ANSAL MODEL:

D/O, EGO/BEN VE SPEREGO/STBEN

Meslek yaam boyunca, Freud her zaman klinik bulularn daha geni bir kuramsal balam
iersine yerletirmeye alt. Srekli olarak kendini insan rgenliinin iersindekabul
edildii gibi, beyinderuhsal fenomenleri retmek iin varolmas gereken yap ve ilevlerin
doalar konusunda sorgulamay srdrd. Ksaca, anln kendisinin kuramsal bir modelini
kurmaya alt. Uzun meslek yaamnn srecinde, bu amac gz nnde tutarak birok
alma reti.
1890lardaki en erken giriimleri ruhbilimsel olduu denli de nrofizyolojik doadaydlar.
Brckenin Kurumundaki dzeneki eitimiyle tutarl olarak, Freud uyanklktaki dnce
srelerini olduu gibi dleri ve histerik belirtileri de aklayabilecek nrolojik yap ve
dzenekleri betimleme giriiminde bulundu. Sonu 1895te Freudun hibir zaman yayma
hazr duruma getirmedii, ama lmnden sonra yaymclarnn Bilimsel Bir Ruhbilim in
Tasar (Project for a Scientific Psychology) bal altnda yaymladklar uzun bir taslak
elyazmasyd.
Geri Tasarn yazl Freud iin olaanst yararl bir deneyim olmu ve onu birok yeni ve
deerli dnceye gtrm olsa da, nrolojik ereve kuramcl zerine birok gereksiz
snrlama dayatt. Sinir dizgesi henz onun hangi sinirsel dzeneklerin hangi ruhsal
fenomenlerden sorumlu olduunu yeterli ayrntda saptamasna olanak verecek bir dzeyde
anlalm deildi. Bylece Freud yeni bir strateji benimsedi, sinirbilimsel ayrntlar
tarafndan oyalanmasna izin vermek yerine, kuramn btnyle ruhbilimsel terimlerde
anlatmaya karar verdi. Kavramlarn eldeki tm nrolojik bilgi ile tutarl klmaya alt ve
Tasarn anahtar dncelerinden ounu korudu, ama bu kez nrolojik-olmayan bir
terminolojiye dklm olarak. Gelecekteki nrolojik aratrmann onun varsaymsal ruhsal
srelerinin temellerinde yatan san dzenekleri ortaya sereceine gveniyordu. Bununla
birlikte, imdilik san olarak ruhbilimsel zeminde kalmakla daha iyi ilerleyebileceine karar
verdi.
Freudun anlk iin en son ve en belirli ruhbilimsel modeli 1923te Ego ve dde
yaymland ve orada imdi nl d, Ego ve Sperego blmlemesini getirdi. Klinik
almasyla tutarl olarak, insan anl bu anlaya gre hereyden nde atmann
zlmesinden sorumlu bir rgendi.
Freudun anlayna gre, insan anl srekli olarak ayr trde istemin kuatmas
altndadr ve bunlar genellikle birbirleriyle atr ve bir tr uzlama zm isterler. lkin
bedenin kendi iersinden doan istemler vardbeslenme, snma, bedensel ya da eeysel
doyum ve bakalar iin dirimsel temelli gereksinimler. Freud bu dirimsel istemleriki
bunlardan hibir zaman kanlamaz ya da kalamazdigdler olarak adlandrd. kinci
byk istemler snf bedenin iersinden deil, ama dsal olgusallk dnyasndan gelir. evre
srekli olarak insan rgenlii zerine bir tr uyarlanma karl gerektiren uyarlar getirir
kalacak tehlikeler, aranacak igd-doyurucu nesneler vb. Aktr ki, igdsel istemler ve
olgusalln zorlamalarnn birbirleri ile atmaya girdikleri, igdsel doyumun olgusal
dnyann koullar nedeniyle ertelenmesi, deitirilmesi ya da btnyle terkedilmesinin
gerektii saysz durumla karlalr. gdsel dilekler ve olgusallk arasndaki atmalar
hi kukusuz dler, histeri ve birincil ve ikincil sreler zerine erken kuramlarn gelitirdii
zaman Freudun nemli uralar arasndaydlar.
Ego ve di yazd sralarda, Freud ahlaksal istemlerin [moral demands] anln
yklerinin bir nc kategorisini oluturduklarn anlamt, nk ahlaksal kayglarn hem
igdsel dileklerle hem de nesnel olgusallkla atmaya girdii saysz durumu gzlemiti.
rnein, bireyler sk sk igdsel olarak doyum verici edimleri yerine getirmekten duyun
nedeniyle kanyorlard, stelik nesnel evrede aka engelleyici hibir g bulunmad
zamanlarda bile. Baka zamanlarda, ahlaksal istemler bir bireyi dsal olgusalln istemlerini

MURAT BAYHAN, SAMSUN-2000

gzard etmeye ya da inemeye gtryordu, rnein bir kimse bir bakasna yardm etmek
iin yaamn tehlikeye att zaman olduu gibi. Ahlaksal istemler bylece sk sk kiiyi
olgusalln istemlerinden ve igdlerden btnyle bamsz yollarda gdleyebilir ve sk
sk da gdlerler. nsan ruhunun herhangi bir tam modeli bunlara yer ayrmak zorundayd.
Anln yeni modelinde, Freud insann atmasna katlan bu yandan her birini
aklayacak birer ruhsal kendilik kavram gelitirdi. lk olarak, ruhsal aygtn dorudan
doruya igdlere karlk veren ve O [Das Es=Id=It] olarak adlandrlabilecek bir paras
olduunu ileri srd. d bedenin rgensel gereksinimlerinin dorudan sonucu olarak doan
dilek ve drtlerin tmn depolar. kinci olarak, dsal dnyadan duyumlar ruha ileten bir
alg dizgesi vardr. Anlk ve dsal dnya arasndaki snra yerlemi bu alg dizgesi yoluyla,
dsal dnya tarafndan rgenlik zerine dayatlan istemler tannmaya balar.
nc olarak, Freud ruhun iersinde stben [Das ber-Ich, Ichideal] olarak
adlandrd bir ahlaksal kendilik konutlad. Hem O hem de algsal aygt ruha dndan gelen
erkeler iin giri verirken, stben ise btnyle ruhsal dizgenin kendi iersinde kapsanr. Bu
kendiliin dzenlemeleri ekil 6-1 tarafndan sunulur.
Yine ekil 6-1de belirtildii gibi, Ben ruhsal aygtn tam ortasna yerlemitir. Bu zeksel
yerleim igd, olgusallk ve duyuncun istemlerinin birletikleri ve attklar konumu
imler. atmalar olanakl olduu lde zmeye ve uygun eylem yollar konusunda karar
vermeye ynelik ansal iin Bende yerine getiriliyor olmas gerekir. Kanlmaz olarak, Benin
elikili istemleri uzlatrmadaki ilk grevi bunlardan herhangi birinin ar lde iveen
doyumunu engellemektir. Sonra, eylemin geici bir erteleniini baardktan sonra, Ben tm
yanlar iin hi olmazsa belli bir dzeyde kabul edilebilir olacak bir tr uzlama eylemini
retmek zorundadr.
alma yaamnn son evrelerine doru, Freud Ben tarafndan retilen uzlama
trlerini giderek daha ayrntl bir dzeyde zmledi. Kiinin yapt hereyin ruhu zerinde
atan birok istem arasnda bir tr uzlamann sonucu olduu gr onun iin artk aklk
kazanmt. Kimi zaman uzlamalar atan istemlerden birini bakalarna kar yeliyor ve
birey iin uyarlanabilirliklerinde deiiklikler gsteriyorlard. Ama tm insan davran bir tr
atmaya bir tr uzlama karl olarak grnyordu.
Bir uzlamalar snf genliinde Freudun dikkatini ekmi olan dler ve histerik
belirtiler gibi birincil sre fenomenleri idiler. Bunlar Ben greli olarak zayfken oluyorlard
ve dsal olgusalln zorlamalarnn byk lde gzard edilmesine gtren ar uzlama
biimleriydiler. Bununla birlikte, Onun dileksel basklar burada bile tam olarak utkulu
olamyor, nk patojenik dnceler ve gizli dnceler stbenin basksnn bir sonucu
olarak ak olmaktan ok rtk anlatm kazanyorlard. Ar biimleri iindeki dilekler ahlaksal
bir duru noktasndan kabul edilemiyorlar, ve bu yzden anlatlmadan nce arptlmaya
uruyorlard. Bylece dler ve belirtiler bir yandan olgusalln yenik dmesine izin veren
greli olarak zayf bir Ben tarafndan yaratlan uzlamalar, ve te yandan stbenin istemlerine
uymak iin deikiye uratldktan sonra simgesel anlatm kazanan O drtleri idiler.
Savunma Dzenekleri. Freud tarafndan saptanan bir baka nemli uzlamalar kmesi
de herkesin normal uyanklk davranlarn dorudan etkiler, ve savunma dzenekleri olarak
adlandrlr. Savunma dzenekleri birok deiik biimde gelir ve deiik bireyler bunlarn
deiik bileimlerini kullanma eilimini gsterirler. Bununla birlikte, ak bir olgu herkesin
onlar her zaman bulunan ve kanlmaz olan atmalarla baa kmak iin srekli olarak
kullanmasdr. Olaan savunma dzenekleri arasnda yerdeitirme, yanstma,
anlksallatrma, yalanlama ve ussallatrma bulunur.
Yerdeitirme savunma dzenei iin ilkrnek dlerde ve histeride gzlenen
yerdeitirmedir. Yerdeitirme bir savunma dzenei olarak kullanld zaman, olgusal
yaamda bir drt asl hedefi belli bir yolda andran, ama daha gvenlikli olarak onun
yerini alan bir kiiye doru iler. rnein, birok erkek annelerini andran kadnlarla, ve

MURAT BAYHAN, SAMSUN-2000

birok kadn babalarn andran erkeklerle evlenir. Bu durumlarda, Freuda gre, eler belli bir
lde bu andrm nedeniyle seilirler. Byle seimler bireye kar-eeyden ebeveyne benzer
olan, ama eeysellik nesnesi rolnde ayn endieyi yaratmayan bir sevgi nesnesi salayarak
dipal drtlerin yerdeitirmi doyumuna izin verirler. Yerdeitirme ayrca insanlar
patronlar ya da polisler gibi daha tehlikeli kiiler tarafndan kzdrldktan sonra bu kzgnl
aile yeleri ya da ev hayvanlar gibi gvenlikli hedefler zerinde boalttklar zaman da
olur. Bu durumda eeysellikten ok saldrganlk yerdeitirmi olur.
Yanstma birinin kendi kabul edilemez drtlerinin baka birine yklenmesini
salayan bir sradan savunma dzeneidir. Bireyler bakalarna kar dmanca duygular
duyabilir, ama stbenin istemleri nedeniyle fkeli olduklarn kabul etmeyi
baaramayabilirler. Bu ikilemi bilinsiz olarak kendi fkelerini baka bir kiiye yanstarak
zebilir, baka kiinin onlara dman olduu yolunda bilinli algya ulaabilirler. Yanstma
sava zamanlarnda, saysz kt drtnn yaygn olarak dmana yanstld ama kendi
yannda kararl olarak yalanland zaman zellikle sk grnr.
Anlksallatrmada bir drt-ykl alana salt anlksal bir yolda yaklalr. Bylece
eeysel drtler herhangi bir ak eeysel etkinlik yerine getirilmeksizin eeysellik nesnesine
byk bir anlksal ilgide sonulanabilirler. Birok ergin birey tomurcuklanmakta olan eeysel
duygularyla bu yolda baa kmaya alr, sk sk srete yararl bir bilgi kazanr.
Kimi savunma dzenekleri bir drtnn ak doyumuna izin verir, ama sonra o
doyumun ansn deitirerek endienin yaanmasn nler. Bu tipte olduka ilkel ve
ocuklarda yaygn olan bir savunma dzenei yalanlamadr. Yalanlamada kii sanki birey
hi olmam gibi davranr. Kavga eden iki ocuk bir yetikinin yaklatn sezer sezmez
birden btnyle uyumlu ve canayakn bir yolda davranmaya balayabilirler. Giderek
yetikinin uzaklamasndan sonra bile ok ksa bir sre nce aka anlattklar saldrgan
drtleri baarl olarak yalanlamay srdrebilirler. Yalanlamann olduka incelmi bir baka
tr de yetikinler tarafndan sk sk uygulanan ussallatrmadr. Burada kii bir gd
nedeniyle davranabilir, ama davrann bir baka gdnn zemininde aklayabilir. Savunma
dzenekleri olarak baarl olmalar iin ussallatrmalara onlar ussallatranlarn kendileri
tarafndan inanlmaldr.
Yceltme savunma dzeneklerine benzer ruhsal bir uzlamadr ve bir igd erkesi
stben ve olgusallk istemleri tarafndan toplumsal olarak deerli birey retecei bir yolda
ynlendirildiinde olur. rnein, bir sanat kkensel olarak eeysel ya da saldrgan igdsel
erkesini bir sanat yaptnn yaratlmasna yeniden-yneltebilir. Yaptn balatc drtlerle
simgesel bir ilikisi olabilir, tpk bir dn ak ieriinin gizli ierii ile ilikili olmas gibi.
Bununla birlikte, bir sanat yapt durumunda, Ben ve ikincil sre son rn zerinde onun bir
dten ok daha cilal ve etkili olaca bir yolda alrlar. Yceltme sanatsal yaratcla
snrlanmaz, ama ruhzmsel kuram tarafndan aa yukar tm yaratc etkinliin temelinde
yatt varsaylr.
Yceltme ile yakndan ilgili ve birinin yapabilecei en iyi uzlamalarn arasnda olan
ey sevgidir. Sevgide bir birey bir baka kiinin iyilii iin gerek bir kayg duyar. Birok
bakmdan bu ideal bir uzlama salar, nk eeysel ve duygusal gereksinimler sk sk bir
sevgi ilikisinin balam iersinde doyurulabilirler, ama trel ve olgusallk-ynelimli kayglar
tarafndan yumuatlm olarak. Burada igd, olgusallk, ve stben tm de doyum
kazanrlar.
Yceltmeden ve sevgiden doan uzlamalar en iyileri arasnda olsalar da, o denli de en
g olanlardrlar. Yceltme gtr nk baarl olarak yerine getirilebilmesi iin sk sk
allmadk lde yksek bir beceri dzeyini gerektirir (rnein sanatsal yetenek gibi) ve
salad igdsel doyum olduka yumuak ve igdnn balangtaki hedefinden ok
uzaktr. Sevgi sorunlar yaratr, nk sevgilinin yitirilmesi durumunda kiiyi ar dkrkl

MURAT BAYHAN, SAMSUN-2000

ya da ac olasl ile yz yze brakr. ok az olay bundan daha ykcdr, ve sevgide bir kez
yitiren kiiler onu insan ikilemine yant olarak yeniden denemede isteksiz olabilirler.
Yaamnn sonuna doru, Freud giderek artan bir dzeyde kuramnn bu yanlarnn
felsefi imlemleriyle uramaya balamt. 1930da yaymlanan Uygarlk ve
Honutsuzluklarnda yceltme ve sevgiden doan insan mutluluunun uzun erimli
beklentilerini zmledi. Bireyin toplumdaki paradoksal durumundan kaynaklanan gizil
olarak uzun erimli bir gl ngrd. Ancak uygar bir toplumda yceltme ve sevginin
yksek doyumlar olanakldr. Ancak toplumsal olarak zerlerinde anlalm deerler
yceltme rnleri iin gerekli biimleri salayabilirler, ve te yandan anlaml sevgi ilikileri
iin aile ve baka kme balarn yneten toplumsal kurumlar gerekir. Ama toplum bu
doyumlara olanak veren yapy salarken, ayrca drtlerin doyumu zerine kstlamalar da
dayatr. Freud Birinci Dnya Sava gibi ykmlardan ve Almanyada Nasyonel Sosyalizmin
yaklaan douundan uygar toplumlarn sevgi igdleri zerindeki kstlamalarn
arttrrken, onlar lm ve yoketme igdleri zerinden kaldrdklar olgusunun byyen
kantlarn gryordu. Bylece savata kym ve cinayet edimleri ilenebilir, ve yurtseverlik
ve ahlak edimleri olarak vlebilirler. Uygarlk ve Honutsuzluklarnn sonunda Freud bu
eilimin ksa bir srede tersine dnecei ve toplumlarn sevgiye hizmette uzlamalar iin daha
ok frsat yaratmaya balayacaklar umudunu anlatt. Bununla birlikte, ar iyimser deildi,
ve bir soruyla bitirdi: Ve imdi iki Gksel Gten tekinin, bengi Erosun, eit lde
lmsz kartyla [Thanatos, lm ve saldrganlk igds] savamnda kendini ileri
srmek iin bir aba gstermesi gerekecektir. Ama hangi baaryla ve hangi sonula olacan
kim bilebilir?9
zet olarak, Freudun iletisi insan varoluunun sorunlarna herhangi bir eksiksiz yantn
olmad yolundayd. Kii tam olarak yeterli ya da kalc hibir zm vermeyen atmalarn
srekli kuatmas altndadr. Freudun anlk modeli tarafndan imlenen olduka ktmser ama
belki de gereki varg bir insann en iyisinden yaamn atan istemlerinden uzlamalar
yaratmay umabilecek olduudur. Eer birey gl ve yaratc bir Ben gelitirecek ve
yceltme ve sevgi iin doru frsatlar salayan bir toplumda yaayacak denli ansl olmusa,
uzlamalar pekala iyi uzlamalar olabilirler.

MURAT BAYHAN, SAMSUN-2000