T tng xut pht v bn cht cht v tr: Trit l m Dng

-Trit l m Dng: bn cht v khi nim

Mi quan tm s mt ca con ngi nng nghip l s sinh si ny n ca hoa mu v con ngi, h lun mong sao
cho ma mng bi thu v gia nh ng c. i vi c dn nng nghip la nc, iu ny li cng bi phn h
trng. S d nh vy l v ngh la nc mang tnh thi v rt cao, do vy cn rt nhiu sc ngi (ng tay hn hay
lm).
M s sinh sn ca con ngi th do hai yu t: cha v m, n v nam. Cn s sinh sn ca hoa mu th do t v
tri - cng hai yu t: t sinh, v tri dng. Ngha l hai hnh thi sinh sn ny c cng mt bn cht: t c
ng nht vi m, cn tri c ng nht vi cha. Vic hp nht ca hai cp m cha" v "t tri" chnh l s khi
qut ha u tin trn con ng dn ti trit l m dng.
m dng i vi chng ta hin nay l nhng khi nim tru tng, m h, nhng vo thi xa xa, chng tng l
nhng t c ngha rt c th. ngha ban u ca chng khng phi l ci g khc m chnh l "tri t / cha m".
Chnh xc hn, "m, dng" trong ting Vit ngy nay l nhng t vn c phin m theo li Hn-Vit t cc t yin,
yang ca ting Hoa. Song, chnh ting Hoa li vay mn t yang (dng) ngha l "tri, thn" v t yin (m) ngha
l "m" ca cc ngn ng phng Nam. iu ny rt r nu so snh yang (Hoa) vi ging trong ting Mng v yang
trong hng lot ngn ng Ty Nguyn . Tng t, c th so snh yin vi cc t ch "m" trong cc ngn ng ng
Nam : yana (ting Chm c, Hu c n th Thin lana = M tri), ina (ting Giarai, ting Chm hin i), inang
(ting lnnxia), n .
Chnh t quan nim m dng vi hai cp i lp gc "n - nam (m - cha )" v "t - tri" ny, ngi xa dn
dn suy ra v s nhng cp i lp ph bin khc. n lt mnh, nhng cp ny li tr thnh c s suy ra hng
lot nhng cp mi v nhng i lp kh tru tng. Chng hn, t cp "lnh (m) -nng dng)", c th suy ra:
di gn t lnh thuc m - trn gn tri nng thuc dng; ma ng lnh thuc m - ma h nng thuc dng;
phng Bc lnh thuc m phng Nam nng thuc dng; mu en ca ban m lnh thuc m - mu ca
ban ngy nng thuc dng.
Nguyn l m Dng
M: chm, mm do, tnh cm, th ng, hng ni, n nh, s chn, hnh vung, tnh,VH nng nghip
Cha: nhanh, cng rn, l tr/v lc, ch ng, hng ngoi, pht trin, s l, hnh trn, ng, VH du mc
t: Thp, Lnh, m, ti, m, lng, di, ma ng, ph. Bc, mu en
Tri: cao, nng, ngy, sng, kh, c, trn, ma H, ph.Nam, mu
T cp "n - nam (c-ci)", c th suy ra: tnh thuc m (n chm)
- ng thuc dng (nam nhanh); s chn thuc m (ging ci c tim nng mang thai, gn b vi con) - s l thuc
dng (ging c th khng c kh nng y) ; hnh vung thuc m (khi vung n nh, vng chi) - hnh trn thuc
dng (khi cu d chuyn ng) ; vn ha nng nghip v gc nng nghip cha nhng c trng m tnh l ch
yu: sng nh c; ha hp vi thin nhin; quan h nng v tnh cm, trng vn, trng ph n; mm do, bao
dung,... cn vn ha du mc v gc du mc th, ngc li, cha nhng c trng dng tnh l ch yu: tham vng
chinh phc thin nhin; d dng thay i ni c tr, ngh nghip, gia nh....; cng rn, nng v l tr, a dng v lc...
Tuy nhin, vic xc nh bn cht m/dng ca mt vt khng phi lc no cng c th thc hin c mt cch d
dng. Chng hn, hnh bt gic l m hay dng? Quyn sch l m hay dng? tr li c nhng cu hi nh
th, phi i vo tm hiu cc quy lut v trit l m dng.
- Hai quy lut ca trit l m Dng
Tt c cc c im ca nguyn l m dng c th c quy v hai quy lut c bn:
1)Quy lut v BN CHT ca ca cc thnh t: Khng c g hon ton m hoc hon ton dng, trong m c dng
v trong dng c m.

http://tieulun.hopto.org - Trang 1

T y suy ra hai h qu phc v cho vic xc nh tnh cht m dng ca mt i tng.

a- Mun xc nh tnh cht m dng ca mt i tng, trc ht phi xc nh i tng so snh:
Vd: mu trng so vi mu en l dng, nhng so vi mu li l m; hnh ng gic so vi hnh vung l dng
nhng so vi hnh trn li l m.... Tuy nhin, khng phi c xc nh c i tng so snh ri l c th xc nh
c tnh cht m dng ca chng.
b- xc nh tnh cht m dng ca mt i tng, sau khi xc nh c i tng so snh, cn phi xc nh
c s so snh.
vd: mt ngi ph n so vi mt ngi nam gii xt v sinh l l m nhng xt v tnh cch c th li l dng; nc
so vi t, xt v cng th l m, nhng nu xt v tnh ng th li l dng...
2) Quy lut v QUAN H gia cc yu t: m v dng lun gn b mt thit, vn ng v chuyn ha cho nhau: m
cc sinh dng, dng cc sinh m.
Chng hn, ngy v m, ti v sng, ma v nng, ma nng v ma lnh, v.v. lun i ch cho nhau. x nng
(dng) pht trin cc loi thc vt v ngh trng trt (m); ngc li, x lnh (m) pht trin cc loi ng vt v
ngh chn nui (dng)....
-Biu tng m dng phn nh y hai quy lut v bn cht ha quyn v quan h chuyn ha ca trit l m
dng.
-Ngun gc ca trit l m Dng v tnh cch ngi Vit?
trn ni rng t tng m dng l sn phm tru tng ha t nim v c m ca c dn nng nghip v
s sinh sn ca hai i tng quan trng l hoa mu v con ngi. Bi vy m cc thut ng m dng (yin - yang
trong ting Hn) bt ngun t ina-yang ca ting ng Nam c i vi ngha gc l "m (cha), (t) tri". y l
mt trit l hnh thnh rt sm ti vng nng nghip Nam-, t khi cha c ch vit.
Biu tng m dng dng ph bin hin nay mi c t ra trong o gio t u cng nguyn. Trong khi th
ngi Vit vn gi c mt biu tng m dng c truyn thng lu i hn - biu tng Vung Trn. C vung
c trn, tc l c m c dng; ni vung trn" l ni n s hon thin. Thnh ng c cu: M trn con vung. Ca
dao th c:
-Ba vung snh vi by trn,
i cha vinh hin, i con sang giu...
-Ly tri cho ng vung trn...
Trm nm cho trn lng son vi chng!
Trong Truyn Kiu, Nguyn Du vit:
-Ngh mnh phn mng cnh chun,
Khun xanh bit c vung trn m hay?
-Trm nm tnh cuc vung trn,
Phi d cho n ngn ngun lch sng.
Mt iu rt l th l, gn y chng ti pht hin ra rng ra ngoi mt trng ng thn Mng (Nho Quan, Ninh
Bnh) v trng Yn Bng (Lc Thy, Ha Bnh) c cc hnh biu tng m dng trn-vung v vung-trn lng vo
nhau. Tin ng c Vit Nam qua cc thi i vi l vung gia chnh l du vt truyn thng ca biu tng m
dng ny.
Trn ci nn rng nh th mi hiu c rng cch gii thch quan nim Tri trn t vung" theo li dn gian trong
truyn thuyt Bnh chng bnh dy ("tri nh ci bt p, t nh ci mm vung) ch l mt cch l gii ngy th;
thc ra "Tri trn t vung" l mt cch pht biu c c ca trit l m dng: S d tri trn v tri l dng, m
biu tng ca dng l trn; t vung v t l m, m biu tng ca m l vung.
Cng do pht sinh t nn vn ha Nam- - Bch Vit, trit l m dng tr thnh c s nhun nhuyn cho vic
hnh thnh tnh cch ca ngi Vit sau ny. Tnh cch , n lt mnh, tr thnh nhng bng chng quan trng v

http://tieulun.hopto.org - Trang 2

ngun gc ca t tng trit l m dng:

1- Ngi Vit Nam, t t duy n cch sng, t cc du vt c xa n nhng thi quen hin i, khp ni u thy
tot ln tnh cch qun bnh m dng nh mt c trng chung nht:
Trong khi trn th gii, vt t ca cc dn tc thng l mt loi ng vt c th (chim ng, phng hong, ch si,
b,...) th ngi Vit Nam c vt t l mt cp i tru tng Tin-Rng, du vt cn vang vng ca t duy m dng
thi xa xa.
Vit Nam, mi th thng i i theo nguyn tc m dng hi ho: ng ng b Ct, ng C ng Cu, ng
c ng ng c B, Vit Nam, khi nim m dng c th gp trong mi lnh vc: xin m dng( xin keo,
tung hai ng tin sao cho mt sp mt nga), (ch m dng (ch hp vo chp ti, lc giao thi gia ngy v
m), ngi m dng (ngi lp nh kiu vin xp vin nga), g ghp m dng (tm g ny c g li ra khp vi
tm g kia c rnh lm vo),v.v.
Ngay c nhng khi nim vay mn n c, khi nhp vo Vit Nam, chng cng c nhn i thnh cp: Trung
Hoa, thn mai mi ch l mt ng T Hng th vo Vit Nam c bin thnh ng T b Nguyt; n ch c Pht
ng th vo Vit Nam xut hin Pht ng Pht B (ngi Mng mt s ni gi l Bt c, Bt ci),
2- Nh thm nhun su sc t tng trit l m dng m ngi Vit Nam nm rt vng hai quy lut ca n:
a) Theo quy lut "trong m c dng, trong dng c m", ngi Vit Nam, hn ai ht, hiu r rng: Trong ri c
may, trong d c hay, Trong ho c phc
b) Theo quy lut m dng chuyn ha (m sinh dng, dng sinh m), ngi Vit Nam lun nh rng: Sng lm
kh nhiu; Tro cao ng au; Yu nhau lm, cn nhau au; Tham th thm; B cc thi lai,
3-Chnh nh c li t duy mang m tnh cch m dng t trong mu tht: nh nm vng quy lut "trong m c
dng, trong dng c m" v quy lut m dng chuyn ha to nn v tr hi ha m ngi nng nghip Vit Nam
c c trit l sng qun bnh. Trit l qun bnh m dng c th hin rt r ngay c trong vic t chc nhng
ngi m c Lch Trng (Thanh Ho) c nin i vo TK III tr.CN. M c ging theo hng Nam-Bc; trong m,
cc vt bng g(dng tnh) c t pha Bc (m tnh) v ngc li, cc vt bng gm (m tnh) c t
pha Nam (dng tnh) to ra s qun bnh theo nguyn tc m sinh dng, dng sinh m.
Chnh trit l qun bnh m dng ny to ra ngi Vit mt kh nng thnh nghi cao vi mi hon cnh sng (li
sng linh hot), d kh khn n u vn khng chn nn. Ngi Vit Nam l dn tc sng bng tng lai (tinh thn
lc quan). By gi kh th tin sau ny s sng, sut i kh th tin i con mnh s sng:
-Khng ai giu ba h, khng ai kh ba i;
-Nht s nh nng, ht go chy rng, nht nng nh s
-Con vua th li lm vua, con si cha li qut l a.
Bao gi dn ni can qua,
Con vua tht th li ra qut cha.
3-Tuy li sng ca ngi Vit Nam mang tnh cch qun bnh m dng, nhng khng ph l s qun bnh tuyt
i, m l s qun bnh trn c s thin v m tnh, bi l bn thn vn ha nng nghip trng tnh mang m tnh
ri. Khng phi ngu nhin m tn gi m dng t theo trt t "m" trc "dng sau - chnh l v trit l m
dng l do vn ha nng nghip lp ra, m nng nghip th trng m hn dng. Tng t nh vy, tn gi cc i
lp c bn, thit yu (cng tc l xut hin trc nht) u tun theo th t u tin m trc dng sau: m dng,
v chng, chn l, vung trn... (Tn gi cc i lp khng c bn nh cha m, ng b, v.v. xut hin mun hn v do
vy chu nh hng ca t tng gc du mc trng nam, trng dng tnh ). Trong ngn ng cc dn lc t ngi,
ni t nh hng bi cht vn ho du mc, mi cp quan h thn tc u vn gi c trt t m trc dng sau
nguyn thu: Trong ting Kho (Lm ng) ta c me vap (m cha), m png (b ng), oh mih (ch anh), ur klau (gi
trai); trong ting Hr (Qung Ngi) ta c mi fa (m cha), za vok (b ng), mai ong (v chng), r klo (gi trai),....
Hai hng pht trin ca trit l m Dng
Cng tip thu v xut pht t nguyn l m dng, t duy phng Bc v phng Nam i theo hai ng khc nhau.
Vn ha phng Bc dng tnh (trng ng) sinh ra li t duy m tnh - t duy thin v phn tch v siu hnh - gi

http://tieulun.hopto.org - Trang 3

m dng l lng nghi v bng php phn i thun ty, sn sinh ra nhng m hnh v tr cht ch vi s lng
thnh t chn (m tnh): 2 sinh 4 (T tng), 4 sinh 8 (bt qui),.... (ss. nguyn l ca Kinh Dch: Thi cc sinh lng
nghi, lng nghi sinh t tng, t tng sinh bt qui, bt qui bin ho v cng)
phng Nam, thin nhin dng tnh (x nng) sinh ra nn vn ha nng nghip m tnh (trng tnh); nn vn ha
nng nghip m tnh ny, n lt mnh, li dn n phong cch ng x linh hot, nng ng, vi li t duy tng hp
v bin chng (dng tnh), to nn nhng m hnh v tr b n vi s lng thnh t l (dng tnh): 2 sinh 3 (Tam
ti), 3 sinh 5 (Ng hnh) (ss. cu ca Lo T - nh trit hc ca ngi Bch Vit phng Nam: Nht sinh nh, nh sinh
tam, tam sinh vn vt.
S pht trin ca trit l m Dng
Hn Mang - Thi Cc
m Dng - Lng Nghi
Tam Ti - T Tng
Ng Hnh - Bt Qui
Sn phm ca vn ho phng Nam- Sn phm ca vn ho phng Bc.
Ngi phng Bc thch dng nhng cch ni khi qut vi nhng con s chn.
T hng ( 4 bn hng xm); t i (4 i); t c (4 c ca ngi ph n theo Nho gio); t hi( 4 bin); t m (xe
4 nga); t phi (4 ngi c th chung vi Khng T trong Vn Miu); t thanh (4 ging trong ting Trung Hoa), t
tr (4 v quan to nht trong triu nh);...
Lc ngh (6 mn hc Trung Hoa thi xa: l, nhc, x, ng, Th, s); lc sc (6 loi vt nui trong nh: nga, b,
d, g, ch, ln); lc th (6 cch t ch Hn); lc b (6 b trong triu nh); lc v (6 v thuc qu );
T duy s l l nt c th ca vn ho nng nghip trng tnh phng Nam.
Trong thnh ng, tc ng, ngi Vit Nam rt thch dng nhng cch ni vi cc con s l 3, 5, 7, 9. So snh:
1 li ni di, sm hi 7 ngy - 3 hn 7 va -3 b 9 tru
1cu nhn, 9 cu lnh - 3 dy 7 ta - Tm 5 tm 3
1 ming th kn, 9 ming th h - 3 lo 7 liu - 5 cha 3 m
3 mt 1 li - 3 vnh 7 v - 5 b 7 mi
3 sng 1 nng - 3 v 7 nng hu - 5 ln 7 lt
3 xi nhi 1 ch - 3 vung 7 trn - 5 la 7 lc
3 thng cng vo 1 u - Tam sao tht bn - 5 th 7 thip
Mua danh 3 vn, bn danh 3 ng - 3 chm 7 ni 9 lnh nh - 5 liu 7 lo
3 b 7 mi - 3 hn 9 va
Cc s 18 (18 i Hng Vng, 18 ho cng thnh C Loa, 18 con chim bay khc trn mt trng sng , 18
thn Vn Tru), 27 (i tang 3 nm thc ra ch c 27 thng); 36 (36 con chim bay khc trn mt trng ng Ngc L;
H Ni 36 ph phng; 36 chc, chc chun l hn; 36 ci n nng),v.v., thc cht u l nhng bi s ca
cc con s 3 v 9: (9x2, 9x3, 9x4).
Ngi Vit thch s l, nhng ng thi cng s s l (tm l con ngi vn vy, ci g cng thch bao nhiu, cng s
by nhiu), nn rt king cc s 3,7,5 v cc s thnh ca 5 l 14 (1+4) v 23 (2+3)2: Ch i ngy 7 ch v ngy 3;
Mng nm, mi bn, hai ba, i chi cng l na l i bun. S 5 v hai cp s thnh ca n m nh ngi ta ti
mc hnh thnh nn hng lot bin th ca cu ca dao ny: Mng nm, mi bn, hai ba, Ly v th trnh, lm nh th
king; Mng nm, mi bn, hai ba, Trng cy cy , lm nh nh xiu

TRN NGC THM - C S VN HO VIT NAM

http://tieulun.hopto.org - Trang 4