Maks elerin Flsfi Antropologiyas

Maks (Ferdinand) eler (1874-1928) Almaniyada Mnhen hrind ortodoks

yhudi ( atas Protestantl qbul etmi yhudi) ailsind anadan olmudur .1894
ci ild Mnhend Universitet drslri balad lakin 1895-ci ild thsilini Berlind
davam etdirdi . hrnd ki ,O Tibb thsili almaq n Berlin Universitetin
mracit etmidir v lk nvbd flsf v sosialogiyan yrnir , n ox V.
Diltey , G. Zimmelin mhazirlrini dinlmidir. eler 1901 ci ild Husserl il bir
yncaqda grr v 1 ildn sonra Husserl in Mntiqi Tdqiqatlar srini
oxuyur . Bu srin tsiri il eler mrnn qalan hisssini Fenomenologiyann
inkiafna hsr etmidir. eler 2 cildd Etikada Formalizm v Maddi Dyr
Etikas ( 1913-16) srini yazmdr. Hmin srd eler qeyd edirdi ki ,
dyrlrin ( bu anlay flsfy Lotze gtirmidir ) z mvcdluu vardr.
Dyrlri qavraya bilrik , amma alla deyil, Duyularla. Dyrlrin mahiyyti
dyimzdir. ( dyi biln ey bizim biliyimiz v onlarla laqmizdir). Dyrlr
bir iyeyarxiya ( pill) formaladrr. n aa pilld hissi olaraq hzz vern
dyrlr vardr .Bunun st pillsind hyati duyunun , sasl v sassz (adi)
dyrlri vardr. Daha sonrak pilld mnvi dyrlr vardr: Bilik, hqiqt gzl ,
hquq. n yksk pilld is dini dyrlr, mqdds dyrlr vardr. elerin
aksiologiyaya ( dyrlr haqqnda tlim ) dair yazd srlrd Personalizmin
nmayndsi kimi x edirdi.
O hminin drindn Fransz Flsfsini yrnirdi v sas mqsdi Henri
Berqsonun flsfsini Alman ictimai mhitin tqdim etmk idi .
Dnya mharibsind balayanda istkli vtnprvr olmu v Cenevre d
mvqqti olaraq Diplomat vzifsind ilmidir. Mharibnin son illrind
tkln qanlar , mharib leyhdar olmasna v Protestantl katolikliy
dyidirmsin sbb olmudur . Bu daxili dyiim , nsandak sonsuzluq
(1921) srind z tsirini gstrmidir. Kln d yaad dvrd sosiologiya il
mul olmu v burada Biliyin formalar v cmiyyt (1924) adl srini
yazmdr. mrn son illrind Xristian inancndan uzaqlam , panteizm meyl

etmi , tbit elmlrinin problemlr il maraqlanmdr. Bu meyllr znn kiik

amma sas srlrindn biri olan nsann kosmosdak mvqeyi (1928) adl
srind gstrmidir . Bu srd eler znn Flsfsi Antropologiyasnn
saslarn ilyib hazrlamdr.

Flsfi Antropologiya

eler nsann kosmosdak mvqeyi srind insan flsfsini yaratmaa

chd etmidir . elerin istifad etdiyi metod , Husserlin fenomenoloji metodudr.(
Husserl' gr varlq z mnasn subyekt fenomenlr vasitsil ar.
Fenomen fenomenoloji flsfi sistemlrin fundamental anlaydr . O ,
yunanca predmetlrin mahiyytindn , daxili gz grnmyn , klassik dild
deyildiyi kimi , batini chtlrindn frqli olan zahiriliyini , onlarn hiss
orqanlarnda bilavasit veriln chtlrini ifad edir . Fenomen flsfd
mahiyyt , znd ey ( noumen) , fvqlhissi anlaylarnn antonimi kimi
ilnir . Bellikl , Husserl gr , fenomen hm urdur ,hm d materiya ,
fenomenologiya is hm ontologiya (varlq haqqnda tlim ) hm d
Qnoseologiyadr ( idrak haqqnda tlim ) Baqa Szl Fenomen urla varln
vhdtidi .) Bu metoddan istifad etmsinin bir sra sbbi vardr : O insan
Haqqnda sl elm yaratmaa chd gstrirdi. O bu srind sasn nzri olaraq ,
insan v Heyvan arasnda frqli, oxar chtlri akara xarmaqla nsan
Konstruksiya(yenidnqurma) etmy almdr. Darvininin tkaml
nzriyysini kskin tnqid etmidir. eler qeyd edirdi ki , Darvin v onun
davamlar hesab edirdilr ki nsanlarda zka olduu kimi heyvanlarda da zka
vardr, amma onlar nsanlardak zka il heyvanlardak zka arasnda frqlrin
olduunu inkar edirlr. Bununla da onlar insanla Dnyann tmli arasndak
xsusi ball inkar edir. eler Qeyd edirki , nsann mahiyyti , xsusi mvqeyi ,
zka v sem qabiliyyytinin fvqnd olan bir bacara syknmkdir. Htta
zka v sem bacarn kmiyyt baxmndan n qdr artrlsa , oxaldlsa bel

yen ona atmaq olmaz .

eler nsan v heyvan qarladrmas sasnda Ruhun tkklnn
4 pillsini tyin edir :
1 . Hyat- tkan( Vital implus) . Ruhi tkkln zn gstrdiyi ilk vziyytin
v formas bitki haldr. eler burada qeyd edir ki , Bitkinin daxili mvdluu
vardr. Bu ursuz bir mvcdluqdur v eyni zaman z n vardr. Xaricdn
ediln mahidlr aq deyil yni xarici mahidlrl qarlql laqy
girmir.Qapal xarakter dayr. Bitkilrd z tanma yoxdur deynlr eler' gr
yanlrlar ! Sbb kimi eler qeyd edir ki :
Bitkinin heyvandan frqi , Bitkinin n zn mxsus hrkt sahsi , n hyat
tkan , n sinir mrkzi vardr. Bitkid bir canllq lamtindn baqa bir ey
yoxdur.
Hyat tkan nsanda var. nsan gerkliyin btn varlq pilllrini znd ks
etdirir.
2.nstinkt. eler gr , instinkt canlnn davran demkdir.O , Bu davrann 5
xsusiyytini qeyd edir:
1.Bu davran bir mna damaldr. Bu mna hm msbtd mnfid ola bilr.Bu
davran el bir kild ortaya xmaldr ki, ya zn yada baqalarna faydal ola
bilsin.
2. Davrann bir ritmi olmaldr. El bir ritm ki , indi n deyil sanki glcyi
bilirmi ki glcy aid olan bir davrandr,yni bu instinktiv davranlar sanki
glcyi vvlcdn planladrr.
3.Davrann nv (cins) xidmt etmsi . eler gr , instinktiv davran daima
nv xidmt edr. str z cinsi olsun istrs frqli cins olsun frq etmz.

4. nstinktiv davranlar eksperiment vasitsil yrnilmi davranlar deyil.Bu

davranlara irsi davranlar da demk olar.
5.Bu davrann heyvann etdiyi tkrarlara bal olmamas.
3. Assosiativ yadda . Paralanm biliklrin birldirilmsi baa dlr . Hafiz
heyvanda sas msldir. nsanla heyvan hafizsi arasnda sadc inkiaf (sviyy)
frqi vardr.Heyvan azad kild xatrlaya bilmz.nsandak xatrlama is azaddr,
urludur.nsan kemid bir df bir eyi xatrlaya bilr , laqlr yarada bilr.
4. Zka. Zka insanda olduu kimi heyvanda da var. Yanlz inkiaf frqi vardr.
Grndy kimi , eler bu 4 pill nsan v heyvanda ruhun tkkl frqlrini
tsbit etmidir . eler qeyd edirki , ruhun tkkl xarici alml ziddiyyt tkil
edn prinsiplr sasnda qurulmudur.
eler srinin mrkzind insan problemi dayanrd . eler dndrn sas
mslrdn biri mhz - XX srd insan niy problem evrilir ?
eler lav edirdi ki, ntellektual bir avropalya nsan ndir ? dey soruulsa ,
Onun drhal dncsind bu ziddiyytli fikirlr yaranar :
1. Yhudi- Xristian nnsi rivsind, yaradla dair fikirlr .
2. Antik Yunan nnsin aid fikirlr ; ms. Al ,loqos v s.
3. nsana Tarixi tkaml kimi baxmaq :Tbit elmlri il Genetik elmlrin
aqlad fikirlr , Msln , insan n yksk pilly atm varlqdr kimi v s.
eler deyirdi ki , bu cr fikirlr arasnda konfliktlrin yaranmas nticsind
insan problem evrilmidir. elerin sas mqsdi bu cr konflinktlri hll etmk
n insan haqqnda hr ksin qbul ed bilcyi vahid nzriyy ilyib
hazrlamaqdr. eler gstrirdi ki , Yhudi xristian nnsin gr insanlq ,
Adml Hvvann cnntdn qovulmas il yarand. Antik Yunanstanda da
insann mahiyyti bilindiyindn problem yaranmamdr. srimizd d bu

baxlarn toqqumas nticsind insan problem evrilib.

eler 'in Varlq tlimi : Qeist .

vvlc , Qeist sznn mnasn izah etmk lazmdr. Qeist sz eler'
qdr Ruh mnasn verirdi . Amma elerin ifad etdiyi sz ehtiva etmir.
eler ' gr, Qeist- insann mahiyyti onun yegan mvcdlq sbbidir. Bu sz
zah etmk n Hegel mcarit edk . Hegel 'd Qeist ruhdur v hminin O
ruhu 2 yer blr (mumi blg):
1)Subeyktiv ruh
2) Obyektiv ruh
Subyektiv Ruh -xalis nsan Zkasna , psixologiyasna mxsus v frdi
xarakter dayan ruhdur .Bu ruh vasitsil insan anlayr ki o, xsiyytdir .
Obyektiv ruh- Bilavasit tk bir xs' mxsus olmayan ruhdur . Hegel
Obyektiv ruha cmiyyti , ailni , dvlti aid edirdi . Obeyktiv ruh ayr ayr
insandan asl olmayb toplumun (cmiyyt) Ruhudur . Hegel d bir mqam vardr
ki, O subyetiv ruhu obyektiv ruhun ilkin pillsi biri-birinin davam hesab edir
hesab edir . eler gr geist hm subyektiv ,Hm d obyektiv xarakter malikdir .
O z tzahr formasn yanlz insanda tapr v yanlz o halda zn z xarr ki
nsan ruhi tkkl etmdn kesin . Ruhi tkkl - el bir prosesdir ki , nsan
zn baqa varlqlardan frqlndiyi anlaya bilir . burada sual yaranr ki insan
nyin vasitsil digr varlqdan frqlndirmk olar ?eler gr , hafiz, ur vasitsil insan digr varlqdan frqlnir. Mhz
Qeist varlda zn burada gstrir. nsan Azad olmaa can atan bir varlqdey eler yazrd . eler gstrirdi ki Qeisti Obyekt halnda yrnmk mmkn
deyil Amma Geist hr eyi obyekt evirn tk varlqdr. O ,varln mvcudluq
rtidir v azad bir kild z aktlarn hyata keirmkddir.
Tanr

Qeist

nsan

Zka
Hafz
nstinkt
Hyati-tkan (vital implus)
Buradan bel bir fikir hasil olur ki ,nsanla Tanr arasnda laq Qeistdir. eler
qeyd edirki , nsan kosmosda bir mikrokosmosdur . nsan varln mrkzini ,
nvsini tkil edir , nsanla dnya arasnda laq yaradan Metafizikadr
(Flsfdir). nsann tml , sas xsusiyyti onun azad bir varlq olmasdr. Qeist
insanda keyfiyyt formasnda x edir . Buna grd eler varl yni Qeist'i 2
kateqoriyaya ayrr :
1.Substansiya
2.Zaman v Mkan
Substansiya deynd eler nzrd tuturdu ki , bir ey n qdr dyiirs
dyisin , mahiyyti eyni qalr .
Zaman v Mkan. Heyvanda n substansiya n d mkan , zaman yoxdur. Onlar
mkan v zamanla btvlmi olaraq hiss edr. Mkan v zaman , substansiya
yanlz insana mxsus n mumi anlaylardr .
Qeistin tml akt( Hrkt verici qvvsi) : deldirm( deation, hrfi mnas
mna vermk , mnalandrmaq demkdir.)
Burada Bzi szlrin ( Qeist, ideldirm) Azrbaycan dilind qarl

yoxdur . onlar szl v ya sz birlmsil ifad etmk tindir . deldirm Bu

sz E. Huserrl'in tlimind rast glinir . Husserl'd bu sz mna vermk kimi
baa dlr . Amma eler 'd txminn Bu sz bel ifad etmk olar : Aprior
tsvvr : Aprior tcrby qdr olan bilik . Tcrby qdr bilik o biliy
deyilir ki , Biliklrimizin bir hisssini drk etm qabiliyytinin z dourur .
eler ideldirm 2 yer ayrr :
1.deletirn mahiyyti biliyi ( Aprior tsvvrn mahiyyt bilgisi ) : msln ,
Budda blli bir yaa qdr zabn , yoxsulluun v lmn n olduunu
bilmmidir , daha sonra zab , yoxsulluu v ln insan grdynd O ,
dnyann tmlind zab , yoxsulluq v lm vardr dey ideldirir. Yni
Burada ideletirm tsvvrdur amma el tsvvrdr ki onunla bilik bilavasit
trcbdn alnmr v Zka (drketm ) qabiliyyti vasitsil yaradlr. Burada
qeyd etmk lazmdr ki Budda tcrb aparmr , zab , yoxsulluq , lm haqqnda
aprior xarakterli dnyann tmli ,zyi haqqnda tsvvr yaradr. Bu cr
tsvvr eler gr Qeistin tml aktnnn sasn tkil edir .
2. Fenomenoloji Reduksiya .
Fenomenoloji reduksiya ( Husserld fenomenoloji reduksiya ( xalis) ura ,
ideala nail olmaq demkdir) -da ur traf alm istiqamtlnmi olanda , ur bir
nv irklnir , traf alm v z zn qrzli v qeyri obyektiv bax v tsvvr
yaranr. Fenomenoloji reduksiya nticsind ur tmizlnir v xalis
ur keyfiyytini alr . Yni , bu urda artq informasiya axn dayanr , btn
insan nvn mxsus abstrakt insan nmayndsinin urunun keyfiyytind olur.
Bunu Kantdan sonra , Husserl d transendental subyekt adlandrr. Reduksiya
prosesi insann zn fikrn transendental subyektl ( mumbri ur )
eynildirmsidir. Yalnz bu halda ur qrzsiz olaraq dnyan v zn drk ed
bilr . Reduksiyann mmkn olmas n mhakim yrtmyi dayandrmaq
lazmdr eler'd is :
Alabatan (reallq) dediyimiz eyi urlu yaxud ursuz srtd imtina edirik .
Tbit qarsnda heyvann qorxu, narahatlq kimi bir problemi yoxdur. nki

onun varlnda qeist mvcud deyil . Bu vziyyt yalnz insanda mvcuddur.

Ancaq geist, mvqqti olaraq bu reaksiyan (qorxu, narahatlq ) ortadan
qaldrmamz tmin edr.
nsan haqqnda konsepsiyalar v onlarn tnqidi
eler qeyd edirdi ki ,insan haqqnda 2 nv konsepsiya vardr :
1. Klassik nzriyylr
1.Neqativ nzriyylr
Klassik nzriyyy gr , Tanr tkmillmidir , mkmml v n gcl
varlqdr. eler gr ( klassik nzriyynin trfdarlarnda olan ) Platon , Aristotel
, Akfinal Foma yanlr .eler qeyd edir ki , Tanr hl tkmillmmi ,
tkmillmk zrdir. Tanrnn tkmillmsi , gclnmsi insandan asldr . Bir
gn insan tanr olacaq, insan tanrlaacaq.
nsan haqqnda klassik nzriyylr z rngarngliyini R. Dekartda tapd .
Dekart hissi gerkliyi idrakm sas, idrakn hqiqiliyi prinsipi kimi qbul etmyi
lverisiz sayrd. O bu bard yazr: "Mn indiy qdr nyi n hqiqi hesab
etmims, onlan ya hisslrim, ya da hisslrimin kmyi il ld etmim. Lakin
bzi hisslrin yalan mlumatlar verdiyinin d ahidi olmuam. Ona gr d birc
df olsun bel bizi aldadana hmi mhkm inanmamalyq. Dekart dnn
"mn"i ruhi substansiya kimi myyn edirdi. Dekart digr bir substansiyan da
qbul edir v onu cism, maddi substansiya adlandrrd. Onun fikrinc ruhi
substansiyann mvcudluu n maddi eylr ehtiyac ol-mad kimi, maddi
substansiyann da yni cismin d mvcudluu n he bir ruhi substansiyaya
ehtiyac yoxdur. Ruhi v maddi substansiyalarn mvcudluunu v onlarn birbirin-dn asl olmadn qbul edir
Dekart flsfsind ruhi substansiyann atributu tfkkr, maddi substansiyann
atributu is uzununa, enin v drinin yertutmadr. (Bellikl, o, bir trfdn
maddi prinsip kimi urdan (ruhdan) asl olmayan materiyann mvcudluunu,
digr trfdn is materiyanm maddi dnyadan asl olmayan ruhi prinsipini qbul
edirdi.) Dekart qeyd edirdi ki hmin substansiyalarn mvcudluunun sbbini

baqa yerd yox, onlarn znd axtarmaq lazmdr. Bu mnada da Dekart bel
hesab edir ki, "yalnz Allah tamamlanm, bitmi substansiyadr.
eler deyirdi ki , Dekartn n dnya Dnn nqtlrdn v Hndsnin
thlil edcyi ox byk mexanizmdn baqa bir ey deyildir. Dekartn Ruhla
bdn arasnda ad uurum hdd artq byk v dnclrd drin , mnfi
izlr buraxmdr. eler Dekartn Qnoselogiyasn tndiq edrk bildirirdi ki ,
Al varl yegan etibarl drk etm vasitsi deyil , gr al bizi bir bir eyi drk
etmkd shih bilik vermyi bacarmirsa onda al ( mntiq) myyn srhdlr
malik olur . eler izah edirki . Kant Dekartn shvini aradan qaldrmaa chd
etmidir .
Neqativ nzriyylr , gr Qeisti insann sxdrd hyat itki meydana gtir
bilmz.Qeist , zatn mvcud olan bir eydir amma gszdr. Bu nzriyylr
Hyat itkilrin sxdrlmasn qbul edirlr amma bu suallara cavab ver
bilmirlr :
Bu hyat itkilri basdran kimdir ? Hyata yox dey biln kimdir ?,
sxdrlmann ykslmnin sbbi ndir ? bir trfdn sxdrlan hyat itkilr
var , bir trfd d bu hyati- itkilrin yaratd ruh xstliklri var .Bunun sbbi
ndir ? Bu nzriyyni qbul ednlr bu suallara cavab ver bilmirlr . Qeist
gn hyatdan alan formadr.
Bellikl , elerin yaradclnda Flsfi antropologiyann vzifsi; dil, vicdan,
vasit, silah, haqq v haqszlq ideyas, dvlt v idar etm snti, sntlrin
funksiyalar, din, mif, tarixilik v birlik hyat kimi insana xas olan uurlarn v
insann yaratd srlrin, onun varlq strukturundan nec xdn tam olaraq
gstrmkddir.