI.
Knoxville, TN.
Lincoln, NE.
New Haven-Milford, CT.
San Diego-Carlsbad-San Marcos, CA.
San Francisco-Oakland-Fremont, CA.
St. Joseph, MO-KS.
Syracuse, NY.
Worcester, MA.
Madison, Wisconsin.

Estados
Unidos

Fonte: Elaboracin

propia.

Vancouver, Toronto, Montral e Ottawa.

Polos biotecnolxicos

Canad

Pas

Norteamrica

Scripps Research Institute, Salk Institute for Biomedical Studies, Burnham

Institute, Universidades de Texas, San Francisco, John Hopkins, Stanford,
Cornell, Columbia, Berkeley, San Diego, Wisconsin, Washington,
Fred Hutchinson Center, Whitehead Institute, Massachussets Institute
of Technology.

Universit de Montral, McGill University, Universit du Qubec (Montral),

Concordia University, University of Alberta, National Institute for
Nanotechnology, University of British Columbia.

Entidades de referencia e especializacin

88

Biotecnoloxa

Xirando o globo terrqueo chegamos a Israel. Este

pequeno pas ten unha capacidade biotecnolxica moi
destacable tanto dende o punto de vista da investigacin
como das empresas vinculadas a resultados biotecnolxicos. O seu xito procede dunhas estruturas moi xiles
e eficientes de transferencia de tecnoloxa.
Ao chegar a Asia e pases do Pacfico e Oceana
merece especial mencin, en primeiro lugar, India como
unha das potencias mis activas en Biotecnoloxa dentro
da zona, coas sas peculiaridades en canto ao elevado
capital humano existente nas sas empresas e centros
de formacin. A China e os estados satlites estn
emerxendo seguindo paso a paso as mesmas pegadas
que outros pases mis avanzados. Os investimentos en
grandes parques cientficos e instalacins disparronse
nestes anos. Por ltimo, quedan o Xapn e, en menor
medida, Korea e Australia como pases de referencia
nesta rexin.
En Amrica, xa fixemos mencin aos pases latinos e
como o Brasil, por exemplo, est despregando capacidades biotecnolxicas impensables hai anos, pero sen lugar
a dbidas a primaca tamn a ostentan o Canad e os
Estados Unidos, non s no continente senn tamn a
nivel mundial.

3_6 O caso de espaa

Madrid e Catalua poden considerarse polos biotecnolxicos modestos en comparacin coas rexins
biotecnolxicas punteiras de Europa. Se ben certo
que en termos globais o nmero de publicacins
cientficas espaolas nas reas biotecnolxicas, especialmente en Bioloxa molecular e bioqumica, est nos
primeiros postos de Europa, s superado por Alemaa,
Francia e o Reino Unido, o carcter bsico ou fundamental da investigacin que se realiza non facilita a
sa aplicacin no mbito industrial ou clnico. Por esta
mesma razn, o nmero de patentes que se solicitan
ou conceden ridculo en comparacin cos valores
medios dos pases do noso contorno mis avanzados.
Estes e outros males endmicos son a causa de que non
exista ningn ncleo biotecnolxico de primeiro nivel no

Situacin actual do sector biotecnolxico

noso pas, contentndonos con ver como algns escasos

grupos de investigacin pblicos gozan de recoecido
prestixio internacional, pero nada mis. O tecido bioempresarial asociado ao coecemento escaso e a creacin
de novas empresas biotecnolxicas non est dando os
froitos que caba esperar tras anos de andadura. Pero esa
outra historia que non imos contar aqu.
Quedmonos coa pregunta que nos ocupa: onde se
fai Biotecnoloxa en Espaa? A resposta pode parecer
simple e inmediata. Temos, por un lado, na parte pblica, un importante nmero de universidades con
departamentos e laboratorios nos que se desenvolven
proxectos biotecnolxicos de carcter bsico financiados con dieiro pblico en rxime de concurrencia
competitiva. Contamos tamn cun conxunto de organismos pblicos especializados en investigacin
nos cales traballan cientficos con dedicacin completa
realizando proxectos competitivos de forma similar s
universidades. E, pola parte privada, dispoemos dun
elenco empresarial moi variado que desenvolve proxectos propios e outros en cooperacin con universidades
e organismos pblicos, cofinanciados con fondos pblicos. Ata aqu o panorama moi similar ao doutros
pases e rexins.
certo que no caso espaol o nmero de charities
ou organizacins sen fins lucrativos que investigan ou
apoian proxectos de investigacin mis reducido que
nos Estados Unidos ou outros pases, pero en si mesmo
isto non constite un obstculo. Entidades privadas non
lucrativas como a Asociacin Espaola contra o Cancro,
a Fundacin Marcelino Botn e outras mis, estn apostando polo apoio financeiro a proxectos de investigacin
aplicada en Biomedicina e Biotecnoloxa.
Tampouco mencionamos os centros tecnolxicos,
como entidades que adoitan carecer de fins lucrativos
pero que se dedican realizacin de proxectos cun
claro carcter aplicado e traballan de maneira prxima
s empresas. Nin tampouco os parques cientficos e
tecnolxicos como entidades que proveen de espazos e servizos a empresas, universidades e organismos
nunha determinada localidade ou rea. E non fixemos
mencin s entidades crediticias e similares que utilizan os

89

90

Biotecnoloxa

seus recursos para investir e desinvestir en proxectos de

investigacin aplicada (entidades de capital risco).
O panorama que inicialmente pareca simple en torno
ao par pblico-privado vaise complicando coa aparicin
de novos tipos de entidades, de diversa ndole xurdica,
con diversas funcins, misins, cometidos, que moitas
veces se superpoen ou incluso compiten entre si. Sexa,
pois, o lector benvido ao complexo mundo dos sistemas
de innovacin nacionais.
A Biotecnoloxa est inmersa nesta maraa que
chamamos sistema de innovacin e na que participan
todos os axentes que indicamos e outros mis. Isto
comn a todos os pases, pero na medida na que esta
rede de apoios, contactos, axudas, etc. sexa dinmica e
equilibrada, os resultados culminarn en xitos e todos
sairn gaando.
Para o caso de Espaa esta rede est moi desequilibrada cara ao pblico. Noutras palabras, a parte privada
empresarial non ten masa crtica suficiente para denvolver por si mesma. Como botn de mostra consideremos
as estatsticas de gasto en actividades de I+D en
Biotecnoloxa do Instituto Nacional de Estatstica (INE)
por rexins. Atendendo s cifras globais destacan catro

Tboa 3.4.Gasto en investigacin e desenvolvemento por

comunidades autnomas.
Gasto en I+D
Gasto total en I+D
executado
(pblico e privado) polas empresas,
en miles de euros miles de euros
Andaluca

103.836

26.205

Comunidade Valenciana

103.940

15.365

Catalua

300.259

115.153

Comunidade de Madrid

369.510

120.566

Fonte: INE, 2009.

Situacin actual do sector biotecnolxico

comunidades autnomas: Andaluca, Comunidade

Valenciana, Catalua e Madrid. Se desagregamos as
cifras e consideramos o gasto en I+D biotecnolxico
executado polas empresas qudannos soamente Catalua e Madrid como relevantes (vxase a Tboa 3.4).
Quere iso dicir que en Andaluca, Valencia e o resto
das comunidades autnomas son as entidades pblicas
as responsables principales do gasto en investigacin
biotecnolxica xa que non hai un sector empresarial de
dimensins comparables.
A pesar destas cifras, algunhas comunidades como o
Pas Vasco, a travs da iniciativa BIOBASK, e Andaluca
con ATLANTIS reivindican o papel de Biorrexin comparndose con Catalua e o seu programa BIO-REGI.
Deixando os rexionalismos a un lado, a pregunta
obxectiva que debe facerse o lector : quen son as
empresas privadas, fundacins, centros tecnolxicos
que traballan en Biotecnoloxa en Espaa?, onde traballan os investigadores pblicos mis sobresalientes?,
en que universidades, en que organismos? Isto mis
fcil de responder. ASEBIO, a asociacin que agrupa s
empresas biotecnolxicas mis importantes do pas,
recompilou informacin sobre as empresas do sector.
Con datos de 2008 pdese afirmar que existen 764
empresas que usan Biotecnoloxa, se ben as que poden
considerarse estritamente biotecnolxicas (por ser a
Biotecnoloxa a sa actividade principal) son soamente
257, ubicadas fundamentalmente na Comunidade de
Madrid (35%), Catalua (15%) e Andaluca (15%). As
cifras son orientativas porque outros estudos dan nmeros distintos pero a aproximacin suficientemente
vlida a efectos do que estamos tratando.
O perfil destas empresas unha foto fixa que non
cambia dende hai anos. Preto do 40% das empresas
traballan en aplicacins relativas sade humana (diagnstico e tratamento, principalmente), case outro 40%
dedcase a aplicacins alimentarias mentres que un 20%
traballan en sanidade animal, outro 20% en agricultura
e producin forestal e un 12% en aplicacins industriais
diversas (obsrvese que as porcentaxes non suman o
100% xa que moitas empresas ocpanse de varios campos de aplicacin).

91

92

Biotecnoloxa

Tboa 3.5.Algunhas empresas biotecnolxicas destacadas de

Espaa e sectores de actividade.
Sector de
aplicacin
Sade humana

Algunhas
empresas destacadas
Gendiag, Immunostep, Operon, Genomica,
Biomedal, Proteomika, Progenika, Brainco,
Fina Biotech, Oryzon, Biotherapix,
Digna Biotech, Pharmakine, Histocell,
Neuroscience Technologies.

Sanidade animal Ingenasa, Palau Pharma, Operon, Biopolis,

Laboratorios Ovejero, Pevesa.
Alimentacin

Puleva Biotech, Natraceutical, Pevesa, Neuron,

Natac, Agrasys, Biopolis.

Fonte: Elaboracin propia.

Na Tboa 3.5 recollemos unha seleccin dalgunhas

empresas biotecnolxicas espaolas distribudas por
sectores de aplicacin.
Pola sa parte, o panorama biotecnolxico pblico,
tal e como apuntamos, est mis dimensionado. Fundamentalmente incle a grupos de investigacin en
universidades pblicas e organismos pblicos de
investigacin de mbito estatal e algns autonmicos.
A maior parte das preto de setenta universidades
espaolas contan con departamentos de investigacin
e institutos que realizan investigacin cientfica en reas
ou disciplinas biotecnolxicas, tales como a Bioloxa
molecular, Microbioloxa, etc.
difcil facer unha seleccin de universidades sen
caer en agravios comparativos, pero atendendo, por
exemplo, participacin en proxectos de investigacin
financiados polo Plan Nacional de I+D+i destacan algunhas universidades como as seguintes:
Universidade de Barcelona.
Universidade Autnoma de Barcelona.
Universidade Complutense de Madrid.
Universidade Autnoma de Barcelona.
Universidade de Sevilla.
Universidade de Oviedo.

93

Situacin actual do sector biotecnolxico

Universidade de Salamanca.
Universidade de Granada.
Universidade Politcnica de Madrid.
Universidad de Mlaga.

A investigacin pblica espaola en Biotecnoloxa non

s se realiza en universidades. O Consello Superior de
Investigacins Cientficas (CSIC)8 o organismo pblico
de investigacin mis grande do pas en canto a recursos
humanos, orzamento, resultados cientficos, patentes,
proxectos, etc. Nel traballan case 6.000 investigadores
de todas as reas cientficas repartidos en case 130
centros de investigacin ao longo de toda a xeografa
nacional. O CSIC por si s xera o 20% das publicacins
cientficas en Espaa e responsable do 45% de todas
as patentes do sector pblico.
Nas disciplinas de Biotecnoloxa, o CSIC conta con
institutos ou centros especializados en Bioloxa e Biomedicina, Agrobioloxa, Sanidade animal e Tecnoloxa
de alimentos. Algns centros mis destacados en Biotecnoloxa do CSIC recllense na Tboa 3.6 que est na
seguinte pxina.
Ademais das universidades e o CSIC, existen grupos
de investigacin que traballan en Biotecnoloxa noutros
organismos pblicos estatais como o Instituto Nacional
de Investigacins Agrarias e Agroalimentarias (INIA) e o
Centro de Investigacins Enerxticas Medioambientais
e Tecnolxicas (CIEMAT), as como en laboratorios de
centros dependentes das comunidades autnomas que
adoitan especializarse en campos moi concretos e aplicados como os cereais, a carne, etc. A maiora destes
grupos traballan en colaboracin con grupos universitarios ou do CSIC, xa que non dispoen de masa crtica
suficiente para abordar proxectos de gran envergadura.
Este o panorama da investigacin pblica de reas
biotecnolxicas en Espaa. Existen outras moitas estruturas, como plataformas, redes, fundacins, etc., cos seus
nomes e siglas propios, pero que non engaden grupos
de investigacin novos, senn que se limitan a facilitar
a interaccin entre os xa existentes ou a agrupalos para
acudir a convocatorias de proxectos de carcter nacional
ou internacional.

www.csic.es.

94

Biotecnoloxa

Tboa 3.6. Algns centros e institutos do CSIC con actividade biotecnolxica.

Nome

Siglas

Centro Nacional de
Biotecnoloxa

CNB

Madrid

Centro de
Investigacins Biolxicas

CIB

Madrid

CBM

Madrid

IFI

Madrid

Centro de Bioloxa Molecular

Severo Ochoa
Instituto de Fermentacins
Industriais
Estacin Experimental
do Zaidn

Lias de
investigacin

Localizacin

Microorganismos,
macromolculas,
inmunoloxa, oncoloxa.
Xenmica, biomedicina,
bioloxa celular.
Protemica, terapia
xnica, inflamacin,
cancro.
Ingredientes funcionais,
procesos.

EEZ

Granada

Biorremediacin,
metabolismo animal.

Instituto de Bioloxa
Molecular de Barcelona

IBMB

Barcelona

Xenmica, protemica.

Instituto de Microbioloxa
Bioqumica (Bioloxa Funcional
e Xenmica)
Instituto de Agricultura
Sostible

IMB
(IBFG)

Salamanca

Levaduras, expresin de
protenas, encimas.

Crdoba

Mellora de cereais,
olivo.

Instituto de Bioloxa Molecular

e Celular de Plantas

IBMCP Valencia

IAS

Xentica de plantas.

Instituto de Recursos Naturais e IRNASE Sevilla

Agrobioloxa de Sevilla

Plantas modificadas,
residuos.

Instituto de Recursos Naturais e IRNASA Salamanca

Agrobioloxa de Salamanca

Sanidade animal,
diagnstico de parasitos.

Instituto de Agroqumica e
Tecnoloxa de Alimentos

Levaduras, carne, vio,

ingredientes funcionais.

IATA

Valencia

Fonte: Elaboracin propia.

3_7 Unha reflexin final

difcil extraer conclusins que gocen de consenso sobre
o tema da Biotecnoloxa. Penso que o autor deste ltimo
apartado do libro ten que ser o propio lector. Busque
dilixentemente a informacin, escoite aos protagonistas,
xulgue os datos. Porque, como est escrito: o que pose
entendemento ama a sa alma; o que garda a intelixencia
atopar o ben (Proverbios 19:8).

Anexo_
Tecnoloxas clave

96

Biotecnoloxa

Seguindo a clasificacin da OCDE imos resear algunhas

tecnoloxas consideradas clave dentro da definicin de
Biotecnoloxa (listaxe complementaria da OCDE).

A_1 Cdigo xentico 

e tecnoloxas relacionadas
A_1_1 Secuenciacin de adn
Xa vimos no Captulo 1 que tanto o ADN como o ARN
( dicir, os cidos nucleicos) constan dunha cadea de
nucletidos. Cada nucletido consta dunha molcula
de azucre, unha de fosfato e unha base nitroxenada.
Cando se fala da secuencia de ADN refrese secuencia de nucletidos e
,
por conseguinte, a orde das
bases nitroxenadas, xa que o resto da estrutura dos
nucletidos fixa para cada cido nucleico.
A secuenciacin, polo tanto, a tcnica que permite
determinar a orde das bases nitroxenadas no material
xentico, entendendo como tal un fragmento de ADN,
de ARN, un xene ou incluso o xenoma completo dun
organismo. O nmero de bases nitroxenadas determina o tamao dun fragmento de ADN ou de ARN e de
feito mdese en miles de bases. A unidade empregada
Kb (Kilobase).
A rea da Biotecnoloxa que estuda o xenoma dun
organismo e toda a informacin que contn a Xenmica (non confundir coa xentica, ciencia que trata
da reproducin, a herdanza biolxica e os problemas
relativos descendencia dos seres vivos). Os xenes son
fragmentos de ADN dos organismos responsables da
herdanza das caractersticas, trazos e incluso enfermidades dun individuo. O xenoma dun organismo est
formado por toda a informacin hereditaria comprendida nos xenes. O Proxecto Xenoma Humano, finalizado
en 2003, permitiu obter a secuencia completa de case
30.000 xenes do ser humano repartidos nos vinte e tres
pares de cromosomas (en total secuencironse mis de
tres mil millns de bases).
A secuenciacin de ADN serve non s para identificar a estrutura do xenoma, senn para realizar anlises

Anexo_Tecnoloxas clave

comparativas de secuencias de xenes. Para iso utilzanse molculas fluorescentes que se unen a fragmentos
de ADN e posteriormente analzase a fluorescencia a
diferentes lonxitudes de onda. O procedemento pode
automatizarse actualmente mediante o uso de microarrays,
e foi precisamente este feito o que permitiu finalizar
o Proxecto Xenoma Humano dous anos antes do esperado. De forma similar lvanse a cabo hoxe en da
probas rutineiras de diagnstico xentico baseadas na
comparacin de xenes para detectar a existencia de
alteracins en determinados cromosomas como
,
por
exemplo, a amniocentese.

A_1_2 Sntese e amplificacin de adn

A sntese de ADN consiste en reproducir ou copiar unha
secuencia coecida de nucletidos e inserila en xenes
ou fragmentos de xenes. Para sintetizar ADN utilzase a
tcnica estndar da PCR (Polymerase Chain Reaction).
Esta tcnica separa, en primeiro lugar, as das febras
da hlice dun fragmento de ADN por medio da calor (9095C) e, a partir de cada unha delas, mediante accin do
encima ADN polimerasa a unha temperatura mis baixa
(72C), obtense a correspondente febra complementaria
dando lugar a das cadeas dobres completas de ADN
exactamente iguais. A repeticin deste proceso sobre as
das cadeas dobres idnticas d lugar a outras 2 x 4 = 8
novas cadeas dobres idnticas, e as sucesivamente. Esta
amplificacin permite obter cantidades detectables de
ADN que doutro modo non se poderan manexar.
Hoxe en da o proceso est automatizado mediante
o uso de termocicladores para conseguir uns cambios
rpidos de temperatura. Numerosas aplicacins basanse
nesta tcnica, entre elas a identificacin de persoas a
partir de mostras que contean moi pequenas cantidades
de ADN, pero tamn na mellora de especies vexetais, a
deteccin del virus da hepatite B e o VIH no sangue, etc.
A tcnica descubriuse cara a 1985 polo americano Karys
Mullis, quen recibiu o premio Nobel en 1993 por este
descubrimento tan transcendental.

97

98

Biotecnoloxa

A_1_3 Enxeera xentica

A enxeera xentica, manipulacin xentica ou tecnoloxa
de ADN recombinante consiste en modificar o xenotipo
e, polo tanto, o fenotipo ou caracteres externos, mediante transxnese.
A transxnese a introducin dun ou varios xenes
en clulas animais ou vexetais ou microorganismos, de
modo que o xene introducido (chamado heterlogo)
sexa capaz de pasar s xeracins seguintes. Normalmente
incorpranse xenes que producen novas caractersticas
con algunha utilidade prctica tal e como vimos no
Captulo 1.
O resultado prctico que se obtn coa manipulacin
dos xenes a producin en ltima instancia dunha
protena; de a provn o seu interese. Normalmente
emprganse para iso vectores ou entidades hspede
tipo bacterias ou virus, aproveitando que os seus xenomas son sinxelos e perfectamente coecidos en moitos
casos. O mecanismo polo cal un xene (modificado ou
non) desencadea as reaccins conducentes a unha protena chmase expresin e comprende das etapas. En
primeiro lugar, a transcricin ou sntese dunha molcula
de ARN complementaria a unha das febras de ADN. E,
en segundo lugar, a traducin xentica, mediante a que
o ARN mensaxeiro (ARNm) obtido durante a transcricin
ordena a producin dos aminocidos que integrarn a
futura protena.

A_1_4 Tecnoloxas anti-sense

Na transcricin de ADN, a dobre cadea de ADN produce
ARNm (ARN mensaxeiro) dunha das febras. A outra
febra de ADN complementaria chmase anti-sense. A
tecnoloxa anti-sense consiste en bloquear a transcricin de ADN utilizando un ARNm complementario ou
anti-sense. En efecto, as bases nitroxenadas deste ARN
complementario nense de forma especfica ao ARNm
normal co que impiden que realice a sa funcin. Este
efecto til cando se pretende coecer a funcin dun
xene determinado; abonda con observar o que acontece
cando a ruta se inactiva co ARNm anti-sense.

Anexo_Tecnoloxas clave

A_2 Unidades funcionais

A_2_1Tecnoloxas high-throughput para

identificacin, cuantificacin e
secuenciacin de protenas e pptidos

As protenas son molculas biolxicas formadas por

polmeros de aminocidos ou tamn de polipptidos.
Os aminocidos son molculas orgnicas pequenas
naturais que conteen un grupo cido carboxlico
(COOH) e un grupo amino (NH2) adxacente. Nas protenas convencionais atpanse combinacins de ata vinte
aminocidos distintos.
A natureza proteica compartida por encimas,
hormonas, anticorpos, fibras musculares e outras estruturas funcionais que adoitan ter unha actividade nica
e insubstituble.
A protemica o conxunto de tecnoloxas que interveen no estudo da estrutura e funcin das protenas.
As tres tecnoloxas fundamentais hoxe en da son:
Electroforese bidimensional. A electroforese en xel
(GE) unha tcnica sinxela que permite separar e
cuantificar protenas e pptidos nunha mestura aproveitando as sas propiedades elctricas. A aplicacin
dun campo elctrico a unha mestura de protenas
sobre unha superficie porosa (xel de poliacrilamida PA
ou agarosa) permite separar as protenas de acordo
coa sa mobilidade nese medio, a que depende das
sas cargas elctricas propias. Na versin bidimensional desta tcnica (2-D GE), despois de separar nunha
dimensin, vlvese a aplicar na outra dimensin un
campo elctrico esta vez sobre un xel impregnado
con deterxente (Dodecilsulfato sdico, SDS) que
desnaturaliza as protenas e permite facer unha separacin mis fina de cada unha das bandas obtidas
na outra dimensin. A tincin das diversas manchas
de protenas obtidas realzase con sulfato de prata ou
colorantes como o azul de Coomassie. O tratamento
das imaxes obtidas permite separar dunha soa vez
mesturas de ata 10.000 protenas!!
A espectrometra de masas (MS) complementa moi
ben a tcnica anterior, xa que permite identificar as

99

100

Biotecnoloxa

protenas separadas previamente por electroforese,

anda que tamn recentemente se poden analizar
mesturas non moi complexas usando unicamente a
espectrometra de masas. Esta tcnica basase na
ruptura controlada de molculas e posterior separacin dos seus fragmentos en funcin da sa relacin
masa/carga dentro dun campo magntico. As, con
relacin anlise de protenas esta tcnica permite
coecer non s a masa molecular exacta dunha protena, senn tamn identificar os aminocidos que a
forman a partir dos fragmentos de ruptura. As bases
de datos existentes sobre estes experimentos permiten conclur con absoluta seguridade a identidade
dunha protena ou caracterizar unha nova.
Resonancia magntica nuclear (NMR). Para utilizar
esta tcnica preciso disolver a mostra de protena
e poela baixo a accin dun imn potente. A NMR
a nica tcnica que permite coecer a estrutura
dinmica, en disolucin, das protenas e pptidos. Isto
non nin unha vantaxe nin un inconveniente senn
unha fonte de informacin complementaria a outras
tcnicas existentes, como a difraccin de raios X. A
NMR basase na distinta absorcin de radiofrecuencias por parte dos ncleos dos tomos da protena, xa
que cada ncleo absorbe dunha forma dependendo
do contorno no que se atope (proximidade a outros
ncleos). Esta tcnica non pode utilizarse para elucidar a estrutura de mesturas moi complexas nin para
protenas de gran tamao.

A_2_2 Sntese de pptidos e protenas

Os pptidos estn formados por varios aminocidos
unidos secuencialmente mediante enlace qumico entre
o grupo cido dun aminocido e o grupo amino do
seguinte (COO-NH).
sa vez as protenas estn formadas por un ou
varios pptidos. A sntese qumica dun determinado
pptido ou protena esixe sinxelamente coecer previamente a orde mediante a que os distintos aminocidos
se concatenan e unilos un a un mediante reaccin
qumica. Hoxe en da esta operacin realzase sobre un
soporte polimrico ao cal se van engadindo reactivos

Anexo_Tecnoloxas clave

para ir xerando a estrutura do pptido ou protena paso

a paso, aminocido despois aminocido. A vantaxe de
facer estes procesos qumicos sobre un soporte slido
que pode automatizarse.

A_2_3 Enxeera de protenas e biocatlise

Por enxeera de protenas entndese o deseo especfico
e sntese de protenas para executar funcins concretas,
tal e como por exemplo os encimas de procesos industriais ou os de biorremediacin. Existen das vas para
obter protenas de novo deseo: a primeira inmediata
porque consiste en realizar modificacins concretas sobre
unha protena co fin de conseguir un efecto coecido ou
desexado aproveitando todo o coecemento do que se
dispn sobre a protena orixinal. A outra va consiste en
provocar a mutaxnese do xene responsable desa protena (alterando aleatoriamente partes do ADN) para que
xere unha diversidade de protenas distintas; de todas
elas seleccionaranse aquelas que posan as propiedades
desexadas. Unha variante desta ltima permite dirixir
todas as mutacins ata atopar aquela que conduce ao
resultado desexado.

A_2_4Tecnoloxas high-throughput para

identificacin, cuantificacin e anlise
de metabolitos (Metabolmica)
A Metabolmica refrese a todas aquelas tcnicas
cuxa finalidade analizar as molculas que participan
no metabolismo dun organismo vivo. Os metabolitos
son molculas de tamao pequeno que proceden das
reaccins bioqumicas que se producen nos seres vivos
e que chamamos metabolismo. Anda que os metabolitos forman parte do crecemento e desenvolvemento
normais dos organismos vivos, moitas veces son indicadores de enfermidades e disfuncins. O metaboloma o
conxunto de todos os metabolitos e as rutas polas cales
se producen.
A Metabolmica comparte coa Protemica, dende o punto de vista da anlise, algunhas tcnicas de
identificacin e cuantificacin, como por exemplo a
espectrometra de masas e a resonancia magntica.

101

102

Biotecnoloxa

Dende outro punto de vista, cocese como enxeera de rutas metablicas tanto a modificacin dunha
ruta metablica propia dun microorganismo como a
introducin dunha nova ruta noutro. A posibilidade de
modificar rutas metablicas en microorganismos a
base para desear aplicacins industriais, algunhas das
cales vimos no Captulo 2.

A_3 Tecidos e cultivos celulares

A_3_1 Hibridacin e fusin celular
A fusin celular consiste en reunir nunha soa clula o
contido de das ou mis clulas de organismos xeralmente diferentes. Cando a clula fusionada se divide,
cada unha das clulas fillas contn no seu ncleo un
xogo de cromosomas mesturado, de acordo cos das
clulas orixinais.
O interesante da fusin est na posibilidade de
conseguir efectos combinados tiles. As, por exemplo,
mediante esta tcnica pdense obter anticorpos monoclonais. Se fusionamos o plasma de clulas de linfocitosB
con clulas cancerosas, conseguiremos que a nova clula
fusionada sexa capaz de secretar anticorpos grazas ao
contido xentico dos linfocitos e o faga de forma indefinida, xa que isto propio das clulas tumorais. A estas
clulas hbridas chmaselles hibridomas.

A_3_2 Enxeera e cultivo de clulas e tecidos

O crecemento in vitro de clulas illadas procedentes de
organismos multicelulares unha tcnica convencional. A enxeera de tecidos un conxunto de tcnicas
avanzadas e consiste en conseguir o crecemento de
determinadas clulas animais ou humanas ata dar lugar a
tecidos completos capaces de ser implantados no corpo
humano ou ben facelas crecer no propio corpo humano
para rexenerar o tecido. As clulas troncais multipotentes
son tamn bos exemplos destas tecnoloxas con clara
aplicacin na medicina rexenerativa.

Anexo_Tecnoloxas clave

A_3_3 Tecnoloxas de embrins

As tecnoloxas de embrins mis simples van dende
a extraccin dun embrin procedente dun mamfero
femia doante para transferilo posteriormente a outra
nai, ata a transferencia embrionaria propiamente
dita na que o embrin se obtn in vitro a partir dun
ovocito fecundado que posteriormente se transfire a
unha femia receptora. Antes da transferencia pdense
realizar operacins de microcirurxa se fose preciso. A
transferencia embrionaria utilzase con frecuencia en
animais de granxa e de laboratorio.
A clonacin unha tecnoloxa de embrins mis
avanzada, e consiste en xerar un organismo idntico
xeneticamente a outro mediante un proceso asexual
e, polo tanto, sen necesidade de combinar material
xentico de proxenitores. Para iso pdese transferir o
ncleo dunha clula somtica calquera a un ovocito en
lugar da clsica fecundacin do ovocito cunha clula
espermtica. O resultado un embrin que mantn o
material xentico da clula somtica e que, ao dividirse,
xerar un organismo completo. A clonacin utilizouse
para xerar organismos completos clnicos cuxo material xentico idntico a outro (dende ovellas, coellos,
porcos ou gatos, ata o recente intento do touro de lida
en Espaa) pero tamn con fins de investigacin para
producir embrins que, ao dividirse, xeren clulas nai
embrionarias ou totipotentes sobre as que a medicina
rexenerativa ten postas esperanzas a longo prazo. Mentres tanto queda un longo camio por percorrer a nivel
cientfico utilizando as clulas nai non embrionarias,
que non expoen tantos problemas ticos.

A_3_4 Clulas nai e tecnoloxas afns

As clulas nai ou troncais atpanse en todos os
seres vivos adultos. Son aquelas que tean capacidade
de multiplicarse e diferenciarse para xerar de forma
natural rganos e tecidos. O exemplo mis coecido
a medula sea, cuxas clulas son capaces de proliferar e diferenciarse ata formar o chamado sistema
hematopoitico. Pero tamn existen clulas nai nos
msculos, glndulas, sangue perifrica e incluso na

103

104

Biotecnoloxa

pel. Estas clulas considranse multipotentes porque nos organismos adultos son capaces de rexenerar
diversos tipos de clulas. A investigacin con este
tipo de clulas est en fases iniciticas pero xa existen
algns resultados interesantes.
Debemos distinguir este tipo de investigacin da
que se realiza con clulas troncais embrionarias, cuxas
implicacins ticas son evidentes. As clulas presentes
nos embrins considranse totipotentes durante
os primeiros momentos do desenvolvemento (nos
embrins humanos que consten de s dezaseis clulas
en total) porque a partir de calquera delas posible
xerar un ser vivo completo. Transcorridos catorce das
despois da fecundacin as clulas do embrin perden
o carcter totipotente e pasan a ser pluripotentes
porque son capaces de xerar calquera tipo de clula do
organismo adulto, pero non o organismo completo. As
posibilidades teraputicas que ofrecen todas estas clulas poden ser grandes, tanto como os problemas ticos
subxacentes. En todo caso, os expertos recomendan
centrarse no traballo coas clulas troncais de adultos
e aparcar a xeracin e manipulacin de embrins para
o futuro.

A_4 Procesos industriais

A_4_1 Fermentacins e bioprocesos
Clasicamente as fermentacins son un tipo concreto de
bioproceso mediante o cal os microorganismos (usualmente bacterias e fermentos) obteen a enerxa necesaria
para o seu crecemento a partir da degradacin de azucres
ou carbohidratos presentes no medio. Como resultado
libranse ao medio substancias procedentes do metabolismo destes microorganismos (alcohol, cido lctico, etc.),
que adoitan ter interese industrial e que se illan tras as
correspondentes etapas de concentracin e purificacin.
Os bioprocesos nun sentido mis xeral poden utilizar microorganismos, pero tamn encimas, para levar a
cabo procesos de transformacin biolxica que rinden un
produto de valor engadido determinado. Os encimas son
protenas que actan de catalizadores, moi especficos, e
en condicins moi suaves de temperatura e pH. Non xeran

Anexo_Tecnoloxas clave

residuos perigosos. Procesos industriais como o branqueo

da pasta de papel, a eliminacin do xofre en hidrocarburos, etc. son exemplos clsicos. A Biotecnoloxa Moderna
vai mis lonxe, utilizando microorganismos modificados
xeneticamente ou realizando melloras de proceso co
apoio doutras tcnicas biotecnolxicas modernas, tal e
como analizamos no Captulo 2.

A_5 Tcnicas de apoio

A_5_1 Bioinformtica
A matemtica aplicada, a estatstica e a informtica
dispoen de ferramentas moi tiles en Biotecnoloxa. A
chamada bioinformtica aglutina todas esas tcnicas
ao servizo das tecnoloxas propiamente biotecnolxicas. As, por exemplo, a xestin de bases de datos de
protenas ou de xenes dende a recompilacin de datos
ata a linguaxe de almacenamento, etc. constite unha
ferramenta imprescindible no dominio da Xenmica e
da protemica. Outros exemplos son a procura de relacins entre a actividade dunha substancia biolxica e a
sa estrutura, o estudo das interaccins entre protenas
(o interactoma), o deseo de dianas teraputicas, a
predicin de propiedades fisiolxicas, etc.
Anda que inicialmente xurdiu como unha ferramenta
de soporte para as outras tecnoloxas, na actualidade a bioinformtica comeza a ter peso como rea con identidade
propia dentro da Biotecnoloxa Moderna.

A_5_2 Nanobiotecnoloxa
Este novo campo de traballo e de negocio ten das vertentes moi diferenciadas actualmente. Por unha banda,
comprende a utilizacin potencial de todas as ferramentas propias da fabricacin a pequena escala para
a obtencin de dispositivos de diagnstico, aparellos
para dosificacin, microsensores para deteccin, etc.
en combinacin con outras tcnicas biotecnolxicas.
Noutro sentido, utilzase tamn para referirse reformulacin de frmacos xa existentes e coecidos que
unidos a partculas de pequeno tamao compatibles co
organismo humano (aerosois, liposomas, etc.) produ-

105

106

Biotecnoloxa

cen efectos teraputicos mis intensos e selectivos. Sen

dbida, as novas formas de administracin de frmacos
un dos retos do medicamento moderno para o sistema sanitario occidental.
A fronteira entre o que se considera nanomedicina
e nanobiotecnoloxa un tanto difusa, anda que a
Comisin Europea considera que a nanomedicina est
comprendida dentro da nanobiotecnoloxa.

Bibliografa

108

Biotecnoloxa

Asociacin Espaola de Bioempresas (ASEBIO): www.asebio.com. Recomendamos especialmente a descarga

dos documentos: Comunicacin de la Biotecnologa:
Gua para bioempresarios y bioemprendedores (2003)
e Informe ASEBIO 2008.
Asociacin Europea de Bioempresas: www.europabio.
org (en ingls).
Comunicacin de la Comisin Ciencias de la vida y biotecnologa-Una estrategia para Europa, COM(2002)
27 final, de 23.01.2002.
Comunicacin de la Comisin sobre el informe intermedio relativo a la estrategia en el mbito de las
ciencias de la vida y la biotecnologa, COM(2007)
175 final, de 104.2007.
Fundacin Espaola para la Ciencia y la Tecnologa
(FECYT): www.fecyt.es. Consultar Informe sobre organismos modificados genticamente en agricultura
y alimentacin (2005).
Federacin Europea de Biotecnologa (EFB): www.efbcentral.org (en ingls).
Fundacin COTEC para la innovacin tecnolgica: www.
cotec.es. Consultar o Captulo II do Informe COTEC
2010: Tecnologa e Innovacin en Espaa.
Fundacin Espaola para el Desarrollo de la Investigacin
en Genmica y Protemica (coecida como Genoma Espaa): www.gen-es.org. unha entidade
pblica especficamente dedicada promocin da
Biotecnoloxa. Consultar os seguintes documentos
e informes: Genoma y Medicina (2004); Documento
de divulgacin: Biotecnologa en el Sector Alimentario (2005) y Relevancia de la Biotecnologa en
Espaa (2009).
Instituto Nacional de Estadstica (INE). Encuesta sobre
innovacin tecnolgica en las empresas 2007. Mdulo de uso da Biotecnoloxa.
Organizacin de Industrias Biotecnolgicas (BIO): http://
bio.org (en ingls).
Organizacin para la cooperacin econmica y el
desarrollo (OCDE): www.oecd.org. Hai poucos documentos en casteln. Recomendamos a consulta
dos documentos sobre o futuro da Biotecnoloxa,
especialmente The Bioeconomy to 2030: Designing
a Policy Agenda (2009) e o informe Biotechnology
Statistics 2009.

Bibliografa

Thieman, W. J. e Palladino, M. A. (2010), Introduccin a

la Biotecnologa. 2 ed., Pearson Educacin.
www.bio-link.orglhome. Portal educativo en ingls.
www.biotechknowledge.com. Portal en ingls e casteln.
www.biotecnologiaaldia.es. Portal espaol de noticias
sobre o sector.
www.biotecnologica.com. Blog en casteln.
www.eibe.info unha iniciativa europea sobre formacin
en biotecnoloxa en varios idiomas, salvo o casteln.
www.porquebiotecnologia.com. Portal educativo en
casteln.

Recomendamos tamn o portal da consultora Ernst

& Young, dispoible en casteln en www.ey.com/Industries/Life-Sciences.
Un conxunto interesante de estudos sobre as oportunidades da Biotecnoloxa en Europa atpase no portal da
iniciativa BI04EU, da Comisin Europea: http://bio4eu.
jrc.ec.europa.eu/documents.html.

109