YILDIZ TEKNK NVERSTES

Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm

LOJK DEVRELER DERS NOTLARI

Prof. Dr. Erturul ER

Devreler ve Sistemler Anabilimdal

STANBUL, 2001

BLM 1 SAYISAL DZGELER ...............................................................................1

1.1

Saysal Dizgelerin (sistem) Temel Kavramlar .......................................................................1

1.2

Bilginin letilmesi ......................................................................................................................4

1.3

Bilginin Saklanmas ..................................................................................................................4

1.4

Bilginin lenmesi .....................................................................................................................5

1.5

Konumsal Say Dizgeleri ..........................................................................................................6

Taban dntrlmesi........................................................................................................7
1.5.1
Aritmetik .............................................................................................................................9
1.5.2

BLM 2 BOOLE CEBRNE GR .......................................................................12

2.1

Matematiksel Genel Kavramlar..............................................................................................12

2.2

Boole Cebri..............................................................................................................................14

2.3

Sonlu Kmeler Arasnda Tanmlanan Fonksiyonlar ...........................................................18

2.4

Boole ve Boole Olmayan Fonksiyonlar ................................................................................19

2.5

ki Deerli Boole Cebri ve Anahtar Fonksiyonlar ...............................................................25

2.6

zet ..........................................................................................................................................27

BLM 3 SAYISAL DZGELER VE BOOLE CEBR..............................................28

3.1

Giri ..........................................................................................................................................28

3.2

nermeler Cebri ve ki Deerli Boole Cebri ....................................................................28

3.3

Kap Elemanlarndan Oluan Devreler ve ki Deerli Boole Cebri..............................29

3.4

zet ..........................................................................................................................................38

BLM 4 KOMBNEZONSAL DEVRE SENTEZ ...................................................39

4.1

Giri ..........................................................................................................................................39

4.2

Tablo Yntemiyle Minimal Fonksiyonlarn Bulunmas .......................................................41

Tablo yntemi...................................................................................................................41
4.2.1
Asal Bileenlerin Bulunmas.............................................................................................42
4.2.2
Asal bileenler tablosu ve minimal fonksiyonlarn bulunmas....................................44
4.2.3
Btn ndirgenemeyen ve minimal fonksiyonlarn belirlenmesi ...................................45
4.2.4

4.3

Karnaugh Diyagramlaryla Fonksiyonlarn minimalletirilmesi.........................................50

Karnaugh diyagramlar.....................................................................................................50
4.3.1
Karnaugh diyagramlarnda kpler ve bunlara kar den arpmlar(toplamlar) terimleri52
4.3.2
Karnaugh diyagramlaryla minimal fonksiyon(larn) bulunmas .......................................53
4.3.3
Ksmen belirlenmi fonksiyonlar ve karnaugh diyagramlaryla minimalletirilmeleri .......56
4.3.4

4.4

Kombinezonsal devre sentezi .............................................................................................58

Paralel toplaycnn sentezi ............................................................................................59
4.4.1
Kod dntrc sentezi................................................................................................61
4.4.2

BLM 5 KOMBNEZONSAL MSI VE LSI ELEMANLARI ..................................63

5.1

GR ........................................................................................................................................63

5.2

Paralel toplayc.......................................................................................................................63

5.3

Karlatrma devresi..............................................................................................................68

5.4

zcler (Decoders).............................................................................................................69

5.5

Multiplexer (oullayc) devreler .........................................................................................72

5.6

Read-Only Memory (ROM) .....................................................................................................75

5.7

PLA (Programable Logic Array) ............................................................................................77

BLM 6 ARDIIL MANTIK DEVRELER .............................................................81

6.1

Giri ..........................................................................................................................................81

6.2

Ardl Makinelerin Modellendirilmesi ..................................................................................82

6.3

Ardl Makinelerin Snflandrlmas ....................................................................................85

6.4

Bellek Elemanlar ....................................................................................................................86

6.5

Bellek elemanlarnn tetiklenmesi .........................................................................................91

6.6

Tm devre olarak bellek elemanlar yardmc girileri ........................................................98

BLM 7 ARDIIL DEVRELERN ANALZ ..........................................................99

7.1

Saatli ardl devrelerin analizi ..............................................................................................99

7.2

rnek bir Moore makinesi analizi..........................................................................................99

Matematiksel model ve analiz ........................................................................................100
7.2.1
Durum tablosu ve analiz..............................................................................................101
7.2.2
Durum diyagram ve analiz ............................................................................................102
7.2.3
Zaman diyagram (Timing diagram)...............................................................................102
7.2.4

7.3

rnek bir Mealy makinesi analizi ........................................................................................103

BLM 8 ARDIIL DEVRELERN SENTEZ .......................................................107

8.1

Sentez ynteminin genel admlar.......................................................................................107

8.2

Modulo 8 ileri sayc..............................................................................................................110

8.3

zel bir sayc devresi ..........................................................................................................112

8.4

Dizi detektr ........................................................................................................................115

ii

BLM 9 ARDIIL DEVRELERDE DURUM NDRGENMES VE DURUM

KODLAMASI .............................................................................................................118
9.1

Durum indirgemesi (state reduction)..................................................................................118

Eletirme tablosu ile durum indirgemesi yntemi.........................................................120
9.1.1
Edeer durum snflar ile durum indirgemesi yntemi.................................................122
9.1.2

9.2

Durum kodlamas (state assignment).................................................................................124

Kod says ve edeer durum kodlar ............................................................................124
9.2.1
Durum kodlamas ...........................................................................................................127
9.2.2

BLM 10 YAZMALAR, SAYICILAR, BELLEKLER..........................................130

10.1.1
10.1.2

Yazmalar ..........................................................................................................................130
Paralel yklemeli yazmalar...........................................................................................130
telemeli yazmalar.......................................................................................................133

10.2.1
10.2.2
10.2.3
10.2.4

Sayclar (Counters).........................................................................................................136
kili Asenkron Sayclar (Binary ripple counter) ..............................................................136
kili kodlanm onlu asenkron sayc (BCD binary coded decimal ripple counter) .........137
kili senkron sayclar......................................................................................................139
Paralel yklemeli ikili senkron sayclar..........................................................................140

1.1.1
10.3.2
10.3.3

Sayclarn uygulamas olarak, zamanlama dizileri reten devreler............................142

Kelime-zaman darbesinin retilmesi .............................................................................143
Saysal sistemlerde zaman iaretleri .............................................................................143
Johnson sayclar ve 8 li zaman iareti reteleri.....................................................145

10.1

10.2

10.3

10.4

EKLER

Bellek birimi ......................................................................................................................146

..............................................................................................................148

EK 1

Kaynaka ...........................................................................................................................148

EK 2

rnek Snav Sorular ........................................................................................................149

iii

BLM 1 SAYISAL DZGELER

1.1

Saysal Dizgelerin (sistem) Temel Kavramlar

Bilgi saklanr, iletilir veya ilenirken eitli fiziksel yaplarda grlr: harfler (yazalar),
saylar, elektriksel byklkler, k, duman, kimyasal yaplar gibi. Biz elektriksel
yapda (akm, gerilim) olan iaretlerle ilgileneceiz. Bu iaretlerin zamana gre
deiimi farkl biimde grlebilir.
a. Srekli iaretler: R reel saylar kmesi olmak zere f:R R ye tanmlanan
fonksiyonlardr. Her bir t anna belli bir reel say kar der (ekil.1.1.a).
b. Ayrk zamanl (discrete) iaretler: N doal saylar kmesi olmak zere f:N R ye
tanmlanan fonksiyonlardr. Yalnzca belli t ler iin fonksiyon tanmlanmtr. Saysal
szgelerdeki rneklenmi iaret, ayrk zamanl iarete bir rnektir. (ekil.1.1b)
f(t)

f(t)

f(t)

t
a)Srekli iaret

t
b)Ayrk zamanl iaret

c)Saysal iaret

ekil 1.1 Farkl biimlerde grlen iaretler

c. Saysal (digital) iaretler: S, N nin sonlu bir alt kmesi olmak kouluyla f:N S ye
tanmlanan fonksiyonlardr. Bu fonksiyonlarn ayrk olan fonksiyonlardan fark, deer
kmesinin, R reel saylar kmesi yerine, N doal saylar kmesinin sonlu bir alt kmesi
olmasdr (ekil.1.1.c). S kmesindeki eleman says (m), kullanlan mant belirler, mli mantk gibi. Saysal dizgelerde
S=(0,1)
ikili mant yaygn bir biimde
kullanlmaktadr. Yariletken elemanlarn gvenilir almas olan iletimde ve kesimde
alma 0,1 simgelerine kar drlr. Bu dersin kapsam iinde yalnzca ikili
mantkla ilgileneceiz.
Gnlk yaantmzda bilgi al veriini (saklama, iletme ve ileme) harfler (yazalar),
noktalama iaretleri, rakamlar gibi simgeler araclyla yapmaktayz. Bu farkl
simgelerden oluan kmeye abece (alfabe), abecenin her bir elemanna da sayamak
(digit) diyeceiz. Allagelen abecenin, saysal dizgeye ilikin saysal iaretin deer
kmesi olan, S=( 0,1) abecesine dntrlmesine kodlama (dmleme) denir.
Biliim kuramnda bilgi birimi ikili (bit) dir. Bir soruya ilikin sorana gre ayn olaslkl
iki yanta, bir bitlik bilgi tayor denir. rnein (evet, hayr); (var, yok); (1,0) abeceleri
1

birer bitlik bilgi tarlar. Buna gre m sayamakl bir abecenin her bir sayama (log2m)
bitlik bilgi tar. Bir baka deyile m sayamakl abecenin her bir sayamana, (0,1) li
simgeler kar drrsek (kodlarsak), k log2m bantsn salayan en kk tam
say olan k tane (0,1) simgesine gereksinim vardr. rnein m=4 sayamakl (A,.B,C,D)
abecesinin her bir eleman log24=2 bitlik bilgi tar, yani A=00 B=01 C=10 D=11
biiminde kodlanabilir ve her bir sayamaa (0,1) li iki tane simge kar drlm olur.
Bu da bit saysna eittir. Yani bu abece 2 bitlik bilgi tar.
Pratikte kullanlan, harfler, rakamlar ve noktalama iaretlerinden oluan altmz
abeceyi, ikili abaceye dntren en yaygn alphanumeric (abece ve saylar) kod,
ASCII (American Standard Code for Information Interchange) kodudur. Altmz
abecedeki her bir sayamak 7 bitle temsil edilebilir. Aadaki Tablo 1.1 de bu kod
verilmitir. rnein A ve a iin kodlar
b7b6b5b4b3b2b1
10 0 0001
1 1 0 0 0 0 1 dr.

A
a

Tablo 1.1 ASCII kodu

0

b7
b5
b4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

b3
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

b2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

b1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
0

b6

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F

0
NUL
SOH
STX
ETX
EOT
ENQ
ACK
BEL
BS
HT
LF
VT
FF
CR
SO
SI

1
DLE
DC1
DC2
DC3
DC4
NAK
SYN
ETB
CAN
EM
SUB
ESC
FS
GS
RS
US

0
1

1
1

0
SP
!
"
#
$
%
&
,
(
)
.
+
,
.
/

1
0

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
:
;
<
=
>
?

1
1

0
@
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O

1
1

P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
[
\
]
^

1
0

,
a
b
c
d
e
f
g
h

j
k
l
m
n
o

1
p
q
r
s
t
u
v
w
x
y
z
{
|
}
~
DEL

ASCII koduna alternatif olarak kullanlan EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal
Interchange Code) kodu vardr, genellikle IBM bilgisayarlarda kullanlr.
Yalnzca nmerik olan kodlar da vardr. 10 lu abecedeki sayamaklarn ikili abecedeki
karlklarn veren kodlar, genellikle BCD (Binary Coded Decimal) olarak anlrlar. log2
10 = 3 ile 4 arasnda bir say olduundan, bu kodlamada 4 bit'e gereksinim vardr. Bu
durumda 10 kod kullanlacak dier 6 kod ise atl kalacaktr. Aadaki Tablo 1.2 de
BCD kodlar verilmitir. Koyu blmedeki rakamlar konumlarn arlklarn
2

gstermektedir. rnein 7421 kodunda 8 rakam 1.7+0.4+0.2+1.1 olarak bulunur. Son

stunda ki kodlama 8421 koduna 3 eklenerek bulunur. 1. stundaki kod yaygn bir
biimde kullanlr ve BCD kod dendii zaman bu kod anlalr.

Tablo 1.2 Deiik BCD kodlar

Onlu
ayamak
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

8421
odu
8421
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001

5421
odu
5421
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1011
1100

7421
odu
7421
0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
1000
1001
1010

Tablo 1.2 Gray kodu

Excess
kodu
8421
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001
1010
1011
1100

0
1
2
3
4
5
6
7

000
001
011
010
110
111
101
100

Gray kodu bir baka ska kullanlan koddur. Bu koda dntrlecek abecedeki
sral elemanlarn ikili kodlanmasnda komu sralardaki kodlarda yalnzca bir bitte
deiiklik vardr. rnein yukarda Tablo 1.3 te verilen 3 bitli Gray kodunda 3 ve 4 gibi
komu elemanlara verilen kodlarda, (010, 110) yalnzca en soldaki bit deimi
dierleri deimemitir.
imdiye kadar, ekil 1.2 de canlandrld gibi, saysal dizgenin giriine gelen (0,1)
abeceli saysal iaretin, allagelen abece'den kodlama ile nasl retildiini grdk.
imdide saysal dizgenin i yapsn, alt dizgelerini grelim. Saysal dizge bilginin
iletimine yarayan iletim elemanlar, bilginin saklanmasna yarayan bellek elemanlar ve
bilginin ilenmesi, yeni bilgi retilmesine yarayan ilem elemanlarndan oluur
(ekil.1.2). Bu elemanlar arasnda egdm salayan komut iaretleri, neredeki
bilginin ne kadar saklanaca veya ne zaman neredeki bilginin nasl ileneceini
belirler.

Bellek
elemanlar
Altmz
abece

(0,1)
abecesi

Iletim
elemanlar

kodlama

Saysal
iaret

lem
elemanlar

ekil.1.2. Saysal dizge ve i yaps.

1.2 Bilginin letilmesi
Bilginin iletilmesi iletim elemanlaryla olur: letken tel, elektromagnetik alan gibi.
Tellerle yaplan iletimde kodlama sonucu elde edilen n bitlik bilginin her biti bir telle
iletilebilir, buna paralel iletim denir. Ya da bilgiye ilikin bitler bir tel zerinde zaman
iinde sral olarak iletilebilir, buna da seri iletim denir. Paralel iletimin daha hzl
olaca aktr, bedeli tel maliyetidir. Bu nedenle uzak mesafelerdeki iletimde,
genellikle seri iletim; ksa mesafelerdeki iletimde ise paralel iletim seilir.
1.3 Bilginin Saklanmas
Bilgi, devingen (dinamik) bellek elemanlaryla tekrarlanarak sakland gibi, duraan
(statik) bellek elemanlaryla da uzun sreler saklanabilir. rnein disketler, compact
diskler (CD) , hard diskler gibi
Devingen bellek elemanlar, yeni bir komut gelene kadar bir bitlik bir bilgiyi
saklayan elemanlardr. eitli trleri vardr. ekil.1.3 de bir bellek elemanna ilikin
giri ve klar gsterilmitir. C komut darbelerinin giri ucudur, bu darbeler geldiinde
bellek eleman D giriini kabul eder. Q ktr. Q', Q nun tmleyeni diye adlandrlr ve
Q=0 iken Q'=1, Q=1 iken Q'=0 olur. Gecikme eleman olarak bilinen bu eleman, komut
iareti varken giriine gelen saysal iareti kna telenmi olarak vermektedir.
Girile k arasndaki ilikiyi Q(i+1)=D(i) biiminde
D

Q
Q

C
t1

t2

D
Q
Q'
ekil.1.3 Gecikme bellek eleman ve giri k ilikisine bir rnek.

ifade edebiliriz. Bu da i anndaki giriin (i+1) annda kta grlmesidir. ekil.1.3 de

t = t1 ve t=t2 anlarnda, ayn giriler iin klarn farkl olduu gzlemlenir. k,
giriler cinsinden yegane olarak belirlenememektedir. Bu zellik bellek elemanl
devrelerde grlen genel bir zelliktir. Byle elemanlar ieren mantk devrelerine
ardl (sequential) devreler denir.
ekil.1.4 te verilen gecikme elemanlarndan olumu mantk devresi, bilginin
depolanmasna ilikin bir rnek devredir. Baka elemanlarn klar olan X Y Z
ularndaki bilgi, komuta iaret geldiinde gecikme elemanlarnn klarnda
grlecektir. Komuta yeni bir iaret gelene kadar k ayn kalacak, yani bilgi
depolanm olacaktr . Bu devreye yazma (register) devresi denir.
t=i

t> i+1
Gecikme1

Q =x
1

Gecikme2

Q2 = y

Gecikme3

Q =z
3

Komut t=i

ekil.1.4. Bir yazma devresi.

1.4 Bilginin lenmesi
Bilginin ilenmesi ilem elemanlaryla yaplr. Basit ikili ilem elemanlar kaplardr
(Gate). Belli bal ilem elemanlar ve giri k bantlar ekil.1.5 de verilmitir.
A
A

C
B

A
0
1

C
1
0

A
0
0
1
1

C
B

B
0
1
0
1

C
0
0
0
1

A
0
0
1
1

B
0
1
0
1

C
0
1
1
1

Tmleyen Kaps VE- Kaps

VEYA - Kaps
ekil.1.5.Yaygn biimde kullanlan ilem elemanlar.
Tmleyen kaps knda giriinin zddn verir. VE (AND) kapsnda A giriine,
kapy yneten iaret gzyle baklabilir. yle ki A=1 iken B=C yani kap ak ve A=0
iken C=0 yani kap kapaldr. VEYA(OR) kaps da girilerden en az biri veya ikisi
birlikte 1 olduunda k 1 olur, aksi halde 0 olur. Konuma dilinde ve / veya' ya kar
der. Bu ilem elemanlar yeni bilgi retirler, yani k bilgileri giri bilgilerinden
farkldr ve klar giriler cinsinden yegane olarak belirlenir. Byle elemanlardan
oluan mantk devrelerine kombinezonsal (combinational) devreler denir.
5

Kombinezonsal bir devre rnei olarak bir alarm devresi tasarlayalm. Grevli birinin
kasay amasnda bir zilin almamasn, yabanc birinin ayn kasay amasnda ise zilin
almasn salayan basit bir anahtarl devre ekil.1.6 da verilmitir.
A

ekil.1.6. Kombinezonsal bir alarm devresi.

A ve B anahtarlarnn kapal olmas mantk 1'e, ak olmas mantk 0'a, zilin almas
mantk 1'e almamas da mantk 0'a kar dsn. A anahtar grevlinin ie geldiinde
at (0) ve gidiinde kapad (1) bir anahtar olsun. B anahtar da birinin kasay
amasnda 1, aksi halde 0 olsun. Olas btn durumlar: A=0 (grevli var), B=0 (kasa
kapal) ise Z=0 dr. zil almaz; A=0 (grevli var), B=1 (kasa alm) ise Z=0 dr, zil
almaz -grevli varken yabancnn gelmeyeceini varsayalm- A=1 (grevli yok), B=0
(kasa kapal) ise Z=0 dr, zil almaz; A=1 (grevli yok), B=1 (kasa alm) ise Z=1dir,
zil alar. Szn ettiimiz btn giri kombinezonlar ve k ekil.1.6 da ki tabloda
verilmitir. Grld gibi VE kapsnn giri k ilikisi ile bu tablo ayndr. A ve B
bilgileri zilin alp almamasna komuta eden bilgiyi (Z), ya ekildeki devre ile veya bir
VE kapsyla retirler.
1.5 Konumsal Say Dizgeleri
On tabanl bilinen abecenin, ilgilendiimiz iki tabanl (0,1) abecesine dntrlmesi
ve bu abecede aritmetik ilemlerin yapln srasyla inceleyelim. Say dizgelerindeki
sayamaklara "rakam"da denir. Kullanla gelen say dizgeleri, taban (radix) denen bir
pozitif R tam says ile, R sayamakl (rakaml) sral bir abeceden oluan konumsal say
dizgeleridir. rnein onlu sistemde R=10 olup sral abece R= {0,1,2, 3, 4,5,6, 7, 8, 9}
kmesidir. Her konumun (basaman) R ile belirlenen bir arl
vardr. Simgesel olarak R tabanl bir konumsal say dizgesinde
N = dm.....d2 d1 d0.d-1.d-2.....dm
ile ifade edilen N saysnn 10 tabanndaki karl

N|R= di R i = dm R m +..... + d2R2 + d1R1 + d0R0 +.d-1R-1 +.d-2R-2 +.....dm R m .....(1)

formlyle belirlenir, d i R olup ilemler on tabannda yaplr. Grld gibi
sayamaklarn bulunduklar konumlarn tabana bal arlklar vardr. Bu nedenle bu
dizgelere konumsal say dizgeleri denilmektedir.
rnein R=10 R= {0,1,2, 3, 4,5,6, 7, 8, 9} iin 10 tabanndaki 547 says
2

547|10 =5 10 +4 10 +7 10 =547|10 dur.

te yandan R=2 R=(0,1) iin 2 tabanndaki 1101 says
2

1101|2 = 1.2 + 0 2 + 1 2 = 13|10 dur.

Bir sayaman bir ilerletilmesi: sral abecede bir sonraki sayamaktr. rnein 1 in bir
ilerletilmii 2, 9 un bir ilerletilmii 0 dr.
Konumsal say dizgelerinde pozitif tam saylarn yazlmas yntemi
1) ilk tam say (0) dr
6

2) ikinci ve sonraki saylar yle yazlr: En kk arlkl basamaktaki sayamak bir

ilerletilir. Eer ilerletme sonucu yeni sayamak (0) oluyorsa bu basamaa (konuma) (0)
yazlr ve bir soldaki basamaktaki sayamak bir ilerletilir. Byle devam edilir. Tam
saylarn bu biimde yazlmas saymaya kar der.
1.5.1 Taban dntrlmesi
Yaygn biimde kullanlan tabanlar onlu, ikili , sekizli (octal) ve 16 tl (hexagonal)
tabanlardr.
Herhangi bir tabandaki bir saynn on-tabanna dntrlmesi (1) formlyle yaplr.
On tabannda verilen herhangi bir sayy R tabanndaki sayya dntrmek iin
tutulan yol ise; verilen sayy R ye (on-tabannda) blp kalan tutmak, kan blm
tekrar R ye blmek kalan tutmak ve bu ileme blm sfr oluncaya kadar (Ni+1 =0)
devam etmektir. Kalanlar geriye doru ard arda yazldnda, R tabanndaki say elde
edilir. nk yukardaki (1) ifadesindeki di ler burada kalanlara kar dmektedir.
Tant:
N 10 : 10 tabanndaki say; R: istenen taban (blen); N i :Blm; d: kalan olsun.
lemler 10 tabannda yaplmaktadr.
d
=N + 0
1 R
R
d
d
d
N 10 N
= 1+ 0 =N + 1+ 0
2 R
R
R2
R2
R2
.
.
N 10

d
d
d
= N + i 1 + i 2 + ... + 0
i
R
Ri
R2
Ri
d
d
N
d
d
d
d
d
N 10
0
= i + i 1 + i 2 + ... + 0 = N
( = 0) + i + i 1 + i 2 + ... +
i
+
1
+
i
1
2
3
i
2
3
i
R
R
R
R
R
R
R
R
R +1
________________________________________
N 10 = N = d R i + d
Ri 1 + d
R i 2 + ... + d R 0
i
i
i 1
i2
0
N 10

Bu anmda di en ok arlkl bit MSB (Most Significant Bit) d0 ise en az arlkl bit
LSB(Least Significant Bit) olarak adlandrlrlar. Aada 10 tabanndaki 3545
saysnn 6 tabannda karlnn bulunmas bir rnek olarak verilmitir.

5
3545:6 = 590 +
6
2
590:6 = 98 +
6

2
98:6 = 16 +
3545 10 = 24225 6
6

4
16:6 = 2 +

2
2:6 = 0 +

On tabannda ondalkl bir saynn herhangi bir R tabannda karlnn bulunmas:

Say R ile arplr (10 tabannda), tam ksm tutulur ; bulunan yeni ondalkl say tekrar
R ile arplr ve tam ksm tutulur. Byle istenildii kadar devam edilir. Tutulan rakamlar
ondalkl olarak ard arda yazlarak istenilen R tabanndaki ondalkl say bulunur. Tant
bir nceki tanta benzer biimde yaplr. Aada ondalkl on tabanndaki 0.8906
saysnn 6 tabanna karlnn bulunmas bir rnek olarak verilmitir.
0.8906 6 = 5.3436
0.3436 6 = 2.0616
?
0.8906 10 = 0.5202 6
0.0616 6 = 0.3696

0.3696 6 = 2.2176
Tam ve ondalkl ksm olan bir say iin dnm tam ve ondalkl ksm ayr ayr
dnlerek iki admda yaplr.
10 tabannda 16 ya kadar saylarn dier baz tabanlardaki karlklar aada Tablo
1.3 te verilmitir. 16 tabannda gerekli olan ilave sayamaklar yaza(harf) olarak
kullanlr.
Tablo 1.3 Yaygn tabanlar aras dnmler
10 taban 2 taban 8 taban 16 taban
0
0000
00
0
1
0001
01
1
2
0010
02
2
3
0011
03
3
4
0100
04
4
5
0101
05
5
6
0110
06
6
7
0111
07
7
8
1000
10
8
9
1001
11
9
10
1010
12
A
11
1011
13
B
12
1100
14
C
13
1101
15
D
14
1110
16
E
15
1111
17
F
8

Grld gibi taban dntrrken, her hangi bir tabandan 10 tabanna dn (1)
ifadesini kullanarak hemen yapabiliriz. 10 tabanndan herhangi bir tabana dnmde
ise blme ilemleri yapmamz ve kalanlar saptamamz gerekir. Herhangi bir tabandan
herhangi bir bir baka tabana dnm ise nce 10 tabanna, sonra varmak
istediimiz tabana, dntrme ilemleri yapmak gerekmektedir. rnein 7 tabanndan
11 tabanna dnm yapmak iin nce 7 tabanndaki sayy 10 tabanna. sonrada
bulunan 10 tabndaki sayy 11 tabanna dntrmek gerekir.
2 tabanndan 8 ve 16 tabanlarna geiler iin ksa yollar verilebilir. ki tabanndaki
say LSB ten balayarak er er gruplandrlr ve her l grubun 8 tabanndaki
karl yazlrsa 8 tabanndaki say bulunur. Tersi taban dnmnde 8 tabanndaki
her bir sayamaa kar gelen bitlik iki tabanndaki saylar yan yana yazlarak
bulunur. Tantn dnnz. rnein
101 001 111 010|2 = 5172|8 dir.
Benzer biimde 16 tabanna geite de, drtl gruplar yapmak gerekir, rnein
1010.0111 1010|2 = A7A|16 dr.
1.5.2 Aritmetik
Herhangi bir tabanl konumsal say dizgesinde aritmetik ilemler, onlu sistemdekine
benzer biimde yaplr.
Toplama: P ve Q tam saylarnn toplam (P+Q): P tam saysnn, en kk
basamandaki rakamndan balayarak -bulunulan tabanda- Q defa ilerletilmesidir.
Buda sayma ilemidir. Ancak ilgili tabana ilikin toplama tablosu kullanlarak, bu ilem
daha basit yaplabilir. ki ve sekiz tabanl say dizgeleri iin toplama tablosu Tablo.1.4
de verilmitir.
Tablo.1.4. ki ve sekiz taban iin toplama tablolar.

0
1

00
01

01
10

elde

0
1
2
3
4
5
6
7

1
2

2
3
4

3
3
4
5
6

4
5
6
7
10

5
6
7
10
11
12

6
6
7
10
11
12
13
14

7
7
10
11
12
13
14
15
16

Tablolarda grld gibi toplam iki basamakl bir say olabilir. Soldaki basamaktaki
sayamaa (rakama) "elde" denir. Herhangi bir tabanda iki say toplanrken, nce en
kk arlkl basamaktaki rakamlarn toplamndan balanr. Eer bu rakamlarn
toplam, tabloda tek basamakl ise, bu rakam toplamda ki ayn arlkl basamak yerine
konur. Elde nin 0 olduu dnlmtr. Eer en kk arlkl basamaktaki rakamlar
9

toplam, tabloda iki basamakl ise, birinci basamaktaki rakam toplamda ki en kk

arlkl basamaa yazlr, ikinci basamaktaki rakam ise "elde" olarak bir soldaki
basamaktaki rakamlar toplamna eklenir.
Bu ileme sola doru devam edilir. Sonu toplam, toplanan saylardan bir basamak
daha sola kayabilir. ki rnek aada verilmitir.
1101,01|2
+1011,11|2
11001,00|2

13,25|10
+11,75|10
25,00|10

772|8
+647|8
1641|8

506|10
+423|10
929|10

karma: karma ilemi karma tablosundan yararlanarak yaplr. Tablo.1.5 de iki

taban iin verilen tabloda iki rakamn fark olan saylar iki basamakldr. Sadaki fark,
soldaki ise karlan sayda bir nceki basamaktan alnan dnc gsterir. Bylece
dn alnan basamaktaki rakam bir kltlm olur.
Tablo.1.5. ki taban iin karma tablosu
a 0
1
b
0 00 01
a-b fark
1 11 00
dn

Bir rnek aada verilmitir.

11010|2
- 111|2
10011|2

772|8
-647|8
123|8

arpma: Bu ilem tekrarlanm toplama ilemidir. arpma tablosundan yararlanarak

daha abuk sonuca varlr.
Tablo.1.6 da iki ve sekiz taban iin arpma tablolar verilmitir. ki rakamn
arpmnda bulunan, iki basamakl saynn -tek basamakl ise soldaki basamanda (0)
olduu dnlr - birinci basamandaki rakam arpmda ilgili basamaa yazlr, ikinci
basamaktaki rakam ise arpmda bir soldaki basamaa elde olarak aktarlp, eklenir.
Bu ilemlere on tabandakine benzer biimde devam edilir.
Tablo.1.6. ki ve sekiz tabanlar iin arpm tablolar

0
1

0
0

0
1

0
1
2
3
4
5
6
7

0
1

0
2
4

0
3
6
11

0
4
10
14
20

0
5
12
17
24
31

0
6
14
22
30
36
44

10

7
0
7
16
25
34
43
52
61

arpmaya ilikin bir rnek aada verilmitir.

1101|2
x1011|2
1101
1101
0000
+ 1101
10001111

772|8
x647|8
6726
3750
+5734
642026|8

Blme: Herhangi bir tabandaki blme ilemi, on tabanndakine benzer biimde

yukarda anlatlan arpma ve karma ilemleriyle yaplr. ki taban iin iki rnek
aada verilmitir.
1101| 1011
-1011 1,001
0010000
-1011
0101

1110| 10
-10
111
11
-10
10
-10
..

14: 2 = 7

Sorular
1. Bir konumsal say dizgesindeki sayamak saysnn fazla olmasnn olumlu ve
olumsuz birer ynn tartnz.
2. 1.5.1 blmnde anlatlan 8 ve 16 tabanlar ile iki taban arasndaki gei
kolaylnn neden yle olduunu kantlaynz.
3. Bilgi iletiim sistemleri ile teknoloji arasndaki ilikiyi tartnz.
4. kili mantk yerine daha st deerde bir mantkla alan saysal sistemde bilgi
iletiiminde ne yarar salanabilir aklaynz.
5. Analog ve saysal iaretlerin saklanabildii ortamlar tartnz.

11

BLM 2 BOOLE CEBRNE GR

Boole cebrinin aksiyomatik tanmna gemeden nce kullanacamz matematiksel
kavramlarn tanmlarn anmsayalm.
2.1 Matematiksel Genel Kavramlar
Tanm 2.1. Kartezyen arpm: A ve B kmelerinin kartezyen arpm AxB; x A, y B
olmak zere btn (x, y) sral iftlerinden oluan kmedir.
rnein A={a1a2}, B={b1b2b3}olmak zere AxB={(a1b1) (a1b2) (a1b3) (a2b1) (a2b2)
(a2b3)}dr.
Tanm 2.2. Bant (Relation): A dan B ye bant < A, B, R > lsdr. yle ki A
tanm kmesi (domen), B deer kmesi, R bant olmak zere R AxB dir. Hemen
grlyor ki R bir sral iftler kmesidir. R : A B ile gsterilir.
rnein A ve B yukardaki rnekte verilen kmeler olmak zere, R={(a1b2) (a2b3)}
kmesi bir bantdr.
Tanm 2.3. Tamamen belirlenmi bant (Completely specified relation) : R
bantsnda, tanm kmesindeki elemanlarn tamam grnyorsa bu bantya
tamamen belirlenmi denir.
Yukardaki rnekte verilen R bants tamamen belirlenmitir.
Tanm 2.4. Fonksiyonel bant (functional relation): R bants tanm
kmesindeki bir elemana deer kmesinde bir ve yalnz bir eleman kar dyorsa bu
bantya fonksiyoneldir denir.
A={a1a2a3} ve B={b1b2} kmeleri iin R={(a1b1) (a1b2) (a3b2)} bants fonksiyonel
deil, fakat R = { (a1b2) (a2b3) (a3b2 ) bants fonksiyoneldir.
Tanm 2.5. Fonksiyon: Tamamen belirlenmi fonksiyonel bantya fonksiyon denir.
F : A B ile gsterilir. Yukarda verilen ikinci bant bir fonksiyondur.
n

Tanm 2.6. n-lik ilem (n-ary operation) : A , A nn kendi zerinden n defa

n

kartezyen arpm olan kme olmak zere : A A ya olan fonksiyona n-lik ilem
denir. Yada n-deikenli fonksiyon denir.
ekil.2.1 de verilen diyagramla gsterilen fonksiyon bir 2-li ilemdir.

12

A2
A

a1a12, a1

aaa1aaa1

11 11

a1a2

a1

a1a3

a1

a2

a2a1

a2

a3

a2a2

a1a2, a1
a1a3, a3
a2a1, a1
a2a2, a1

a3

a2a3
a3a1

a2a3, a3
a3a1, a2

a3a2

a3a2, a2

a3a3

a3a3, a2

ekil.2.1. 2-li ileme (iki deikenli bir fonksiyona) rnek.

Tanm 2.7. Edeerlik bants (equivalence relation): R:A A ya bir bant
aadaki zelliklerin n birden salyorsa bu bantya edeerlik bants denir,
ve " = "` simgesi ile gsterilir.
1.Yansma (refleksive) zellii:
a A iin (a,a) R dir.
2.Simetri zellii:
(a,b) R ise (b,a) R dir.
3.Geililik (transitive) zellik:
(a,b) R ve (b,c) R ise (a,c) R dir.
Byle bir R bantsnn zellikleri a = a; a = b ise b = a; a = b, b = c ise a = c
biiminde de ifade edilebilir.
rnein A = {a1a2a3} kmesi iin R = {(a1a1) (a2a2) (a3a3)) (a1a2 ) (a2a1) } bir
edeerlik bantsdr.
Tanm 2.8. Sra bants (order relation): A A ya bir bant yalnzca yansma ve
geililik zelliklerini salyor ve (a,b) R, (b,a) R iin a = b ise bu bantya sra
bants denir ve " < " simgesi ile gsterilir.
rnein A= {(a1a2a3 } kmesi iin R= {(a1a1) (a2a2) (a3a3) (a1a2) (a2a3) (a1a3)} bir sra
bantsdr.

13

2.2 Boole Cebri

Tanm 2.9. Boole Cebri: Boole cebri M = (S,R,A) ls ile verilen bir matematiksel
sistemdir. yle ki
S: Sonlu sayda elemandan oluan bir kmedir.
R: 'Toplama' ve 'arpma' denen ve tanmlanan iki 2-Ii ilem ile 'tmleyen'
denen ve tanmlanan bir 1-li ilemden oluan kmedir.
A: S nin elemanlaryla R deki ilemlere ilikin aksiyomlar kmesidir.
Toplama, arpma ve tmleyen ilemleri srasyla , , ' simgeleriyle gsterilir. lem
tanm uyarnca bu matematiksel sistem kapaldr.
Boole cebri aksiyomlar
A.1

Yer deitirme (comutative) aksiyomu:

a,b S iin 1. a b = b a
2. a b = b a dr.

A.2.

Dalma (distributive) aksiyomu

1. a (b c) = (a b) (a c)
a,b,c S iin
2. a (b c) = (a b) (a c) dir.

A.3. Birim elemanlar aksiyomu

a S iin geerli olan yle bir 0 eleman vardr ki a ile toplandnda a nn kendisini
verir. Yine a S iin yle bir 1 eleman vardr ki a ile arpldnda a nn kendisini
verir.
Yani
1. a 0 = 0 a = a
2. a 1 = 1 a = a dr.
A.4. Tmleyen eleman aksiyomu
a iin yle bir tmleyen denen a' eleman vardr ki
1. a a' = a' a = 1
2. a a' = a' a = 0 dr.
Bundan sonra , simgeleri yerine srasyla alagelen
kullanacaz.

(+), (.) simgelerini

Teorem 2.1. Boole cebri aksiyomlarndan karlan bir teorem veya cebirsel eitlikten
(+) ile (.) nn ve 1 ile 0 n yer deitirmeleriyle, yani (+) grlen yere (.), (.) grlen
yere (+) ve 1 grlen yere 0, 0 grlen vere 1 koyarak, geerli olan ve dual denen
ikinci bir teorem veya cebirsel eitlik bulunur.
Tant: Her aksiyomun 1. ve 2. admlarndan birinden dierine yukarda sz edilen
yer deitirmelerle geilir. Bunlara dual aksiyomlar da denir. yleyse var olan teorem
veya cebirsel eitlik dual aksiyomlar kullanlarak tantlanr.
Tanm 2.10. Sabit (deimez): Boole cebrindeki S kmesinin her bir eleman bir
sabittir.
Tanm 2.11. Deiken: S kmesindeki herhangi bir eleman simgeleyebilen bir
simgedir.
14

Tanm 2.12. reysel (generic) deiken: Aksiyomlarda kullanlan deikenler olup,

hem herhangi bir eleman (deimez veya deiken) hem de cebirsel ifade olabilirler.
Teorem 2.2. Tmleyen eleman tektir.
Tant: Varsayalm ki a ya ilikin farkl iki tmleyen eleman a'1 ve a'2 olsun. Yani
a+a'1=1, a.a'1=0 ve a+a'2=1, a.a'2=0 olsun.
a'1= 1.a'1
A.3.2
A.4.1
= (a+a'2). a'1
= a'1.(a+a'2)
A.1.2
= a'1.a+a'1.a'2
A.2.2
= 0+a'1.a'2
A.4.2
=a.a'2+a'1.a'2
varsaymmzdan
=a'2.(a+a'1)
A.1.2 ve A.2.1
=a'2.1
A.4.1
A.3.2
=a'2
ann tmleyeni farkl iki a1 ve a2 olamaz, nk eittirler. Yani a' tektir. Tant
olmayana ergi yntemiyle yaplmtr.
Teorem 2.3.
1.
a+1 = 1
2.
a. 0 = 0 dr.
Tant:
a+1 = 1.(a+1)
= (a+a' ) (a+1)
= a+a'.1
= a+a'
=1
2.eitlik dalite teoremince tantlanr.

A.3.2
A. 4.1
A.2.2
A.3.2
A.4.1

Teorem 2.4. Birim elemanlarnn tmleyenleri 0'=1 ve 1'=0 dr.

Tant: A.4.1 aksiyomunda a elemann 0 olarak alrsak 0+0'=1 dr. A.3.1 gereince
sol taraf 0' dr, o halde 0'=1 dir.
1'=0 olduu dual aksiyomlardan yararlanarak tantlanr.
Teorem 2.5. Edeer kuvvet (idempotent) teoremi a+a = a ve a.a = a dr.
Tant:
a+a = 1.(a+a)
A.3.2
= (a+a') (a+a)
A.4.1
= a+a'.a
A.2.2
= a+0
A.4.2
=a
A.3.1
dual eitlik benzer biimde tantlanr.
Teorem 2.6. Herhangi bir a elemannn tmleyeninin tmleyeni, kendisine eittir. Yani
(a' )'=a dr.
15

Tant:
(a')' = (a' )'.1
= (a' )' (a+a' )
= (a' )'.a+(a' )'.a'
= (a' )'.a+0
= (a' )'.a+a'.a
= a. [(a' )'+ a' ]
= a.1
=a

A.3.2
A.4.1
A.2.1
A. 4.2
A.4.2
A.2.2
A.4.1
A.3.2

Teorem 2.7. Yutma teoremi: a, b Boole cebrinin elemanlar olmak zere

a+a.b = a
a.(a+b) = a
eitlikleri geerlidir.
Tant:
a+a.b = a.1+a.b
A.3.2
= a(1+b)
A.2.2
= a.1
Teorem 2.3
=a
A.3.2
Dier eitlik dualite teoremince tantlanr.

Teorem 2.8. Boole cebrinin herhangi iki eleman arasnda

a+a' b = a+b
a.(a'+b) = ab
eitlikleri salanr.
Tant:
a+a'b = (a+a') (a+b)
A.2.1
= 1.(a+b)
A.4.1
= a+b
A.3.2
ikinci eitlik, yukarda tantladmz eitliin duali alnarak yaplr.
Teorem 2.9. Boole cebri (+) ve(.) ilemleri iin gruplandrlabilir, yani associative dir.
a+(b+c) = (a+b)+c
a.(b.c) = (a.b) .c dir.
Tant: X=a+(b+c) Y=(a+b)+c olsun. X = Y olduunu tantlayacaz.
aX = aX
= a[a+(b+c)]
=a
Teorem 2.7
ve
aY = aY
= a [(a+b)+c]
= a (a+b)+a.c
A. 2.2
= a+a.c
Teorem 2.7
= a dr
O halde edeerlik bantsnn geililik zellii gereince
aX=aY=a
(1) dr.
16

Dier taraftan
a' X = a' [a+ (b+c)
= a' a+a' (b+c)
= 0+a' (b+c)
= a' (b+c)
ve
a' Y = a' [(a+b)+c)
= a' (a+b)+a' c
= a' a+a' b+a' c
= 0+a' (b+c)
= a' (b+c)
geililik zelliiyle
a' X = a' Y = a' (b+c)
1 ve 2 eitliklerinden
aX+a' X = aY+a' Y
(a+a' )X = (a+a' )Y
X=Y
Yani
a+(b+c) = (a+b)+c dir.
Dual eitlik benzer biimde tantlanr.

A.2.2
A.4.2
A.3.1

A.2.2
A. 2.2
A.4.2 ve A.2.2
A.3.1
(2) dr.

A.2.2
A.4.1

Teorem 2.10. De Morgan teoremi: Boole cebrinin birer eleman olan a ve b arasnda
(a+b)' = a' b'
(ab)' = a'+b'
bantlar vardr.

Tant:
(a+b)+a' b' = [(a+b)+a' ] [(a+b)+b' ]
A.2.a
= [(a+a' )+b] [a+ (b+b' )]
Teorem 2.9
= (1+b) (a+l)
A.4.1
= 1.1
Teorem 2.3
=1
Teorem 2.5
Dier taraftan
(a+b) . (a' b' ) = aa' b'+ba' b'
A.2.a
= 0 b'+a'0
A.4.b
=0
dr.
O halde aksiyom 4 gereince (a+b)' = a' b' dr. Dual olan ikinci ifade benzer biimde
tantlanr. De Morgan teoremi, matematiksel tmevarmla
(a1+a2+.. .+a3)' = (a'1-a'2 a3 .a'n )
ve
(a1.a2 .an) ' = a'1+ a'2+. .+a'n
biiminde genelletirilebilir.
Teorem 2.11. Consensus teoremi
a.b + a' c + b.c = a.b + a'.c
Tant:
a.b + a' c + b.c = a.b + a' c + b.c.1
17

= a.b + a' c + b.c.( a + a' )

= a.b + a' c + a b c + a' b c
= a b (1 + c ) + a' c (1+ b)
= a.b + a'.c
Teorem 2.2. m-elemanl bir I kmesinin btn alt kmelerinden oluan bir kuvvet
kmesi S, kmeler kuramnn ( ) birleim, ( ) kesiim, tmleyen ilemleriyle bir
Boole cebri oluturur.
Tant kmeler teorisinin aksiyomlar ile Boole Cebri aksiyomlar arasndaki
karllktan yararlanarak yaplabilir.
rnek 2.1. Z={A,B} kmesinin alt kmelerinden oluan S= { (), (A),(B),(AB)} kmesi,
kmeler kuramnn kesiim, birleim, tmleyen ilemleriyle bir Boole cebri oluturur. S
kmesinin elemanlar iin birlein, kesiim ve tmleyen ilemlerine ilikin tanm
tablolar aada verildii gibidir. (Tablo 2.1). 1 ve 0 birim elemanlar srasyla (A,B) ve
kmeleri alnarak, bamsz aksiyomlarn saland grlr
Tablo 2.1. S kmesine ilikin ilemlerin tanm bantlar.

(A)
(B)
(A,B)
() (A) (B) (A,B)
'
()

()
()
(A)
(B)
(A,B)
()
() () () ()
()
(A,B)
(A)
(A)
(A)
(A,B) (A,B)
(A)
() (A) () (A,)
(A)
(B)
(B)
(B)
(A,B) (B)
(A,B)
(B)
() () (B) (B)
(B)
(A)
(A,B) (A,B) (A,B) (A,B) (A,B)
(A,B) () (A) (B) (A,B)
(A,B) ()
a)
Birleim ilemi
b) Kesiim ilemi
c)Tmleyen
2.3 Sonlu Kmeler Arasnda Tanmlanan Fonksiyonlar
Teorem 2.13. f : A B tanmlanan farkl fonksiyon says, Ann kardinalitesi #A=p ve
B nin kardinalitesi #B=N, olduuna gre, N farkl iaretin tekrarlanabilir p li
permtasyonlar (devirim) says olan
N p dir. Yani her bir permtasyon bir
fonksiyona kar der.
Tant tekrarlanabilen elemanl permtasyon tanmyla kolayca yaplr.
rnek 2.2. A = (a1,a2,a3) ve B = (b1,b2) olsun. #A = p = 3 ve #B = N = 2 dir.
p

fonksiyon says
f1
a1
a2
a3

b1
b1
b1

N = 2 = 8 dir. Btn fonksiyonlar aada verilmitir.

f7
f2
f3
f4
f5
f6
f8
b2
b2
b2

b2
b1
b2

b1
b2
b2

b2
b2
b1

b2
b1
b1

b1
b2
b1

b1
b1
b2

Teorem 2.14. S S ya tanmlanabilen farkl n-deikenli fonksiyon says, S in

n

N
kardinalitesi (#S = N) N olmak zere N( ) dir.

Tant: Tanm 2.6 da verilen n-deikenli fonksiyon tanm uyarnca, S in n kez

n

kartezyen arpm olan S

= SxSx....xS kmesindeki eleman says N

18

yani N

tekrarlanabilen farkl elemann n li permtasyonlar says kadardr (#S =N ). yleyse

n
(N )

Teorem 2.12 den dolay S S'e fonksiyon says N

dir.

rnek 2.3. S = (S1,S2,S3) olduuna gre f:S S e tanmlanan iki deikenli

2

(3 )
9
n
2
fonksiyon says, N = 3, n = 2 olduundan N(N ) = 3
=3 = 19683 dr. S kmesinde
n

N = 3 = 9 eleman vardr ve tablo 2.2. de gsterilmitir. lk iki stun srasyla x1, x2

bamsz deikenlerinin ald deerlere kar der. Dier stunlardan her biri bir
fonksiyona kar der.
Tablo 2.2. elemanl bir kmeye ilikin tanmlanabilen iki deikenli fonksiyonlar.

2.4

x1 x2

f1(x1 x2)

f2 (x1 x2) f3(x1 x2)

a1a1
a1a2
a1a3
a2a1
a2a2
a2a3
a3a1
a3a2
a3a3

a1
a1
a1
a1
a1
a1
a1
a1
a1

a1
a1
a1
a1
a1
a1
a1
a1
a2

.
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.
.
.
.

f19683(x1 x2)

.
.
.
.
.
.
.
.
.

a3
a3
a3
a3
a3
a3
a3
a3
a3

Boole ve Boole Olmayan Fonksiyonlar

Tanm 2.13. n-deikenli Boole fonksiyonu: x1, x2 ,...xn deikenlerine (+), (.), ()
n

ilemleri uygulayarak, S kmesindeki her bir elemana S kmesinde bir eleman kar
dren fonksiyona denir. Bir baka yaklamla forml biiminde ifade edilebilen
Sn S e fonksiyonlardr. Boole olan fonksiyonlarn dndaki btn fonksiyonlara
Boole olmayan fonksiyon denir.
Tanm 2.14. Boole fonksiyonunun uzunluu: Boole fonksiyonunun formlle verilen
ifadesinde tekrarlanm veya tekrarlanmam sabitler, tekrarlanm veya
tekrarlanmam deikenler ile tekrarlanm veya tekrarlanmam ilemlerin toplam
saysdr.
F = a, f = x1 1 uzunluklu fonksiyona, f=xi 2 uzunluklu, f = x1+x2 ise 3 uzunluklu
fonksiyona birer rnektir. Bir fonksiyon, yazl biimine gre farkl uzunlukta olabilir.
rnein
f1= (x1+x2)' ve f2= x'1.x'2 fonksiyonlar edeer olup birincisi 4 uzunluklu
ikincisi ise 5 uzunlukludur.
19

Teorem 2.15. f(x1x2. xi ...xn) |

xi
Boole
fonksiyonu,

= 0

f(x1. . .xn) = f(x1...xi....xn)|

xi = 0

= f(x1,x2. .a. xn )olmak zere n-deikenli bir

x'i + f (x1...xi...xn)|

xi =1

xi

(1)

veya duali
f(x1. . .xn)=

[(x1...xi....xn)|x =1
i

+x'i ] [ f (x1...xi...Xn)|

xi =0

+ xi ]

(2)

biimlerinde yazlabilir.
Tant: nce ilk ifadeyi matematiksel tmevarmla sonra ikinci ifadeyi dual alarak
tantlayalm. L=1 uzunluklu Boole fonksiyonlar iin (1) ifadesi geerlidir. L=1 uzunluklu
Boole fonksiyonlar f(x1. . .xn)=a, f(x1. . .xn)= xi dir.
f(x1. . .xn)=a iin
f(x1...xi....xn)|
= a, f(x1...xi....xn)| 1 =a olup
xi =0
xi =
f(x1...xi....xn)|
x' + f (x1...xi...xn)|
xi = a x'i+a xi = a(x'i + xi) = a.1 = a dr.
x 0 i
x
i=

i =1

f(x1. . .xn)= xi iin

f(x1...xi....xn)|
f(x ...x ....xn)|
xi =0 =0, 1 i
xi =1=1 olup
f(x1...xi....xn)|
x'i + f (x1...xi...xn)|
xi = 0 x'i+1 xi = 0 + xi = xi dir.
x
x
i =0

i =1

f(x1. . .xn)= xJ iin

f(x1...xi....xn)|
=x f(x ...x ....xn)|
=x
xi =0 J , 1 i
xi =1 J olup
x' + f (x1...xi...xn)|
x = xJ x'i+xJ xi = xJ(x'i + xi) = xJ1 = xJ
f(x1...xi....xn)|
xi =0 i
xi =1 i
dir.
imdi L .k iin (1) ifadesinin geerli olduunu varsayalm ve L = k+1 uzunluklu bir
Boole fonksiyonu iin bu ifadenin geerliliini tantlayalm. (k+1) uzunluklu bir Boole
fonksiyonu k veya daha kk uzunluklu g ve h fonksiyonlar cinsinden ancak
aadaki farkl biimde yazlabilir.

a)
b)

f(x1..xn) = g(x1..xn).h(x1..xn)
f(x1. .xn) = g(x1..xn)+h(x1..xn)

c)
f(x1. .xn)=[g(x1..xn) ]'
Bu olas farkl durumu ayr ayr inceleyelim.
a)

g ve h nn uzunluklar L veya daha kk uzunluklu olduklarna gre

g(x1. . .xn)=g(x1...xi....xn)|
x' + g (x1...xi...xn)|
x
xi =0 i
xi =1 i
h(x1. . .xn)=h(x1...xi....xn)|
x' + h (x1...xi...xn)|
x
xi =0 i
xi =1 i
20

yazlabilir. yleyse
g(x1...xi .xn).h(x1...xi ...xn) = g(x1...xi....xn)|
=f(x1...xi....xn)|

h(x1...xi....xn)|
x'
xi =0
xi =0 i
+g (x1...xi...xn)|
h (x1...xi...xn)|
x
xi =1
xi =1 i
x'i + f (x1...xi...xn)|
xi
x

xi = 0

i =1

b)
g(x1...xi .xn)+h(x1...xi ...xn) = [g(x1...xi....xn)|

xi =0+

+[g (x1...xi...xn)|
=f(x1...xi....xn)

xi =0|

x'i + f (x1...xi...xn)|

xi =1

xi =1

h(x1...xi....xn)|

xi =0

+ h (x1...xi...xn)|

]x'i

xi =1

] xi

xi

c)

[g(x1..xn) ]' = [ g(x1...xi....xn)|xi =0 x'i + g (x1...xi...xn)|xi =1 xi ]'

= [ (g' (x1...xi....xn)|

+ xi ) . (g' (x1...xi...xn)|
+ x'i ) ]
xi =0
xi =1
= g' (x1...xi....xn)|
g' (x1...xi...xn)|
+ g'(x1...xi....xn)|
x' + g'(x1...xi...xn)|
xi =0
xi =1
xi =0 i
xi
=1

xi

Consensus teoremi gereince

= g' (x1...xi....xn)|
. x'i + g' (x1...xi...xn)|
x
xi =0
xi =1 i
= f(x1...xi....xn)|
x'i + f (x1...xi...xn)|
xi
x
x
i =0

i =1

L = k+1 uzunluklu f fonksiyonu iin de verilen bant geerli olduuna gre her
zaman geerlidir. (2) eitlii (1) eitliinin duali olduundan, geerlidir.
n

Teorem 2.15. Boole fonksiyonlarnn birinci tip kanonik anm: f : S S e ndeikenli bir Boole fonksiyonu "arpmlar terimleri toplam"
f(x1. . .xn) = f (0,0,...,0) x'1.x'2 .. x'n+ f (0,0,...0,1) x'1.x'2 .. xn+ f (1,1,...,1) x1x

xn
biiminde ifade edilebilir.
Tant: Verilen fonksiyonun, teorem 2.15 e gre anm ard ardna n kez uygulanarak
f(x1. . .xn) = x'1 f (0, x2....xn) + x1 f (1, x2. xn)
= x'1 f(0, x2....xn) + x1 f (1, x2. xn)
= x'1 [ x'2 f (0, 0,...xn) + x2 f (0, 1, xn) ]+x1 [ x'2 f (1, 0,...xn) + x2 f (1, 1, xn) ]
= --= f (0,0,...,0) x'1.x'2 x'n+ f (0,0,...,1) x'1.x'2 xn+ f (1,0,.1..,1) x1x'2x3 xn+ ...........
............+ f (1,1,...,1) x1.x 2 xn
bulunur.

21

1. tip kanonik anm bir baka biimde

f (x1x2 ....xn ) =

f(i) m (x x ..x
i

n)

i= 0

yazlabilir, yle ki

f(0) = f(0,0,. . ,0)

f(1) = f(0,0, . .,1)

.
f(2n-1) = f(1,1, . .,1)
ve

m0 (x1x2 . . xn) = x'1x'2 . . x'n

m1 (x1x2 . . xn) = x'1x'2 . . xn

.
.
.

n
m2 -1 (x1x2 . . xn) = x1x2 . . xn dr.
f(i) ve mi deki i, 0 < i < 2n-1 olan 10 tabannda bir saydr. f(i) ye ilikin eitliin
sanda fonksiyonun deikenlerinin aldklar deerlerin saptanmas: i saysnn iki
tabanndaki karlnda, basamaklar deikenlere kar drldnde,
basamaklarda ki sayamaklar ilgili deikenlerin aldklar deerlerdir. mi lere ilikin
eitliin sandaki arpm terimlerindeki deikenlerin saptanmas: i saysnn iki
tabanndaki karlnda, basamaklar deikenlere kar drldnde, bir
basamaktaki sayamak 0 ise ilgili deiken tmleyen (x') olarak, sayamak 1 ise ilgili
deiken kendi (x) olarak arpmlar teriminde grlr.
Tanm 2.15 Minterim: Bir Boole fonksiyonuna ilikin 1.tip kanonik anmda
arpmlar terimlerine minterim denir
Teorem 2.16 Boole Fonksiyonunun ikinci tip kanonik anm: f:Sn S e ndeikenli bir Boole fonksiyonu "toplamlar terimleri arpm"
f(x1., x2

xn) =

=[ f (0,0,.. ,0) + x1 +x2 +. . +Xn)]

f(1,1,..1)+x'1+x'2+. .+x'n]
biiminde ifade edilebilir.
Tant: Teorem 2.15 in duali alnarak tant yaplr.
22

f (0,0,. .1)+x1+x2+. .+x'n] ..[

2. tip kanonik anm bir baka biimde

2n 1

[f(i)+.Mi (x1x2 ..xn )]

f (x1x2 ....xn ) =

i=0

yazlabilir, yle ki f(i) 1. tip kanonik anmda tanmland gibidir Mi ler ise

M0 (x1x2 . . xn) = x1 + x2 +. . +xn

M1 (x1x2 . . xn) = x1 + x2 +. . + x'n

.
.
.

n
M2 -1 (x1x2 . . xn) = x'1 + x'2 +. . + x'n dr.
n

Mi deki i 0 < i <2 -1 olan 10 tabannda bir saydr. Mi ye ilikin eitliin sandaki
toplam terimlerindeki deikenlerin saptanmas: i saysnn iki tabanndaki karlnda
basamaklar deikenlere kar drldnde, bir basamaktaki sayamak 0 ise ilgili
deiken kendi (x) olarak, sayamak 1 ise ilgili deiken tmleyen (x') olarak toplamlar
terimlerinde grlr.
Tanm 2.16 Makterim: Bir Boole fonksiyonuna ilikin 2. tip kanonik anmda
toplamlar terimlerine Makterim denir.
Teorem 2.17.Bir Boole fonksiyonuna ilikin 1. ve 2. tip anmlar yeganedir.
Tant: Varsayalm ki bir Boole fonksiyonun farkl iki 1. tip anm X ve Y olsun. X ve
Y farkl olduuna gre, en az bir minterimin katsays X ve Y de farkl olmak
zorundadr. Bu demektir ki fonksiyonun ayn bir tanm elemanna farkl iki deer
eleman kar der, fonksiyon tanmyla eliir. O halde farkl iki 1. tip anm olamaz.
2. tip anm iinde benzer tant yaplr.
Sonu 2.1. Herhangi bir n-deikenli Boole fonksiyonuna ilikin 0,1 simgelerinin n-li
n

permtasyonlar says (2 ) kadar olan tanm elemanna kar den deer elemanlar
biliniyorsa, bu fonksiyon yegane olarak belirlenmi olur. Bir baka deyile herhangi bir
Boole fonksiyonu 2n zel deeriyle yegane olarak belirlenir. Bu sonu 1. ve 2. tip
kanonik anmlardan hemen grlmektedir.
2

rnek 2.4. rnek 2.1 de verilen S kmesi iin f:S S e tanmlanan iki deerli bir
n

Boole fonksiyonun 2 =2 = 4 adet 0,1 simgelerinden oluan tanm eleman iin ald
deerler f(0,0) = A; f(0,1) = 1; f(1,0) = 0; f(1,1) = B olsun. Bu Boole fonksiyonuna ilikin
1. tip kanonik anm:
f(x1x2) = f (0,0)x'1x'2+f (0,1)x'1x2+f(1,0)x1x'2+f (1,1)x1x2 = Ax1x2,+x1x2+Bx1x2 dir.
2. tip kanonik anm
23

f(x1x2) = [f(0,0)+x1+x2] [f(0,1)+x1+x'2] [f(1,0)+x'1+x2] [f(1,1)+x'1+x'2]

= (A+x1+x2) (x'1+x2) (B+x'1+x'2)
dr. S2 kmesindeki dier tanm elemanlar iin Boole fonksiyonunun ald deer
elemanlar yukardaki herhangi bir anm formlnden hesaplanarak bulunabilir. Bu
fonksiyon tablo biiminde tablo 2.3 de verilmitir. rnein x1x2 = AB domen eleman
iin Boole fonksiyonunun ald deer. rnek 2.1 deki ilem tanm tablolarndan
yararlanarak

f(x1x2) |=Ax1x2+x'1x2 +B x1x2 = A A' B' +A' B + B A B = 0.B' + B.B+0.B=B x1= B

x1= A, x2= B

bulunur.

S2
S

00

01

Tablo2.3. rnek Boole fonksiyonu iin S2 S ilikisi

10 11 0A 0B A0 B0 1A 1B A1 B1 AA

AB

BA

BB

Sonu 2.2. Verilen bir fonksiyonun Boole olup olmadna, 1. veya 2. tip kanonik
anmlardan yararlanarak, karar verilebilir.
Verilen f:S2 S fonksiyon Boole varsaylarak, 0,1 den olumu 2n tanm eleman iin
fonksiyonun ald deerden yararlanarak 1. (2.) tip kanonik anm yazlr. n: deiken
says N=#S olduuna gre, tanm kmesinde arta kalan (Nn-2n) tanm eleman iin
fonksiyonun ald deer, 1 (2.) tip kanonik anm formlyle bulunan deerlerden
farkl ise fonksiyon Boole olmayan fonksiyon, ayn ise fonksiyon Boole fonksiyonudur.
rnek 2.5. rnek 2.1 de yerilen S={() , (A) , (B) , (AB) } kmesi ile (+) , ( . ) , ( ' )
ilemlerinin oluturduu Boole cebrinde S2 S e tanmlanan 2 deikenli iki fonksiyon
tablo 2.4 te verilmitir. N=4, n=2 dir f1 fonksiyonu rnek 2.4 te verilen fonksiyon olup bir
Boole fonksiyonudur. nk tablo 2.4 te ift izgi ile ayrlan birinci blgedeki verilerle
f1 e ilikin kanonik anmlar, ikinci blgedeki f1 e ilikin verileri salar. f2 fonksiyonu
ise 0-1 den olumu 2n =22=4 tanm eleman iin f1 in ald deerleri almaktadr. f2,
Boole fonksiyonu olsayd f1 in ayn olacakt. Oysa f1(0,A)=A olduu halde f2(0,A)=0 dr.
O halde f2 Boole fonksiyonu olamaz, Boole olmayan bir fonksiyondur. Tablo 2.4 te, ift
izgi ile ayrlan 1. blgede f1 in ald deerleri alan, fakat ikinci blgede en az bir
yerde f1 den farkl olan Boole olmayan ok sayda fonksiyon verilebilir.

S2
f1
f2

00

Tablo.2.4. Boole olan ve olmayan fonksiyonlara rnek.

01 10 11 0A 0B A0 B0 1A 1B A1 B1 AA

AB

BA

BB

A
A

1
1

B
B

A
A

1
1

0
0

B
B

A
0

1
1

0
0

A
A

24

0
0

B
B

B
B

1
1

0
0

Sonu 2.3. # S = N olduuna gre f:Sn S n-deikenli Boole fonksiyonu says

n
(2 )

n
(N )

n
(2

dir. f:S S e n-deikenli Boole olmayan fonksiyon says ise [N

- N ) ] dir.
1.veya 2. kanonik anmlar gereince, Boole fonksiyonlar iin 0,1 den olumu 2
tanm elemanna kar den deer elemanlar bamsz olarak seilebilir. Farkl seim

n
(N )

says, N
dir. -N farkl iaretin 2 Ii permtasyonlar says- Dier tanm elemanlarna
kar den deer elemanlar bamsz seilemez, nk anm formlyle yegane
n
(2 )

olarak belirlenirler. O halde Boole fonksiyonu says N

n
)

says, teorem 2.13 uyarnca N(N

n
(N )

dir. Sn S e toplam fonksiyon

olduuna gre Boole olmayan fonksiyon says

n
(2 )

[N
- N ] dir.
Sonu 2.4. S = {0,1} kmesi iin tanmlanan Sn S e n-deikenli fonksiyonlarn
tamam Boole fonksiyonudur.
n
(N )

n
(2 )

n
(2 )

=N

2.5

ki Deerli Boole Cebri ve Anahtar Fonksiyonlar

= 2

dir.

Tanm 2.17. ki deerli Boole Cebri: 0 ve 1 birim elemanlarndan oluan S={0,1}

kmesinin, Tablo 2.5 te verilen toplama, arpma, tmleyen ilemleriyle oluturduu
Boole cebrine iki deerli Boole cebri denir.
Tablo 2.5. S={0,1} kmesi iin tanmlanan toplama,arpma, tmleyen ilemleri.
+
0
1
.
0
1
'
0
0
1
0
0
0
0
1
1
1
1
1
0
1
1
0
leride ki konularda iki deerli Boole cebrinin bir matematiksel model olarak temsil
ettii fiziksel sistemler zerinde duracaz.
Tanm 2.8 . Anahtar fonksiyonlar: ki deerli Boole cebrinde tanmlanan
fonksiyonlara anahtar fonksiyonlar denir.
Sonu 2.4 uyarnca ikili Boole cebrinde tanmlanan btn fonksiyonlar Boole
fonksiyonu olduuna gre, btn anahtar fonksiyonlar Boole fonksiyonu olup forml
biiminde ifade edilebilirler.
Tanm 2.19. Doru ve yanl minterimler: kili Boole cebrinde tanmlanan anahtar
fonksiyonlarnn 1. tip kanonik anmnda katsays 1 olan minterimlere doru, 0 olan
minterimlere ise yanl minterim denir.
Tanm 2.20. Doru ye yanl makterimler: kili Boole cebrinde tanmlanan anahtar
fonksiyonlarnn 2. tip kanonik anmnda katsays 1 olan makterimlere yanl, 0 olan
makterimlere ise doru makterim denir.
Anahtar fonksiyonlarnn 1. tip kanonik anmlarnda yalnzca doru minterimleri, 2.
tip kanonik anmda yalnzca doru makterimlerin dnlmesi yeter. nk 1. tip
25

anmda 1, 2. tip anmda 0 olurlar ve fonksiyonun ifadesinde grlmezler. O nedenle

1. ve 2. tip kanonik anmlar
f(x1,x2.. .xn) = Doru minterimler veya

f(x1,x2.. .xn) = Doru makterimler

biiminde yazlabilir.
Anahtar fonksiyonlarnn bir gsterilimi de

f(x1,x2.. .xn) = Doru minterimlerin 10 tabanndaki indisleri, veya

f(x1,x2.. .xn) = Doru makterimlerin 10 tabanndaki indisleri

biiminde olur. rnein f(x1x2x3) = 2,4,5,7 ile gsterilen anahtar fonksiyonu f(010)
=f (100) = f (101) = f (111) =1 ve f(000) = f (001) = f(011) =f (110) = 0 olan bir
fonksiyondur.
Tanm 2.21 Doruluk tablosu: ki deerli Boole cebrinde bir fonksiyona ilikin tanm
ve deer kmesi elemanlarn gsteren tabloya doruluk tablosu denir.
rnek 2.6. Aadaki Tablo 2.6 da bir anahtar fonksiyonuna ilikin doruluk tablosu
ve minterim ve makterimler verilmitir.
Tablo 2.6.Bir Boole fonksiyonuna ilikin doruluk tablosu. ve fonksiyona ilikin
minterim ve makterimler.
x2
x3
x1
f(x1x2x3) Minterimler makterimler
i
2
1
f(i)
Mi
Mi
2
2
20
0
1
2
3
4
5
6
7

0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
1
0
1
1
0
1

m0=x'1x'2x'3
m1=x'1x'2x3
m2=x'1x2x'3
m3=x'1x2x3
m4=x1x'2x'3
m5=x1x'2x3
m6=x1x2x'3
m7=x1x2x3

M0=x1+x2+x3
M1=x1+x2+x'3
M2=x1+x'2+x3
M3=x1+x'2+x'3
M4=x'1+x2+x3
M5=x'1+x2+x'3
M6=x'1+x'2+x3
M7=x'1+x'2+x'3

rnek fonksiyonun 1. tip kanonik anm

f (x1x2x3) = 2,4,5,7
= f(0)m0+f(1)m1+f(2)m2+f(3)m3+f(4)m4+f(5)m5 + f(6)m6+f(7)m7
= 0.m0+0 m1+1 m2+0 m3+1 m4+1 m5+0 m6+ 1 m7
= m2+m4+m5+m7
= x'1x2x'3+x1x'2x'3+x1x'2x3+x1x2x3 dr.
2.tip kanonik anm ise

f (x1x2x3)= 0,1,3,6
=[f(0)+M0] [f(1)+M1] [f(2)+M2)] [f(3)+M3] [f(4)+M4] [f(5)+M5]+[f(6)+M6] +f[(7)+M7]
=[0+M0] [0+M1] [1+M2] [0+M3] [l+M4] [l+M5] [0+M6] [1+M7]
26

=M0.M1.M3.M6
=(x1+x2+x3) (x1+x2+x'3) (x1+x'2+x'3 ) (x'1+x'2+x3) dr
2.6 zet
Bu blmde en genel anlamda Boole cebri ve bu cebirde tanmlanan Boole olan
fonksiyonlarla Boole olmayan fonksiyonlar incelenmitir. Boole olan fonksiyonlara
ilikin genel 1. ve 2. tip kanonik anmlar verilmitir. Son olarak ta ikili Boole cebri, bu
cebirde tanmlanan anahtar fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn minterim ve makterimler
cinsinden nasl yazld gsterilmitir. Bundan sonraki blmlerde yalnzca ikili Boole
cebri kullanlacaktr.

27

BLM 3 SAYISAL DZGELER VE BOOLE CEBR

1.1 Giri
Bu blmde srasyla nermeler cebrinin ve kap elemanlarndan oluan saysal
dizgelerin,ikili Boole cebri ile matematiksel olarak nasl modellendirilecei
incelenecektir. Boole cebrindeki {S} kmesinin 1 ve 0 elemanlar, fiziksel dizgelerdeki
elektriksel byklklerin (akm veya gerilim) olup olmamasna kar drleceklerdir.
Tanm 3.1. Akm mant: Bir ikili saysal dizgede 1 ve 0 simgeleri akmn olup
olmamasn simgeliyorsa, bu dizge akm mant ile alyor denir.
Tanm 3.2. Gerilim mant: Bir ikili saysal dizgede 1 ve 0 simgeleri gerilimin olup
olmamasn simgeliyorsa, bu dizge gerilim mant ile alyor denir.
Tanm 3.3. Pozitif mantk: kili saysal dizgede herhangi bir noktada 1 in simgeledii
gerilim (akm) 0 n simgeledii gerilimden (akmdan) bykse dizge pozitif mantkla
alyor denir.
Tanm 3.4. Negatif mantk: kili saysal dizgede herhangi bir noktada 1 in
simgeledii gerilim (akm) 0'n simgeledii gerilimden (akmdan) kkse dizge negatif
mantkla alyor denir.
3.2 nermeler Cebri ve ki Deerli Boole Cebri
Bilindii gibi nermeler cebri dilin matematiksel betimlemesinde kullanlr. Bu
betimlemede nermelerin zellii ya doru ya da yanl olmasdr. Buna gre "Bu gn
Gmsuyunda yamur yaabilir" bir nerme deildir ama "Bugn Gmsuyunda
yamur yad bir nermedir. Dilde kullandmz baz cmleler, nermeler cebrinin ( )
birleim, ( ) kesiim, (`) olumsuz ilemleriyle aadaki tablo 3.1 deki gibi
betimlenebilirler. X ve Y nerme deikenleri olup D(doru) ve Y(yanl) deerlerinden
birini alrlar.
Tablo 3.1. Dildeki cmleler, nermeler cebri ve Boole cebri karlatrmas.
Dildeki ifade
nermeler Cebrinde
Boole Cebrinde
olumsuz x
-x
Olumsuz
x'
x veya y veya ikisi de
x y Birleim
x+y
x ve y
x y Kesiim
x.y
Eer x yleyse y
x y x,y' yi gerektirir
x'+y
x eer ve yalnz y
x=y
xy+x'y'
Teorem 3.1. S={ D(doru), Y(yanl) } kmesi ve aada tablo 3.2 te tanmlanan
toplama( ), arpma( ), olumsuz(-) ilemleri, bir Boole cebri oluturur.
28

Tablo 3.2. nermeler cebri ilemlerinden toplama, arpma ve olumsuz ilemlerinin

tanm tablosu.
x
y
X Y
X Y
-x
D
D
D
D
Y
D
Y
D
Y
Y
Y
D
D
Y
D
Y
Y
Y
Y
D
Tant: D 1, Y 0 a kar drlp, Boole cebri aksiyomlar salatlarak tant
yaplabilir.
nerme fonksiyonu bir Boole fonksiyonu ile temsil edilebilir. rnein aadaki
koullardan en az biri ( VE/VEYA) salandnda doru(D), aksi halde yanl(Y) olan
bir F nerme fonksiyonu dnelim. Bu fonksiyon bir asansrn gvenilir alabilmesi
iin uyar iareti reten fonksiyonda olabilir. F nermesi,
a) Asansr almakta, ii bo ve arlmamsa ve/veya
b) Asansr almakta ve kaps ak
koullar altnda doru aksi halde yanl olsun.
imdi srasyla U,V,Y,Z deikenlerini aadaki nermelerle tanmlayalm.
U: Asansr alyor
V: Asansr bo
Y: Asansr arlm ; Y': Asansr arlmam
z: Kap ak ; z': Kap kapal
Koullardan herhangi biri salandnda F = 1, salanmadnda ise F=0 olacaktr.
Bu lojik toplama ilemidir. Yani F, koullarn toplam biiminde grlecektir. Herhangi
bir koul ise belli deikenlerin birlikte 1 deeri almalarnda (1); herhangi bir
deikenin istenmeyen bir deer almasnda (0) olacaktr. Bu ilem lojik arpma
ilemine kar der. Netice olarak F nerme fonksiyonu, deikenlerin arpmyla elde
edilen koullarn, toplam biiminde grlecektir.
Buna gre F nermesi:
F = UVY'+UZ
biiminde bir Boole fonksiyonu ile ifade edilebilir. Bu Boole fonksiyonu zerinde
yaplacak eitli ilemler sonucu szle anlatm farkl biimlerde ifade edilebilir. rnein
yukardaki fonksiyondaki terimler U parantezine alnabilir.
3.3 Kap Elemanlarndan Oluan Devreler ve ki Deerli Boole Cebri
nce yaygn biimde kullanlan kap elemanlarn tanyalm.
1.VE kaps (AND gate): ekil 3. 1 de giri k ilikisinin doruluk tablosu ve
gsterilii verilmitir.

29

x y
0
0
1
1

xy

0
1
0
1

0
0
0
1

xy

ekil 3.1 VE kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii

2. VEYA kaps (OR gate): ekil 3.2 de giri k ilikisinin doruluk tablosu ve
gsterilii verilmitir.
x

x+y

0
0
1
1

0
1
0
1

0
1
1
1

x+y

ekil 3.2 VEYA kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii

3. TMLEYEN kaps (NOT gate): ekil 3.3 te giri k ilikisinin doruluk tablosu
ve gsterilii verilmitir.
x
0
1

x'
1
0

x'

ekil 3.3. Tmleyen kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii

4. TVE kaps (NAND Gate): ekil 3.4 te giri k ilikisinin doruluk tablosu ve
gsterilii verilmitir.
x
0
0
1
1

y (xy) '
0 1
1 1
0 1
1 0

(xy) '

ekil 3.4. TVE kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii

5.TVEYA kaps (NOR gate): ekil 3.5 te giri k ilikisinin doruluk tablosu ve
gsterilii verilmitir.
x

(x+y) '

0
0
1
1

0
1
0
1

1
0
0
0

x
y

(x+y) '

ekil3.5. TVEYA kapsnn doruluk tablosu ve gsterilii.

6.Ayrcal-VEYA kaps (Exclusive-OR gate): ekil 3.6 da giri k ilikisinin
doruluk tablosu ve gsterilii verilmitir.
30

y x y

x
0 0 0
x y
0 1 1
y
1 0 1
1 1 0
ekil 3.6 Ayrcal-VEYA kapsna ilikin doruluk tablosu ve gsterilii.

Bir kombinezonsal devreye ilikin Boole fonksiyonu, kaplara ilikin giri - k

bants (tanm bants) forml biiminde yazlarak ta kolayca bulunabilir.
Ayrcal-VEYA kapsnn VEYA kapsndan ayrlmas 11 girii iin de kn 0
olmasdr. Yani Ayrcal-VEYA kaps giriler farkl iaretli ise 1 kn, ayn iaretli ise
0 kn verir.
Kaplarn knda, tmleyen ilemi iin kullanlan kk yuvarlak (o) iareti;
kaplarn girilerinde, deikenlerin tmleyenleri iin de kullanlabilir.
Tanm 3.14. Giri yelpazesi (Fan in) Bir kap elemanna uygulanabilecek
maksimum giri saysna denir.
Tanm 3.5. k yelpazesi (Fan out) Bir kap elemanndan alnabilecek maksimum
k saysna denir.
Tanm 3.6. Mantk devresi: Sonlu sayda kap elemanlarndan oluan ve ayn bir
giriine birden fazla kn bal olmad birleik devreye denir.
Mantk devreleri, pozitif (negatif) akm (gerilim) mantklar S={ 0,1 } kmesine VE,
VEYA, TMLEYEN kaplar arpma, toplama, tmleyen ilemlerine kar drlerek,
iki deerli bir Boole cebri ile matematiksel olarak modellendirilebilirler.
Bu dersin kapsam ierisinde kap elemanlar, giri-k ilikisi verilerek
tanmlanmtr. Her bir kap elemannn gerekletirilmesi iin transistrlerden
yararlanlr. Transistrlerle yaplan gerekletirilmelerde eitli teknolojiler
kullanlmaktadr ( TTL, MOS, CMOS gibi ) Bu teknolojiler ve kap elemanlarnn i
yaps bu dersin kapsam dnda tutulmutur.
Kap elemanlar yukarda gsterildii gibi tek balarna ticari olarak satlmazlar,
tmletirilmi devre olarak satlrlar. Lojik devrelerde kullanlan tmletirilmi devreleri
drt gruba ayrmak mmkndr. SSI (Single Scale Integrated Circuits) Kk lekli
tmleik devreler. SSI elemanlar ilerinde 10 kadar kap eleman bulunduran
devrelerdir. ki giri ve bir kl kap elemanlarndan bir SSI elemanda normal olarak
drt tane bulunur. ekil 3.7 de iki SSI eleman rnei verilmitir. Tek giri ve tek k
olan tmleyen elemanndan ise 8 tanesi ticari bir tmleik devrede grlr.

31

14

13

12

11

10

vcc

14

13

12

11

10

vcc

grd

grd

vcc: besleme gerilimi

grd:toprak

ekil 3.7 Pratikte kullanlan iki SSI tmleik devre emas

MSI (Medium Scale Integrated Circuits) Orta lekli tmleik devreler, iersinde 10100 kadar kap eleman bulunduran devrelerdir ve bu dersin kapsamnda
incelenecektir. LSI (Large Scale Integrated Circuits) Byk lekli tmleik devrelerde,
100-1000 kadar kap eleman bulunabilir, yine bu dersin kapsamnda incelenecektir.
VLSI (Very Large Scale Integrated Circuits) Byk lekli tmleik elemanlar binlerce
kap elemann kapsayan devrelerdir bu dersin kapsamnda incelenmeyecektir.
rnein mikroilemciler bir VLSI elemandr.
Tanm 3.7. Kombinezonsal devre: klar, girileriyle yegane olarak belirlenen
mantk devrelerine denir. Buna gre ayn girie, farkl klar veren mantk devresi
kombinezonsal deildir. lerde greceimiz gibi bu devreler ardldr.
Her bir kombinezonsal devreye bir Boole fonksiyonu (analiz), her bir Boole
fonksiyonuna da en az iki kombinezonsal devre (sentez) kar drlebilir.
Verilen bir kombinezonsal devreye kar den Boole fonksiyonunun bulunmas,
devrenin analiz edilmesine kar der (Giri/k ilikisinin analitik ifadesi). Analiz
ilemi, bilindii gibi, devreler teorisinde, eitli yntemlerle yaplmaktadr- rnein
evre, dm yntemleri gibi- Oysa lojik devrelerde analiz ilemi, her bir ka ilikin
bir Boole fonksiyonun bulunmasyla yaplabilir. Bu fonksiyonlarn bulunmas devreler
teorisindekine gre ok daha basit ve kolaydr.
Analizi yaplacak devre giri ve klar belirlenmi bir kapal kutu olarak verilmi
olsun. Kombinezonsal devrenin k, tanm gereince giriler cinsinden yegane
olarak belirlendiine gre, her bir girie bir bamsz deiken kar drlp
fonksiyon olarak bulunur. Her bir giri permtasyonu ve buna ilikin k, devrede
gzlenerek bir doruluk tablosu oluturulur. Bu tabloya kar den Boole fonksiyonu,
analiz iin aranan fonksiyondur. rnein ekil 3.8 de girili ve tek kl bir
kombinezonsal devre ve buna ilikin doruluk tablosu verilmitir. leride nasl elde
edebileceimizi greceimiz gibi, bu fonksiyon f = x1x2 + x'3 Boole fonksiyonuna
edeerdir.
x1
x2
x3

Kombinezonsal
devre

32

Giriler
bamsz
egikenler
x1
x2
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1

Baml deikenler

x3

x1x

x3

x1x2+x3

0
1
0
1
0
1
0
1

1
0
1
0
1
0
1
1

0
0
0
0
0
0
1
1

1
0
1
0
1
0
1
0

1
0
1
0
1
0
1
1

ekil 3.8 rnek kombinezonsal devreye ilikin doruluk tablosu ve kar den
Boole fonksiyonu.
Analizi yaplacak kombinezonsal devre, bir kapal kutu biiminde deil de, kap
elemanlar ve balantlaryla verilmi olsun. Bu durumda analiz iin gerekli olan
fonksiyon, doruluk tablosuna gerek olmadan, forml biiminde bulunabilir. Tutulacak
yol, her kapnn tanm bantsn kullanarak, kap knn girileri cinsinden yazlmas
ve bu ileme devrenin kna gelinceye kadar devam edilmesidir. ekil 3.9 de bir
rnek verilmitir.
x1
x2

x1x2

f =x1x2+x3'
x'3

x3

ekil 3.9 Bir kombinezonsal devreye kar dn Boole fonksiyonunun bulunmasna

rnek
Giri ve klar belli (doruluk tablosu veya fonksiyonu belli) bir kutuya ilikin, kap
elemanlarnda olumu devrenin bulunmas, sentez ilemi, lojik devrelerde en az iki
zmldr. n-deikenli bir Boole fonksiyonuna, 1. ve 2. tip kanonik anmlardan
yararlanarak, her birine birer tane olmak zere, en az iki kombinezonsal devre kar
drlebilir. 1. tip kanonik anm iin arpmlar terimleri, n-girili VE kaplaryla;
arpmlar terimlerinin toplam olan fonksiyon da, n-girili VE kaplarnn klarnn bir
VEYA kapsnn giriine verilmesiyle, VEYA kapsnn knda, iki seviyeli olarak elde
edilir. Sonu arpmlar terimlerinin toplam VE-VEYA devresidir. VE kaplar 1., VEYA
kaps 2. Seviye ye kar der.

33

.
.

.
.
.

.
.
.

.
.
.
1.seviye

.
.
.
2. seviye

1. seviye

2. seviye

(a) arpmlar terimlerinin toplam

(b)toplamlar terimlerinin arpm
Birinci tip Kanonik anm
kinci tip kanonik anm
f = (f (i ) + Mi )
f = f (i )mi
ekil 3.10 Bir Boole fonksiyonuna ilikin iki iki-seviyeli en genel biimde
kombinezonsal devre.
2. tip kanonik anm iin de, benzer biimde, nce VEYA kaplar sonra VE kaps
kullanlarak, iki seviyeli bir kombinezonsal devre elde edilir. Sonu toplamlar
terimlerinin arpm VEYA-VE devresidir. VEYA kaplar 1., VE kaps 2. Seviye ye
kar der.
ekil 3.10 a da bir Boole fonksiyonunun 1. tip kanonik anmna ilikin, ekil 3.10 b
de de ayn fonksiyonun 2. tip kanonik anmna ilikin iki seviyeli kombinezonsal
devreler en genel biimde verilmitir.
ekilde grld gibi, ki-seviyeli gerekletirilmelerde devrenin cevap verme
sresinin, iki-kap eleman gecikmesinin toplam kadar olduu, genel olarak
sylenebilir.
rnein
f(x1x2x3) = 5,6,7
= x1x'2x3+x1x2x'3+x1x2x3

= 0,1,2,3,4
= (x1+x2+x3) (x1+x2+x'3 (x1+x'2+x3) (x1+x'2+x'3 )(x1+x2+x3)
fonksiyonuna ilikin iki iki seviyeli kombinezonsal devre ekil 3.11 de verilmitir.

34

x1
x2
x3
x1
x2
x '3

x1
x2
x '3
x1
x '2
x3
x1
x2
x3

x1
x '2
x3

x1
x '2
x '3
x '1
x2
x3

ekil 3.11. Bir rnek Boole fonksiyonuna ilikin iki iki-seviyeli kombinezonsal devre.
Tanm 3.8. Btn ilemler (elemanlar): Herhangi bir Boole fonksiyonu, belli
ilemlerle (elemanlarla) ifade edilebiliyorsa (gerekletirilebiliyorsa), bu ilemler
(elemanlar) bir btn oluturuyor denir.
rnein toplama, arpma, tmleme ilemleri (VE, VEYA, TMLEYEN kap
elemanlar) bir btn olutururlar. Btn Boole fonksiyonlarnn 1. ve 2. kanonik
anmlar vardr ve bu anmlar toplama, arpma, tmleme ilemleriyle ifade edilirler.
Teorem 3.3. Toplama ve tmleyen ilemleri (VEYA, TMLEYEN elemanlar) ile
arpma ve tmleyen (VE, TMLEYEN ilemleri) bir btn olutururlar.
Tant:
lki iin, eksik olan arpma ilemi, tmleyen ve toplama ilemleriyle
xy = ( x' + y' )'
biiminde elde edilir. Burada yalnz toplama ve tmleyen ilemleri vardr.
kincisi iin, eksik olan toplama ilemi, tmleyen ve arpma ilemleriyle
x + y = ( x'.y' )'
biiminde elde edilir. Burada yalnz arpma ve tmleyen ilemleri vardr. O nedenle
bu ilemler birer btn olutururlar.
Tanm 3.9. Minimal btn ilemler (elemanlar): Btn ilemlerin (elemanlarn)
says minimum ise bu ilemler (elemanlar) bir minimal btn oluturuyor denir.
Teorem 3.4. TVE veya TVEYA ilemleri (elemanlar) birer minimal btn
olutururlar.
Tant:
x.y = [ (xy)' (xy)' ]'
x + y = [ (xx)' (yy)' ]'
x' = (xx)'
olduundan TVE ilemi bir minimal btn oluturur.
TVEYA ileminin minimal btnl, benzer biimde tantlanabilir. yle ki
x.y = [ (x+x)' + (y+y)' ]'
x + y = [ (x+y)' (x+y)' ]'
x' = (x+x)'
dr.
35

ekil 3.8 a da verilen iki seviyeli devrede, VE kaplarnn klarnn tmleyenlerini

ve VEYA kaplarnn girilerinin de tmleyenlerini aldmz dnsek, giri k
asndan sonu deimeyecektir. Teorem gereince tmleyenin tmleyeni kendisine
eittir. te yandan btn girileri tmleyen olan bir VEYA kaps bir TVE kapsna
edeerdir, nk De Morgan teoremi gereince
(x'1+ x'2+ x'3 +...+ x'n) = (x1.x2.x3....xn)'
dir. Bu sonuca gre 1.tip kanonik anma kar den iki-seviyeli gereklemede,
btn kaplar TVE kaplaryla yer deitirdiimizde; elde edilen devre ilk devreye
edeer, stelik btn elemanlar ayn tip kap elemanldr. Baknz ekil 3.12.

1.seviye

2. seviye

1.seviye

1. seviye

2. seviye

2. seviye

ekil 3.12 Yalnzca TVE kaplar kullanlarak bir Boole fonksiyonunun en genel
gerekletirilii
Benzer biimde 2 kanonik anm iin de yalnzca TVEYA kaplaryla ( btn kaplar
TVEYA kaplaryla deitirerek) en genel bir devre verilebilir.
Grlyor ki btn Boole fonksiyonlarn, gerektiinde ayn tip kap elemanlaryla
gerekletirmek olasdr. Tmleik devre teknolojisi asndan bu sonu yararldr.
Tanm 3.10. Bir mantk devresine ilikin graf (izge): Her bir kap elemanna bir
dm, her bir giri ve ka da iaretin akna gre ynlendirilmi bir topolojik
eleman kar drlerek, elde edilen izgeye denir.
rnein ekil 3.12a daki mantk devresine ilikin izge, ekil 3.12 b de verilmitir.
x1

C
f

x2

x1

A
x2

x3

x3

a)rnek mantk devresi.

b) rnek mantk devresine ilikin izge
ekil.3.12. Bir mantk devresi ve izgesi.

36

Tanm 3.11. Yol: Bir izgeye ilikin bir A dmnden hareketle, topolojik
elemanlarn ynleri dorultusunda ilerleyerek, bir B dmne varlyorsa, A ve B
dmleri arasnda bir yol vardr denir.
Tanm 3.12. evre: ki ucu birleik yola evre denir.
Tanm 3.13. leri beslemeli mantk devresi: izgesi, bir evre iermeyen mantk
devresine denir.
rnein ekil 3.12 b de verilen mantk devresi ileri beslemelidir.
Teorem 3.5. leri beslemeli bir mantk devresi kombinezonsaldr.
Tant: nce "ileri beslemeli bir mantk devresinde, yalnzca devre girilerini veya bir
alt kmesini giri kabul eden, en az bir kap eleman vardr" nermesinin doru
olduunu tantlayalm. Varsayalm ki bu nerme yanl. Herhangi bir kap eleman
seelim, girilerinden en az biri, varsaym gereince, bir baka kap elemannn
kdr. Bu yeni kap eleman da, varsaym gereince, bir baka kap elemannn
kndan beslenmek zorundadr. Bylece devam edilirse, kap elemanlar sonlu ve
devre birleik olduundan, ayn bir devre eleman iki defa hesaba katlmak zorundadr.
Bu devrenin ileri beslemeli olmadn gsterir, varsaymla eliir. O halde varsaym
yanl, yani ileri beslemeli bir mantk devresinde, girileri yalnzca devrenin girileri
olan, en az bir kap eleman vardr.
Yukarda sz edilen kaplara 1 kaplar diyelim. yle kaplar vardr ki girileri x1. .xn
ve 1 kaplarnn klar olsun. Bunlara da 2 kaplar diyelim. 1 ve 2 kap klar
yalnzca x1. .xn girileri cinsinden ifade edilebilir. Byle devam edilerek devrenin
klarna varlr. Her bir kap k daha ncesine giderek yegane olarak x1. . xn
girileriyle belirlendiine gre, kta x1. .xn le yegane olarak belirlenir. O halde devre
kombinezonsaldr.
Tanm 3.24. Geri beslemeli mantk devresi: Bir mantk devresine ilikin izge, bir
evre ieriyorsa, bu devreye geri beslemeli devre denir.
Teorem 3.6. Geri beslemeli mantk devreleri, kombinezonsal veya kombinezonsal
olmayan (ardl) olabilir.
Tant bir rnek zerinden yapabiliriz. ekil 3.13 de verilen geri beslemeli mantk
devresi kombinezonsaldr. f k fonksiyonu, giriler cinsinden yegane olarak belirlenir
ve
f= [(x'1+ f ) x2 + x1 ]x3 = [(x'1+ f + x1 ) (x2 + x1) ] x 3 = ( x1+x2)x3 dr
x '1
x2

x1

x3

ekil 3.13. Kombinezonsal olan bir geri beslemeli mantk devresi.

37

ekil 3.14 de verilen, geri beslemeli devre; kombinezonsal deil, ardldr.

f=x1x3+x2x3f olup srasyla t0,t1,t2,t3 anlar iin x1x2x3= 000, 011, 111, 011 girileri
uygulandnda, klar 0,0,1,1 dir. Ayn 011 girii iin klar farkl olduundan, devre
kombinezonsal olamaz. Uygulanan giri dizisi ayrca tablo biiminde verilmitir.

x1
f
x2

x1

x3

f = [(x 1 + f) x 2 + x 1 ] x 3 = (x 1 + f) (x 1 + x 2 ) x 3 = (x 1 + x 2 f) x 3 = x 1 x 3 + x 2 x 3f
x1 x2 x3
f
t0
0
0
0
0
t1
0
1
1
0
t2
1
1
1
1
t3
0
1
1
1
ekil 3. 14.Kombinezonsal olmayan (ardl) bir geri beslemeli mantk devresi.
3.4 zet
Bu blmde iki deerli Boole cebrinin uyguland nermeler cebri ve kap
elemanlarndan oluan mantk devreleri incelenmitir. Bu devrelerin davranlarnn
Boole fonksiyonlaryla temsil edilebilecei gsterilmitir. Belli bir davran biimi
betimleyen Boole fonksiyonlarnn, kap elemanlarndan oluan devrelerle nasl
gerekletirilebilecei konular ele alnmtr.

38

BLM 4 KOMBNEZONSAL DEVRE SENTEZ

nceki blmde, kap devrelerine ilikin Boole fonksiyonlarnn bulunmas, analiz
sorunu incelenmiti. Ayrca bir Boole fonksiyonuna ilikin, kap devresinin bulunmas,
sentez sorunu da ele alnm; 1. ve 2. tip kanonik anmlara ilikin genel iki seviyeli
devreler verilmitir. Bu blmde ise sentezin, daha az sayda kap elemanlaryla,
gerekletirilmesi zerinde durulacaktr. Bundan sonraki adm da, pratikte
kombinezonsal devre sentezinin, nasl yaplaca rneklerle incelenecektir.
4.1 Giri
Ama, verilen bir fonksiyona edeer, fakat karmakl daha az olan, fonksiyonlarn
bulunmasdr. Bir Boole fonksiyonunun karmakl veya ona kar gelen devrenin
karmakl, tanmlanmas olduka zor bir kavramdr. Deiik kriterlere gre bir
fonksiyonun veya devrenin karmakl deimektedir. rnein fonksiyonun
karmakl, gerekletirilmesinde kullanlan toplam eleman saysna gre, eleman
girileri saysna (giri yelpazesi), kolay onarlabilir olmasna, hata saptamasnn
kolaylna, farkl eleman gruplar kullanlmasna gre farkl biimlerde tanmlanabilir.
deal olan, btn kriterlere cevap yerebilen, bir karmaklk tanmdr. Oysa eitli
kriterler iin, gerekletirilen fonksiyonlarn devreleri, birbiriyle elien sonular
verebilir. rnein eleman says az olan basit bir devre, hata saptanmas bakmndan
karmak olabilir, stenen ideal tanmn yaplmasndaki glk nedeniyle, tutulan yol,
belli koullar altnda, minimal karmaklk tanmnn verilmesidir.
Tanm 4.1. Minimal (indirgenmi) fonksiyon: Bir g fonksiyonu, f fonksiyonuna
edeer, arpmlar toplam (toplamlar arpm) biiminde, minimum sayda minimum
deikenli terimden oluuyorsa; g ye f in minimal fonksiyonu denir.
f(x1x2x3) = 0,1,5,6,7
f(x1x2x3) = x'1x'2x'3 + x'1x'2x3+ x1x'2x3 + x1x2x'3+ x1x2x3
fonksiyonuna edeer
g1(x1x2x3) = x1x2+x1x3 + x'1x'2
fonksiyonu tanma uygun bir minimal fonksiyondur. Oysa
g2(x1x2x3) = x1(x2+ x3) + x'1x'2
biiminde yazlan, g2 edeer fonksiyonu, arpmlar toplam biiminde olmadndan,
tanm gereince minimal deildir. Her bir fonksiyona ilikin devreler ekil.4.1 de
verilmitir.

39

x1

x1

x2

x2

x3

x1
g

x3
x1
x2
x1

x2
x3

x1
x2

(a)
f = x1'x2'x3' + x1'x2'x3 + x1x2x3' + x1x2x3 + x1x2'x3
(b)
g = x1x2 + x1x3 + x'1x'2
(c)
g = x1(x2 + x3 ) + x'1x'2
ekil.4.1.Tanma uygun minimal ve minimal olmayan fonksiyonlar ve devreleri.
Minimal fonksiyona ilikin devre, genel gerekletirmeye gre hem kap says hem
de kaplara ilikin giri yelpazeleri bakmndan daha basittir. Gerekletirmede terimler
kap elemanlarna ve terimlerdeki deiken says da giri yelpazelerine kar der. 2.
seviyedeki elemann giri yelpazesi terim says kadardr.
Tanm 4.2. ndirgenemeyen ( irreducible, irredundant) fonksiyon: Bir f
fonksiyonuna edeer indirgenemeyen g fonksiyonu, arpmlar toplam biiminde olan
ve herhangi bir deikeni kaldrldnda f le edeerlii bozulan fonksiyondur.
rnein
f(x1x2x3) = 0,2,3,4,5,7
f(x1x2x3) = x'1x'2x'3 + x'1x2x'3+ x'1x2x3 + x1x'2x'3+ x1x'2 x3+ x1x2x3
fonksiyonuna edeer
g1(x1x2x3)= x'1x'3+x'2x'3+x2x3+x1x3
fonksiyonu indirgenemeyendir, fakat minimal deildir.
Sonu 1. Her minimal fonksiyon indirgenemeyendir, kart doru deildir.
Sonu 2. Ayn bir fonksiyona ilikin birden fazla minimal veya indirgenemeyen
fonksiyon olabilir. Bir baka deyile minimal veya indirgenemeyen fonksiyonlar yegane
deildir.
nceki rnekteki f e edeer
g2(x1x2x3)= x'1x'3+x1x'2+x2x3 ile
g3 (x1x2x3) =x'1x2 +x'2x'3+x1x3
fonksiyonlar hem indirgenemeyen hem de minimal fonksiyonlardr.

40

1 tip anm iin, verilen minimal fonksiyona ilikin devrede, VE kaplarnn says, VE
kaplarnn giri yelpazesi, VEYA kapsnn giri yelpazesi azalr. Benzer biimde 2. tip
anm iin verilen minimal fonksiyona ilikin devrede, VEYA kaplarnn says, VEYA,
kaplarnn giri yelpazesi ve VE kapsnn giri yelpazesi azalr.
Minimal fonksiyonlarn bulunmasna ilikin iki yntem verilecektir. Birincisi, Quine McCluskey yntemi diye de bilinen, tablo yntemi olup, genel ve bilgisayar
programlamasna elverilidir. kincisi Karnaugh diyagram yntemidir. Bu yntem,
bamsz deiken says az olan (3,4,5, gibi) fonksiyonlarn minimalletirilmesinde,
kolaylk salar.
4.2 Tablo Yntemiyle Minimal Fonksiyonlarn Bulunmas
Bu blmde nce yntemi tantp, sonra admlarn ayr ayr inceleyeceiz.
4.2.1 Tablo yntemi
nce 1. tip sonra benzer yolla 2. tip kanonik anm iin minimalletirmeyi
inceleyeceiz.
Tanm 3.4. rten (cover) fonksiyon: g fonksiyonun 1 deerini ald her giri iin f
fonksiyonu da 1 deerini alyorsa, g ye f iin gerekir veya f, g yi rtyor denir. Srasyla
g f veya f g ile gsterilir.
Tablo 4 1de.verilen h = x'1x'2+ x1x2x3 fonksiyonu f = x1+x'2 iin gerekir (h f), veya f ,
h y rter (f h).
Tablo 4.1. Gerekir veya rten fonksiyonlara rnek (f h, h f)
x1

x2

x3

0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1

1
1
0
0
0
0
1
0

1
1
0
0
1
1
1
1

Tanm 4.4. Asal bileen (prime implicant) Eer p arpmlar terimi, f tarafndan
rtlyor (p f) ve p deki herhangi bir deiken kaldrldnda f, p yi rtmyorsa; p ye
f in asal bileenidir denir.
rnein f(x1x2x3) = x'1x2+ x1x3 + x'2x'3 fonksiyonu iin p = x'1x2 bir asal bileendir.
nk p = x'1x2 de , x'1 ve x2 kaldrldnda, srasyla geriye kalan x2 ve x'1 , f
tarafndan rtlmemektedir.
Teorem 4.1. Bir fonksiyona ilikin, indirgenemeyen fonksiyondaki arpmlar terimleri
asal bileenlerdir.
Tant: f e edeer ve indirgenemeyen bir fonksiyon f* olsun. () da, f in asal bileeni
olmayan, bir arpmlar terimi olsun ve f* da grlsn. () asal bileen olmadndan en
41

azndan bir deiken silindiinde, f* ile f in edeerlii bozulmaz, fakat f* indirgenemez

olmaktan kar. Varsaymmzla eliiyor o halde () asal bileen olmak, zorundadr.
Bir baka deyile f* daki btn arpmlar terimleri, f in bir asal bileeni olmak
zorundadr.
Bu teoremden, bir fonksiyonun minimalletirilmesinde nce btn asal bileenlerin
bulunmas gerektii ortaya kmaktadr. Sonra da bulunan asal bileenlerden,
toplamlar minimal fonksiyonu veren, minimum sayda asal bileenler, alt kmesinin
bulunmas gerekecektir.
Tanm 4.5. Temel asal bileen (Essential prime implicant) Bir asal bileen, bir
doru minterimi rtyor ve baka hibir asal bileen ayn doru minterimi rtmyorsa,
bu asal bileene Temel asal bileen denir.
f fonksiyonunun btn doru minterimlerinin, f e edeer indirgenemeyen veya
minimal g fonksiyonu tarafndan rtlmesi gerektiinden, f in btn temel asal
bileenleri, g de grlmek zorundadr.
Yukardaki
aklamalarn
nda,
tablo
yntemiyle
bir
fonksiyonun
minimalletirilmesini admda zetleyebiliriz.
1. Btn temel asal bileenler bulunup, minimal fonksiyona hepsi birlikte alnr.
2. Temel asal bileenlerin rtt asal bileenler, minimal fonksiyonda grlmezler,
yani atlrlar.
3. Birinci admda, f in btn doru minterimleri temel asal bileenler tarafndan
rtlyorsa; minimal fonksiyon yeganedir ve temel asal bileenler toplamna
eittir.
4. Aksi halde bulunan temel asal bileenlere, yle minimum sayda asal bileen
eklemeliyiz ki temel asal bileenler ve seilen bu asal bileenler birlikte, f
fonksiyonunu rtsnler ve ona eit olsunlar. Bu drdnc adm, direkt olarak
hemen yaplamayabilir, sistematik, kural ileride verilecektir.
4.2.2 Asal Bileenlerin Bulunmas
Belli koullar altnda, k deikenli iki arpmlar terimi, (k-1) deikenli bir arpmlar
terimine dnebilir. (k) deikenli iki arpmlar teriminde, (k-1) deiken, deikenler
ve tmleyenleri bakmndan tamamen ayn ve yalnzca bir deiken terimlerden birinde
kendisi, dierinde tmleyeni biiminde grlyorsa; bu iki terim birleir. Bu birleme
sonunda, farkl olan deiken kaybolur. Geriye, her iki terimde ortak ve ayn (k-1)
deikenlerden oluan, bir terim kalr. Matematiksel olarak
Aa' + Aa = A (a+a') = A.1 =A
bants dnlmektedir. yle ki A, (k-1) tane, deikenler ve tmleyenleri
bakmndan tamamen ayn, deikenden oluur. (a) ise yalnzca bir deikendir. Bu
ileme "birletirme ilemi" diyeceiz. Birleme sonucu, iki tane k deikenli arpmlar
terimi yerine, bir tane, (k-1) deikenli, bir arpmlar terimi bulunur. rnein
x'1x2x3x'4 + x'1x2x3x4 =
= x'1x2 x3 ( x4 + x'4)
= x'1x2x3.1
42

= x'1x2x3
dr. (x'1x2x3x'4) ve (x'1x2x'3x4) arpmlar terimleri, yukarda akland anlamda
birletirilmeye uygun deildir. nk x3x4 gibi, iki deiken, her iki terimde farkl
biimler de grlmektedir: birinde x'3x4 dierinde x3x'4 biimindedir.
Doru minterimler zerinden yaplan birletirme ilemi, doru minterimlerin ikili
tabanda temsil edililerinden yararlanarak, daha kolay yaplabilir. rnein
x'1x2x3x'4 minteriminin iki tabanndaki temsili 0110 ile
x'1x2x3x4 minteriminin iki tabanndaki temsili 0111 ile
yapldnda (baknz blm 2.5. Anahtar fonksiyonlarnn kanonik anmlar)
grlyor ki yalnz en az arlkl basamaktaki sayamaklar farkl, dier basamaklardaki
sayamaklar ise ayndr. O halde birletirme sonucu (011-)e kar gelen terim x'1x2x3
kar, (-) kaybolan deikenin bulunduu basamakta grlr. Sonu olarak, 1 says (0
says) yalnzca bir fark eden, iki tabanndaki saylarn temsil ettii doru minterimler
karlatrlmadr.
Birletirme ilemi, ard arda yaplarak, deiken ve terim says daha da azaltlabilir.
rnein aadaki drt arpmlar terimine, birleme ilemi ard arda uygulanarak, 2
deikenli, bir arpmlar terimi elde edilir.
x1x2x'3x'4 + x1x2x3x'4+ x1x2x'3x4 + x1x2x'3x'4 = x1x2x'3 (x'4+x4) + x1x2x3 (x'4+x4) = x1x2 (x'3+
x3) = x1x2
Bu ilemlerin sistematik, bir biimde yaplabilmesi iin tutulacak yol adm adm
aadaki gibi zetlenebilir:
1. Doru minterimler yle gruplandrlr ki ayn grupta olan doru minterimlerin, ikili
tabanda temsili olan saylardaki 1 saylar ayn olsun. Bulunan gruplar,
ierlerindeki 1 saysna gre, dizinlenerek (indislenerek) sralandrlr.
2. En kk dizinli (indisli) gruptaki her bir iki tabanl say, bir sonraki dizinli grupta ki
her bir say ile karlatrlr. Birletirilmeye uygun iftler varsa birletirilir. Bu
ileme, i. dizinli gruptaki her bir iki tabanl say ile (i+1) dizinIi gruptaki her bir iki
tabanl say, teker teker karlatrlp, olas olanlar birletirilerek, btn gruplar
bitinceye kadar devam edilir. Komu gruplardan, iki tabannda temsil
edildiklerinde, yalnzca bir basamaktaki sayama fark eden, terimler birletirilir.
Elde edilen sonu terimde, birletirilen iki terimin, karlkl basamaklardaki ortak
sayamaklar, aynen saklanr, farkl olan sayamaklarn bulunduu basamaa (-)
konur. Byle birlemeye giren terimler ile iaretlenir. Ayn bir terimin birden
fazla birlemeye girebilecei gzden karlmamaldr. Sonuta yine ayn dizinli
gruplar oluturulur.
3. Bu admda yaplan ilem z olarak ikinci admdakinin ayndr. Komu gruplardaki
terimler, yalnzca bir basamaktaki sayamaklar farkl ve ayn basamaklarda (-)
iareti tayorlarsa, birletirilebilir. kinci admdaki ilemler tekrarlanr. leme yeni
bir birletirilebilen terim bulunamayana kadar devam edilir. ile iaretlenmi
terimler asal bileenlerdir. nk her biri f iin gerekir ve baka bir arpmlar
terimi tarafndan rtlmezler.
f = 0,1,2,5,7,8,9,l0,13,15 fonksiyonunun asal bileenlerini bulalm. 1. adma ilikin
tablo, Tablo 4.2a da ve sonraki admlara ilikin tablolarda Tablo 4.2.b c de verilmitir.

43

Tablo 4.2. rnek fonksiyona ilikin asal bileenlerin bulunmasndaki tablolar.

x1 x2 x3 x4
x1 x2 x3 x4
0 0 0 0
0 0 0 G1
0
0,1
0 0 0 1
0 0 - 0
G'1
1
0,2
G2
0 0 1 0
- 0 0 0
2
0,8
1 0 0 0
0 - 0 1
8
1,5
0 1 0 1
- 0 0 1
5
1,9
1
0
0
1
G'
G3
9
2,10 - 0 1 0
2
1 0 1 0
1 0 0 10
8,9
0 1 1 1
7
8,10 1 0 - 0
1 1 0 1
0 1 - 1
G4
13
5,7
1 1 1 1
G'3
G5
15
5,13 - 1 0 1
9,13 1 - 0 1
G'4
7,15 - 1 1 1
13,1 1 1 - 1
5
(a)

G"1
G"2
G"3

(b)

x1
0,1,8,9
0,2,8,10 1,5,9,13 5,7,13,15 (c)

x2
0
0
1

x3
0
0
-

x4
0
1
1

rnein Tablo 4.2a da gruplamalar yapldktan sonra G2 deki 1 ile G3 deki 5

birletirilmi, (0-01) bulunmu, Tablo 4.2b deki tabloya (1,5) (0-01) olarak aktarlm, 1.
ve 5. terimler ile iaretlenmitir. Kaybolan 2. basamaktaki sayamak yerine (-)
gelmitir. leme benzer biimde devam edilmitir. sonuta ile iaretlenmemi (-00-),
(-0-0), (- -01), (-1-1) lere yani srasyla x'2x'3; x'2x'4; x'3x4; x2x4 asal bileenlerine
varlmtr.
4.2.3 Asal bileenler tablosu ve minimal fonksiyonlarn bulunmas
Stunlarnda, fonksiyona ilikin doru minterimlerin, satrlarnda ise asal bileenlerin
bulunduu tabloya, asal bileenler tablosu diyeceiz. Eer bir satrdaki asal bileen, bir
stundaki doru minterimi rtyorsa, bu satr ve stunun kesitii yere x iareti konur.
rnein Tablo 4.2. de asal bileenlerini bulduumuz fonksiyona ilikin, asal bileenler
tablosu Tablo 4.3. de verilmitir. Bulunan asal bileenlerin yle bir minimal alt kmesi
seilmelidir ki btn doru minterimler rtlsn. Yani tablodaki her bir stun, seilen
asal bileenlere ilikin satrlarda, en az bir x iareti bulundurmal ve asal bileenlerdeki
deiken says olabildiince minimal olmaldr.
44

Asal bileenler tablosunun bir stununda, yalnzca bir x iareti varsa, bu iaretin
bulunduu satra ilikin asal bileen, temel asal bileendir. nk stundaki doru
minterim, yalnzca bu asal bileen tarafndan rtlmektedir. Temel asal bileenin
bulunduu satra temel satr denir. Temel asal bileenleri ayrt etmek iin, x iareti,
biimine dntrlp, ilgili temel asal bileen ile iaretlenir. Temel asal bileenler
saptandktan sonra, bunlarn rttkleri btn minterimler ile iaretlenir. rnein x2x4
ve x'2x'4 temel asal bileeni; 0,2,8 ve 10 stunlarnn temsil ettikleri doru minterimleri
rter. Eer temel asal bileenler doru minterimlerin tamamn rtmyorsa, baka asal
bileenler eklemek gerekecektir. rneimizde x2x4 ve x'2x'4 temel asal bileenleri
0,2,5,7,8,10,13,15 doru mintermlerini rter, fakat 1 ve 9 doru mintermlerini
rtmezler. Temel asal bileenlere ek olarak x'3x4 veya x'2x'3 asal bileenlerini alrsak
btn doru minterimler rtlm olur. O halde iki minimal fonksiyon

Tablo 4.3. rnek fonksiyona ilikin asal bileenler tablosu.

x'1 x'1 x'1 x'1 x'1 x1 x1
x'2 x'2 x'2 x2 x2 x'2 x'
x'3 x'3 x3 x'3 x3 x'3
x'4 x4 x'4 x4 x4 x'4 x'
0
1
2
5
7
8
x4

Temel satr
Temel satr

0,1,8,9
0,2,8,10
1,5,9,13
5,7,13,15

x'2x'3
x'2x'4
x'3x4
x 2x 4

x
x

x
x

x
x

x1
x2
x'3
x4
13

x1
x2
x3
x4
15

x
x

x1
x'2
x3
x'4
10

f = x2x4 + x'2x'4+x'3x4 ve
f = x2x4 + x'2x'4+x'2x'3
dr.
4.2.4 Btn ndirgenemeyen ve minimal fonksiyonlarn belirlenmesi
Asal bileenler tablosunda, temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimlerin
bulunduu stunlar ile temel asal bileenlerin bulunduu satrlarn silinmesiyle bulanan
tabloya indirgenmi asal bileenler tablosu diyeceiz.
Tablo 4.4 te f = 0,1,3,4,7,13,15,19,20,22,23,29,31 fonksiyonu iin asal bileenler
tablosu verilmitir. MSB (En ok arlkl bit) x1 deikenine, LSB (En az arlkl bit) ise
x5 deikenine kar drlmtr.

45

Tablo.4.4 rnek fonksiyona ilikin asal bileenler tablosu.

0

A=x2x3x5
B=x3x4x5
C=x'2x4x5
D=x1x'2x3x4
E=x1x'2x3x'5
F=x'2x3x'4x'5
G=x'1x'2x'3x5
H=x'1x'2x'4x'5
I=x'1x'2x'3x'4

x
x

x
x

15

19

20

22

x
x

x
x

x
x

13

x
x

23

29

x
x
x

x
x

Grld gibi bu tabloda A ve C temel asal bileenlerdir, Temel asal bileenlerin

rttkleri doru minterimler ise 3, 7, 13, 15, 19, 23, 29, 31 dir. Temel asal bileenlerin
bulunduklar satrlarn, bu temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimleri
bulunduklar stunlarn, silinmesiyle bulunan, indirgenmi asal bileenler tablosu Tablo
4.5 te verilmitir.
Tablo.4.5.rnek fonksiyona ilikin indirgenmi asal bileen tablosu.
0 1 4 20 22
D
x
E
x
x
F
x x
G
X
H
X
x
I
x x
ndirgenmi asal bileenler tablosundan, minimal fonksiyonlarn bulunmasnn genel
bir
yolu, indirgenmi tabloda, asal bileenleri deiken alan, bir nermeler
fonksiyonunun tanmlanmasdr. 3. Blmde, belli koullarn salanmasna kar
den, arpmlar toplam biiminde olan, rnek bir nerme fonksiyonu grmtk.
Burada ise, toplamlar arpm biiminde grnen, bir p nerme fonksiyonunu elde
edeceiz.
ndirgenmi asal bileenler tablosundaki, f indirgeyeceiz fonksiyona ait bir doru
minterimin, asal bileenler tarafndan rtlmesini, toplamlar terimi olarak dnebiliriz.
yle ki ilgilenilen doru minterimin, stunundaki (x) lara kar den, bir ve/veya daha
fazla asal bileen deikeninin (1) olmas, bu doru minterimin rtldn gsterir.
rnein Tablo 4.5 teki (0) doru minteriminin rtlmesini, (H+I) ile ifade edebiliriz.
Bu demektir ki H ve I dan herhangi biri veya ikisi de (1) olduunda, (0) doru minterimi
rtlr, aksi taktirde H+I=0 olur ve (0) doru minterimi rtlmez.
ndirgenmi asal bileenler tablosundaki, btn doru minterimler iin benzer
toplamlar terimleri oluturulur. Minimal fonksiyonda bulunan asal bileenleri belirleyen
p nerme fonksiyonunun, sz konusu edilen toplamlar terimlerinin arpm biiminde
olmas gerekir. Ancak o zaman, indirgenmi asal bileenler tablosundaki, btn doru
minterimler rtlm olur.

46

31

x
x

Buna gre
fonksiyonu

Tablo 4.5 teki indirgenmi asal bileenler tablosu iin p nerme

P = (H+I) (G+I) (F+H) (E+F) (D+E)

bulunur. p nerme fonksiyonu arpmlar toplam biiminde dzenlenirse
p = EHI+EFI+DFI+EGH+DFGH
olur. Bu ifadeden indirgenmi asal bileenler tablosunun kapsanabilmesi iin en az
satra gereksinim olduu anlalmaktadr. rnein E,H,I, satrlarndaki asal
bileenler, tablodaki btn doru minterimleri kapsar. p deki her bir arpmlar terimini,
aradmz asal bileen grubu alarak, A ve C temel asal bileenlerini de ekleyip 5 farkl,
indirgenemeyen fonksiyon bulunur. p nin ifadesindeki sonuncu terimdeki deiken
says dierlerinden farkl olduu iin, indirgenemeyen 5 fonksiyon arasndan
aadaki 4 tanesi minimaldir.
f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+H+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+ x'1x'2x'4x'5+ x'1x'2x'3x'4
f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+F+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+ x'2x3x4x'5+ x'1x'2x'3x'4
f(x1x2x3x4x5) = A+C+D+F+I = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x4+ x'1x'2x'4x'5+ x'1x'2x'3x'4
f(x1x2x3x4x5) = A+C+E+G+H = x2x3x5+ x'2x4x5+ x1x'2x3x'5+x'1x'2x'3x5+ x'1x'2x'4x'5
Bu yntemle btn minimal fonksiyonlar ve indirgenemeyen fonksiyonlar
bulunmaktadr.
Gz nnde tutulmas gereken bir konu, minimal fonksiyonu, nermeler
fonksiyonundan yararlanarak bulurken, seilen asal bileenlerdeki deiken says
minumum olmaldr. rnein D, E, H, I, G asal bileenlerinden, varsayalm G nin
deiken says 4 deilde 3 olsayd, yukarda bulduumuz 4 minimal fonksiyondan,
yalnzca sonuncusu minimal olurdu, dierleri olmazd.
imdiye kadar, asal bileen tablosunun incelenerek, btn minimal fonksiyonlarn
nasl bulunaca bir rnek zerinde verildi. imdi de asal bileen tablosu karmak
olduu zaman ve btn minimal fonksiyonlar deil de, yalnzca bir tanesinin
bulunmas istendiinde kullanlabilecek bir yntem vereceiz. Bu amala tutulacak
sistematik bir yol, rnek zerinden verilecektir. rnek fonksiyonumuz:
f(x1x2x3x4x5) = 1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27
buna ilikin asal bileen tablosu Tablo 4.6a da verilmitir.

47

ve

Tablo 4.6 rnek fonksiyon ve ona ilikin asal bileen ve indirgenmi asal bileen
tablolar
1 3 4 5

x x

A=x'2x3

B=x'1x3
C=x1x'3x4
D=x1x'2x4
E=x2x'3x4
F=x'1x2x4
G=x'3x4x5
H=x'2x4x5
I=x'1x4x5
J=x'1x'2x5

K=x1x2x'3x5

x x

6 7 10

x x
x x

x
x
x
x
x
x

11

13

14

15

x
x
x

x
x
x

12

18

19

x
x

x
x

20

22

23

25

26

27

x
x
x

21

x
x

a) Asal bileenler tablosu.

10
C
D
E
F
G
H
I

x
x

11 18
x
x
x
x
x

19
x
x

26
x
x
10

x
x

C
E
G

b) ndirgenmi asal bileenler tablosu.

11 18 19
x
x
x
x
x

26
x

c) Satr indirgemesi yaplm

asal bileenler tablosu

Temel asal bileenler A,B,J ve K olup, bunlarn rtt minterimler ile

iaretlenmitir. Temel asal bileenlere ilikin satrlar ve rttkleri doru minterim
stunlarnn kaldrlmasyla elde edilen indirgenmi tablo Tablo 4.6 b de verilmitir. Bu
tabloda temel asal bileen satr yoktur ama, baz satrlar kaldrmak olasdr. rnein H
satr yalnz 19 da x bulundururken G satr 11 ve 19 da x bulundurmaktadr. H ve G
nin uzunluklar ayn olduuna ve yalnzca bir minimal fonksiyon bulmak istendiine
gre H satrn kaldrabiliriz. nk G asal bileeni K nn rtt 19 doru mintermini
de rtmektedir.
Genel olarak, bir V asal bileeninin rtt, btn doru minterimler; bir U asal
bileenince de rtlyorsa, U asal bileenine kar gelen satr, V asal bileenine kar
gelen satr rtyor denir. Gereksiz olan V asal bileenine ilikin satr kaldrlr. Tersi
doru deildir.
rnekte G, H' y; E, F ve I' y; C, D' yi kapsadndan ve hepsi de ayn deiken
saysnda olduundan H, F, I ve D satrlar kaldrlarak, Tablo 4.6 c deki, sonu
indirgenmi asal bileenler tablosu bulunur. Bu tabloda C ve E temel asal bileenlerdir,
ve minimal ifade de grlmek zorundadr. Btn (10,11,18,19,26) doru minterimler C
ve E tarafndan rtldnden minimal fonksiyon, daha nce bulduumuz temel asal
bileenlerle
f (x1x2x3x4x5) = x'2x3+x'1x3+x'1x'2x5+x1x2x'3x5+x1x'3x4+x2x'3x4 dr.
48

ndirgenmi asal bileenler tablosunda, stunlarn da indirgenmesi sz konusudur.

rnekte 10. stunundaki doru minterimin rtlmesi iin E veya F asal bileenleri
seilmek zorundadr. 11. stunundaki doru minterim de E ve F tarafndan
rtldnden, 11 stunu silinebilir.
Bir asal bileenler tablosunun i. stununda x olan her yerde, j stununda da x varsa j
stunu i stununu rter denir. Bu i ve j stunlarnn birlikte bulunduu bir tablodan elde
edilen minimal fonksiyon ile, yalnzca i. stununu bulunduran indirgenmi tablodan
elde edilen minimal fonksiyon ayndr. nk i. stundaki doru minterim
dnlrken, ayn zamanda j. stundaki doru minterim de dnlm olmaktadr.
O halde j stunu silinebilir. ndirgenmi asal bileenler tablosunda bir rten stunlar
varsa, bu stun silinebilir.
Satr veya stun indirgemesinin srasnn deimesi, bir minimal fonksiyonun
bulunmas asndan, sonucu etkilemez. O nedenle, satr stun indirgemeleri
(silmeleri) yaparak, basitleen asal bileen tablosunda, doru minterimnleri rten
minimum sayda asal bileen seimi kolayca yaplabilir.
Tablo yntemiyle bir minimal fonksiyonun bulunmas adm adm aadaki gibi
zetlenebilir.
1. Doru olan mintermlere ilikin iki tabanndaki saylar, bulundurduklar 1 saysna
gre gruplandrlr. Ayn sayda 1 bulunduran iki tabanndaki saylar ayn
gruptadrlar. Bu gruplar ierlerindeki 1 saysna gre sralandrlrlar.
2. i. gruptaki iki tabanndaki herhangi bir say, (i+1) gruptaki herhangi bir sayyla sra
ile karlatrlr. Bu karlatrlan saylar birletirilebiliyorsa, birletirilir ve ile
iaretlenir. Kaybolan deiken yerine - iareti konulur. Karlatrmaya artk
birletirmenin olas olmad duruma kadar devam edilir.
3. Sonuta birletirilmemi ile iaretli olmayan btn terimler asal bileenlerdir.
Bunlara gre asal bileenler tablosu dzenlenir.
4. Stununda yalnzca bir tane x iareti bulunan doru minterimleri rten asal
bileenler, temel asal bileenlerdir. Bunlarn rttkleri btn doru minterimler ile
iaretlenir.
5. Temel asal bileenlerin rttkleri doru minterimlerin dnda kalan doru
minterimleri (
ile iaretlenmemi olanlar), rten minimum sayda asal bileen,
hemen grlyorsa, bunlar seilerek minimal fonksiyon(lar) bulunur.
6. Aksi halde
yukarda anlatlan nermeler cebri kullanlarak btn minimal
fonksiyonlar bulunur.
7. Yalnzca bir minimal fonksiyonun bulunmas yeterli oluyorsa, satr ve stn
indirgemesi yaparak minimal fonksiyon bulmaktr.

ile iaretli doru minterimlerin bulunduu stunlar ve temel asal bileen

satrlar silinerek indirgenmi asal bileenler tablosu bulunur.
ndirgenmi asal bileenler tablosunda, bir satr bir baka satr rtyorsa,
rtlen satr silinir.
49

ndirgenmi asal bileenler tablosunda, bir stunun rtt bir baka stun
varsa, rten stun silinerek sonu indirgenmi tablo bulunur.
Sonu tabloda bulunan doru minterimlerin tamamn rten, minimum sayda
ve minimum deikenli asal bileenler seilir.
8. 7. admda seilen asal bileenlerle, 4. admda bulunan temel asal bileenlerin
toplam minimal fonksiyonu verir.
Her ne kadar bu blmde, yalnzca 1. tip kanonik anm verilen fonksiyonlarn,
minimalletirilmesi esas alnmsa da, benzer akl yrtme, 2. tip kanonik anm
verilen fonksiyonlar iin de yaplabilir. Bu durumda doru olan maxterimler dnlr.
Birletirme ilemi ise
(A+a) (A+a') = A+aa' = A
olarak alnr.
rnein Tablo 4.6 da verilen fonksiyon

g = 1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27
biiminde verilseydi, rnekteki A,B,J,K temel asal bileenler ve C,E asal
bileenlerine, srasyla (x2+ x'3), (x'2+ x3), (x1+x2+x'5), (x'1+x'2+x3+x'5), (x'1+x3+x'4),
(x'2+x3+x'4) toplamlar terimleri kar decekti. Minimal fonksiyon da bu terimlerin
arpm yani
g = (x2+x'3). (x'2+x3). (x1+x2+x'5). (x'1+x'2+x3+x'5). (x'1+x3+x'4). (x'2+x3+x'4)
olacakt.
Burada dikkat edilmelidir ki toplamlar arpm biiminde bulunan g fonksiyonu , daha
nce arpmlar toplam biiminde bulunan f fonksiyonunun tmleyenidir. Balangta
verilen f fonksiyonunun 2. tip kanonik anmna ilikin minimal fonksiyonu bulmak iin
f = 0,2,8,9,16,17,24,28,29,30,31

(=1,3,4,5,6,7,10,11,12,13,14,15,18,19,20,21,22,23,25,26,27)
dnmek gerekirdi.
4.3 Karnaugh Diyagramlaryla Fonksiyonlarn minimalletirilmesi
Daha ncede belirtildii gibi, az deikenli fonksiyonlar iin, minimal ifadelerin daha
hzl bulunmas yntemi, Karnaugh diyagram yntemidir. imdi bu yntemi
inceleyelim.
4.3.1 Karnaugh diyagramlar
Drt veya be deikenliye kadar fonksiyonlarn minimalletirilmesini hzlandran bir
yntem, Karnaugh diyagram yntemidir. Karnaugh diyagram, Boole fonksiyonun
doruluk tablosunun, amaca yardmc olacak biimde, dzenlenmesidir. ve drt
deikenli fonksiyonlar iin Karnaugh diyagramlar Tablo 4.7 de verilmitir.
Tablo 4.7 ve drt deikenli fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar.
x1x2
x3x4 00 01 11 10
12
8
0
4
00

x1x2
x3 00 01 11 10
0
2
6
4
0
1

13

15

11

14

10

01
11
10

50

 deikenli fonksiyonlara ilikin diyagramlarda, stunlar x1x2 bamsz

deikenlerinin ikili deer permtasyonlarn (00, 01, 11, 10), satrlar ise x3 bamsz
deikeninin deerlerini (0,1) gstermektedir. i. satr ile j. stunun kesitii kareye,
stun ve satrlar permtasyonlarnn oluturduu tanm elemanna kar den,
fonksiyonun deeri yazlr. rnein 3. stun ve 2. satrn kesitii yere f(x1x2x3) =
f(1,1,1) iin fonksiyonun ald deer yazlr. 4 deikenli diyagramn da, bir fonksiyonu
temsil etmesi, benzer biimde yaplr. Fonksiyonun, diyagrama tanmasnda kolaylk
olsun diye, karelerin iine, stun satr permtasyonu olan, iki tabanndaki saynn, on
tabanndaki karl geici olarak yazlmtr. Bu saylar her zaman yazlmaz, karelere
yalnzca fonksiyonun ald deerler yazlr. rnein Tablo 4.8 de doruluk tablosu ile
verilen fonksiyonlar, yanlarnda Karnaugh diyagramlaryla temsil edilmilerdir.
Tablo 4.8 a) deikenli f(x1x2x3) = 1,2,3,7 =x'1x'2x3+x'1x2x'3+x'1x2x3+x1x2x3
fonksiyonun Karnaugh diyagramnda gsterilii.
0
1
2
3
4
5
6
7

x 1x2x3
0 00
0 0 1
0 1 0
0 1 1
1 0 0
1 0 1
1 1 0
1 1 1

f
0
1
1
1
0
0
0
1

x1x2
x3 00 01 11 10
0
2
6
4
1
0
1

Tablo 4.8.b) Drt deikenli

f(x1x2x3x4)=2,3,7,11,12,15=x'1x'2x3x'4+x'1x'2x3x4+x'1x2x3x4+x1x'2x3x4+x1x2x'3x'4+x1x2x3x4
Fonksiyonunun doruluk tablosu ve Karnaugh diyagram
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

x 1x2 x3 x4
0 0 0 0
0 0 0 1
0 0 1 0
0 0 1 1
0 1 0 0
0 1 0 1
0 1 1 0
0 1 1 1
1 0 0 0
1 0 0 1
1 0 1 0
1 0 1 1
1 1 0 0
1 1 0 1
1 1 1 0
1 1 1 1

f
0
0
1
1
0
0
0
1
0
0
0
1
1
0
0
1

x1x2
x3x4 00 01 11 10
0
4
12
8
00
1
1

13

01
11

10

3
2

7
6

15

14

11

10

x'1x'2x3x'4

Grld gibi 1. Fonksiyonun, 1 olduu (1,2,3,7) karelerine 1, dierlerine 0 konmu;

2. fonksiyonun da, 1 olduu (2,3,7, 11,12,15) karelerine 1, dier karelere de 0
konmutur. Yaygn kullanlan biim, fonksiyonun 1 olduu karelerin doldurulmas ve 0
olduu karelerin bo braklmasdr.

51

Karnaugh diyagramlarndaki kare says, f : S S e bir fonksiyon iin, S

n
kmesindeki eleman says (2 ) kadardr. rnein 3 deikenli fonksiyonlara ilikin
3
4
Karnaugh diyagramlarnda bu say, 2 = 8, 4 deikenli iin 2 =1 6 dr.
Doruluk tablosu verilen bir fonksiyonu, Karnaugh diyagramna aktarmak kolay
olduu gibi; diyagramdan, fonksiyona veya doruluk tablosuna gemekte kolaydr.
yle ki diyagramda fonksiyonun 1 deerini ald, doru minterimler, bulunduklar
kareye ilikin permtasyonlardan (satr, stun) yararlanlarak bulunur: Eer bir
basamakta 1 sayama varsa; o basamaa, ilgili deikenin kendisi, aksi halde
tmleyeni yazlr. Bu doru minterimlerin toplam fonksiyonu verir (Tablo 4.8).
Karnaugh diyagramlarnn stun ve satrlarnn kodlanmasndaki sra nemlidir. Ortak
kenarlar olan karelere ilikin mintermlerde, btn deikenler, bir deiken dnda
ayndr, birletirilebilirler. Byle karelere komu kareler denir. Diyagramn kenar
karelerinin komular, diyagram nce bir silindir biimine dntrp sonra alt ve st
tabanlar birletirerek elde edilen tor yzeyi dnlerek, daha kolayca grlebilir. Bu
nedenledir ki, komu stunlarn kodlarnda, yalnzca bir basamaktaki sayamaklar
farkldr, dierleri ayndr. Tablo 4. 9 a, b ve c de srasyla m7, m6, ve m10 a komu
minterimler ( kareler) gsterilmitir.
Diyagramdaki bir kareye, komu kareler says, deiken says kadardr. rnekte
grld gibi m7, m6, m10 a komu kareler srasyla m3, m5, m6, m15; m2, m4, m7, m14;
m2, m8, m11, m14 dr.
Tablo 4.9.Drt deikenli fonksiyona ilikin Karnaugh diyagramndaki komu
karelere rnekler.
x1x2
x3x4 00
00

10

11

m5

01
11

01

m3

m7
m6

10

x1x2
x3x4 00
00

01

11

m4

01
m15

x1x2
x3x4 00
00

01

11

10
m8

01

11
10

10

11

m7
m2

m6

m14

10

m11
m2

m14 m10

4.3.2 Karnaugh diyagramlarnda kpler ve bunlara kar den arpmlar(toplamlar)

terimleri
Komu iki karede, fonksiyon 1 deerini alyorsa, bu doru minterimler birletirilerek
ksaltlrlar. rnein m6 ve m7 de fonksiyon 1 deerini alyorsa, iki doru minterim
yerine
x'1x2x3x'4+ x'1x2x3x4 = x'1x2x3
bir arpmlar terimi yazlabilir.
Tanm 4.6. m-mertebeden alt kp: Her biri m tane kareye komu, 1 ( 0) deerini
m
alan karelerden olumu, 2 kareye m. mertebeden alt kp denir
rnein Tablo 4.10 a da 1'lerden olumu her bir kare, iki ayr kareyle komudur ve
m
2
4 (2 = 2 = 4) tanedir. O nedenle bu drt 1, 2. mertebeden alt kp oluturur.
52

Her m. mertebeden alt kp, n bamsz deiken says olmak zere, (n-m)
m
deikenli bir arpmlar terimiyle ifade edilebilir. nk alt kpte bulunan 2 terimde,
ortak (n-m) deiken paras ile m deikenin btn permtasyonlar grlr. Tablo
4.10 a da Karnaugh diyagram ile verilen fonksiyon iin, x1 ve x4 deikenleri btn
karelere ilikin terimlerde ortaktr. x2 ve x3 n btn permtasyonlar da sz konusu
terimlerde grlr. Yani
x'1x'2x'3x4 + x'1x'2x3x4 + x'1x2x'3x4 + x'1x2x3x4 = x'1x4 (x'2x'3+ x'2x3+ x2x'3+ x2x3) =
= x'1x4 dr.
Parantez iindeki ifade, sanki btn minterimleri doru olan, bir 2 deikenli
fonksiyon -1.tip kanonik anmnda btn terimleri 1 olan- gibi dnlebilir. Bu 2
deikenli fonksiyon, 1 e eit, bir sabittir.
Bir alt kpe kar den arplar terimlerinin bulunmas:
Alt kpe ilikin doru minterimler iin
i. xi deikeninin ald deerler, hem 0 hem de 1 olabiliyorsa, xi deikeni
arpmlar teriminde grlmez.
ii. xi deikeninin ald deerler deimeyip, hep 1 kalyorsa, bu deiken xi
olarak arpmlar teriminde grlr.
iii. xi deikeninin ald deerler deimeyip, hep 0 kalyorsa, bu deiken xi
olarak arpmlar teriminde grlr.
rnein Tablo 4.10. daki 1. Karnaugh diyagramndaki alt kpteki doru minterimler
iin x1 deikeni, hep 0 deerini almaktadr ve x1, arpmlar terimi x1x4 te grlr. x2
ve x3 deikenleri, bu alt kpteki doru minterimler iin, hem 0 hem de 1 deerini
aldklar iin, kaybolurlar, yani arpmlar teriminde grlmezler. x4 deikeni ise, sz
konusu alt kpteki doru minterimler iin, yalnzca 1 deerini almaktadr ve arpmlar
teriminde, x4 olarak grlr.
Tablo 4.10 a, b, c de 2, 1 ve 3 mertebeden kpler ve ilgili arpmlar terimleri
gsterilmitir.
Tablo 4.10. eitli mertebeden alt kpler ve onlara kar gelen arpmlar terimlerine
rnekler.
x1x2
x3x4 00
00

01

01

01

11

11

10

11

10

x1x2
x3x4 00
00

10
x'1x4

01

11

10

1
1

1
x'1x2x'3

x'2x3x4

x1x2
x3x4 00
00 1

01

11

10

01

11

10

x'2

x1

4.3.3 Karnaugh diyagramlaryla minimal fonksiyon(larn) bulunmas

Karnaugh diyagramyla verilen bir fonksiyona edeer, minimal fonksiyon, seilmi
eitli alt kplerden yararlanlarak bulunabilir. rnein Tablo 4.11 de karnaugh
diyagramyla verilen f = x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3 fonksiyonu, iki 1. mertebeden alt kp
53

iin f = x'1x'2+ x'2x'3 minimal fonksiyonuna dnr. nk a+ a = a zelliinden

yararlanlarak
f = x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3
= x'1x'2x3+ x'1x'2x'3+ x'1x'2x'3+ x1x'2x'3
= x'1x'2(x3+ x'3)+ x'2x'3(x1+ x'1)
= x'1x'2+ x'2x'3
olur.
Tablo.4.11. rnek fonksiyon.
x1x2
x3 00
0

01

11

10
1

x'2x'3
x'1x'2

Ayn bir doru minterimin birden fazla alt kpte grlmesi, a+a=a teoremi dolaysyla,
olasdr ve yararl olabilir. Grld gibi edeer bir fonksiyon , 1 lerden oluan alt
kplere kar den arpmlar terimleri toplam biiminde yazlabilir. arpmlar terimleri
says, seilen alt kpler says kadardr. Her bir arpmlar terimindeki deiken says
da, ilgili alt kpn mertebesiyle belirlenir. O halde minimal fonksiyon, minimum sayda,
olas en byk mertebeden, btn 1 li kareleri rten alt kpler seilerek bulunur. Daha
byk bir alt kp tarafndan kapsanan, bir alt kp, hi bir zaman, minimal fonksiyon iin
seilmemelidir.
Karnaugh diyagramlarndan yararlanlarak minimal fonksiyonun bulunmas ilemi
adm adm yle zetlenebilir.
1. Hi bir alt kpe veya 0. Mertebeden altkpe giren, kendisi)
minterimler temel asal bileenlerdir ve minimal ifadeye alnrlar.

girmeyen doru

2. Bir doru minterimin, birinci mertebeden yalnzca bir alt kpe girdiini varsayalm.
Ayrca bu doru minterim, daha byk mertebeden bir baka alt kp tarafndan
rtlmesin. Byle doru minterimlere ilikin, 1. Mertebe alt kpe kar den,
birletirilmi arpmlar terimleri, bir temel asal bileendir ve minimal fonksiyona
alnrlar.
3. Bir doru minterimin, ikinci mertebeden yalnzca bir alt kpe girdiini varsayalm.
Ayrca bu doru minterim, daha byk mertebeden bir baka alt kp tarafndan
rtlmesin. Byle doru minterimlere ilikin, 2. Mertebe alt kpe kar den,
birletirilmi arpmlar terimleri, bir temel asal bileendir ve minimal fonksiyona
alnrlar.
4. nc ve drdnc mertebeden alt kplere ilikin temel asal bileenler varsa
,minimal fonksiyona, 2 ve 3. admlarda olduu gibi, alnrlar.
5. Temel asal bileenlere kar den alt kplerin alnmasndan sonra, henz
rtlmemi doru minterimleri rten , minimum sayda, maksimum mertebeli asal
bileenler ilave edilerek minimal fonksiyon bulunur. Fonksiyonun btn doru
minterimlerinin, ilave asal bileenlerle, rtlm olmas gerekir; aksi taktirde
bulunan minimal fonksiyon, verilen fonksiyona edeer olmaz.
54

Yntemin daha iyi anlalabilmesi iin aada iki rnek verilmitir. Tablo 4.12 de
Karnaugh diyagramyla verilen fonksiyon, ilk diyagramda seilen alt kpler iin
Tablo.4.12. Ayn bir fonksiyona ilikin farkl indirgemeler.
x1x2
x3x4 00
1
00

01

11

x1x2
x3x4 00
1
00

10

01

11

10

01

11

10
1

01

11

10
x'1x'3x'4

x'2x'3x'4 x2x4
x'1x2x'3

x2x4

x1x'2x'3

x1x'3x4

f = x'2x'3x'4+x'1x2x'3+x1x'3x4+x2x4 f = x'1x'3x'4+x1x'2x'3+x2x4
aadaki biimde
f = x'2x'3x'4+x'1x2x'3+x1x'3x4+x2x4
yazlabilir.
Ayn fonksiyon 2. tabloda gsterilen alt kpler iin minimal olarak
f = x'1x'3x'4+x1x'2x'3+x2x4
biiminde elde edilir. Adm adm tutulacak yolla da bu sonuca varlabilir. rnein
f(0111) = 1 ve f(1111) = 1 doru minterimleri yalnzca (x2x4 ) ikinci mertebeden alt
kp tarafndan rtlmektedir ve baka daha yksek mertebeden bir alt kp tarafndan
rtlmemektedir. O nedenle (x2x4 ) temel asal bileendir ve minimal fonksiyonda
grlmelidir. Bu temel asal bileene ilave etmemiz gereken, minimum saydaki, en
yksek mertebeden alt kplere kar den asal bileenler x'1x'3x'4, x1x'2x'3 dr.
Tablo.4.13. rnek fonksiyon.
x1x2
x3x4 00
1
00

10

11

1
1

01
11

01

x'1x'3x'4
1

x2x'3x4
x'1x3x4

1
1

10

x'1x2
x2x3x'4

Tablo 4.13 deki rnekte de hemen byk mertebeli alt kplerin seilmemesi gerektii
gsterilmektedir. Adm adm gidildiinde izikli olarak gsterilen alt kpten gelen x1x2
teriminin gereksiz oluu anlalr. Yalnzca temel asal bileenlerden minimal fonksiyon
f = x'1 x'3 x'4+x2 x'3 x4+x'1 x3 x4+ x'1 x3 x4
olarak bulunur.
Bir fonksiyonun, arpmlar toplam iin verilen bu yntem, benzer biimde, toplamlar
arpmna da uygulanabilir. Bu halde fonksiyonun 0 deerini ald doru maxterimler
55

iin alt kpler dnlr. Tablo 4.14 de verilen fonksiyon, gsterilen alt kpler iin
toplamlar arpm biiminde minimal olarak
f = (x'1+x2'+x4) (x1+x2+x'4) (x2+x'3) (x'3+x4)
elde edilir. kinci tip kanonik anma ilikin minimal fonksiyon bulunurken, (0) lardan
oluan bir alt kpe kar gelen toplamlar arpm, birinci tip kanonik anm dakine
benzerdir. Alt kpe ilikin kareler iin deiken (0) olarak sabit kalyorsa, toplamlar
teriminde bu deikenin kendisi, (1) olarak sabit kalyorsa, toplamlar teriminde bu
deikenin tmleyeni grnr. Birici kanonik anm iin durum tersi idi.
Tablo.4.14. 2. tip anma ilikin minimal fonksiyona rnek.
x1x2
x3x4 00
00
01

11

10

01

11

10
x'1+x'2+x4

x1+x2+x'4

x2+x'3+x'4

x'3+x4

1. ve 2. Tip kanonik anmlara ilikin minimal fonksiyonlarnn hangisinin tercih

edilecei genelletirilemez.
4.3.4 Ksmen
belirlenmi
minimalletirilmeleri

fonksiyonlar

ve

karnaugh

diyagramlaryla
n

Tanm 4.7. Ksmen belirlenmi fonksiyonlar (Don't care functions): S S e bir

n
fonksiyon, tanm kmesi S deki baz elemanlar iin, S kmesindeki herhangi bir
eleman alabiliyorsa, bu fonksiyona ksmen belirienmitir denir. Bir baka deyile
fonksiyon baz tanm eleman iin keyfi (0 da 1 de olabiliyorsa) ise, bu fonksiyona
ksmen belirlenmitir denir. kinci blmde tanmlanan tamamen belirlenmi bant ile
bu tanm kartrlmamaldr. Ksmen belirlenmi fonksiyon dememize ramen
fonksiyon tamamen belirlenmi bir bantdr ancak baz domen elemanlar iin
fonksiyonun ald deer 0 da 1 de olabilir( keyfi); bir baka deyile keyfi says k ise
k
fonksiyonlardan herhangi biri
ksmen belirlenmi fonksiyondan, olas 2
kastedilmektedir.
Ksmen belirlenmi fonksiyonlar, belirlenmi doru mintermlerle, keyfi minterimler
ayr iki grupta belirtilerek gsterilir. rnein
f1 = 1, 3, 5 + k 7, 8, 12, 14 ve

f2 = 3, 7, 9 . k 5, 13, 14, 15
ile verilen fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar Tablo.4.15 de verildii gibidir.

56

Tablo.4.15. Ksmen belirlenmi fonksiyonlara rnek.

x1x2
x3x4 00
00

01

01

01

11

11

10

11

10

x1x2
x3x4 00
00

01

11

10

10

f1= 1, 3,5 + k 7,8,12,14

f2= 3, 7,9 k 5,13,14,15
k keyfi deer says olmak zere, ksmen belirlenmi bir fonksiyon gerekte 2k
fonksiyonu temsil eder. rnein Tablo .15 te 25 = 32 tane fonksiyon temsil
k
edilmektedir. Minimal ifadenin bulunmasnda keyfi deerler belirlenerek 2 lk gruptan
minimal olan seilmi olur.
rnek: 10 tabannda (0-9) a kadar rakamlara ilikin ikili kodu (BCD), +3 koduna
dntren 4 girili, 4 kl bir kombinezonsal devreyi temsil eden fonksiyonlara
ilikin doruluk tablosu Tablo 4.16 da verilmitir.
Tablo.4.16. Ksmen belirlenmi fonksiyonlara ilikin rnek.

0
1
2
3
4
5

6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

x1

x2

x3

x4

f1

f2

f3

f4

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1

0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
k
k
k
k
k
k

0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
k
k
k
k
k
k

1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
k
k
k
k
k
k

1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
k
k
k
k
k
k

3
4
5

6
7
8
9
10
11
12
k
k
k
k
k
k

k fonksiyonlar srasyla
f1= 5,6, 7, 8, 9 + k 10,11,12,13,14,15
f2= 1,2,3,4, 9 + k 10,11,12,13,14,15
f3= 0,3, 4,7,8 + k 10,11,12,13,14,15
f4= 0,2,4, 6,8 + k 10,11,12,13,14,15
Karnaugh diyagramnda uygun alt kplerin seimi sonucu varlan minimal
fonksiyonlar Tablo 4.17 de verilmitir.
57

Tablo.4.17.Ksmen belirlenmi fonksiyonlarn Karnaugh diyagramnda

minimalletirilmesi.
x1x2
x3x4 00
00

01

11

10

k=1

1
1

01

k=1

11

10

x1x2
x3x4 00
00

k=1

k=1 k=1

11

k=1

k=1 k=1

10

x2x'3x'4
x'2x3

x1

01

11

10

k=1

k
1

10

k=1 k=1
k

x'3x'4

k=1
k

f1=x1+x2x4+x2x3

11

10

x2x3

01

11

01

x2x4

x1x2
x3x4 00
00
1

01

k
x3x4

f3=x'3x'4+x3x4

x'2x4

f2=x2x'3x'4+x'2x4+x'2x3
x1x2
x3x4 00
00 1

01

11

10

k=1

01

11

10

1 k=1

k
1

x'4

f4=x'4

Alt kplerin seimi maksimum mertebeli minimum sayda kp oluturabilmek iin

keyfi olan deerler saptanarak yaplmtr. Artk bu minimal fonksiyonlar tamamen
belirlenmi fonksiyonlardr.
4.4 Kombinezonsal devre sentezi
Bu blmn balangcnda, bir Boole fonksiyonuna edeer minimal fonksiyonun -ki
gereklendiinde minimal sayda kap eleman ierir- bulunmasna ilikin yntemler
zerinde duruldu. Oysa sentez ilemi indirgeme ileminin dnda baka admlar da
ierir. Bir kombinezonsal devrenin sentezine ilikin admlar yle sralayabiliriz.
Problemin szle tanm, giri k ilikisinden yararlanarak giri deikenlerinin
ve k deiken(leri)nin [fonksiyon(lar)nun] saysnn saptanmas,
Her bir k deikeninin (fonksiyonunun), bamsz giri deikenlerince
belirlenen, doruluk tablosunun bulunmas,
Doruluk tablosuyla belirlenen fonksiyon(lar)un indirgenmesi ve minimal
fonksiyon (lar)un bulunmas,
Minimal fonksiyon(lara) a kar den devrenin izilmesi.
Sentezi istenen devreden beklenen, balangta da deinildii gibi, yalnzca kap
saysnn minimum olmas deildir. Bu nedenle, nce minimal edeer fonksiyona
kar den minimum elemanl devreler gerekletirilip, sonra dier gereksinimleri de
58

olabildiince karlayabilecek biimde, ilaveler yaplmas gerekir. imdi iki rnei,

paralel toplayc ve kod dntrclerinin minimal elemanl sentezini inceleyelim.
Greceiz ki seeceimiz devreler, yukarda akladmz minimal fonksiyona kar
den devreye daha iyi birer alternatif olacaklardr.
4.4.1 Paralel toplaycnn sentezi
ki tabannda iki saynn toplam seri veya paralel gerekletirilebilir. Paralel
toplaycda btn bitler ayn anda uygulanr ve ka ilikin btn bitler ayn anda
grlr(devrenin gecikme sresi kadar sonra). Seri toplaycda ise, iki tabanndaki
saylarn nce en az arlkl bitleri devrenin giriine gelir ve bunlarn toplam olan bit
kta grlrken, bir sonraki arlkl bitlere eklenecek olan elde de bir baka k
olanak grlr. Bu nedenle seri toplama yapabilmek iin, her bir bite ilikin elde' nin bir
yerde tutularak, bir sonraki bitlerin toplamna eklenmesi gerekir. Bu tutma ii bellek
eleman ile yaplr. O nedenle seri toplayclar ardl devre olarak gerekletirilebilir.
Paralel toplamada, bitlerin toplanmasn, ayr birer hcre olarak dnebiliriz. En az
arlkl bitlerin toplanmasnda, iki giri iki k vardr. Giriler, toplanacak saylarn en
az arlkl bitleri; klar ise, bu bitlere ilikin toplam ve bir sonraki bitlerin toplamnda
kullanlacak eldedir. Ara bitlerin toplamn ise, hcresel olarak girili ve iki kl
dnebiliriz. Giriler, ilgilenilen arlkl bitler ve bir evvelki bitten gelen eldedir.
klar ise, ilgilenilen bitlerin toplam ve bir sonraki bitlerin toplamnda kullanlacak
eldedir. Birinci olarak dndmz hcre yar toplayc (half adder) ikinci
dndmz hcre ise tam toplayc (full adder) olarak adlandrlr. Greceiz ki
tam toplayclar yar toplayclardan elde edebilir.
Yar toplayc
Yukarda tanmland gibi iki giri ve iki kl olan yar toplaycnn doruluk tablosu
aadaki Tablo 4.18 deki gibidir.
Tablo 4.18 Yar toplaycnn doruluk tablosu
x
0
0
1
1

y
0
1
0
1

S
0
1
1
0

C
0
0
0
1

Bu tabloya gre k fonksiyonlar

S = x' y + xy'
C = xy dir.
Bu fonksiyonlarn gerekletiren be alternatif devre ekil 4.2 de verilmitir.
Grld gibi en basit bir devrenin gerekletirilmesinde, tasarmc iin eitli
alternatifler ortaya kabilmektedir.

59

y'

y
S

x'
y

y'

x'

a. S ve C iin birinci tip anm S=xy+xy

S=(x+y)(x+y) C=xy

b.

S
iin
ikinci
tip
anm
C iin birinci tip anm C=xy
x

x'
y'

y
x'

x
y

y'

c. S ve C ortakl S=(C+xy)
C=xy

d. S ve C ortakl S=(x+y)(x+y)
C=(x+y)

x
S

e. S=xy, C=xy
ekil 4.2 Yar toplayc iin birbirinin alternatifi olabilecek drt devre
ekil 4.2 a da fonksiyonlarn 1. tip anmlar, b de S nin ikinci C nin birinci tip anm
dnlerek gerekleme yaplmtr. (c) de S ve C nin ortakl, S' = (x'y+xy')' = x'y'+xy
bantsndan yararlanlmtr. (d) de yine S ve C nin ortak ksmlar deerlendirilmitir.
(e) de ise en basit yap grlmektedir. Fonksiyonlar farkl biimlerde ifade ederek
daha fazla alternatif gerekletirmeler yapmak mmkndr. Hangileri olabileceini
dnnz.
Grld gibi bu gereklemede yukarda ilediimiz minimal fonksiyona kar
gelen devre seilmemitir.
Tam toplayc
girili iki kl tam toplaycnn ne olduunu daha nce tanmlamtk, buna gre
bir sonraki basamaa iin elde ve toplam k fonksiyonlarna ilikin doruluk tablosu
aada Tablo 4.19 da verilmitir. x ve y toplanacak bitler z te bu bitlere ilikin elde yi
gstermektedir. S toplanacak bitlerin toplam, C ise bir sonraki bitlerin toplamnda
kullanlacak eldeyi gsterir.

60

Tablo 4.19. Tam toplaycnn k fonksiyonlarna ilikin doruluk tablosu

x
0
0
0
0
1
1
1
1

y
0
0
1
1
0
0
1
1

z
0
1
0
1
0
1
0
1

S
0
1
1
0
1
0
0
1

C
0
0
0
1
0
1
1
1

S ve C fonksiyonlarna ilikin Karnaugh diyagramlar ve indirgenmi fonksiyonlar

Tablo 4.20 de verilmitir.
Tablo 4.20 Tam toplaycya ilikin indirgenmi k fonksiyonlar
xy

xy
z
0

00

01

11

10
1

1
1

z
0

00

S=xyz+xyz+xyz+xyz

01

11

10
xy

1
1

xz
yz

C=xy+xz+yz

Bulduumuz fonksiyonlar iki seviyeli olarak gerekletirilebilir. S iin girili drt VE

kapsna ve drt girili bir VEYA kaps gerekir. C iin ise, iki girili VE kaps ile
girili bir VEYA kapsna gereksinimi vardr. Oysa ayn fonksiyonlar aadaki
bantlardan yararlanarak iki yar toplayc ve iki girili bir VEYA kapsyla ekil 4.3 teki
gibi elde etmek mmkndr.
S= z'(xy'+x'y)+z(xy'+x'y)'= z'(xy'+x'y)+z(x'y'+xy)= xy'z'+x'yz'+xyz+x'y'z=(x y) z
C= zxy'+zx'y+xy = z(xy'+x'y)+xy= (x y)z+xy
x
y

C
z
x
y

yar
toplayc

yar
toplayc

S
C

ekil 4.3 ki yar toplayc ve bir VEYA kaps ile gerekletirilen tam toplayc
4.4.2 Kod dntrc sentezi
Ksmen belirlenmi Boole fonksiyonlarn indirgenmesine ilikin verdiimiz rnek ikili
kodlanm ondalkl saylar +3 koduna dntryordu. Doruluk tablosu ve
indirgenmi k fonksiyonlar aadaki gibi bulunmutu.
61

f1 = x1+ x2x4+ x2x3

f2 = x2x'3x'4+ x'2x4+ x'2x3
f3 = x'3x'4+ x3x4
f4 = x'4
Bu fonksiyonlarn gerekletirilmesi, ortak olabilecek kap elemanlar da dnlerek,
ekil 4.4 te verilmitir.

f4
x4
x3

f3

x2

f2

f1
x1

ekil 4.4 BCD kodunu +3 koduna dntren devre

62

BLM 5 KOMBNEZONSAL MSI VE LSI ELEMANLARI

Bundan nceki blmde, bir Boole fonksiyonun minimum sayda kap elemanyla, iki
seviyeli gerekletirilmesine ilikin yntem zerinde durmutuk. Kullanlan kap
elemanlar, piyasada, SSI (Single Scale Integrated circuits) yongalar (chip) olarak
satlmaktadr. VE, VEYA gibi kap elemanlarndan bir yongada 4 tane TMLEYEN
kapsndan ise 8 tane bulunmaktadr. Bunlarn dnda piyasada MSI (Medium Scale
Integrated circuits) ve LSI (Large Scale Integrated circuits) olarak srasyla 10-100 ve
100-1000 kap eleman ieren yongalarda vardr. MSI ve LSI elemanlar saysal
sistemlerin tasarmnda kullanlrlar. MSI elemanlarndan beklenen, minimum sayda kap
eleman iirmesinden ziyade d balantlarn minimum olmasdr, nk yongalarn
maliyetine tesir eden en nemli elerden biri bacak (u) saysdr. Giri deikenleri
fazla olan Boole fonksiyonlarn tasarmnn daha nce anlatlan klasik yntemlerle
yaplmas pratik olmamaktadr, nk 8 deikenli bir Boole fonksiyonunun doruluk
tablosu 28 = 256 satr gerektirir. O nedenle bu gibi fonksiyonlarn gerekletirilmesi bir
algoritmaya dayandrlr ve tasarmcnn yaratclna bal olarak alternatif devreler
oluturulabilir. Yegane olabilecek bir yntemden bahsedilemez. MSI devre tasarm
genellikle algoritmalara dayandrlarak yaplr.
5.1 GR
Bu blmde, pratikte kullanlan MSI ve LSI elemanlarn lojik devrelerinin, tasarmna
ilikin algoritmalar incelenecek ve bu devrelerin istenileni yapp yapmad, analiz
edilerek, gsterilecektir. MSI eleman olarak paralel girili toplama devreleri, karlatrma
devreleri, kod zc (decoder) devreler, oullayc (multiplexer) devreler, demultiplexer
devreleri ele alnacaktr. LSI elemanlar olarak ta ROM (Read Only Memory) devreleri ve
PLA (Programmable Lojik Array) devreleri incelenecektir.
5.2 Paralel toplayc
Bundan nceki blmde, bir bitlik tam toplayc devresinin, SSI elemanlar kullanarak
nasl gerekletirildiini grmtk. Bu devreyi bir hcre olarak kullanarak tasarlanan, 4
bitlik bir MSI tam toplayc devresi ekil 5.1 de verilmitir. Pratikte kullanlan 74283 drt
bitlik bir MSI tam toplaycdr. Toplanacak saylarn ayn arlkl bitleri birer hcre girii
olarak alnmtr. klar her bir hcre girilerinin toplam ve bir sonraki hcrenin girii
olacak eldeler dir. Birinci hcrenin elde girii 0 dr. Bir MSI elaman iine sdrlabilen
drt tam toplayc ile 4 bitlik saylarn toplam yaplabilmektedir. Daha fazla biti olan
saylarn toplam iin burada verilen MSI elemanlarnn kaskad balanmas gereklidir.
A4

B4

C5

A3

B3

C4

S4

A2

B2

C3

S3

A1

B1

c1

C2

S2

S1

ekil 5.1 Drt bitlik MSI toplayc lojik devresi

63

Daha nce incelediimiz BCD den +3 koda dntrcy, burada anlattmz MSI
toplayc ile, hibir ilave kap eleman kullanmadan, kolayca gerekleyebiliriz. Byle bir
gereklemeyle kazancmz, balantlar yapma ileminin olmay, yani iilik ve bacak
saysnn az olmas yani maliyettir. Szn ettiimiz kod dntrcnn MSI toplayc ile
gereklenii ekil 5.2 de verilmitir.
BCD giri

A4 A3 A2 A1

B4 B3 B2 B1
C1

S4 S3 S 2 S1
+3 k

ekil 5.2 BCD den +3 e dntrcnn MSI toplama devresi ile gerekletirilii
Eldenin yaylmas
Yukarda incelediimiz paralel toplaycnn, belli bir girie ilikin kn grebilmek iin,
c5 elde sinin ne olduunu bilmek gerek. Buda C5 in elde edilmesine kadar geen sre
olan, yaylma zamanna denktir. imdi bu zamann ne olduunu saptamaya alalm. C5
knn grlebilmesi iin C4 n dolaysyla C3 ,C2 nin belirlenmesi gerektiini ekil 5.1
deki MSI toplaycdan grebiliriz. ekil 5.3 te, daha nce incelediimiz, tam toplayc
devresinin lojik devresi grlmektedir. Ci+1 elde edilmesi iin gerekli sre VE ve VEYA
kaplardakini gecikme ile, Pi ve Gi klarn veren yar toplaycdaki gecikmenin toplam
kadardr. Kaskad bal drt tam toplaycl MSI elemanndaki gecikme ise bir yar toplayc
gecikmesi ile, 8 kap elemanndaki gecikme toplam kadardr. Nedeni Yar toplayclarn
paralel, eldelerin ise seri bal kaskad bir yap gstermesidir. Szn ettiimiz gecikme
sresi, bit says daha fazla olan saylarn toplamnda, her bir bit iin iki kap eleman
gecikmesi kadar artacaktr. Bu nedenle gecikme sresini azaltmak iin " hzl elde (look
ahead carry)" denen ilave devre kullanlr. imdi bu devreyi inceleyelim.
yar
toplayc
Ai

Pi

Si

Bi
Gi

Ci+1
Ci

ekil 5.3 Tam toplayc devresi

ekil 5.3 teki yar toplaycnn klarn P (carry propagation) elde yaylmas, G yi ise
elde reticisi (carry generate) olarak isimlendirelim. P ve G klar, MSI toplaycya,
giriler uygulanr uygulanmaz, yar toplayc gecikme sresi sonunda hemen oluur.
Bundan sonraki amacmz, btn elde klarnn, yar toplayc yaylma sresine ilave
olarak, yalnzca iki kap eleman gecikme sresi sonunda, olumasn salamaktr. Buda
ekil 5.2 de verilen, MSI devredeki 8 kaplk gecikmenin, 2 kaplk gecikmeye inmesi,
yani 1/4 ne inmesi demektir.
64

C5
P4
G4

C4
P3
G3

C3

P2
G2
P1

C2

G1
C1

ekil 5.4 leri bakmal elde devresi

Pi = Ai Bi
G=A .B
i

biiminde genel olarak yazlabilir. Dier yandan klar, bu tanmlanan Pi ,GI

deikenleri ve elde cinsinden genel olarak
Si = Pi Ci
Ci+1 = Gi + Pi Ci
biiminde yazlabilir. Bir nceki Ci ler cinsinden eldeler
C2 = G1 + P1 C1
C3 = G2 + P2C2 = G2 + P2 ( G1 + P1 C1 ) = G2 + P2 G1 + P2 P1 C1
C4 = G3 + P3 C3 = G3 + P3 G2 + P3 P2 G1 + P3 P2 P1 C1
C5 = G4 + P4 C4 = G4 + P4 G3 + P4 P3 G2 + P4 P3 P2G1 +P4 P3 P2 P1 C1
dir. arpmlar toplam biiminde olan bu ifadeler, iki seviyeli gerekletirilerek, iki kap
eleman gecikmesi ile, sonucu verirler. Buda bizim varmak istediimiz sonu idi. Devre
ekil 5.4 te verilmitir.

65

imdi ileri bakmal paralel toplayc(Look ahead carry) MSI in lojik devresini ekil 5.4
teki devre ile birlikte oluturabiliriz Bu yap, uygulamadaki 74182 tmleik devresinin
temelidir ve ekil 5.5 te verilmitir.

C1
A1
B1

P1
S1

G1
P1
A2
B2

P2
G2

A3
B3

P3

C2
P2
leri
Bakma
Devresi
C3
P3

G3
A4
B4

P4
G4

S2

C4
P4

S3

S4

C5

ekil 5.5 leri bakmal bir paralel toplayc lojik devresi

kili kodlanm onlu toplayclar (Binary coded decimal adder)
Toplama ilemi, her zaman iki tabannda yaplp, sonra on tabanna dn biiminde
olmaz. Alternatif olarak, on tabanndaki bir saynn, her bir sayama (dijiti) iki tabannda (
ikili kodlanm onlu, binary coded decimal) toplanp, elde si de bulunarak yaplr. Bu
durumda iki sayaman (dijitin) toplam 10 dan fazla ise sonutan 10 karp elde
oluturmak gerekir. Bu yntemin seilmesinin nedeni BCD ve iki tabanndaki saylarn
birbirine dntrlmesinin, on ve iki tabanlarnn dntrlmesine gre ok daha kolay
olmasdr. rnein 999 says iki tabanndaki karl, birinci blmde anlatld gibi, ard
arda 2 ye blme ilemi yapp kalanlarn yazlmas sonucunda, 1111100100 biiminde
bulunur. Oysa 999 BCD karl 9 un iki tabanndaki karl olan 1001 in yan yana
defa yazlm 1001 1001 1001 dr. Grld gibi BCD iin dnm ileminin
kolaylamasna karlk bit says iki fazladr. BCD sonularn on tabannda gsterilmesi,
her bir dijit iin yedi blml gsterici (seven segment display) kullanlarak yaplr.
BCD iki saynn toplam en fazla 9+9+1=19 sonucu verebilir. Sonuncu 1, bir nceki
sayamaktan (dijitten) gelebilecek elde iin konulmutur. imdi daha nce grdmz
MSI toplaycnn girilerine BCD saylar uyguladmzda klarnn 0 dan 19 kadar
olabileceini dnerek, k saysnn BCD sayya nasl dntrlebileceini
inceleyelim. Yani iki sayaman (dijitin) toplam 10 dan fazla ise, sonutan 10 karp
kalan toplam sayamak olarak yazp, bir sonraki sayamaa elde (1) tamak gerekir. Bu
dnm aada tablo biiminde verilmitir. ikili klar toplam Z , elde K ile, BCD
klar toplam S ve elde C ile gsterilmitir. 9 a kadar klar ikili ve BCD de ayndr ve
66

ift izgi ile ayrlmtr. 10 ve daha yukar olan klarda BCD nin ald deerlerden 10
karlm sonu yazlm ve elde 1 olmutur. Amaca ulamamz iin C=1 olduu
durumlar, K ve Z ler cinsinden ifade etmek ve bu durumda Z ten 10 karmaktr. En
byk say en fazla 19 olabileceine gre, (20-31) arasndaki giriler hi
uygulanmayacaktr. O nedenle bu girilere kar den klar K (keyfi) alnmtr.
K
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1

Z4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0

Z3
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0

Z2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
1

Z1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

S4
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1

S3
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
0
0

S2
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0

S1

Desimal

0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19

Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6
Z+6

Grld gibi K=1 iken C=1 dir. Bunun dnda Z=10-15 arasnda da C=1 olmaldr.
Z'ler bamsz deikenler olmak zere, 10-15 te (1) olan dier yerlerde (0) olan bir
fonksiyon dnsek, bu fonksiyonun indirgenmi hali Z4Z3 +Z4Z2 olur. O halde C =
K+Z4Z3 +Z4Z2 dir. Bu sonucu be deikenli bir Karnaugh diyagramyla da grebilirdik.
C=1 iken toplamdan 10 karma ilemi, S klarna 6 ilave etme ilemine denktir; yani
ayn sonucu verir. 6 ilave etme iin ayrca bir ikili toplayc kullanlabiliriz. ekil 5.6 da iki
ikili toplayc ve elde yi veren kap eleman ile bir BCD toplayc devrenin lojik devresi
verilmitir.
A4 A3 A2 A1

B4 B3 B2 B1
K

Z4 Z3 Z2 Z1
C

S4 S3 S2 S1

ekil 5.6 BCD toplayc

67

Yukarda incelediimiz temel alnarak, ikinci ikili toplayc daha da basitletirilerek, tek
bir tmleik devre, 74283 tasarlanmtr. Yani yukarda verilen gibi iki MSI eleman ve
kap eleman tek bir MSI olarak oluturulmutur.
Burada incelediimiz BCD toplama devresini, klasik yntemle yapmaya kalksaydk, 9
girili (drd bir sayy, dier drd dier sayy ve biride elde ) devreler
gerekletirecektik. Buna kar gelen Boole fonksiyonlarn doruluk tablosu 29 = 512
satrdan oluacakt. O nedenle algoritmik hcresel zmler daha avantajldr.
5.3 Karlatrma devresi
Karllatrma devresi, sekiz giriindeki 4 bitlik iki sayy karlatrarak, knda
kk, byk ve eitlik durumlarn belirlerler. Giriler A=A1A2A3A4 ve B=B1B2B3B4
karlatrlacak drder bitlik saylar, klar da (A > B) iin 1 = 1 2 = 0 3 = 0; (A < B)
iin 1 = 0 2 = 1 3 = 0; ve A = B iken 1 = 0 2 = 0 3 = 1 dr. Klasik anlamda probleme
bakarsak 28 =256 farkl giri vardr, ve bildiimiz yntemlerle bu devreye kar den
fonksiyonun indirgemesini elle yapmak pratik deildir. Bilgisayarla yapmak mmkn olsa
bile , algoritmik olan hcresel yap tm devre retimine daha uygun olacaktr.
A ve B saylarnn eitliini yakalayabilmek iin
Xi = AiBi + A'iB'i i = 1,2,3,4
ile tanmlanan x deikenlerini incelemek yeter. nk A ve B ye ilikin karlkl bitlerin
eit olmas durumunda bu ifade 1, aksi halde 0 deerini alr. (x) lerin drdnn birden 1
olmas A = B olduunu gsterir Yani
3 = x1 x2 x3 x4 = 1
ise A=B dir. nc k belirlenmi oldu.
A > B iin ise nce en arlkl bitleri karlatrmalyz, eer A nnki 1, B ninki 0 ise
(A4B'4 = 1) A > B dir. En arlkl bitler birbirine (x4 = 1) eit ve (A3B'3=1) ise yine A > B dir.
Bu yap en kt ihtimalle, benzer biimde, en az arlkl bitlerin karlatrlmasna kadar
devam eder. Yani
1 = A4B'4 + x4 A3B'3 + x4 x3A2B'2 + x4 x3 x2A1B'1
ifadesi 1 ise A > B dir. Bir baka deyile A > B nin salanmas iin
i. A4= 1, B4= 0 (A4B'4=1) veya
ii. A4= B4 ve A3= 1, B3= 0(A3B'3= 1) veya
iii A4= B4 ve A3= B3 ve A2= 1, B2= 0(A2B'2= 1) veya.
iv. A4= B4 ve A3= B3 ve A2= B2 ve A1= 1, B1= 0(A2B'2= 1)
dr.
Benzer akl yrtme ile A < B k iin
2 = A'4B4 + x4 A'3 B3 + x4 x3A'2B 2 + x4 x3 x2A'1B1
ifadesi bulunabilir.
ekil 5.7 de yukarda ifadelere kar den devre verilmitir.

68

A4
B'4

X4

A'4
B4
A3
B'3

X3

A'3
B3

1
A>B

A2
B'2

X2

A'2
B2

A1
B'1

X1

A<B
2

A'1
B1

3
A=B

ekil 5.7 Karlatrma devresi

5.4 zcler (Decoders)
zcler n girili 2n kl devrelerdir. n giriin alabilecei her bir giri permtasyonu
iin klardan yalnzca biri 1, dierleri ise 0 olur. Bir baka deyile klar mintermleri
belirlemektedir.
ekil 5.8 de 3x8 (3x23 ) lik bir zc devresi verilmitir.

69

x1

x2

x3

m0=x'1x'2x'3
m1=x'1x'2x3
m2=x'1x2x'3
m3=x'1x2x3
m4=x1x'2x'3
m5=x1x'2x3
m6=x1x2x'3
m7=x1x2x3

ekil 5.8 3X8 zc devresi

Boole fonksiyonlarnn zcler kullanlarak gerekletirilmesi
n
n
n x2 lik bir zc, olabilecek btn 2 minterimi oluturacana gre; herhangi bir n
deikenli Boole fonksiyonu, iki seviyeli olarak zclerle gerekletirilebilir. n
n
deikenli, doru minterm says k olan bir Boole fonksiyonu, n x 2 lik bir zc ve k
giri yelpazesi olan bir VEYA kapsyla gerekletirilebilir. Hatta genelletirme yaplarak,
n
n deikenli m tane Boole fonksiyonu bir tane n x 2 zc ve m tane VEYA kapsyla
gerekletirilebilir.
Bir rnek olarak deikenli, iki Boole fonksiyonunu bir MSI zc ile
gerekletirelim. Fonksiyonlar
f1 = 1, 2, 4, 5
f2 = 0, 2, 5,7
olsun. Her birinde 4 doru minterm olduuna gre drt girili iki VEYA kapsna gerek
vardr. ekil 5.9 da devre verilmitir.

x1

20

x2

21

x3

22

3x8
zc

0
1
2
3
4
5
6
7

f1

f2

ekil 5.9 ki fonksiyonun bir zc kullanlarak gerekletirilmesi

70

Fonksiyonlarn zcler kullanlarak gerekletirilmesinde bir indirgeme sorunu yoktur.

Buna karlk zcnn iinde kap ve giri / k yelpazesi asndan da hibir tasarruf
yaplmamtr. SSI elemanlaryla yaplacak sentezde ise, indirgeme ile, sz edilen
tasarruflar gz nnde tutulmutur. SSI veya MSI elemanlarndan hangisinin tercih
edilerek gerekletirilme yaplaca koullara baldr. rnein ayn fonksiyondan ok
sayda retilecekse, SSI sentezdeki indirgeme yaplarak bulunan lojik devrenin, tm
devre olarak gerekletirilmesi daha uygun olur. Eer yalnzca be tane fonksiyon
gerekletirmesi sz konusu ise, mevcut MSI elemanlarn kullanmak hem zaman hem de
iilik tasarrufu salanr.
Yanl minterim says doru minterm saysndan az ise, f ' ( f in tmleyeni)
gerekletirilip VEYA yerine TVEYA kaps kullanlarak; VEYA kaps giri yelpazesinde
tasarruf salanabilir.
Pratikte kullanlan MSI zclerin, bir de kontrol girii "enable" vardr ve MSI
elemannn almasn kontrol eder. Bu giri 0 iken minterm klarnn hepsi 0 olur,
aksine bu giri 1 iken ise zc normal alma ilevini yerine getirir. Devrede btn VE
kaplarnn girilerine bu kontrol girii balanarak istenen ilev yerine getirilebilir. ekil
5.10 da byle bir zc ve doruluk tablosu verilmitir.
E x 1 x2
x1
2x4
zc
x2

m0
m1
m2
m3

0
1
1
1
1

k
0
0
1
1

k
0
1
0
1

m 0 m1 m2 m3
0
1
0
0
0

0
0
1
0
0

0
0
0
1
0

0
0
0
0
1

1x4
demux

x1

m0
m1
m2
m3
x2

ekil 5.10 Kontrol girili bir zc ve alternatif yorumu: demultiplekser

Bu zcy, sanki E normal giri, x1 ve x2 girileri de sanki kontrol girileriymi gibi de
dnebiliriz. Bu durumda kontrol giriinin kar dt minterm k E giriinin
deerini alr. Bir baka diyile E giriine gelen bilgi drt ktan istenenine
verilebilmektedir. Bu ilev haberlemede kullanlan demultiplekser (demultiplexer)
ilevidir.
zclerdeki kontrol girii, giri says az olanlar zcler kullanarak, giri says
daha fazla olan zclerin elde edilmesine de yarar. ekil 5.11 de iki tane 3x8 lik
zc kullanlarak gerekletirilen, 4x16 lk bir zc devresi verilmitir. x4 = 0 iken
yukardaki zc alr ve m0 dan m7 ye kadar mintermler knda gzlenir. Bu
srada alttaki zc almaz ve btn klar 0 dr. x4 = 1 olduunda ise alttaki
zc alr ve m8 den m15 e kadar minterimler, bu zc knda gzlenir. Bu
srada stteki zc almaz ve klar 0 dr.

71

x1
x2
x3

m0
3x8
zc
m7

x4
m8
3x8
zc

m15

ekil 5.11 ki 3x8 lik zcden elde edilen 4x16 lk zc devresi

Kod zcnn tersi ilevi yerine getiren devrelere kodlayc (encoder) denir. Bu
n
devrelerin giri says 2 , k says ise n dir. Girilerden biri 1 iken, dierleri 0 olmak
zorundadr. Hangi girie (1) gelmise on giriin iki tabanndaki karl kta grlr.
rnein 6. girie 1 gelmise, k 110 dr. Byle bir devreyi bir uygulama olarak
gerekleyiniz.
5.5 Multiplexer (oullayc) devreler
Genel olarak oullayclar, birden fazla fiziksel bilgi kaynandaki bilgiyi, istenen
srada, tek bir fiziksel bilgi kanalna aktarmaya yararlar. Lojik devre kapsam iinde
n
oullayc 2 giriteki bilgiyi n kontrol girii (select) ile istenen srada tek ka
aktarmaya yarayan kombinezonsal devrelerdir. Ksaca mux diye bilinirler.
2
ekil 5.12 de 4x1 (2 x1) lik bir mux'n lojik devresi verilmitir. seme girilerinin her bir
n
permtasyonu VE kaplaryla oluturulurken bu kaplarn girilerine 2 mux girileri ayr
n
n
ayr balanmtr. Grld gibi bu yapda n x 2 (n = 2)lik bir dekoderin , 2 saydaki
n
VE kapsna n tane bamsz giri balanmtr. 2 tane VE k, mux n tek bir kna,
bir VEYA kapsyla alnmtr.
I0
I1
Z

I2

I0

I1

I2

I3

4x1
mux

S0 S1
S0 S 1 Z

I3
0
0
1
1

S1
S0

0
1
0
1

I0
I1
I2
I3

ekil 5.12 4x1 mux lojik devresi, blok diyagram ve doruluk tablosu
Pratikte kullanlan mux larn, dekoderler de olduu gibi, almay kontrol eden bir
enable girii (strobe da denir) vardr. Enable'n belli bir giri deeri iin klarn hepsi 0
(bazen 1) olur, dier giri deeri iin ise mux normal alma ilevini yerine getirir. Bu
kontrol girii bir st mertebeden mux n bir alt mertebeden iki mux kullanlarak elde
edilmesini de salar. Sz konusu yap decoderler de olduu gibidir. rnein 8x1 lik bir
72

mux, 2 tane 4x1 lik mux n enable girileri kullanlarak elde edilebilir. ka gelecek
kapnn ne olmas gerektiini dnnz.
Pratikte birden fazla mux n, seme ve enable girileri ortak olmak zere ayn MSI
elemannda kullanld grlr. rnein iersinde drt tane 2x1 mux n bulunduu MSI
elemanlar (74157) ticari olarak vardr. ekil 5.13 te byle bir MSI elemannn lojik devresi
verilmitir. A ve B girilerini farkl kaynaklardan gelen drder bitlik enformasyon olarak
dnrsek, sanki bu devre, A veya B enformasyonundan birini istei bal olarak seip
ayn bir yoldan (bus) bir baka yere gndermektedir. Byle bir ilev bilgisayarlarn alt
birimleri arasnda veri al veriinin, ortak bir hat zerinde yaplmasnda faydal olur.
A0
Z0
A1
Z1
A2
Z2
A3
Z3
B0
B1
B2

1
0
0

x
0
1

hepsi 0
A
B

B3
(select)
S
(Enable) E

ekil 5.13 drt 2x1 lik mux tan oluan lojik devre
Mux larla Boole fonksiyonlarnn gerekletirilmesi
Bundan nceki blmlerde grdmz gibi, dekoder ve mux larda mintermler
oluturulmakta, dekoderlerde ayrca bir VEYA kaps kullanlarak, herhangi bir fonksiyon
gerekletirilmekteydi. Mux larda ise bu VEYA kaps tmleik devrenin iinde
bulunmaktadr. Amacmz mux lar kullanarak bir Boole fonksiyonunun nasl
n
gerekletirilebileceini gstermek. n seicili 2 x1 lik bir mux ile n deikenli bir
fonksiyonu gerekletirelim. Deikenleri seiciler seelim. Seicilerin alaca her bir
deer permtasyonu bir minterimi belirler ve buna kar den mux ta bir giri vardr.
Eer gerekletireceimiz fonksiyon, bu minterm iin 1 ise (doru minterm) buna kar
den girie 1, 0 ise (yanl minterm) bu girie 0 uygulayalm. Ayn ilev btn giri deer
permtasyonlar iin tekrarlandnda mux knda istediimiz fonksiyonu
gerekletirmi oluruz.
Yukarda aklanandan bir adm daha ileri giderek, (n+1) deikenli bir fonksiyon n
n
seicili 2 x1 lik bir mux la gerekletirilebilir. Bunun iin n deiken seiciler olarak alnp,
girilere de 0, 1, xn veya x'n den biri uygulanr. Bir rnek zerinden gerekletirmenin nasl
yaplacan grelim. ekil 5.13 te bir rnek fonksiyon ve devresi verilmitir. Fonksiyon
deikenli f = 1, 2, 6, 7 olduuna gre 4x1 lik iki seicili bir mux a gereksinim vardr.
X1, x2 deikenlerini seiciler olarak seelim. Doruluk tablosundan grld gibi x1, x2
73

deikenlerinin bir deer permtasyonu iin x3 in ald 0 ve 1 olmak zere iki deer
vardr. Bu deerler iin fonksiyonun ald deerler 0, 1, x3 veya x'3 olabilir. Buna gre
tabloyu tekrar dzenlersek (ekil 5.13 te glgelendirilerek belirtildi). , mux girilerine ne
balayacamz ortaya kar. Bu tablodaki sonuca, bir baka dzenlemeyle daha abuk
ulaabiliriz. yle ki stunlar, seicilerin belirledii mintermlere kar den giriler;
satrlar da x3 deikeni ve tmleyenini gsterecek biimde bir tablo oluturulsun. Bu
durumda satr ve stunlara kar gelen yerler, olabilecek btn minterimlerdir. Doru
minterimleri bir yuvarlak iine alalm, yuvarlak iinde olmayanlar yanl mintermler olsun.
Buna gre
i bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermler yuvarlak iinde deilse, bu stuna
ilikin giri 0,
ii. bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermler yuvarlak iindeyse, bu stuna
ilikin giri 1,
iii. bir stundaki (bir seici giriini belirler) mintermlerden x3 satrna kar gelen
yuvarlak iinde x'3 satrna kar gelen yuvarlak iinde deilse bu stuna ilikin giri x1,
iv (iii) durumun tersi ise ilgili giri x'1 olmaldr. (ekil 5.13)

minter
m
0
1

x1

x2

x3

0
0
0
0
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1

0
1
0
1
0
1
0

0
f = x3
1
1
f
=
0 x'3
0
f=0
0
1
f=1

2
3
4
5

x1x2

(0)x'3
(1)x3

00

01

10

11

I0

I1

I2

I3

x3

x'3

x3
x'3
0
1

I0
I1
I2
I3
x1

4x1
mux

x2

ekil 5.13 drt deikenli bir fonksiyonun 4x1 mux la gerekletirilmesi

74

x1x2x3

(0)x'4
(1)x4

000

001

010

011

100

101

110

111

I0

I1

I2

I3

I4

I5

I6

I7

10

12

14

7
0

11
0

13
0

15

x4

x'4

x4

x4
x'4
0

I0
I1
I2
I3 8x1
I4 mux
I5
I6

I7
x1 x2 x3

ekil 5.14 f= 0,1,3,4,8,9,15 fonksiyonunun 8x1 mux kullanarak gerekletirilmesi

ekil 5.14 te drt deikenli bir rnek fonksiyonun 8x1 lik bir mux ile gerekletirilmesi
gsterilmitir.
Yukarda rnek zerinde aklanan gerekletirme yntemi genelletirilebilir. Burada en
ok arlkl bitlere kar gelen deikenlerin dndaki deienler seici girileri olarak
seilmitir, mux girilerine de 0,1 veya en arlkl deikenin kendisi veya tmleyeni
gelmektedir. halbuki herhangi n-1 deiken seici, kalan deiken giri seilerek te,
benzer akl yrtmeyle gerekletirme yaplabilirdi.
5.6 Read-Only Memory (ROM)
Bu ve bundan sonraki ksmda, ROM (Read Only Memory) ve PLA (Programmable
Logic Array) elemanlar greceiz. Bu elemanlar iinde 100-1000 civarnda kap
elemanlar bulunduran LSI ( Large Scale Integrated Circuits) devrelerdir.
ROM elemanlarn, grdkleri ilevler asndan, iki farkl biimde inceleyebiliriz.
Birincisi birden fazla Boole fonksiyonunun, bir tmleik devre ile gerekletirilmesini
salarlar. ROM LSI elemannn iinde bir dekoder ile gerekletirilecek fonksiyon says
n
n
kadar VEYA kaps vardr. VEYA kaps says m olsun. nx2 lik dekoderde 2 VE
kapsnn kn her bir VEYA kapsna balayan, mx2n tane balant vardr. Bu
balantlar, istee gre, ak veya ksa devre yaplabilirler. Diyelim m tane Boole
fonksiyonu gerekletireceiz. 1. fonksiyonda hangi doru minterimler varsa, onlara ilikin
VE kaplarnn klar, 1. VEYA kapsnn girilerine, balantlar ksa devre yaplarak
birletirilir. Yanl mintermlere kar gelen VE kaplarnn klar ise ak devre yaplarak
VEYA kapsnn giriine balanmaz. Bylece 1. fonksiyon gerekletirilmi olur. Dier
fonksiyonlar da benzer biimde gerekletirilir. Balantlarn ak veya ksa devre
yaplmalar, retici firmann belirledii yntemle zel aletler kullanlarak yaplr. n giri
deikenli m kl bir ROM elemann i yaps ekil 5.15 te verildii gibidir. Byle bir
n

ROM 2 xm lik ROM olarak adlandrlr.

75

a
d
r
e
s

F1

m0

x1
x2

F2

nx2n
Dekoder
x
x

m
e

3
4

k
e
l

m2n-1
Fm
Ak veya ksa devre
yaplabilecek balantlar

ekil 5.15 Genel bir ROM elemannn devresi

Yukar akladmz ROM' u, yalnzca okunabilen bellek ilevini yerine getiren bir
eleman olarak ta grebiliriz. Yalnzca okunabilen bellek elemanndan kastedilen, adres
bitleri dediimiz giri deikenlerinin belli bir permtasyonuna kar gelen belli bir yerde,
n

kelime (word) dediimiz m bitlik belli bir bilginin tutulmasdr. 2 xm lik ROM da n giri
n

deikeni ile 2 farkl adres tanmlanabilir, bu adreslere de m bitlik kelimeler (word)

saklanabilir. Yukarda akladmz ROM da, giriler sanki adresleri (minterimleri)
vermekte; girilere kar gelen m fonksiyonun ald deer de, klar sanki o adresteki
bilgi(word)yi vermektedir diye dnlebilir (ekil 5.15).
imdi bir rnek zerinde ROM un iki farkl yorumunu yapalm. Ele alacamz rnek,
izim ve anlatm kolayl asndan iki giri ve iki kl seilmitir. Pratikte 7-8 giri ve 8
k deikenliler yaygndr. ekil 5.16 da verilen rnek ROM, iki iki-deikenli fonksiyon
olarak dnlebilir. Ayn ROM, drt adresinde, iki bitlik drt kelimenin bulunduu, bir
bellek eleman olarak ta dnlebilir.

adres
0
1
2
3

x1
0
0
1
1

x2
0
1
0
1

F1
0
1
1
1

F2
1
0
1
0

kelime
1
2
3
2

x1

2x4
Dekoder
x2

m0
m1

F1

m2
m3

F2

ekil 5.16 rnek bir ROM ve iki yorumu

imdi pratik bir rnek yapalm. Sfrdan yediye kadar saylarn karelerini alan bir
kombinezonsal devreyi ROM kullanarak gerekleyelim. Yedi ye kadar saylar temsil
edebilmemiz iin giri deikenine, sfrdan krk dokuza kadar saylar temsil
5
6
edebilmemiz iin de alt k fonksiyonuna gereksinim vardr ( 2 = 32, 2 =6 4). Doruluk
tablosu ve ROM devresi ekil 5.17 verilmitir. Doruluk tablosundan grld gibi; 5.
k her giri iin 0, 6. k ise 3. girile ayndr o nedenle ayrca bir ROM k
76

gerektirmezler. 3 adres bitli 4 kl bir ROM, 0 dan 7 ye kadar saylarn karelerini almak
iin yeterli olur.

0
1
2
3
4
5
6
7

x1
0
0
0
0
1
1
1
1

x2
0
0
1
1
0
0
1
1

x3
0
1
0
1
0
1
0
1

F1
0
0
0
0
0
0
1
1
x1

x2

F2
0
0
0
0
1
1
0
1

F3
0
0
0
1
0
1
0
0

F4
0
0
1
0
0
0
1
0

F5
0
0
0
0
0
0
0
0

F6
0
1
0
1
0
1
0
1

0
1
4
9
16
25
36
49

x3

8x4
ROM
0

F1 F2 F 3 F4

F5 F 6

ekil 5.17 Kare alma ilemi yapan bir ROM devresi

ROM trleri
ROM' lardaki balantlar iki biimde yaplabilir: mask ve programlama. Mask
balantlar retim srasnda direkt olarak yaplr. Programlama da ise retimden sonra;
kullanc tarafndan, zel cihazlarda katalog bilgisine gre programlanarak "PROM",
yaplr. Her ne kadar programlanarak yaplyor denirse de balantlar hardware olarak
salanmaktadr.
ROM lara konan bilgiler, ROM'un trne gre, ya bir daha hi deitirilemezler veya
silinip yeni bilgilerlerle deitirilebilirler. kinci tr olanlara "silinebilir PROM " EPROM
(Erasable PROM) denir. Silme ilemi elektronik olarak yaplanlara "elektronik olarak
silinebilen ROM"( EAROM:Electronically alterable ROM) denir. Silme ilemi mor tesi
nla yaplanlara ise "silinebilen ROM" EPROM (erasable ROM) denir.
ROM lar genel olarak ok girili bir ok fonksiyonun gereklemesinde yaygn olarak
kullanlabilirler, rnein ASCII kodundan EBIDIC koduna dntrcler gibi. Dier
taraftan ROMlar yalnzca okunan bellek elemanlar olarak software kontrol birimlerinde
yaygn biimde kullanlrlar.
5.7 PLA (Programable Logic Array)
Bundan nceki ksmda ROM larla fonksiyon gerekletiriken grdk ki, fonksiyonun 1
deerini ald doru minterimler iin, ROM un iinde n girili bir VE kaps vardr. Yani
n
ROM larda 2 VE kaps varken, gerekletirmede biz bunlardan yalnz fonksiyondaki 1
77

says kadar olann kullanmaktayz. Salanan avantaj, indirgeme dnmeden

gereklemeye geilebilmesi oldu. Buna karlk ROM daki bir ok VE kaps da
kullanlmad. Oysa biliyoruz ki indirgeme yaptmzda kullanacamz VE kaps says
fonksiyondaki 1 saysndan ok daha az olacaktr. te bu olumsuzlua cevap verebilmek
iin PLA (Programable Logic Array) LSI elemanlar gelitirilmitir.
PLA' in yaps ROM yapsna benzerdir. ROM lu gereklemelerde fonksiyondaki her bir
n
1 e karlk ROM daki 2 kapdan biri seilir. ROM larda n giri deikeni says olmak
n
n
zere n giri yelpazeli 2 VE kaps varken; PLA de 2 den ok daha kk sayda n giri
yelpazeli VE kaps vardr. kinci seviyedeki VEYA kaplarnn giri yelpazesi, ROM larda
n
n
2 iken PLA de 2 den ok daha kk VE kaps says kadardr. rnein Pratikte
kullanlan bir PLA de n = 16 giri deikeni , 46 n-girili VE kaps ( ROM olsa idi bu
saynn 216 = 256 olmas gerekirdi) ve 8 k ( 8 bitlik kelimeler) vardr. 82S100 PLA nin
yaps bu yapdadr
nxk
balant
n
giri

k tane
n girili
VE kaps
nxk
balant

kxm
balant

m tane
kxm girili
VEYA
kaps

m
balant

m
k

ekil 5.18 Bir PLA elemann blok diyagram

ekil 5.18 de genel olarak bir PLA elemannn blok diyagram gsterilmitir. Giri says
n dir. k << 2n olan k tane VE kaps vardr . yle ki her bir kapnn giri yelpazesi n dir;
ancak 2n balant vardr. (n) tanesi deikenin kendisi dier (n) tanesi ise deikenin
tmleyeni iin gereklidir. Gerekletirilecek fonksiyona gre, bu VE kaplarnn girilerine
ilikin 2n x k balantnn ak devre yaplmas veya ksa devre olarak tutulmas gerekir.
k says m kadar, VEYA kaps vardr. Bu kaplara k tane VE kaps, k x m balant ile
balanmtr. Gerekletirilecek fonksiyonda ka arpmlar terimi varsa, onlara ilikin
balantlar ksa devre olarak tutulmal, dierlerine ilikin balantlar ise ak devre
klnmaldr. (m) tane kta fonksiyonun kendisi veya tmleyeni elde edilebilir. Bir k
fonksiyonunun kendisi ka aktarlmak isteniyorsa ona ilikin balant ksa devre olarak
braklmal, tmleyeni elde edilmek isteniyorsa ilgili balant ak devre yaplmaldr.
kta ki m balant bize k fonksiyonlarnn kendileri veya tmleyenlerini ka
almamz salar. Bunun faydasn bundan sonraki blmde PLA in programlanmasnda
greceiz.
imdi bir rnek olarak basit iki fonksiyonun PLA ile gerekletirilmesinde, balantlarn
nasl seileceini inceleyelim. Pratikte byle bir gerekletirme PLA elemanyla yaplmaz,
anlalmas kolay olsun diye bu rnek yaplmaktadr. Pratikte PLA elemanlar ok sayda
fonksiyonlarn tek bir elemanla gerekletirilmesinde yaygn olarak kullanlr.
Gerekletirilecek ki-deikenli iki fonksiyonun doruluk tablosu ve Karnaugh
diyagramlar ekil 5.19 da verilmitir. Grld gibi gerekletirilecek fonksiyonlarda
ortak olan arpmlar terimi iin ayn VE kaps kullanlmaktadr. Bir ama ta byle ortak
olan arpmlar terimleri saysn maksimize etmektir.

78

x1

x2

x3

F1

F2

0
0
0
1
1
1
1

0
1
1
0
0
1
1

1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
1
1
0
1

0
0
1
0
1
0
1

x1x2
x3 00

01

11

0
1

arpm
terimleri

1
2
3

Giriler

x1x2
x1x3
X2X3

kl
ar
x F F

1
1
-

0
1

1
1

1
1
-

1
1

PLA program tablosu

10

x1x2
x3 00

01

11

10

F1 = x1x2+x1x3
F2=x1x3+x2x3
ekil 5.19 PLA elemanyla gerekletirilecek rnek iki deikenli iki fonksiyon
Bu rnek fonksiyonlarn PLA ile gerekletirilmesinde, hangi balantlarn ak devre
yaplaca, hangi balantlarn ise ksa devre olarak braklaca, ekil 5.20 de
gsterilmitir.
x1
1
F1
1
x2

2
F2
2

x3

ekil 5.20 rnek iki fonksiyonun PLA gerekletirilmesi

PLA program tablosu
Yukarda rnek fonksiyonunun PLA eleman ile gerekletirilmesinde nce fonksiyonlar
indirgendi. ROM larla gereklemede fonksiyonlar indirgenmemiti. Ondan sonra
balantlarn ak/ksa devre yaplmasna geildi. Balantlarn sistematik bir biimde
nasl yaplacan gsteren tabloya PLA program tablosu denir. Bu tabloda satrlarda,
indirgenmi fonksiyonlardaki farkl arpmlar terimleri gsterilir. Birinci stunda her bir
arpmlar terimi iin seilen VE kaplara numaralandrlarak gsterilir. Bundan sonraki
stunlarda deikenlere ayrlmtr. 1. satrdaki VE kapsnn girileri iin deikenin
kendisi varsa 1, tmleyeni varsa 0, deiken yoksa (-) konulur. Bu ilem btn VE
79

kaplar iin tekrarlanr. ekil 5.18 deki blok diyagramnda 2n x k balantnn ak devre
mi, ksa devre mi yaplaca belirlenmi olur. Son stunlarda ise k fonksiyonlarnn her
biri temsil edilir. Bir k fonksiyonunda hangi VE kaplar varsa ilgili yere 1, olmayan VE
kaplarna ilikin yere ise (-) konur. ekil 5.18 deki blok diyagramnda k x m
balantlarndan hangilerinin ak hangilerinin ksa devre yaplaca belirlenmi olur.
Bundan nceki rnee ilikin PLA program tablosu ekil 5.19 da verilmitir.
PLA lerde fonksiyonun kendiside tmleyeni de gerekletirilebilmektedir. O nedenle
ortak arpmlar terimleri saysn maksimumlatrabilmek iin gerekletirilmesini
istediimiz fonksiyonlarn tmleyenlerini de dnebiliriz.

80

BLM 6 ARDIIL MANTIK DEVRELER

imdiye kadar ki be blmde, klar girileriyle yegane olarak belirlenebilen
kombinezonsal mantk devrelerinin, analiz ve sentezini inceledik. Bu blmde de klar
giri deikenlerinden baka, durum deikenleri dediimiz bellek elemanlarna ilikin
deikenlerle birlikte ancak belirlenebilen ardl mantk devrelerini inceleyeceiz.
Ardl mantk devreleri ksaca ardl devreler olarak adlandrlr. Yaygn olarak bu
devrelere ardl makineler da denir. Ardl makine incelememizde srasyla ardl
makinelerin modellendirilmesi, snflandrlmas, analiz ve sentezi ile sentezde karlalan
sorunlar ele alacaz. Daha sonra kombinezonsal devrelerde olduu gibi, ardl MSI ve
LSI elemanlarnn yap ve ilevlerini inceleyeceiz.
6.1 Giri
ekil 6.1 deki seri toplayc devresini dnelim. x1, x2 girileri en az arlkl
basamaktan en ok arlkl basamaa doru, zamanda sral, iki tabanndaki iki sayy
gstersin. z k da bu iki tabanndaki saylarn toplam olan sayy, basamak arlna
gre zamanda sral olarak gstersin. varsayalm ki x1 =12 ve x2=14 saylar toplanacak.
Giri ve k aadaki ekil 6.1 deki gibidir.
(12)01100 x1
(14)01110 x2

(12)
(14)
(26)

x1
x2
z

Seri
toplayc

z = x1 + x2
(26)11010

ekil.6.1. Seri toplayc.

24
23
22
21
t4
t3
t2
t1
0
1
1
0
0
1
1
1
1
1
0
1

20
t0
0
0
0

t0 ve t4 anlarndaki giriler (00) ayn olduu halde klar farkldr. Benzer biimde t2 ve
t3 anlarndaki giriler (11) ayn olduu halde klar farkldr. Grlyor ki k yalnzca
giriler tarafndan belirlenememektedir. O halde devre kombinezonsal deil, ardldr.
kn belirlenebilmesi iin her ti annda, bir evvelki ti-1 anna ilikin toplamn "elde" sinin
bilinmesi gerekmektedir. Bu "elde"yi, makinenin herhangi bir t anndaki durumunu
belirleyen bir deiken (y) olarak dnelim. yle ki deikenin ti annda ald deer (Y),
t i-1 annda bu deikenle (y), giri deikenlerinin ald deerler tarafndan belirlenmi
olsun. Yani Y = f (x1,x2,y). (y) ye imdiki durum, (Y) ye de bir sonraki durum, y
deikenine de durum deikeni denir. rneimiz iin toplam
elde(y)1
1
0
0
0
x1 0
1
1
0
0
x2
0
1
1
1
0
z
1
1
0
1
0
81

biiminde bulunur. Artk k deikeni giri deikenleri ve 0 andaki durum deikeni

tarafndan yegane olarak belirlenmitir.
6.2 Ardl Makinelerin Modellendirilmesi
Ardl makineler matematiksel, tablo ve diyagram olmak zere farkl biimde
modellendirilebilirler.
Matematiksel model : Yukarda rnekteki seri girili toplama devresi gibi, sonlu
durumlu ardl makineleri, M = (G,,D,Y,Z,D0) ile verilen bir matematiksel modelle temsil
edebiliriz.
G: Makinenin farkl girilerinden oluan giri kmesidir. #G = p ise girileri temsil
edebilmek iin gerekli olan giri deikeni says n; n log2 p eitsizliini salayan en
kk tam saydr. X = {x1,x2. .xn} bamsz giri deikenleri kmesi olsun.
: Makinenin knda grlen, farkl klardan oluan k kmesidir. # = g ise,
klar temsil edebilmek iin gerekli olan k deikeni says m; m log2 g eitsizliini
salayan en kk tam saydr. Z = {zl,z2,.. ,zm} k deikenleri kmesidir.
D: Makinenin farkl durumlarndan oluan kmedir. #D = ise, gerekli olan durum
deikeni says r, r log2 eitsizliini salayan en kk tam saydr. y = {y1,y2,.. ,yr}
bamsz durum deikenleri kmesidir.
Y = {Y1,Y2,.. Yr} bir sonraki durum deikenleri kmesidir. Bu kme elemanlar her biri
t

t+1

Yi = Yi (x 1, x 2..., x n, y 1, y 2,....y r ) = Yi ( X , y ) : S n+ r S , S = {0,1} i = 1,2,..r

biiminde tanmlanan r tane bir sonraki durum fonksiyonudur. t imdiki an, t+1 bir
sonraki an gstermektedir.
Z = {zl, z2,.. , zm} baml k deikenleri kmesidir. Bu kme elemanlarnn her biri
t

Zi = Zi ((x 1, x 2..., x n, y 1, y 2,....y r ) = Zi ( X , y ): S n+ r S , S = {0,1} i =1,2, ..m

biiminde tanmlanan m tane k fonksiyonudur.
Zi fonksiyonlar x1..xn bamsz giri ve y1,..,yr bamsz durum deikenlerinin
fonksiyonu ise makineye "Mealy makinesi", Zi fonksiyonlar yalnzca, y1,..yr durum
deikenlerinin fonksiyonu ise makineye "Moore makinesi " denir.
Y fonksiyonlarnda, fonksiyonlarn ald deer (t+1) anndaki deer; bamsz
deikenlerin ald deer ise, t anndaki deerlerdir. Z fonksiyonlarnda ise deikenler
ve fonksiyonlarn ald deerler ayn t an iin geerlidir. Bundan sonra fonksiyonlarn t
ile ilikisi ayrca simgelenmeyecektir.
D0 : Balang durumudur. Yani bamsz durum deikenlerinin t0 anndaki aldklar
deerlere kar gelen (y01,. .y02,.....y0r ) durumudur.
rnek 6.1. Seri toplayc iin M matematiksel modelini karalm.
G giri kmesi ve deikenleri: G = {G1(x1= 0, x2= 0); G2(x1= 0, x2= 1) ; G3(x1= 1, x2= 0)
; G4 (x1= 1, x2= 1)} dir.
k kmesi ve deikenleri ={(1(z1= 0), 2(z1= 1)}dir.
D durum kmesi ve deikenleri D={D1(y=0) elde 0, D2(y=1) elde 1} dir. (y) bamsz
durum deikenidir.
Y bir sonraki durum ve Z k fonksiyonlar Tablo 6.1. de doruluk tablosuyla verilen
82

t+1
Y = y' x1x2+y x'1x2+y x1x'2,+y x1x2 ve
Z = y' x'1,x2+y' x1x'2,+y x'1x'2+y x1x2
fonksiyonlardr.

Tablo.6.1.Seri toplaycya ilikin bamsz deikenler ve bir sonraki durum ve k

fonksiyonlarnn doruluk tablosu.
giri

x1
0
0
0
0
1
1
1
1

bamsz deikenler
giri
durum

x2

0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1

bir sonraki
durum
onksiyonu.

k
fonksiyonu

0
0
0
1
0
1
1
1

0
1
1
0
1
0
0
1

Matematiksel olarak M = (G, , D, Y, Z, D0 ) ile verilen bir ardl makine, genel olarak

x1
x2

giri
deikenleri

k
deikenleri

y1

z1
zm

Kombinezonsal devre

yr

y r (Y r )
Bellek
elemanlarnn
klar:
durum
deikenleri

r.bellek eleman
bellek
elemanlarnn
girileri

Bellek
1. bellek eleman

y 1 (Y 1 )
t 0 (t 1 )
saat girii

eki1.6.2.deki bir devreye kar drlebilir. Devre iki temel paradan oluur.
ekil.6.2. Bir ardl makinenin en genel yaps.
Birincisi kombinezonsal para ikincisi ise bellek parasdr. Kombinezonsal parann
girileri, sistemin giri deikenleri (x1x2. .xn) ile bamsz durum deikenleri (y1y2. .yr)
dir. Kombinezonsal parann klar da makinenin k deikenleri (Z1Z2. .Zm) ile
bellek elemanlarnn giri fonksiyonlardr.
83

Bellek elemanlarnn klar olan iletkenlerde, zaman ekseninde nce y bamsz

deikenlerinin sonra baml bir sonraki durum deikenlerinin ald deerler gzlenir.
Ard arda gelen iki giriten, ikincisine ilikin imdiki durum, birinci girie ilikin bir sonraki
durumdur. Seri toplayc rneinde t0 anndaki giriler iin olan bir sonraki durum 0, t1
anndaki giriler iin imdiki durumdur. Benzer biimde t2 anndaki imdiki durum 0; bir
sonraki durum (elde) ise 1 dir. Bu yeni elde t3 anndaki giriler iin imdiki durumdur.
Bellek elemanlar bundan sonraki alt blmde detayl olarak incelenecektir.
Matematiksel olarak temsil edilen ardl makine, durum diyagramlar veya durum
tablolaryla da temsil edilebilir.
Durum tablosu (Gei tablosu, transition table): Satrlarnda durumlar (D kmesinin
elemanlar), stunlarnda girilerin (G kmesinin elemanlar) bulunduu matristir. i. satr
ve j. stunun kesitii yerde; makinenin i. satra ilikin durumunda (Di), j. stuna ilikin
giri (Gj) geldiinde ki bir sonraki durum (Dk) ile o andaki k (k) yazldr (Tablo 6.2a).
zel olarak rnek 6.1 deki seri toplayc iin durum tablosu Tablo 6.2b de verilmitir. Bu
tabloda giriler ve durumlar ilgili deikenler cinsinden ifade edilmitir.

Tablo.6.2. Ardl makineye ilikin durum tablosu.

G1

G2

Gj

Gp

D1
D2
Di

Dk,k

D
(a) Bir ardl makineye ilikin genel durum tablosu

y=0
imdiki
durum

y=1
imdiki
durum

x1x2
00

X1x2
01

x1x2
11

x1x2
10

giri

giri

giri

giri

Y,Z
0,0

Y,Z
0,1

Y,Z
1,0

Y,Z
0,1

Y,Z
0,1

Y,Z
1,0

Y,Z
1,1

Y,Z
1,0

(b) Seri toplaycya ilikin durum tablosu

Durum diyagram, dmler ve topolojik elemanlardan olumu bir diyagramdr.
Dmler durumlara kar der. Makine Di durumunda iken Gi girii altnda DJ bir
sonraki durumuna gidiyor ve k zm ise, Di dmnden DJ dmne ynlendirilmi bir
topolojik eleman izilir ve zerine Gi / zm yazlr. ekil 6.3 a da durum diyagramnn tipik
84

bir paras gsterilmitir. rnek 6.1 deki seri toplayc iin durum diyagram ekil 6.3b de
verildii gibidir. Giriler ve durumlar ilgili deikenler cinsinden verilmitir.
01 / 1

G i / Zm

11 / 0

01 / 0

11 / 1

00 / 0
Di

Di

Dj

10 / 1

Dj

00 / 1

10 / 0

(a) Genel olarak durum diyagram

(b) Toplaycya ilikin durum diyagram
ekil.6.3. Durum diyagramlar.

6.3 Ardl Makinelerin Snflandrlmas

Ardl makineler senkron (saatli) ve asenkron (saatsiz) makineler olmak zere iki ana
snfa toplanrlar. Senkron makinelerde periyodik saat darbeleri reten bir merkezi saat
(master-clock generator) vardr. Btn bellek elemanlarnn saat girilerine, bu merkezi
saat k balanmtr (baknz ekil 6.2). Makinenin durum deitirmesi, saat darbesi
geldii zaman mmkndr. Yeni bir saat darbesi gelene kadar, makinenin durumunda bir
deiiklik olmaz. Makinenin kombinezonsal ksm ise saat darbesinden bamsz alr.
Her bir giri iin bir saat darbesi uygulanmaldr. Makinenin alma hz saat darbelerinin
periyoduyla snrlanmtr. rnein seri toplayc devre bir senkron ardl makinedir.
Asenkron makinelerde saat darbeleri yoktur. Temel modda (fundemental mode) ve
darbe modunda (pulse mode) alanlar olmak zere iki farkl trden olabilirler. Temel
modda alan asenkron makinelerde giriler seviye biimindedir, yani yeni bir giri
gelene kadar eski giriler durarak sistemin kararl (stabil) bir duruma gelmesini salar.
Yar problemi olmamas iin birden fazla giri deikeni ayn anda deimez. Darbe
modunda alan makinelere gelince, girileri darbe biimindedir. Herhangi bir anda giri
deikenlerinden yalnz biri 1 olur, dierleri 0 olmak zorundadr. Farkl giriler arasnda
btn giriler birlikte 0 olmak zorundadrlar.ekil 6.4 de ardl makinelerin
snflandrlmas gsterilmitir.
Bu dersin kapsam iinde bilgisayarlarda kullanlan senkron makineler arlkl olarak
incelenecek, ounlukla kontrol sistemlerinde kullanln asenkron makineler ise
incelenmeyecektir.

85

ARDIIL MAKNA

SENKRON
ARDIIL MAKNA
MAKNA

ASENKRON MAKNA

Temel modda
alan
makina

Darbe modunda
alan
makina

ekli.6.4. Ardl makinelerin snflandrlmas.

6.4 Bellek Elemanlar
Ardl devrede her bir durum deikenine ilikin bir bellek (flip flop) eleman vardr.
Bundan dolay bellek elemanlar 1 bitlik bir bilginin saklanmasn salarlar. k imdiki
durum deikeni y ve ayn zamanda bir sonraki durum fonksiyonu olan Y dir. Ayrca
durum deikenin veya bir sonraki durum deikeninin tmleyeni de k olarak vardr.
imdi belli bal bellek elemanlarn teker teker inceleyelim.
SR bellek eleman: iki girili S(set), R(reset) ve iki kldr (y,y' ) y' f devrenin yaps
dolaysyla dorudan elde edildiinden, ikinci bir k deerlendirilmitir. Btn dier
bellek elemanlarnda da durum ayndr, yani y ve y' klar vardr. SR bellek elemann
tanm bir sonraki durum fonksiyonu, durum tablosu ve durum diyagram olarak ekil 6.5
te verilmitir. (11) giriinin hibir zaman uygulanmayaca varsaylarak klar k=keyfi
olarak alnmtr. SR bellek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken 'S nin
dediini yapyor' biiminde de yorumlanabilir.
y

SR
00

y (Y)

y ' (Y ')

01

11

10

Y=S+R'y

01/0

00/1
01/0

0
00/0

10/1
10/1

ekil 6.5 SR bellek eleman

imdi ekil 6.6 te verilen devreyi analiz ederek, ekil 6.5 te tanmlanan SR flip flopuna
kar dtn gsterelim. ekil 6.6 teki devrenin klarn, balangta sanki biri
dierinin tmleyeni deilmi gibi dnp, sonra bu klarn birbirlerinin tmleyeni
olduklarn gzleyelim

86

R(reset)

t (T)

v (V)

S(set)

a) TVEYA kaplaryla gerekletirilen SR flip flopu

R
T
V
0
0
1
TVEYA kaplarnn gecikmelerine bal
1
0
olarak iki hal (01 veya 10) olabilir, belirsizlik
var
0
0
0
1
0
1
0
0
1
0
1
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
0
1
TV(00) ara durumundan sonra TVEYA
1
0
kaplarnn gecikmelerine bal olarak iki hal
(01 veya 10) olabilir, belirsizlik var
1
1
0
1
0
1
1
1
1
0
1
0
1
1
1
1
0
0
0
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
0
1
0
0
1
1
1
0
0
1
0
0
0
1
0
1
0
0
1
0
1
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
0
0
b) Devrenin en genel durumda analizi
t
v
S
R
T
V
0
1
0
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
1
0
0
1
0
1
1
0
1
0
1
0
c) Devrenin girilerine 11 gelmeyecei koulu altnda sadelemi doruluk tablosu
y
S
R
Y
Y'
0
0
0
0
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
1
1
0
1
0
d) Sonuta varlan doruluk tablosu
t
0

v
0

S
0

ekil 6.6 SR belek elemann devresi

87

ekil 6.6 b deki tabloda devrenin giriine hibir zaman SR (11) uygulanmayaca
dnlrse TV nin hibir zaman TV(00) durumuna gelmeyecei grlr. Bu varsaym
altnda, tablodaki ilk drt satr silinebilir. Dier taraftan TV stunlarnda 11 durumu hi
grnmemektedir. O nedenle TV(11) e kar gelen, tablodaki ikinci drtl satr da
silinebilir. Giriine hibir zaman 11 gelmeme koulu altnda basitletirilmi tablo ekil 6.6
c de verilmitir. Bu tabloda ki klarn her biri biri dierinin tmleyenidir. O halde V=T'
dr. ekil 6.6 d de varlan sonu tablo, SR flip flopunun tanm bantsna denktir.
SR belek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken S nin dediini yapyor
biiminde de yorumlanabilir.
TVEYA kaplaryla gerekletirilen devreye benzer TVE kaplaryla gerekletirilen bir
devre ekil.6.7 de verilmitir. TVEYA' l devredekine benzer bir analizle, ekilde grlen
doruluk tablosuna varlr. Yalnzca TVEYA'l devredeki 11 giriinin zellii TVE li
devrede 00 girii altnda oluur ve S ile R yer deitirmi gibi grlr. Bu eleman S*R*
ile gsterelim. S*R* bellek elemannn almas, giriler birbirinin ztt iken 'R nin dediini
yapyor' biiminde de yorumlanabilir.
TVE' li devre ilerde tanmlayacamz gecikme (Delay) bellek elemann
gerekletirilmesinde kullanlacaktr. ekil 6.5 ve 6.7 de verilen devrelere temel bellek
elemanlar denir.
S*(set)

S*R*

y (Y)

00

01

11

10

y ' (Y ' )

R*(reset)

Y
ekil 6.7 TVE kaplaryla gerekletirilen bir temel bellek eleman
Saatli SR bellek eleman: Yukarda tanttmz SR bellek eleman asenkron
makinelerde kullanlr. Saatli (Senkron) makinelerde ise saatli bellek elemanlar kullanlr.
imdi saatli SR bellek elemann inceleyelim. SR girilerini birer ular saat darbesine
bal VE kaplarndan geirdiimizde, ekil 6.8 grlen ve tanm tablosu verilen, saatli SR
bellek elemann elde ederiz. Saat girii 0 olduunda VE kaplarnn klar 0 olacak ve
bellek eleman bulunduu durumunu koruyacaktr. Saat girii 1 olduunda ise SR girileri
VE kaplarnn klarna aktarlr. Bellek eleman girilerin ve durumun ald deerlere
bal olarak alr.
R(reset)

R
y (Y)

Saat(CLK)
y ' (Y ' )
S(set)

S
y (Y)

Saat
y (Y')

Grafik gsterim

SR
00

01

11

10

Y=S+R'y
S R= 0

Bir sonraki durum fonksiyonu

ekil 6.8 Saatli SR bellek eleman devresi, grafik gsterimi ve tanm tablosu
88

Tanm fonksiyonundaki y, saatten nceki imdiki durumu; Y ise saatten sonraki bir
sonraki durumu gstermektedir. O nedenle tanm fonksiyonunda t deiken olarak
grlmemektedir. Tanm fonksiyonun ifadesi SR=11 girilerinin hibir zaman
uygulanmayaca varsaymyla bulunmutur. SR=0 bants bu koulu ifade etmektedir.
Pratikte saatli SR bellek eleman nadiren retilir, ilerde greceimiz saatli D ve JK bellek
elemanlar daha yaygn bir biimde retilmektedir.
Saatli Gecikme D ( delay) bellek eleman: TVE kaplaryla daha nce
oluturduumuz devreyi temel alarak ekil 6.9 da oluturulan devre, D bellek elemandr.
Giriine gelen iareti, iki saat darbesi aralnda knda tutar. Bir baka deyile giri
geciktirilerek, kta tutulur. Birinci saat darbesinden sonra gelen giriler ka etkili
olmaz. Saat darbesi yokken (0) geri beslemeli TVE kaplarnn girileri 11 olup durum
deimez, yani bellek eleman almaz. Saat darbesi varken (1) D = 1 ise k da 1, D
= 0 ise k 0 olur. ekil 6.9 de Gecikme bellek elemann devresi tanm tablosu (bir
sonraki durum fonksiyonu) ve durum diyagram verilmitir.
S*

y (Y)
Saat(CLK)
y ' (Y ' )
R*
D
D

Saat
y

y (Y)
y' (Y')

Grafik gsterim

Y=D

Bir sonraki durum fonksiyonu

0

Durum diyagram
ekil.6.9. Gecikme bellek eleman devresi, grafik gsterilimi, tanm tablosu ve durum
diyagram
Saatli JK bellek eleman: SR bellek eleman gibidir; yalnzca JK=11girii altnda
belirsizlik olmayp, imdiki durum zddna dnr. ekil 6.10 da devresi tanm tablosu,
grafik gsterimi, ve durum diyagram verilmitir. Grld gibi TVEYA kaplarnn
klar 11, biri dierinin tmleyeni, olamayaca iin TVEYA kaplarnn girileri de
hibir zaman 11 olmayacaktr, yani SR de grlen belirsizlik burada grlmeyecektir.

89

y (Y)

Saat(CLK)
y ' (Y ' )

y (Y)

Saat
y (Y')

Grafik gsterim

JK
00

01

11

10

Y = J y' + K' y

Bir sonraki durum fonksiyonu

01

00
01
11

11
00

10
10

Durum diyagram

ekil 6.10 JK bellek eleman devresi, tanm tablosu, grafik gsterilimi, durum diyagram
Saatli T tetikleme bellek eleman
Tek girili bir bellek elamandr. Giriine 0 geldiinde durumunu korur, 1 geldiinde ise
durumunu zddna dntrr (togling). Bu elemana ilikin bilgiler ekil 6.11 da verilmitir.
R

y (Y)

Saat(CLK)

y ' (Y ' )
S
T
T

y (Y)

Saat
y

y (Y')

Grafik gsterim

Y = T y' + T ' y

Bir sonraki durum fonksiyonu

00

0
1

0
1
Durum diyagram

ekil 6.11. T tekikleme bellek eleman devresi ,tanm tablosu, grafik gsterimi ve durum
diyagram
90

6.5 Bellek elemanlarnn tetiklenmesi

Bellek elemanlarnn durumunun deimesi, girilerindeki anlk deiimlerle olmaktadr.
Bu durum deimelerine belek elemann tetiklenmesi (trigering) denir. Asenkron
belleklede bu deiimler seviye biimindedir, giri seviyesindeki deiimler durum
deiimlerine neden olurlar. Saatli bellek elemanlarnda ise tetikleme saat darbeleriyle
salanr. Yani giri iaretlerine bal olarak, ancak saat darbesi varken durum deiimi
olabilir.
Saatli bellek elemanlarnda (makinelerde) tetikleme iki trldr. Saat iareti 1 deerini
aldnda tetikleme (durum deiimi) olur, 0 deerini aldnda ise giriler deise bile
tetikleme olmaz. Byle alan saatli bellek elemanlarna latch denir.
ikinci tr tetikleme, kenar tetiklemesidir. Saatli bellek elemanlarnda (makinelerde) saat
darbesinin ykselen veya alalan kenarnda tetikleme (durum deiimi) olur, bunun
dndaki btn aralklarda ( 0 veya 1) ise giriler deise bile tetikleme olmaz.
Saat darbesi ekil 6.12 de grld gibi pozitif veya negatif olabilir. Pozitif darbenin
0 dan 1 e gei kenarna ykselen veya pozitif kenar (leading , positive edge), 1 den 0
a gei kenarna da den veya negatif kenar (trailing, negative edge) denir. Benzer
biimde negatif darbenin 0 dan 1 e gei kenarna ykselen veya pozitif kenar
(leading , positive edge), 1 den 0 a gei kenarna da den veya negatif kenar
(trailing, negative edge) denir.
Bir saatli kenar tetiklemeli bellek eleman, ya ykselen kenarda yada den kenarda
tetiklenebilir. ekil 6 12 de pozitif ve negatif saat darbeleri iin tetikleme kenarlar
gsterilmitir.

Pozitif darbe
ykselen kenar

Pozitif darbe

Pozitif darbe
den kenar

Ykselen
(pozitif)
kenar

Den
(negatif)
kenar

Deiim
yok

Deiim yok

Deiim olabilir

Deiim
yok

Deiim olabilir

Negatif darbe
den kenar

Negatif darbe

Ykselen
Den (pozitif)
(negatif)
kenar
kenar

Deiim yok

Negatif darbe
ykselen kenar

1
0

Deiim
yok

Deiim yok

Deiim olabilir

Deiim yok

Deiim
yok

Deiim olabilir

ekil 6.12 Saat darbeleri ve tetikleme kenarlar

imdi saatsiz, saatli bellek elemanlar ve saatli ardl devrelerde karlalan tetikleme
sorunlarn inceleyelim.
ki girili bellek elemanlarnda, ard arda iki giri uygulandn dnelim. yleki iki giri
deikenin de deimesini gereksin. rnein 01-10 girileri gibi. Pratikte bu girilerin ard
91

arda uygulanmas mmkn olmaz, nk herhangi bir giri deikenindeki gecikme 1000-10 veya 01-11-10 dizisinin uygulanmas sonucunu dourur. Yani istemediimiz halde
arada 00 veya 11 girii uygulanm olur.
ekil 6.6 ve 6.7 asenkron temel bellek elemanlar iin srasyla 11 ve 00 girilerinin
uygulanmamas gereken giriler olduu belirtilmiti. Ortaya bir sorun kmaktadr. zm
ekil 6.6 daki asenkron bellek eleman iin her bir giriten sonra 00 giriinin
uygulanmasdr. 01-10 giri dizisi yerine 01-00-10 giri dizisini uygularsak giri
deikenlerinin ikisi birden ayn anda deimek zorunda kalmaz ve istenmeyen 11 girii
arada gelemez. Dier taraftan bu bellek eleman iin 00 girii altnda durum
deimemektedir, sanki 01 den sonra 10 uygulanm gibi olmaktadr. ekil 6.7 deki
asenkron temel bellek eleman iin benzer zm her bir giriten sonra 11 giriinin
uygulanmasdr.
Asenkron bellek elemanlarnda tetikleme sresince durumun devaml deimesi de bir
tetikleme sorunu yaratr. rnein asenkron JK bellek eleman 11 girii altnda 0 ve 1
durumlar arasnda devaml durum deitirir. Bu olaya evrim ( cycling) denir. O nedenle
uygulamada iki girili asenkron bellek eleman olarak JK deil SR bellek eleman
kullanlr.
Yukarda asenkron bellek elemanlarnda istenmeyen giriler ve evrim iin tetikleme
sorunlarn inceledik, imdi de senkron bellek elemanlar iin inceleyelim. istenmeyen
giriler saat darbelerinin olmad arala drlrse , saat darbeleri olmadnda bellek
eleman almayacandan zme ulalr. ekil 6.13 te bu zm canlandrlmtr.
S
1

R
saat

ekil 6.13 Senkron SR bellek eleman iin istenmeyen girilere ilikin tetikleme
sorununu zm
Senkron JK bellek elemannda 11 girii altnda grlen evrimin olumasn nlemek
iin saat darbesinin ykselen veya den kenarnda tetikleme yaplr. Tetikleme anlk
olacandan, durum ancak bir defa deiebilecektir. Kenar tetiklemeli bellek
elemanlarnn yapsn ilerde ayrca greceiz.
Bellek elemanlarnda karlalan tetikleme sorunlarnn benzerleri en genel hali ekil
6.2 de verilen ardl devreler iinde sz konusudur. Asenkron ardl devreler (makineler)
bu dersin kapsam dnda tutulduundan incelenmeyecek yalnzca senkron makineler
incelenecektir.

92

ts
ts > tb + tc

tc

bir saat darbesi sresinde 2

durum deimesi

tb
ts
ts < tb + tc

tc

bir saat darbesi sresinde 1

durum deimesi

ekil 6.14 Senkron ardl devrede saat darbe uzunluu

Senkron ardl devrelerde
saat darbe uzunluu ( ts ), bellek elemanlar
gecikmesinden ( tb ) daha fazla, bellek ( tb ) ve kombinezonsal devredeki gecikmesi
( tc ) toplamndan ( tb + tc ) daha kk olmaldr. Yani tb < ts < tb + tc
olmaldr. Bellek elemanlarnn knda yeni bir durumu gzleyebilmek iin tb < ts
olmaldr. ts > tb + tc olursa ise bellek elemanlar 1 saat darbesi zaman aralnda iki
veya daha fazla alm olur (ekil 6.14). Oysa istenen her bir saat darbesi iin, belli bir
giri altnda, yalnzca bir durum deiikliinin olasdr. Bu bantnn salanmas iin
senkron bellek elemanlarn, kenar tetiklemeli yapmak uygun olur. Tetikleme darbenin bir
kenarnda olacandan, ts sresi minimuma inecek ve ts < tb + tc eitsizlii her
zaman salanacaktr. Kenar tetiklemeli D belek eleman iin tb < ts ilikisi, bir rnek
olarak, bu blmde ayrca incelenecektir.
Senkron ardl devrelerde karlalan bir baka tetikleme sorunu da, birden fazla
durum deikeninin
ayn anda deer deitirmesidir. Bellek elemann knn
gecikmelerindeki farkllklar dolaysyla devre istenmeyen durumlardan geebilir. rnein
iki durum deikenli bir makinede 01 durumundan 10 durumuna geerken arada 00
(veya 11) istenmeyen durumundan geilebilir. Kenar tetiklemeli bellek elemanlar
kullanldnda bu sorunla karlalmaz. Nedeni istenmeyen durum olutuunda
tetikleme ileminin tamamlanm olmasdr. Bellek elemanlar, yeni bir tetikleme oluncaya
kadar (yeni bir darbe kenarna kadar) almazlar.
Bellek elemanlarnn saat darbelerinin kenarlarnda tetiklenmesi, farkl biimde
yaplabilir. Birincisi bir RC devresiyle keskin darbeler (spike) elde etmektir. ikincisi ana ve
baml (master slave) , ncs ise kenar tetiklemeli bellek elemanlardr. Son ikisini
ayr ayr inceleyeceiz.
Saat darbelerinin kenarnda tetiklenen bellek elemanlarn bulunduu ardl devrelerin
daha hzl alt sylenemez. Devrenin alma hzna tesir eden saat darbesinin 1
olma sresi deil, saat darbelerinin frekansdr.

93

Ana-baml (Master slave) bellek eleman:

Ana-baml bellek elemanlar, ardarda bal iki bellek eleman ve bir tmleyen
kapsndan oluur. Birinci bellek elemanna aa, ikincisine ise baml bellek elemanlar
denir. SR nin ana-baml yaps ekil 6.15 de verilmitir.

Ana bellek

Baml bellek

Y
Y'

CLK

Eik gerilimi:: eik alt saat geriliminin 0, eik st saat geriliminin 1 algland deger
Anabellein almad, baml bellein alt zaman gsterir
Anabellein alt, baml bellein almad zaman gsterir

ekil 6.15 Ana-baml (master-slave) SR bellek eleman

Bellek elemanlar, saat girilerini, saat darbesinin ykselen ve den kenarlarnda, belli
bir eik geriliminin altnda 0, stnde ise 1 olarak alglanrlar (ekil 6.15). Ana- baml
bellek elemannn saat giriindeki pozitif saat darbesi, tmleyen kaps nedeniyle baml
bellek elemannn saat giriinde negatif darbe oluturur.
Buna gre giriteki saat darbesi 0 dan 1 e getiinde ve 1 olduunda (ekilde ince
izgi) baml bellek eleman almaz, nk baml bellekteki saat girii (ekilde ince
izgi) 0 olmutur. Ana bellek eleman ise alr, girilerine bal olarak, SR tanmna
uygun klar verir. Giriteki saat darbesi 1 den 0 a derken ve 0 olduunda (ekildeki
kaln izgi) ana bellek almaz. Baml bellek alr nk baml bellek giriindeki
darbe 0 dan 1 e ykselir ve 1 deerini alr (ekildeki kaln izgi). Baml bellek girii Q, Q'
olduundan tanm gereince Y = Q ve Y' = Q' olur.
imdi ana-baml bellek devresinin almasn dndmzde; giriteki saat
darbesinin ykselen kenarnda, tanm uyarnca SR girilerine gre ana bellek elemann
klar oluur . Bu k baml bellek elemann giriinde kalr nk ikinci bellek
eleman almamaktadr. Saat darbesinin den kenarnda ise ikinci bellek elemann
girileri aynen Y, Y' klarnda birlikte grlecektir, nk SR iin giriler birbirinden
farkl ise tanm gereince Y=S dir. Yani ana-baml bellek eleman saat darbesinin
den kenarnda, giriler iin SR bellek eleman tanmna uygun klar vermektedir.
Ana-baml bellek elemannn saat darbesinin ykselen kenarnda almasn saat
giriine ilave bir tmleyen kaps balayarak salamak mmkndr. Bu durumda saat
darbeleri negatif darbeler olarak dnlmelidir (ekil 6.12); den kenarda ana bellek
eleman ykselen kenarda ise baml bellek eleman ve dolaysyla SR ana-baml
bellek eleman alacaktr.
Yukarda SR bellek eleman iin incelediimiz ana-baml yap, dier tip bellek
elemanlar iin de benzer biimde gerekletirilir. rnein D bellek elemannn klarn
bir SR bellek eleman girilerine balayarak ana-baml bir D bellek eleman elde
edilebilir. Ancak JK iin benzer ilem yaplamaz nk J = K = 1 girii iin saatin 1
olduu srece ana bellek eleman evirime girer. O nedenle ana-baml JK bellek
eleman iin zm olacak bir devre ekil 6.16 te verilmitir. Bu devrenin saat darbesinin
94

den kenarnda tetiklenen bir JK bellek eleman olarak altn S*R* tanmndan
yararlanarak gsteriniz.

S*

S*

y (Y)

y ' (Y ' )

R*

R*

Saat(CLK)
ekil 6.16 Saat darbesinin den kenarnda tetiklenen JK bellek eleman
Kenar tetiklemeli bellek elemanlar:
Belek elemanlarnn saat darbelerinin geilerinde almasn salayan nc
alternatif, kenar tetiklemeli bellek elemanlardr. Saat darbesinin seviyesi belli bir eik
deerini aarken bellek eleman alr ; ondan sonra ayn eik deere ayn ynden
(ykselen veya den) ikinci defa gelene kadar bellek elemanlar, girilere karlk
vermezler, almazlar.
Darbe kenar ile tetiklenen gecikme bellek elemanna ilikin lojik devre ekil 6.17 te
verilmitir. Bu devrede temel bellek eleman (ikinci seviye) girilerine birer temel bellek
eleman (birinci seviye) balanmtr. Birinci seviyedeki temel bellek elemanlar, darbenin
den kenarnda, ikinci seviyedeki temel bellein durumunu koruyucu girileri (11) salar.
Ayn bellek elemanlar darbenin ykselen kenarnda ise; ikinci seviyedeki temel bellein
giriinin, kna aktarlmasn salar.
1

s*

y(Y)

y ' (Y')

CLK
3

R*

kinci seviye
temel bellek eleman

D
Birinci seviye
temel bellek elemanlar

ekil 6.17 Kenar tetiklemeli gecikme bellek elemann lojik devresi

imdi devrenin analizini yapalm. Saat darbesi 0 iken D = 0 ve D = 1 girileri iin birinci
seviyedeki temel bellek elemanlarnn klar ekil 6.18 a ve b de verilmitir. ikinci
seviyedeki (ktaki) temel bellek eleman gsterilmemitir.
95

s*

CLK=0

D=0

saat
a

R*

s*

D=1

a. CLK=0, D=0 analizi

saat
b
1

R*

0
b. CLK=0, D=1 analizi

b
1

s*

CLK=1

s*

CLK=1
3

D=0

CLK=0
3

c. CLK=1, D=0 analizi

R*

R*

D=1

0
d. CLK=1, D=1 analizi

ekil 6.18 Darbe kenar tetiklemeli gecikme bellek eleman lojik devresinin analizi
Saat = 0 iken D girii ne olursa olsun S* = R* = 1 dir. Buda ktaki ikinci seviye temel
bellek elemann durumunu deitirmemesi yani almamas demektir . 4 kaps D ' yi
gsterirken, 1 kaps D yi gsterir (ekil 6.18 a ve b).
ekil 6.18 a da saat darbesi 0 dan 1 e karldnda, ekil 6.18 c grlen deerler
gzlenir. kapsnn k 0 olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr.
S*R* = 10 girii iin ktaki temel belek eleman k, R* = 0 olduundan, D = 0 olan
girie eit olacaktr. Benzer biimde ekil 6.18 b deki devrenin 0 olan saat girii, 1
klndnda; ekil 6.18 d deki deerler gzlenir. Bu sefer 2 kapsnn k 0 olacak, ama
dier kaplarn klar deimeyecektir. S*R* = 01 girii iin ktaki temel belek
eleman k, R* = 1 olduundan, D=1 olan girie eit olacaktr. Sonu olarak, ekil 6.17
te verilen kenar tetiklemeli bellek eleman, saat darbesinin ykselen kenarnda, D bellek
elemann tanmna uygun klar verir. Yani saat darbesinin ykselen kenarnda giri
ka aktarlmaktadr.
ekil 6.18 c de saat darbesi 1 den 0 a dtnde; ekil 6.18 a daki deerler gzlenir.
3 kapsnn k 1 olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr. S*R* = 11
olduundan, ktaki temel bellek eleman . Benzer biimde ekil 6.18 d de saat
96

darbesi 1 den 0 a dtnde; ekil 6.18 b daki deerler gzlenir. 2 kapsnn k 1

olacak, dier kap klar ise eski deerlerini koruyacaktr. S*R* = 11 olduundan,
ktaki temel bellek eleman almayacak yani durumu deimeyecektir. Sonu olarak,
ekil 6.17 te verilen kenar tetiklemeli bellek eleman, saat darbesinin den kenarnda
almayacaktr. Yani ekil 6.17 de verilen devre, saat darbesinin ykselen kenarda
tetiklenen bir D bellek elemanndr.
imdi de saat darbesinin ykselme sresinde, alma koullarn daha detayl olarak
analiz edelim. ekil 6.18 a daki devrede D = 0 iken saat darbesini 1e karrsak; 4 ve 1
kaplarnn klar deimezken, S* = 1 ve R* = 0 olur (ekil 6.17 c). Buda ekil 6.17
teki devrede Y=0 olmas, yani kn D giriine eit olmas ve saat darbesinin ykselen
kenarnda tetiklenmesi demektir. Saat darbesi 0 dan 1 e ykselirken belli bir sre nce, ki
ona oturma zaman (set up time) denir, D giriinin deimemesi gerekir. Oturma zaman
4 ve 1 kaplarndaki toplam gecikme kadardr. Bu sre D = 0 girii iin 1 kap knn 0
da kalma sresidir ve ancak o zaman saat 0 dan 1 e geerken D = 0 girii alglanabilir.
Bir baka deyile D bellek eleman tarafndan D = 0 giriinin alglanmas isteniyorsa;
tetikleme eiinden nce, en az oturma sresi kadar bir zaman iin, D = 0 giriinin girite
tutulmas gerekir. Oturma sresi iinde D = 1 yaplrsa, bu alglama gereklemez(
Baknz ekil 6.19).
saat gerilimi

Tetikleme
eii

zaman
Oturma
zaman

Tutma
zaman

Giriin deimemesi gereken zaman aral

ekil 6.19 Ykselen kenarda tetikleyen darbenin deiimi ve giri snrlamas

D girii, saat darbesi tetikleme eiini atktan sonra da, tutma sresi (holding time)
denen zaman aralnda , deimemelidir. Bu tutma sresi, 3 kap k (R*) nin 1 den 0
a geme sresidir ve ancak o zaman saat 0 dan 1 e geerken D = 0 girii alglanabilir. Bir
baka deyile D = 0 giriinin D bellek eleman tarafndan alglanmas isteniyorsa ; D = 0
giriinin, tetikleme eiinden sonra en az tutma sresi kadar, girite tutulmas gerekir.
Tutma sresi iinde D =1 yaplrsa, bu alglama gereklemez (Baknz ekil 6.19).
Sonu olarak D=0 giriinin, D bellek eleman tarafndan alglanabilmesi iin en az
oturma +tutma zaman kadar bir zaman aralnda, girite tutulmas zorunludur. (Baknz
ekil 6.19)
Yukarda D=0 girii iin saat darbesinin ykselen kenarndaki durumu inceledik, benzer
biimde, D=1 giriinde de zamanlama koullar ayndr. Yani oturma ve tutma sreleri
toplam sresince D=1 deeri deimemelidir.
97

Burada yalnzca D belek elemann kenar tetiklemeli lojik devresi verilmi ve analiz
edilmitir. Dier bellek elemanlar iin de benzer biimde alan devreleri vardr ve
genellikle kataloglarda verilir.
6.6

Tm devre olarak bellek elemanlar yardmc girileri

0

Bir ardl devrenin balang durumunun (D ) istenildii gibi seilebilmesi gerekir. Buda
her bir bellek elemanna kar den, bamsz durum deikeni (y) nin, balangta
istenildii gibi seilebilmesi demektir. Bir baka deile bellek elemanlarnn balang
durumunu, 0 veya 1 den herhangi birine getirebilmemiz gerekir. O nedenle balang
durumunu 0 a getiren bir Clear ile, balang durumunu 1 e getiren bir preset yardmc
girilerine gereksinim vardr. Bu giriler asenkron olarak alrlar, yani saat ve giri
deikenlerinden bamsz olarak balang durumunu 0 veya 1 e getirirler.
Bellek elemanlar, iki tanesini bir arada bulunduran, kk lekli (SSI) tmleik
devreler olarak satlrlar. Yardmc girileri de ieren bir JK bellek eleman tmleik
devresinin ematik gsterilimi ve tanm tablosu ekil 6.20 da verilmitir. Clear ve Preset
girilerinde bir yuvarlak varsa; bu girilerin 0 olmas halinde, clear ve preset ilevleri
yerine getirilir. Clear ve Preset girilerinde bir yuvarlak yoksa; bu girilerin 1 olmas
halinde, clear ve preset ilevinin yerine getirilir. Saat darbesinde aaya doru bir ok
den kenarda tetiklenen bir bellek elemann, yukarya doru bir ok ise ykselen
kenarda tetiklenen bir bellek elemann gsterir.
Bir 7476 JK tmletirilmi devresindeki balantlar ve ularn ne olduklar ekil 6.20 da
verilmitir. Normal olarak bu tm devreler 5 veya 10 voltluk (VCC) doru gerilimle
beslenirler. Clear ve preset girili olan bellek elemanlar olduu gibi yalnzca clear veya
yalnzca preset girileri olan bellek elemanlar da piyasada bulunabilir.
y

y'
clear

16 Ka

CLK 1

preset

Preset 2

CLK

Ja 4

Giriler
clear

preset

CLK

0
0
1
1
1
1
1

0
1
0
1
1
1
1

x
x
x

x
x
x
0
0
1
1

x
x
x
0
1
0
1

klar
y
y
kararsz
0
1
1
0
y
y
0
1
1
0
y
y

11 Y

CLK 6

Clear 8

13 to
12 Jb

Besleme5

Preset 7

15 Ya
14 Y

Clear 3

10 Y

16 Kb

ekil 6.20 Belek elemanlarnn eitli girileri ve bir JK tmletirilmi devresi

98

BLM 7 ARDIIL DEVRELERN ANALZ

Bundan nceki blmde ardl devrelerin senkron(saatli) ve asenkron olarak
snflandrldn grdk, bu ve bundan sonraki blmlerde yalnzca saatli (senkron)
ardl devreler zerinde duracaz.

7.1 Saatli ardl devrelerin analizi

Bilindii gibi analiz, elemanlar ve balantlar belli iken, girilere kar den klarn ne
olduunu bulmaktr. Bir baka deyile devrenin girilere cevabn belirlemektir. analiz
yntemini inceleyeceiz, yle ki her biri daha nce verdiimiz bir modele ilikin olacak.
Birinci yntem, matematiksel model olarak tantlan, bir sonraki durum ve k
fonksiyonlarnn bamsz deikenler (giri ve imdiki durum deikenleri) cinsinden
bulunmasdr. iki ve nc yntemler, daha nce tantlan durum tablosu ve durum
diyagramna dayandrlan yntemlerdir. Bu yntemden birinden dierine kolayca
geilebilir. farkl yntemin kullanlmas, analizin amacna bal olarak birinin
dierinden daha abuk sonu verebilmesidir. rnein bir sonraki durum ve k
fonksiyonlar ile analiz yntemi, bir lojik devrenin bilgisayar simulasyonu asndan,
dierlerine gre daha uygundur. Dier taraftan belli bir giri dizisi iin k dizisinin ne
olduu isteniyorsa, durum diyagram veya durum tablosu yntemleri daha kolay sonuca
gtreceinden tercih edilir. Bu yntemleri Moore ve Mealy makineleri zerinde birer
rnekle inceleyelim.
7.2 rnek bir Moore makinesi analizi
Daha nce tanmlad gibi Moore makinesinde klar yalnzca durum deikenlerinin
fonksiyonudur. Tek giri ve tek kl bir Moore makinesi rnei ekil 7.1 de verilmitir.
Grld gibi k yalnzca bir durum deikenin fonksiyonudur, giri deikenine
dorudan bal deildir, yani Moore makinesidir.
x
CLK

Moore
Makinas

x
CLK

J
1

K1

y1

J2

y2

ekil 7.1 Analizi iin rnek olarak seilmi bir Moore makinesi
99

1.1.1 Matematiksel model ve analiz

ekilden grld gibi Z= y2 dir. Birinci JK bellek elemanna ilikin bir sonraki durum
fonksiyonunu, JK nn tanm bantsndan yararlanarak bulabiliriz. Birinci bellek elemann
tanm bants
Y1 = y1K'1 + y'1J1 dr.
Dier taraftan birinci bellek elemanna ilikin giriler
J1 = x
K1 = x y'2 dir.
Bunlar birinci bellek elemannn yukardaki tanm bantsnda yerine korsak; birinci
bellek elemanna ilikin bir sonraki durum fonksiyonunu, bamsz giri ve durum
deikenleri cinsinden ifade etmi oluruz.
Y1 = y1 (x y'2 )' + y'1 (x)
= y1 (x'+ y2) + y'1 x
Y1(x, y1 ,y2 ) = y1 x' + y1y2 + y'1 x
Benzer biimde ikinci bellek elemanna ilikin bir sonraki durum fonksiyonunu da
Y2= y2K'2 + y'2J2 dr.
J2 = x
K2 = x y'1 = x' y'1 + x y1
Y2 = y2 (x y'1)' + y'2x
Y2 (x, y1, y2 )= x' y1y2 + xy'1y2 + x y'2 biiminde buluruz.
Grld gibi iki bellek eleman olduu iin iki bir sonraki durum fonksiyonu vardr.
Olabilecek durumlar: 00 (Y1 = 0, Y2 = 0 ), 01 (Y1 = 0, Y2 = 1), 10 (Y1 = 1, Y2 = 0 ), 11 (Y1
= 1, Y2 = 1) olmak zere drt tanedir.
rneimizdeki Moore makinesinin matematiksel modeli M = { G = {0,1}, = { 0,1} , D
= {00,01,10,11}, Y = {Y1 = y1 x' + y1y2 + y'1 x , Y2 = x' y1y2 + xy'1y2 + x y'2 }, Z = { z = y2},
0

D ={ bamsz seilebilen 00,01,10,11 den biridir}} dir. Bu matematiksel modelden

0
yararlanarak D = 00 balang durumunda x = 101 giri dizisi iin devrenin analizini
yapalm.
1. saat darbesi den kenarndan nce: x = 1, imdiki durum ( D0) = 00 (y1= 0, y2=0) ,
z=0 dr.
1.saat darbesinin den kenarndan sonra: x = 1, bir sonraki durum = 11, Y1(x = 1, y1=
0, y2= 0 ) = 1, Y2(x =1, y1= 0, y2= 0 ) = 1, z =1 dr.
2. saat darbesinin den kenarndan nce x = 0, imdiki durum =11 (1. saat darbesi
iin bir sonraki durum), z = 1 dir.
2.saat darbesinin den kenarndan sonra: x=0, bir sonraki durum = 11,
Y1(x=0,y1=1,y2=1
) = 1, Y2(x = 0, y1= 1, y2= 1 ) =1, z =1 dr.
3. saat darbesinin den kenarndan nce x = 1, imdiki durum =11 (2. saat darbesi
iin bir sonraki durum), z = 1 dr.
3.saat darbesinin den kenarndan sonra: x = 1, bir sonraki durum =10, Y1(x = 1, y1 =
1, y2 = 1) = 1, Y2(x = 1, y1= 1, y2= 1) = 0, z = 0 dr.
Buna gre x =101 dizisine karlk, kta 110 dizisi gzlenecektir.

100

7.2.2 Durum tablosu ve analiz

Durum tablosu satrlarnda imdiki durumlar, stunlarnda btn olabilecek giriler,
elemanlarnda da bir sonraki durum ve klarn bulunduu bir matristir. Satr ve
stunlardaki durum ve girileri, Karnaugh diyagram srasnda almak kolaylklar salar.
Buna gre Moore makinesi rneimizdeki durum tablosunu, daha nce bulduumuz, bir
sonraki durum ve k fonksiyonlarn tabloya tayarak elde edebiliriz. Durum deikeni
says iki olduundan, olabilecek btn durumlar drt tanedir yani drt satr vardr. Giri
deikeni de bir tane olduundan, iki farkl giri yani iki stun vardr. nce btn
durumlar Karnaugh diyagramndaki sralana uygun olarak satrlara , btn girileri de
benzer biimde stunlara ekil 7.2 deki gibi yerletirelim. Tabloyu Karnaugh diyagram
biimde oluturduumuzdan, tayacamz fonksiyonlarn her bir arpmlar teriminin
kanc mertebeden bir kp oluturduuna bakp, gerekli olan doru minterimleri uygun
yerlere koyarak durum tablosunu bulabiliriz. Bu amala, daha kolay grlsn diye Y2Y1
fonksiyonlarn nce ayr ayr dnp, sonra birletirebiliriz (ekil 7.2). rnek olarak Y1
fonksiyonunu tabloya tayalm. Y1 fonksiyonundaki birinci terim y1x', y2 deikenini
eleyen birinci mertebeden bir alt kp oluturur ve nc ile drdnc satrlarla birinci
stunun kesitikleri yerlerde birer doru mintermi ierir. Dier arpmlar terimleri iin ayn
ilem tekrarlanarak Y1 ve Y2 ayr ayr bulunabilir. Doru olmayan minterimler 0 alnarak;
bulduumuz Y1 ve Y2 fonksiyonlar, yan yana durum tablosuna ekilde grld gibi
tanrlar.
k fonksiyonu direkt olarak y2 ye eit olduundan hemen yazlabilir. Moore
makinesinin klar yalnzca durum deikenlerinin fonksiyonu olduundan, durum
tablosunda belli bir satra kar gelen satrlarn hepsinde klar ayndr. Nedeni belli satr
iin durum deikenleri deimez dolaysyla Moore makinesinin k deimez. Bu belli
satra kar gelen farkl stunlar iin giri deikenleri deise bile Moore makinesi
kna etki etmezler. Bu nedenle Moore makinesinin klar ekil 7.2 deki gibi ayr bir
stunda gsterilirler.

x
y1y2

00

01

11
10

x
y1y2

x
0

00

01

11

10

Y1

00

00

11

01

00

11

11

11

10

10

10

01

Y2

Y1Y2, z

ekil 7.2 rnek Moore makinesine ilikin durum tablosunun karl

imdi x = 101 giri dizisine karlk k dizisini , 00 balang durumunda, durum
diyagramndan bulalm. Durum tablosunun 1. satrndan grld gibi 00 durumunda
101

k, giriten bamsz, 0 dr. imdiki 00 durumunda giri 1 iken, 1. saat darbesinin

den kenarnda bir sonraki durum, tablonun 1. satr ve 2. stunundan grld gibi, 11
dir. Bu durumda, tablodaki 3. satr , k 1 dir. 11 durumunda giri 0 iken, 2.saat
darbesinin den kenarnda, bir sonraki durum ve k deimez. Bir sonraki durum 11
(Tablodaki 3. satr 1. stun.), k ise 1 dir. (Tablodaki 3. satr.) imdiki 11 durumunda
giri 1 iken, 3. saat darbesinin den kenarnda, bir sonraki durum 10 olur. Tablodaki 3.
satr 2. stun. k ise 0 dr. Tablodaki 4. satr . O halde k dizisi 110 dr.
7.2.3 Durum diyagram ve analiz
Durum tablosu bulunduktan sonra, durum diyagramna gei kolaydr. nce her bir
durum iin, birer ember biiminde daire izilir. Sonra her bir durum iin; btn giriler
altnda gidilen yeni durum , ynlendirilmi topolojik elemanlarla belirtilir. Eksiklik olmamas
iin; her bir durumdan, giri says kadar okun kmas kontrol edilebilir. Birden fazla giri
iin bir sonraki durum aynysa, bu girilere ilikin oklar bazen birletirilerek te gsterilir.
Moore makinesinde klar yalnz durum deikenlerine bal olduu iin klar
durumlara ilikin ember dmn iine yazlr. incelediimiz rnee ilikin durum
diyagram ekil 7.3 de verilmitir.
Durum

0
Giri

00
0

01
1

1
1

10
03

11
11,2

ekil 7.3 rnek Moore makinesine ilikin durum diyagram

imdi 00 balang durumu ve x = 101 giri dizisi iin rnek Moore makinesinin analizini
yapalm. ekil 7.3 teki durum diyagramnda gzlenecek klarn zerine kanc saat
darbesinden sonra gzlenecei yazlmtr. Yani k dizisi z = 110 dr.
7.2.4 Zaman diyagram (Timing diagram)
Analog devrelerde giriler ve klar zamana bal birer fonksiyondur. Saysal
sistemlerde ise giri ve klar zamana bal olarak birer dizi oluturmaktadrlar. Lojik
devrelerde, giri dizisi ve balang durumu verildiinde, bir sonraki durum ve k
fonksiyonlarn zamana gre deiimini gsteren diyagramlara zaman diyagram (timing
diagram) denir. ncelemekte olduumuz Moore makinesi iib Balang durumu 00, giri
dizisi de 010101 olsun. Giri dizisinin ilk elemannn 0 olduunu, yani dizinin zamana gre
soldan saa sralandn varsayalm. Bellek elemanlar saat darbesinin negatif kenarnda
tetiklendii iin durum deiiklikleri yalnzca bu den kenarda olabilecektir. incelediimiz
makine Moore makinesi olduundan, yani klar yalnzca durum deikenlerinin
fonksiyonu olduundan, klar da yalnzca saat darbelerinin den kenarnda
102

deiecektir. Mealy makinesinde bundan sonraki blmde greceimiz gibi byle

olmamaktadr.
nce imdiki durum ve giri altnda, bir sonraki durum ve k, durum diyagram veya
tablosundan yararlanlarak bulunur. Bulunan deerler, ard arda iki saat darbesinin den
kenarlar arasndaki zaman aralna, yerletirilir. Bu ilem her saat darbesi iin
tekrarlanarak zaman diyagram izilir. (i). saat darbesi iin bir sonraki durum (i+1). saat
darbesi iin imdiki durumdur. rneimizde birinci saat darbesinin den kenarndan
hemen nceki durum (balang durumu) y1y2= 00, giri ise 0 dr. Bir sonraki durumun
Y1Y2= 00 olduu, Durum tablosundan, grlmektedir. O nedenle. ekil 7.4 teki zaman
diyagramnda, birinci ve ikinci saat darbelerinin den kenarlar arasna Y1 ve Y2
deikenleri 0 genlikli olarak izilmilerdir. Yeni durum Y1Y2=00, ikinci saat darbesi iin
imdiki durum, yani y1y2=00 dr. ikinci saat darbesi iin giri 1 dir. Birinci saat darbesi iin
yaplan ilemler ikinci ve daha sonraki saat darbeleri iin tekrarlanarak zaman diyagram
ekil 7.4 teki gibi tamamlanr. Grld gibi giri deikeninin ald deer, iki saat
darbesinin den kenarlar arasnda deise bile; bir sonraki durum deikenlerine ve
ka etkimez. nk bellek elemanlar kenar tetiklemelidir ve makine Moore
makinesidir.
x

CLK

y1(Y1)

z = y2(Y2)

ekil 7.4 rnek Moore makinesine ilikin bir zaman diyagram

Zaman diyagramnn iziminde, durum tablosu veya diyagramndan yararlandk.
Matematiksel modeli (Bir sonraki durum fonksiyonlar ve k fonksiyonlarn) kullanarak
ta, ayn sonuca varabilirdik ama daha zor olurdu.
7.3 rnek bir Mealy makinesi analizi
Mealy makinesinin analizi de Moore Makinesi analizi gibidir. Mealy makinesinde k
fonksiyonlar, yalnzca durum deikenleri deil fakat giri deikenlerine de baldr. Bir
kombinezonsal devrenin k olan bu fonksiyonlar, saat darbeleriyle deien durum
deikenlerinden etkilendii gibi, saat darbelerinin dnda deien giri deikenlerinden
de, etkilenirler. O nedenle kta hatal k diye adlandrlan istenmeyen klar
103

grlebilir. imdi ekil 7.5 de verilen bir Mealy makinesi rneinde bir sonraki durum
fonksiyonlar ve k fonksiyonunun, zaman diyagramlarn inceleyerek hatal klar
grelim.
x
Mealy
makinas

CLK

y2

y1

y1

x
CLK

x
y '1
x'

J2

K2

y2

x'

ekil 7.5 Analizi iin rnek olarak seilmi bir Mealy makinesi
Bir sonraki durum fonksiyonlar ve k fonksiyonu
Y1 = D = (x+y1).y2
Y2 = y2K'2 + y'2J2 = y2 (x' ) '+ y'2(x y1' ) = y2 x + y'2 x y1 + y'2 x' y'1
= x y2 + x y1 + x' y'1 y'2
Z = x' y2 + x y1 dr.

y1y2

0/0

1/0

x
0

00

01, 0

00, 0

01

00, 1

11, 0

11

10, 1

11, 1

00

01
0/1

0/0

1/0
1/1

1/1

10

00, 0

01, 1

10

11
0/1

Y1Y2, z
ekil 7.6 rnek Mealy makinesinin analizi iin durum tablo ve diyagram
ekil 7.6 da rnek Mealy makinesinin durum tablo ve diyagram, Moore makinesinde
anlatlan biimiyle bulunarak, verilmitir.
imdi durum tablosu ve diyagramndan yararlanarak zaman diyagramlarn karalm.
Bir sonraki durum fonksiyonlarna ilikin zaman diyagramlar, saat darbesinin den
kenarnda deiecektir ve Moore makinesinde olduu gibi izilebilir.
k fonksiyonu, durum deikeninin deitii saat darbelerinin den kenarlar
dnda, giri deikeninin deimesiyle de deiebilir. O nedenle k fonksiyonuna
104

ilikin zaman diyagramn izerken, ekil 7.6 da grld gibi, saat darbesinin den
kenar (durumlarn deiebilecei an) ve giri deikeninin deitii anlar ayr ayr
incelemek gerekmektedir. k fonksiyonlar iin saat darbesinin den kenar ile giriin
deitii zaman aral, kritik bir zaman araldr. nk bu kritik zaman aralnda yeni
gelinen durumda, birinci saat darbesine ilikin giri, etkisini srdrerek k deitirebilir.
Bu istenmeyen bir durumdur, nk her bir giri iin 1 saat darbesi uygulanmal ve yeni
gidilen durumda ( saat darbesinin den kenarndan hemen sonra) yeni giri ideal olarak
hemen uygulanmaldr. Bu salanamadndan, sanki yeni gidilen durumda eski giri
uygulanm gibi olur.
rnek Mealy makinesinin durum ve k (kritik zaman aral da gz nne alnarak)
deikenlerine ilikin zaman diyagramlar ekil 7.7 da verilmitir. nce durum
deikenlerine ilikin zaman diyagramlar Moore makinesinde olduu gibi kolayca
izilebilir.

x
t
CLK

13

t
y1(Y1)

t
y2(Y2)

t
z

hatal 1

hatal 0
zararsz
hatal k

zararsz hatal k

kritik zman aralklar

ekil 7.7 rnek Mealy makinesine ilikin bir zaman diyagram ve hatal klar
imdi k fonksiyonuna ilikin zaman diyagramn adm adm detayl olarak
inceleyelim. 00 balang durumu ve 0 girii iin, durum diyagram veya tablosundan
105

grld gibi, k 0 dr. Kritik zaman aralnda, yeni durum 01 ve eski giri 0 halen
devam ettii iin k 1 dir. Kritik zaman aralndan sonra 01 durumu devam ederken
giri deiip 1 olduundan k 0 olmutur. 00 durumu ve 0 girii altnda 0 olan k,
saat darbesinden sonra 01 durumu ve 1 girii altnda 0 deerindedir ama kritik zaman
aralnda ksa bir sre 1 deerini almtr. Bu istenmeyen hatal bir ktr nk eski ve
yeni durumlarda 0 kn vermesi gereken makine ksa bir sre iinde olsa 1 k
vermitir. Kritik zaman aralnda kn ald deer, bu zaman aralnn dnda alnan
deerlerden birini alsayd farkna varlmayacak, yani zararsz bir hatal k olacakt. Bu
olayn nedeni, giriin saat darbesinin den kenarndan sonra deimesidir. Benzer akl
yrtme aynen dier saat darbeleri iinde tekrarlanarak ekil 7.6 daki zaman diyagram
bulunur. Grld gibi 2, 5, 6. saat darbelerinden sonraki kritik zaman aralklarndaki
hatal klar zararszdr. 1. saat darbesinden sonraki kritik zaman aralna ilikin hatal
k 1 iken, 3. ve 4. saat darbelerinden sonraki hatal klar 0 dr.
Genel olarak doru klar saat darbelerinden hemen nceki klardr. Bu nedenle
0101010 giri dizisine ilikin k dizisi 0011100 dr. Z knda yalnzca doru klarn
gzlenmesi isteniyorsa, Z kn bir D bellek elemann giriine balanr ve D bellek
elemann saati de devrenin saatinden beslenir. Bu durumda D bellek elemannn
knda yalnzca doru klar gzlenir, nedenini dnnz.
Hatal klar ancak Mealy makinesinde gzlenebilir.

106

BLM 8 ARDIIL DEVRELERN SENTEZ

Sentez bilindii gibi girileri ve klar szel olarak tanmlanan bir makinenin yapt ii
yapan devrenin, yani elemanlar ve aralarndaki balantlarn, bulunmasdr. ekil 6.2 de
bir ardl devrenin genel yapsnn ne olduu verilmiti. Bu genel yapdan grld gibi,
sentezde bellek elemanlarnn saysn saptayp, kombinezonsal devreyi oluturursak
ardl devreyi gerekleyebiliriz. Bu blmde nce ardl devrelerin sentezinde tutulacak
yola ilikin admlar sonra bu admlarn uygulamasn eitli rnekler zerinde greceiz.
8.1

Sentez ynteminin genel admlar

Sentez ynteminin 6 genel adm aada verilitir.

1.
istenen makinenin szle tanmlamasndan (word description), uygun durum
seimleri yaparak, durum tablosu veya diyagram karlr. Bu adm iin tutulacak yolun
bir yntemi yoktur, sezgisel olarak yaplr. Seilen durumlarn ne anlama geldikleri
saptanmaldr. Durumlarn seimi bazen kolay bazen ise zor olabilir. Genel olarak
durumlar, istenen ilevi yerine getirebilmesi iin, makinenin belleinde tutmas gereken
bilgilerdir diye dnlebilir. Durumlar seildikten sonra szle tanmlamaya uygun olarak
durum tablosu ve diyagram izilir.
2.
Birinci admda durumlar sezgisel olarak saptadmzdan, gereinden fazla
durum semi olabiliriz. Durum saysn, durum deikenlerinin saysn belirler. Bu
nedenle durum tablosunda edeer durumlar varsa, bunlarn indirgenmesi (state
reduction) yaplr. Durum saysnn azalmas, durum deikenlerinin ve dolaysyla bellek
elemanlarnn saysnn ve kap elemanlarnn giri yelpazesinin azalmasna yol aabilir .
Farkl durumlarn says ve farkl durum deikenleri says da r ise r, r log2 olan en
kk tam saydr. Durum deikeni says ayn zamanda bellek elemanlar saysdr.
Durum deikenlerinin saysnn minimumlatrlmas, kombinezonsal devreye ilikin
bamsz deikenlerin saysnn azalmasdr. Durum indirgemesi sonucu durum
deikeni says azalmasa bile kullanlmayacak durumlar ortaya kacaktr. Kullanlmayan
durumlarda, gerekletireceimiz fonksiyonlarn ald deerler keyfi olacaktr. Bu keyfi
deerler de, dolayl olarak , kombinezonsal devrenin basitlemesini mmkn klar. Durum
indirgeme kurallar gelitirilmitir ve ayr bir balk altnda incelenecektir.
3.
Seilen durumlarn kodlanmas (state assignment): Durumlar birinci ve ikinci
admlarda szle tanmlanmlard. "Durumlara hangi kodlar verilirse gerekletirilecek
kombinezonsal devre daha basit olur problemine" bu admda cevap verilir. Farkl
yntemler gelitirilmitir, fakat birinin dierlerine gre stnlkleri olabildiinden ideal
genel bir yntem verilememitir. Bu notlarn kapsam iinde basit bir iki yntem ayr bir
blmde incelenecektir. (r) durum deikeniyle belirlenen bir durum, birbirinden farkl 2r
sayda kodlanabilir
4.
Kodlama sonucu bir sonraki durum ve k fonksiyonlar, bamsz deikenler
olan giri ve durum deikenlerinin fonksiyonu olarak, durum tablosunda belirlenirler. Bu
adma kadar bellek elemanlarnn says ve her bir bellek elemanna ilikin bir sonraki
107

durum deerinin, belli giriler ve imdiki durum deikenleri iin ne olduu belirlenmi
oldu. ekil 6.2 deki genel yapda grld gibi kombinezonsal devrenin klarnn bir
ksm bellek elemanlarnn giri fonksiyonlardr. Bu fonksiyonlar saptandnda
kombinezonsal devrenin bir ksm gerekletirilebilecektir. Kombinezonsal devrenin dier
ksm, k fonksiyonlardr. Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarn saptayabilmek iin
seilecek bellek elemanlarnn ters tanm (excitation functions) bantlarndan
yararlanlr.
Bellek elemanlarnn ters tanm bantlar: Bellek elemanlarnn ters tanm
bantlar; bellek girilerinin, bellein imdiki ve bir sonraki durum deerleri belli iken,
almas gereken deerleridir. imdi her bir bellek elemanna ilikin ters tanm bantlarn,
tanm bantlarndan yararlanarak teker teker karalm.
Gecikme bellek elemann ters tanm bants: Tanm bantsnda y = 0 iken Y = 0
olmas iin giriin zorunlu olarak 0 olmas gerektii hemen grlr. Benzer biimde y = 0
iken Y = 1, y = 1 iken Y = 0 ve y = 1 iken Y=1 olmas iin giriin srasyla 1,0 ve 1 olmas
gerektii grlr. Sonu ekil 8.1.a da gsterilmitir. Ters tanm tablosunun stunlarna
nce y sonra Y deerleri yazlm, bunlara ilikin giri deerleri ise bir altlarndaki
karelerde gsterilmitir.
Tetikleme bellek elemann ters tanm bants: Gecikme bellek elemannda
yaplanlar burada da tekrarlanarak ekil 8.1 b de grlen ters tanm bants bulunur.
SR bellek elemann ters tanm bants: y = 0 dan Y = 0 a geebilmek iin, bu
elemann tanm bantsndan grld gibi iki alternatif giri vardr: S = 0 R = 0, S = 0 R
= 1. Bu iki girii S = 0, R = K (keyfi, ) biiminde ifade edebiliriz. nk durumun 0 dan 0 a
geiini salamak iin S = 0 olmas zorunludur, R ise 0 da 1 de olabilir yani K dir. Benzer
biimde dier geilerde saptanarak ekil 8.1 c deki ters tanm tablosu bulunur. Bu ters
tanm tablosundan, girilerin hibir zaman 11 olmad grlr, hatrlanaca gibi SR
bellek elemannn tanmn verirken 11 girilerinin hibir zaman uygulanlmayaca
varsaylmt. Yani tanm ve ters tanm bantlar uyumludur.
JK bellek elemann ters tanm bants: ekil.8.1 d de grld gibi, SR bellek
elemanna benzer biimde, JK bele elemannn ters tanm bants da bulunabilir.
D
D

y (Y)

Saat
y (Y')

yY
0

00

01

11

10

D
Y=D
a. D gecikme elemann ters tanm bants

T
T

y (Y)

Saat
y

y (Y')

yY
0

00

01

11

10

T
Y = T y' + T ' y
b. T tetikleme elemann ters tanm bants

108

y (Y)

y' (Y')

Saat

SR
00
y

01

11

10

00

yY
01 11

0K

10

Y = S + R' y

K0

10
01

SR

c. SR bellek elemannn ters tanm bants

JK
00
y
J

y (Y)

Saat
y (Y')

01

11

10

Y = J y' + K' y

00

yY
01 11

10

0K

1K

K1

K0

JK

d. JK bellek elemannn ters tanm bants

ekil 8.1 Bellek elemanlarna ilikin ters tanm bantlar
nc admda bir sonraki durum fonksiyonlarnn doruluk tablosu, durum tablosunda
oluturulmutu. Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarnn doruluk tablosu da, durum
tablosundaki durum deikeninin y ve Y deerleri ve bellek ters tanm bantsndan
yararlanarak, bulunur.
5.
k fonksiyonlar da, durum tablosundan, bamsz giri ve durum
deikenlerinin fonksiyonu olarak bulunur.
6.
Bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve k fonksiyonlar minimalletirilir. Bu
minimal fonksiyonlara kar gelen devre Ardl devrenin kombinezonsal ksmn
oluturur. Seilen bellek elemanlaryla bellek ksm gerekletirilerek ardl devrenin
sentezi tamamlanr.
imdi adm adm anlattmz sentez ileminin, eitli rneklere uygulamasn grelim.
Seri toplayc: ekil 6.1 de verilen seri toplayc iin, durum tablosu ve diyagram
srasyla ekil 6.2 b ve ekil 6.3 b de karlmt. Durumlar iki tane olup elde 0 ve 1 i
gstermektedir, bir durum deikeni yeterlidir (log22=1). Sentez ileminin ilk adm
daha nce yapldndan drdnc admdan balayacaz. ekil 8.2 de, durum tablosu
veya durum diyagramndan yararlanarak, bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn
doruluk tablosu gsterilmitir. Bellek eleman olarak SR elemann seelim, bir durum
deikeni olduuna gre bir bellek eleman yeterlidir. Bu bellek elemannn ters tanm
bantsndan SR giri fonksiyonlarnn doruluk tablosu ekil 8.2 daki gibi bulunur. imdi
artk S, R ve Z fonksiyonlarn, Karnaugh diyagramlarna tayp, indirgeyerek, ardl
devreyi ekil 8.3 deki gibi gerekleyebiliriz.

109

01 / 1

01 / 0

11 / 0

11 / 1

00 / 0
elde
0

elde
1

00 / 1

10 / 1

10 / 0

x1

x2

0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
1
1
0
0
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1

0
0
0
1
0
1
1
1

0
1
1
0
1
0
0
1

0
0
0
K
0
K
1
K

K
1
K
0
K
0
0
0

ekil 8.2. Seri toplayc iin, bellek girilerine ve ka ilikin fonksiyonlarn doruluk
tablosu.
x1x2
00
y

01

10

0
1

11

k=1

S = x1x2

x1x2
00
y

k=1

01

11

10

x1x2
00
y

11

10

0
1

01

1
1

z = y x 1 x2

R = x'1x'2
x1
x2

CLK

ekil 8.3 Bellek eleman giri fonksiyonlar, k fonksiyonlar, indirgenmi ifadeleri ve

seri toplaycnn lojik devresi
Genel olarak Sayclar, giriine gelen darbelerle daha nce belirlenen durumlardan
geen devrelerdir. Giri darbeleri saat darbeleri olabilecei gibi, ayr bir giri te olabilir.
Saycnn bir zel hali de saymay iki tabannda yapanlardr.
8.2 Modulo 8 ileri sayc
x giriine gelen darbeleri iki tabannda sayan, sekizinci darbe ile balang durumu olan
0 a dnen bir sayc, modulo 8 ileri sayc, tasarlayalm.
1.Szle tanm : Tek girili ve kl bir makinedir. Giriine gelen darbeleri iki
tabannda sayar. Her 8 darbeden sonra 0 balang durumuna geer. Bu ii yapacak 8
durumlu bir ardl devre dnelim yle ki S0, S1, S2, S3, S4, S5, S6 S7, durumlar
srasyla makinenin 8, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 darbe alm olduunu gstersinler. Buna gre
makineye ilikin durum tablo ve diyagram ekil 8.4 deki gibi bulunur. Bir sonraki durum
fonksiyonlarnn ayn zamanda k fonksiyonlar olarak alp, bir Moore makinesi
oluturabiliriz.
2. Durum indirgemesi Durum indirgemesini bundan sonraki anlatacaz, varsayalm
ki indirgeme ilemini yaptk ve edeer durumlar yok. O halde sekiz durum olduuna gre
110

 durum deikenine ve dolaysyla bellek elemanna gereksinim vardr. Bellek

eleman olarak ta tetikleme elemann seelim.
6. Durum kodlamas Sekiz durumu S0, S1, S2, S3, S4, S5, S6 S7, srasyla 000, 001,
010,011, 100, 101, 110, 111 biiminde kodlayalm. MSB (en ok arlkl bit) bit y1,
en az arlkl bit te (LSB) y3 olsun. Bu biimde kodlama bellek elemanlar
klarnn, ayn zamanda saycnn klar olmasn salar. Kodlanm durum
tablosu ekil 8.4 te verilmitir.

x=0

x
CLK

S0

x =1
0

0
S7

S1
1

1
0

1
0

1
S5

S3
1

x=0

x=1

s0 000

s0 000

s1 001

s1 001

s1 001

s2 010

s2 010

s2 010

s3 011

s3 011

s3 011

s4 100

s4 100

s4 100

s5 101

s5 101

s5 101

s6 110

s6 110

s6 110

s7 111

s7 111

s7 111

s0 000

S2

S6

y3
y2
y3

1
S4
0

ekil 8.4 Modulo 8 ileri saycnn durum diyagram ve tablosu

4, 5.Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn ve k fonksiyonlarnn bulunmas
ve indirgenmesi Tetikleme bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve makinenin k
fonksiyonlar, durum diyagram veya tablosu ile tetikleme elemannn ters tanm
bantlarndan yararlanarak, ekil 8.5 deki gibi elde edilir. Ters tanm bantlar
kullanlrken, belek eleman giri fonksiyonu, y ve Y indislerinin ayn olmasna dikkat
edilmelidir. T belek elemanlarnn giri fonksiyonlarnn
Karnaugh diyagramnda
indirgenmi ifadeleri, ekil 8.5 te verilmitir.
x
0
0
0
0
0
0
0
0

y1
0
0
0
0
1
1
1
1

y2
0
0
1
1
0
0
1
1

y3
0
1
0
1
0
1
0
1

Y1
0
0
0
0
1
1
1
1

Y2
0
0
1
1
0
0
1
1
111

Y3
0
1
0
1
0
1
0
1

T1
0
0
0
0
0
0
0
0

T2
0
0
0
0
0
0
0
0

T3
0
0
0
0
0
0
0
0

1
1
1
1
1
1
1
1

xy1
y2y3 00
00

0
0
0
0
1
1
1
1

01

11

0
0
1
1
0
0
1
1

10

01
1

11
10

0
1
0
1
0
1
0
1

y2y3
00

0
0
0
1
1
1
1
0

00

0
1
1
0
0
1
1
0

01

11

1
0
1
0
1
0
1
0

0
0
0
1
0
0
0
1

10

y2y3
00

00

01

11

10

01

01

11

11

10

10
T1 = xy2y3

1
1
1
1
1
1
1
1

0
1
0
1
0
1
0
1

T2 = xy3

T2 = x

ekil 8.5 Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn indirgenmi ifadeleri

6.Lojik devrenin gerekletirilmesi
Son admda bulduumuz indirgenmi
fonksiyonlarla, modulo 8 ileri sayc devreyi, ekil 6 2 de verilen genel ardl devre
yapsnda, ekil 8.6 a daki gibi izebiliriz.
x
T3

CLK
T2

y3

y3

y2
y1

y2

y
T1

T3

CLK

y1

y3

y
T2

y3
y2

y
T1

y1

ekil 8.6 Modulo 8 saycya ilikin lojik devreler

Yukarda incelediimiz sayc x giriine gelen darbeleri deil de dorudan saat giriine
gelen darbeleri sayabilirdi. O zaman x girileri kaybolacak ve bir sonraki durum
fonksiyonlarnda ki bamsz deiken says bir azalm olacakt. Bu durum da
bulunacak devre ekil 8.6 b de verilmitir.
8.3 zel bir sayc devresi
Saat giriine gelen, saat darbeleriyle 0, 2, 4, 7 ve tekrar 0, 2.. sayan bir sayc
tasarlayalm. Byle bir makineyi iki biimde dnebiliriz. Birincisi durum deikenli 8
112

y2
y1

durumlu ve klar durum deikenleri olan makinedir. ikincisi iki durum deikenli drt
durumlu ayrca k olan bir makinedir.
ilk makineye ilikin durum tablosu ekil 8.7 deki gibidir. JK bellek elemanlaryla
gerekletirme yapmak istersek; bu bellek elemanlarnn ters tanm bantlarndan
yararlanarak bulunan bellek elemanlar giri fonksiyonlar da ekil 8.7 de verilmitir.
Grld gibi 0, 2, 4, 7 durumlarnn dndaki 1, 3, 5, 6 durumlarna makine hi
gelmemektedir. O halde hi gelinmeyen durumlara ilikin bir sonraki durum
fonksiyonlarnn ald deerler ve dolaysyla bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn
ald deerler keyfidir, 0 veya 1 seilebilir. Bulunan fonksiyonlarn indirgemesi ve bunlara
kar den devre ekil 8.7 de verilmitir. Grlyor ki klar dorudan bellek
elemanlarnn klar olarak alnmtr.
rneimizde kullanlmayan durumlar iin bir sonraki durumlar ve klar keyfi alnd. Bu
durum ile genelde de karlalabilir. Eer gerekli olan durum deikeni says n, durum
n
n
says m ise 2 < m koulu altnda (2 - m) durum iin bir sonraki durum ve klar keyfi
alnr. rnein m = 6 durumlu bir makine gereklemek iin, n = 3 durum deikenine
3
gereksinim vardr, o halde (2 - 6 ) = 2 durum iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlar
keyfi alnmaldr.
y1
0
0
1
1
0
0
1
1

y2
0
1
0
1
0
1
0
1

y3
0
0
0
1
1
1
1
0

Y1
0
1
1
0
k
k
k
k

y1y2
y3 00 01 11 10

Y2
1
0
1
0
k
k
k
k

Y3
0
0
1
0
k
k
k
k

J1
0
1
k
k
k
k
k
k

K1
k
k
0
1
k
k
k
k

y1y2
y3 00 01 11 10

J2
1
k
1
k
k
k
k
k

K2
k
1
k
1
k
k
k
k

J3
0
0
1
k
k
k
k
k

K3
k
k
k
1
k
k
k
k

y1y2
y3 00 01 11 10

J1 = y2

J2 = 1

J3 = y1

y1y2
y3 00 01 11 10

y1y2
y3 00 01 11 10

K1 = y2

K2 = 1

113

y1y2
y3 00 01 11 10

K3 = 1

K3

1
1
2

CLK
1

2
3

y1

y2

y3

ekil 8.7 (0-2-4-7) sayan bir saycnn Moore makinesi olarak gerekletirilmesi
Yukardaki rnekte (0-2-4-7) sayan saycy, bellek eleman saysn minimum tutarak ta
gerekletirebiliriz. Bu makinenin, bir nceki durumunu (k) hatrlamas, yeni saat
darbesi ile de istenen k vermesi yeter. Durumlar
A durumu (kodu 00):: Daha nceki saat girii ile (111) knn grld durum
B durumu (kodu 01):: Daha nceki saat girii ile (000) knn grld durum
C durumu (kodu 10):: Daha nceki saat girii ile (010) knn grld durum
D durumu (kodu 11):: Daha nceki saat girii ile (100) knn grld durum
biiminde tanmlarsak, drt durumlu (iki durum deikenli) dolaysyla iki bellek
elemanl, istediimiz sayc gerekletirilebilir. Oysa ayn sayc iin yukarda bellek
eleman kullanmtk. Tanmladmz durumlar iin durum diyagram, tablosu, ters tanm
bantsndan yararlanarak JK bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar ve bunlara kar
den devre aadaki ekil 8.8 de verilmitir.
y1
0
0
1
1

y2
0
1
0
1

Y1
0
1
1
0

Y2
1
0
1
0

CLK=0

Z1
0
0
1
1
Z1=y1

Z2
0
1
0
1
Z2=y2

CLK=0

Z3
0
0
0
1
Z3=y1y2

J1
0
1
k
k
J1=y2

K1
k
k
0
1
K1=y2

J2
1
k
1
k
J2=1

K2
k
1
k
1
K2=1

CLK=0

CLK=0

Z1
A=00
000

CLK=1

B=01
010

C=10
100

D=11
111

CLK

1
y1
J1

K1

J2

K2

Z1
Z2

CLK
y2

Z3

ekil 8.8 drt durumlu 0,2,4,7 sayan sayc

114

Z2
Z3

8.4 Dizi detektr

Tek girili tek kl bir makinedir. Giriine 0101 (0 ilk gelen ) dizisi geldiince knda
1, aksi halde 0 verir. rnein 010101 girii iin k 000101 dir. Makinenin k, son 4
giriine gelen iarete gre, belirlenmektedir (ekil.8.9). Yani i ie girmi diziler de
deerlendirilmektedir.
t

t
Dizi
Detektr

101010
X

101000
Z

ekil.8.9. Dizi detektr.

Drt durumlu bir durum diyagram dnelim. A balang durumu, B makineye 0
gelmi durumu, C makineye 01 gelmi durumu ve D makineye 010 gelmi durumu olsun.
Buna gre A durumunda makineye 1 gelirse makine yine A ya dnmelidir. nk
makinenin diziyi tanmas iin giriine nce 0 gelmelidir. Makine A dayken 0 geldiinde B
ye geer. B de 0 gelirse, makine durumunu korur, nk son gelen 0 dr. B de 1 girii
gelirse son iki giri 01 olacandan C durumuna geer. C de 1 gelirse dizi
bozulacandan A balangcna, 0 geldiinde ise son giri 010 olacandan D ye gider.
Makine D durumundayken 0 gelirse son gelen 0 olduundan B ye, 1 geldiinde ise 1
k verip, son gelen iki giri 01 olduundan C durumuna gider. Durum diyagram ekil
8.10 da verildii gibidir.
0/0

1/0
A

0/0

1/0

0/0

1/0

A: Balang durumu
B: 0 gelmi durumu
C: 01 gelmi durumu
D: 010 gelmi durumu

0/0
D

C
1/1

ekil 8.10. Dizi detektr iin durum diyagram.

Makine 4 durumlu olduuna gre iki durum deikeni vardr. Durumlar A = 00, B = 01,
C = 11, D = 10 biiminde kodlayalm. Bellek eleman olarak, gecikme elemann seelim.
Diyagramdan yararlanarak bamsz deikenler, baml bir sonraki durum deikenleri
ve k fonksiyonunu doruluk tablosu biiminde verebiliriz (ekil 8.11).
x
0
0
0
0
1

y1
0
0
1
1
0

y2
0
1
0
1
0

Y1
0
0
0
1
0
115

Y2
1
1
1
0
0

Z
0
0
0
0
0

1
1
1

0
1
1

1
0
1

1
1
0

1
1
0

0
1
0

ekil 8.11. Dizi detektr iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn doruluk
tablosu.

Gecikme elemann bir sonraki durum fonksiyonu giri fonksiyonuna eit olduundan D1
= Y1 ve D2 = Y2 dir Bu fonksiyonlara ilikin Karnaugh diyagramlar, indirgenmi
fonksiyonlar ve dizi detektrnn lojik devresi ekil 8.12 de verilmitir. D1 ve D2
fonksiyonlar birlikte dnldnde, -girili VE, iki-girili VE, -girili iki VEYA
kaps yerine, iki-girili bir AYRICALI VEYA, iki-girili iki VE, -girili bir VE, iki -girili iki
VEYA kapsyla gerekletirilebileceinin tartnz.

y1y2
x 00 01 11 10

D1 =Y1 = x 'y1 y2+x y'1 y2+x y1 y'2

x'
y1
y2

y1y2
x 00 01 11 10

y1y2
x 00 01 11 10

1 1

D2 =Y2 = x 'y' 1 +y'1 y2+ y1 y'2

1
Z = x y1 y'2

D1

x
y'1
y2

y
y

x
y1
y'2

CLK
x'
y'1
D2
y1
y'2

y
y

y'1
y2

ekil 8.12 Dizi detektr iin bir sonraki durum ve k fonksiyonlarnn Karnaugh
diyagramlar, indirgenmi fonksiyonlar ve dizi detektrnn lojik devresi
Yukarda incelediimiz dizi detektrnde gzlemlediimiz diziler birbirinin iine
girebilmektedir. rnein 010101 girii iin 000101 k elde edileceine gre birinci
116

gzlemlenen dizinin son iki eleman ikinci gzlemlenen dizinin ilk iki eleman olmaktadr.
O nedenle kta ilk 1 gzlemledikten sonra 0 ve tekrar 1 gzlemlenmektedir. Giriine
gelen belli uzunluktaki dizileri, birbirinin iine girmeyen ayr ayr paketler olarak alglayan
dizi detektr de olabilirdi. Yani makine bir diziyi detekte ettikten sonra balang
durumuna dnp yeni bir dizi detekte etmeye balayabilirdi. Bu durumda rnek makinede
giri 0101 0101 ise kta 0001 0001 veya giri 0101 0110 0101 ise kta 0001 0000
0001 gzlenecekti. Dizi detektr sentezi yaplrken, istenenin hangisine uyduu gz
nnde tutulmaldr. ikinci anlattmz dizi detektrne ilikin durum diyagram ekil 8.13
te verilmitir. Grld gibi bu yeni dizi detektr iin D durumunda, 1 girii altnda
makine C durumuna gidecei yerde A durumuna dnmekte ve 1 k vermektedir.
0/0

1/0
A

1/1

0/0

0/0

1/0

1/0

A: Balang durumu
B: 0 gelmi durumu
C: 01 gelmi durumu
D: 010 gelmi durumu

0/0
D

ekil 8.13 Birbirinin iine girimeyen 0101 dizilerini detekte eden bir makineye ilikin
durum diyagram
uzunluklu bir dizi detektr tasarlasaydk, durum fakat iki durum deikeni
gerekecekti. O zamanda gereksiz olan durum iin bir sonraki durum ve dolaysyla bellek
elemanlar giri fonksiyonlar k alnabilecekti. Bu dizi detektr bir Mealy makinesidir.
Acaba gereksiz olan durumu da kullanarak, istediimiz uzunluklu diziyi detekte eden
makineyi, bir Moore makinesi olarak nasl gerekletirebiliriz, dnnz.

117

BLM 9 ARDIIL

DEVRELERDE

DURUM

NDRGENMES

VE

DURUM KODLAMASI
Sentez blmnde sentezin admlarn incelerken detayna inmeden iki temel
problemden sz etmitik. imdi bu problemlerin zm yollarnn arayacaz. Durum
indirgemesi problemi iyi tanmlanm ve yntemleri gelitirilmitir.
Durum kodlamas problemi ise bizi Boole fonksiyonlarnn karmaklnn tanmna
gtrr. Btn gereksinimleri karlayabilecek Boole fonksiyonlar karmakl
tanmlanamamtr. O nedenle eitli karmaklk tanmlar iin eitli yntemler
verilmitir. Bu dersin kapsam iinde basit fakat snrl bir yntem zerinde durulacaktr.
1.1 Durum indirgemesi (state reduction)
Bir ardl makinede edeer durumlarn saptanp elenmesinin, bu makinenin
gerekletirilmesinde iki yarar olabilir:
1. Durum indirgemesi, durum deikenlerinin saysnn ve dolaysyla bellek eleman
saysnn azalmasna neden olabilir.
rnein durum deikeni (dolaysyla bellek eleman) gerektiren be durumlu bir
makinede, bir edeer durum olsun. Edeer durum elendiinde makine drt durumlu
olur ve iki durum deikeni gerektirir. Bu makine bellek eleman yerine iki bellek
eleman ile gerekletirilebilir.
2. Durum indirgemesi sonucunda durum deikeni azalmasa bile edeer durum says
kadar durum iin, bir sonraki durumlar ve klar keyfi olur. Bu edeer durumlara ilikin
bir sonraki durumlarn keyfi olmas, edeer durumlarda bellek elemanlar giri
fonksiyonlarnn keyfi deer almas demektir. Buda makinenin gerekletirilmesinde,
kombinezonsal ksmn daha basitlemesine neden olabilir. Ayrca edeer durumlar iin
k fonksiyonlarnn keyfi deer almas da benzer biimde makinenin kombinezonsal
devre ksmnn basitlemesine katkda bulunur.
rnein durum deikeni gerektiren sekiz durumlu bir makinede durum edeer
olsun. Edeer durumlar elendiinde be durumlu bir edeer makine bulunur. Durum
deikeni says ve dolaysyla bellek eleman says tr, deimez. Ama edeer
durum iin bir sonraki durum keyfi olacandan, bellek elemanlar giri fonksiyonlar da bu
edeer durumlar iin keyfi deerler alacaktr. Ayrca k fonksiyonlar da sz konusu
edeer durumlar iin keyfi deer olacaktr. Bellek elemanlar giri fonksiyonlarnn ve
k fonksiyonlarnn gerekletirilmesine kar den ardl devrenin kombinezonsal
ksm, keyfi deerlerin istenildii gibi seilebilmesi dolaysyla basitleecektir.
Yukarda sz edilen faydalardan dolay durum indirgemesi dediimiz edeer
durumlarn saptanmas ve elenmesi, ardl devre sentezinin arlkl bir admdr.
nce edeer durum tanm verip sonra bu durumlarn bulunmas iin yntemler
verelim. Edeer durum tanm: Birbirinin ayn veya farkl N ve N* gibi iki ardl devre
ve bunlara ilikin A ve B durumlarn dnelim (ekil 9.1). X herhangi bir uzunluktaki
giri dizisi , Z ve Z* da srasyla A durumundaki N ve B durumundaki N* makinelerinin X
giri dizisine kar den k olsun. X ,Blm 5.2 de tantlan G kmesinin
elemanlarndan oluan dizidir. Z ve Z* dizileri, Blm 5.2 de tantlan kmesinin
118

elemanlarndan oluan dizidir. Olabilecek btn X giri dizileri iin Z ve Z* dizileri ayn
ise A ve B durumlar edeerdir denir. Yani
Z = f (A, X )
Z* = f* (B, X )
dizileri ayndr. f ve f* birer k fonksiyon grubunu gsterirler ve ayn makineye ilikin
iseler f = f* dr.
Bu tanma uygun olarak iki durumun edeerliini gstermek, sonsuz giri dizisi iin
deneme yapp klar gzlemeyi gerektirir. O nedenle tanm uygulayarak edeer
durumlar bulmak pratik olarak mmkn deildir. Aadaki teorem edeer durumlarn
bulunmasna ilikin yntemlerin temelini oluturur.
N
Makinesi
A durumu

N*
Makinesi
B durumu

Z*

ekil 9.1 Edeer durumlarn belirlenmesi

Teorem: Ayn bir ardl devreye ilikin A ve B durumlarnn edeer olmas iin gerek
ve yeter koul, bir uzunluklu btn X girileri iin klarn ayn olmas ve bir sonraki
durumlarn edeer olmasdr.
Buna gre A ve B durumlarna ilikin btn 1 uzunluklu X giri dizileri iin hem bir
uzunluklu Z klar
f (A, X) = f (B, X)
hem de
g (A, X) g (B, X)
olmaldr. (g) ler bir sonraki durumu simgelemektedir.
Gerek ve yeter koullar iki girili, iki kl ve sekiz durumlu bir makine rnei iin
yazarak anlalmasnn kolaylatralm.
fi (A,00) = fi (B,00) i=1,2
g (A,00) = g (B,00)
g (A,01) = g (B,01)
fi (A,01) = fi (B,01) i=1,2
fi (A,10) = fi (B,10) i=1,2
g (A,10) = g (B,10)
fi (A,11) = fi (B,11) i=1,2
g (A,11) = g (B,11)
Tant: nce gerek koul kantlayalm. A, B ye edeerse
f (A, X) = f* (B, X)
(1)
(2)
g (A, X) g (B, X)
bantlar vardr . A nn B ye edeerlii tanm bantsndan
Y herhangi bir uzunlukta giri dizisi olmak zere
f (A, Y) = f (B, Y) dr.
Bu bant Y = X zel hali iin (1) bantsn verir. te yandan Y dizisi nce X sonra X
olarak seilirse
f [g( A, X), X] = f [g( B, X), X]
bulunur , buda g (A, X) ve g (B, X) in edeerlik tanm bantsdr. (2) bantsn verir.
119

imdi (1) ve (2) bantlar varken A B yani f (A, Y ) = f (B, Y) olduunu gsterelim.
(2) bants
f [g( A, X), X] = f [g( B, X), X]
dr. (1) bantsyla birlikte dnldnde Y nin nce X sonra X den olutuu
varsaylrsa
f (A, Y ) = f (B, Y) bulunur.
9.1.1 Eletirme tablosu ile durum indirgemesi yntemi
Eletirme tablosuyla durum indirgeme yntemini, ekil 9.2 de durum tablosunu verilen
Mealy makinesi rnei zerinden, adm adm inceleyelim.
1. Durumlar ikier ikier eletirmemize yardmc olacak ekil 9.3 deki tablo izilir.
Satrlarnda a durumu dnda btn durumlar, stunlarnda ise g durumu dnda btn
durumlar vardr. Bulduumuz tabloda bir satr ile stunun kesitii kare iin, satra ilikin
durum P stuna ilikin durum Q olmak zere, aadaki ilemleri yapalm.
i.
bir uzunluklu en az bir giri iin, P ve Q durumlar farkl klar veriyorsa, ilgili
kareye X iareti koyalm. Bu iaretin anlam; P ve Q nun, teoremin birinci koulu
nedeniyle, edeer olamayacadr.
rneimizde birinci satr ve stunun kesitii kareye X konmutur nk a ve b
durumlar x = 1 girii iin srasyla 0 ve 1 farkl klarn vermektedir.
ii.
Bir uzunluklu btn giriler iin P ve Q durumlar, ayn klar ve ayn bir
sonraki durumlar veriyorsa ilgili kareye koyalm. Anlam teorem gereince P ve
Q durumlarnn edeer olduudur.
rneimizde drdnc satr ile birinci stunun kesitii kareye konmutur. nk ilgili
a ve e durumlar x = 0 girii iin ayn a durumuna, x = 1 iin ise ayn b durumuna
gitmektedir.
iii.
Bir uzunluklu herhangi bir giri iin ayn k veren (PQ) durum iftinin, gittii
bir sonraki durum iftindeki durumlar farkl ise, PQ karesine gidilen durum ifti
yazlr. ilem btn 1 uzunluklu giriler iin tekrarlanr. Ama teoremin iki
koulunun salanmasdr. Bunun anlam teorem gereince, PQ durum iftinin
edeer olmas iin gidilen bir sonraki durum iftinin edeer olmas gerektiidir.
rneimizde nc satr ile birinci stunun kesitii kareye (ag) ve (bf) konmutur.
nk ilgili durumlar a ve d x = 0 girii iin ayn 0 k ve (ag) bir sonraki durumlarn, x
=1 girii iin ise ayn 0 kn ve (bf) bir sonraki durumlarn vermektedir.
Tablodaki btn kareleri yukardaki kurallara gre dolduralm (ekil 9.3).
b

a
b
c
d
e
f
g

x=0
a, 0
d, 0
e, 0
g, 0
a, 0
d, 0
d, 0

x=1
b, 0
e, 1
b, 1
f, 0
b, 0
g, 1
f, 1

de
eb

c
d

ag
bf
ga
bf

e
f

eg

ef
a

ed
bg
ed
bf
c

gf
d

ekil 9.2 Durum indirgemesi uygulanacak tablo ve eletirme tablosu ilk adm
120

2. Bu admda ekil 9.2 de bir durum iftinin edeer olmas iin, edeer olmas
gereken durumlarn bulunduu kareler incelenir. rnein nc satr ve birinci stunun
kesitii kare ye ilikin a ve d durumlarnn edeer olmas iin ag ve bf durumlarnn
edeer olmas gerekir ve yeter. Bakalm ylemi? a ve g, kesitii karede X olduundan,
edeer deildir. O halde a ve d de edeer olamaz, a ve d nin kesitii kareye X
konulmaldr (ekil 9.3). ag ve bf nin incelenmesi sonucunda bunlarn kendi aralarnda
edeer olduunu grseydik, a ve d nin de edeer olduunu syleyebilecek ve ile
iaretleyecektik.
Bu ileme btn kareler X veya ile iaretlene kadar devam edilir. rneimizde ae ve
fg durum iftlerinin edeer olduu ekil 9.3 grlmektedir.
3. ekil 9.2 te verilen durum tablosunda, a ya edeer e durumunun bulunduu satr ve
f ye edeer g durumunun bulunduu satrlar atlarak, edeer makineye ilikin durum
tablosu bulunur. Satr atldktan sonra bulunan yeni tabloda g grlen yere f, e grlen
yere a yazarak, durum indirgemesi yaplm makinenin durum tablosuna geilebilir (ekil
9.3).
b

a
b
c
d
f

de
eb

c
ag
bf

ga
bf

e
f

eg

ef
a

ed
bg
ed
bf
c

x=0
a, 0
d, 0
a, 0
f, 0
d, 0

x=1
b, 0
a, 1
b, 1
f, 0
f, 0

ekil 9.3 rnek durum tablosu iin eletirme yntemiyle varlan tablo ve buna kar
den indirgenmi durum tablosu
imdide bir Moore makinesine ilikin durum indirgeme rnei yapalm. ekil 9.4 de
rnek Moore makinesi ve eletirme tablosu verilmitir. Eletirme tablosundaki X ikinci
ve daha sonraki admlarda elde edilen edeer olmayan durum iftlerini gstermektedir.
Grld gibi (ad) ve (ce) iftleri birbirlerinin edeer olmalarn gerektirmektedirler.
Edeer olamadklar kantlanamayan bu durum iftleri edeer olmak zorundadr. Bu
sonuca gre indirgenmi durum diyagram ekil 9.4 da verilmitir.

121

a
b
c
d
e
f
g

x=0
d
f
e
a
c
f
b

x=1
c
g
d
e
a
b
a

z
0
0
1
0
1
1
0

df
eg

c
d

c e

ad

f
g

a
b
c
f
g

af
eg

bd
ac
a

bf
ag
b

ef
db
ad
bf
c

cf
ab
ab
ae
d

x=0
a
f
c
f
b

x=1
c
g
a
b
a

z
0
0
1
0
1

ekil 9.4 Bir Moore makinesine ilikin durum indirgeme rnei

9.1.2 Edeer durum snflar ile durum indirgemesi yntemi
Durum indirgemesi iin kullandmz eletirme tablosu ynteminden baka edeer
durum snflar yntemi vardr. Bu yntem, giri dizisi uzunluklarna bal olarak, ayrt
edilemeyen durumlar ayn snfa ve ayrt edilebilen durumlar da ayr snflara toplamaya
dayanr.
Son rneimizde bu yntemi aklayalm. Hi bir giri dizisi uygulanmadnda,
durumlar birbirinden ayrt edemeyiz. Onun iin hepsini bir S0 snfn iine koyalm , S0 =
{(abcdefg). }
ekil 9.4 teki durum tablosundan, (abdg) durumlarnn, bir uzunluklu giriler altnda,
k gzleyerek, birbirlerinden ayrt edilemeyeceini syleyebiliriz. nk hepsi ayn 0
kn verirler. Benzer biimde (cef) durumlarn da, bir uzunluklu bir giri dizisiyle
birbirinden ayrt edemeyiz. nk her biri iin k 1 dir. (abdg) ve (cef) bir uzunluklu
giriler iin edeer durum snflardr. Biri (abdg) dieri (cef) snflarndan olan durum
iftlerinin 1 uzunluklu giri dizisiyle ayrt edilebileceklerini syleyebiliriz nk 1 uzunluklu
giri iin birinci snf 0, ikinci snf ise 1 k verir. Buna gre bir blmeleme yapabiliriz
S1= {(cef) (abdg) }.
imdi (cef) snfn dnelim x = 0 girii altnda cef (c e, e c, f f gider) ye ; x = 1
girii altnda ise dab (c d, e a, f b) ye gitmektedir. Bir sonraki durumlar (ecf) ve (dab)
ayn edeer snfndadr, yani iki uzunluklu giriler iinde cef durumlar ayrt edilemez.
(abdg) snf x=0 girii altnda dfab (a d, b f, d a, g b) ye gitmektedir. Burada (b)
nin gittii (f) in bulunduu snf ile (adg) nin gittii (dab) bulunduu snflar farkldr. Yani
iki giri uzunluklu bir dizi x = 0 (veya 1) uygulanp z = 0 gzlendikten sonra x = 0
uygulandnda z = 0 gzleniyorsa makine (adg) durumlarndan birindedir, z = 1
gzleniyorsa (b) durumundadr. O halde iki uzunluklu bir dizi (00 veya 10)ile (b) (adg) den
ayrt edilebilir, farkl snflarda olmas gerekir. Dier taraftan x =1 girii iin abdg cgea
(a c, b g, d e, g a= ya gitmektedir, yani bir ksm bir snfa dier ksm dier snfa
gitmektedir. a ve d , c ve e ye; b ve g, g ve a ya gittikleri iin (ad) ve (bg) durumlar iki
giri uzunluunda bir dizi (01 veya 11) ile ayrt edilebilirler. O halde (abdg) snf iki defa
blnerek, S2= {(cef) (ad) (b)(g)} blmelemesini elde edilir. Bu blmeleme u anlama
gelmektedir: (cef) (ad) (b) ve (g) snflarnn kendi ilerindeki durumlar birbirlerinden iki
uzunluklu giriler tarafndan ayrt edilemezler. Fakat biri bir snftan dieri dier bir snftan
olmak zere oluturulan durum iftleri, iki uzunluklu giri dizileriyle ayrt edilebilirler.
122

rnein (a) ya 10 (nce 1) veya 11 uygulandnda k 01(nce 0) dir oysa (b) ye ayn
10 veya 11 girileri uygulandnda k 00 dr.
nc admda x = 1 girii altnda (cef) snf srasyla c d, e a, f b gitmektedir
(b)ve (ad) farkl snflarda olduundan (cef) snf (ce) ve (f) olarak blmelenir. Yani bu
snflar giri dizisiyle ayrt edilebilirler. (ad) x = 0 ve x = 1 girileri altnda ayn snf
iindeki durumlara gittiinden giri dizisiyle ayrt edilemezler. Buna gre S3 = {(ce) (f)
(ad) (b)(g) } blmelemesi elde edilir.
Blmeleme ilemi, ard arda gelen S edeer snflar kmeleri eit olduunda,
durdurulur. Bizim rneimizde S3 = {(ce) (f) (ad) (b) (g)} blmelemesi, S3 = S4
olduundan, son varlan blmelemedir. Buda gsteriyor ki (ce) ve (ad) durum iftleri
olabilecek btn giri uzunluklar iin birbirinden ayrt edilemezler, yan edeerdirler.
Eletirme tablosuyla da bu sonuca varmtk. Akladmz blmeleme admlarna ilikin
bir tablo ekil 9.5 da verilmitir. Belli bir giri altnda farkl snflara giden bir snfn, nasl
blmelenmesi gerektiini gstermek iin o snftaki durumlar koyu veya italik yazlarak
farklandrlmtr.

S0 ={(a b c d e f g )}
z= 0 0 1 0 1 1 0
S1 = {( c e f ) (a b d g )}
S1 = {( c e f ) (a b d g )}
x=0 ( e c f ) (d. f. a. b )
x=1 ( d a b) (c g e a )
S2 = {( c e f ) (b) (a d) (g)}
S2 = {( c e f ) (b) (a d) (g)}
x=0 ( e c f ) (f) (d a). (b)
x=1 ( d a b) (g) (c e) (a)
S3 = {(c e) (f) (b) (a d) (g)}
x=0 (e c) (f) (f) (d a). (b)
x=1 (d a) (b) (g) (c e) (a)
S3 = S4
ekil 9.5 rnek makinenin durum indirgemesinin edeer durum snflar yntemindeki
blmeleme admlar
Farkl snflarda bulunan durumlar ayrt edebilmek iin uygulanacak giri dizisini,
sondan baa doru bulabiliriz. rnein (c) yi (f) den ayrt etmek iin 1kk ( nce gelen giri
1, k = 0 veya 1 i gsterir) dizisini uygulamak gerekir. S3 te c ve f ayr snflardadr. Bunun
iin s2 de 1 uygulamak gerekir, bir sonraki durumlar ise d, b dir. Bunlar ayrt etmek iin
S1 de x = 0 veya 1 uygulamak gerek, bir sonraki durumlar (a,f) veya (eg) yi ayrt etmek
123

iin ise S0 da herhangi bir girii uygulamak yeter. ekil 9.6deki tablo, uygulanacak giri
dizisini zetlemektedir.
durum
f
b
f
giri
1
0(1)
1(0)
k
1
0
1
durum
c
d
a
giri
1
0(1)
1(0)
k
1
0
0
ekil 9.6 rnek makinenin c ve f durumlarnn ayrt etmek iin uygulanmas gereken
giri dizisinin bulunmas
Burada edeer durum snflar yntemi Moore makinesi zerinde incelendi, Mealy
makinesi iinde tutulacak yntem ayndr.
Genel olarak gstermek mmkndr ki durum says m olan bir makine iin en fazla m1 blmeleme admyla sonu blmelemeye varlr.
9.2 Durum kodlamas (state assignment)
Ardl devre sentezinin durum indirgemesinden sonraki adm, durum kodlamasdr.
Durumlar yle kodlayalm ki bir sonraki durum fonksiyonlar, dolaysyla bellek elemanlar
giri fonksiyonlar ve k fonksiyonlar gereklemesi, olabildiince basit yani dk
maliyetli olsun. Bu ileme durum kodlamas diyoruz. Durum kodlamas problemi, farkl
kodlar iin elde edilecek fonksiyonlarn (bir sonraki durum ve k fonksiyonlar)
karmaklnn karlatrlmas problemine dnr. O halde Boole fonksiyonlarnn
karmakl tanm yaplmaldr.
Her zaman geerli olan bir karmaklk tanm verilemediinden, farkl tanmlar verilmi
ve bunlara ilikin farkl yntemler gelitirilmitir. Genel tanmn verilemeyii, bu problemin
tek bir zmnn olmamas demektir. O nedenle farkl yntemler uygulayp sonular
karlatrarak seim yapmak gerekmektedir.
Ayrca seilen bellek elemann tipine gre, bir sonraki durum fonksiyonu
karmaklnn, bellek elemannn giri fonksiyonu karmaklna yansmasnn da
saptanmas gerekmektedir. Genel olarak bunu bellek elemanlar ters tanm
bantlarndan gstermek mmkndr.
nce durum says belli iken, verilebilecek farkl kod saysnn ne olduunu, bunlar
arasnda hangilerinin gerekletirme asndan edeer olduklarn inceleyeceiz. Bu
incelemenin sonucu grlecek ki 4 duruma kadar seebileceimiz farkl kodlar says 3
dr. O nedenle bu koda ilikin gerekletirmelerin hepsinin yaplp, sonular
karlatrlarak, en uygun durum kodlamas seilebilir.
Durum says 4 ten fazla olduunda, seilebilecek farkl kodlar says hzla artacandan
baka zmler aranmaldr. Bunun iinde bir sonraki durum fonksiyonlarndaki 1 lerin,
olabildiince komu olmasn salayacak kodun seilme yntemi verilecektir.
9.2.1 Kod says ve edeer durum kodlar
() durumlu bir makine iin r log2 bantsn salayan en kk tam say r (ayn
r

zamanda durum deikeni says) olmak zere 2 farkl kod vardr. () duruma
verebileceimiz kodlarn says da 2r! / (2r -)! dr. rnein = 3 durumlu makine iin r
2
= 2 ve kod says 2 =4 (00, 01,10,11) tr. duruma vereceimiz 4! / (4-3)! = 24 farkl
durum kodu ekil 9.6 da verilmitir.
124

y1y2 1
2
3
4
5
6
7
...
19 20 21 22 23 24
a
00 00 00 00 00 00 01
11 11 11 11 11 11
b
01 01 10 10 11 11 00
00 00 01 01 10 10
c
10 11 01 11 01 10 10
01 10 00 10 00 01
ekil 9.6 durumlu makinenin durum kodlamasna ilikin olabilecek 24 alternatif
durum kodu
Grld gibi her bir durum kodlamas iki stundan oluuyor, birinci stun bir bellek
elemanna dieri de dier bellek elemanna ilikindir. Tabloda bir koda ilikin stunlarn
yer deitirmesiyle bulunan yeni durum kodu, ayr bir durum kodu gibi grnr, oysa
gerekletirme bakmndan bunlar edeerdir. Bu iki kod iin yaplan
gerekletirmelerde, yalnzca bellek elemanlar yer deitirdii grlecektir (y1y2,
Y1Y2 ). O nedenle bu kod iftinden biri atlabilir. rnein 1 kodunda stunlar yer
deitirirse 3 kodu bulunur.
Bir koddaki deikenlerden biri, bir baka kodun deikeninin tmleyeni biiminde
olsun. Bu kodlara kar den gerekletirilmelerde her bir bellek eleman iin aadaki
farkllklar saptanr.
i. SR, JK bellek elemanlar iin giri fonksiyonlar ve Y, Y' klar yer deitirir
(sonuta ilave bir maliyet gelmez)
ii. T bellek eleman iin yalnzca Y, Y' yer deitirir (sonuta ilave bir maliyet
gelmez)
iii. D bellek eleman iin giri fonksiyonun tmleyenin alnmas gerektiinden
ilave bir tmleyen kaps gelir ve Y, Y' klar yer deitirir.
Bu sonuca nasl varldn grmek iin bellek elemanlarnn ters tanm bantlarndaki
simetriye bakalm. ekil 9.7 de, Bir A durum kodu ile tmleyen A kodu verildiinde,
imdiki ve bir sonraki durumlardaki deiiklikler ilk iki satrda grlmektedir. Dier
satrlarda ise bu iki koda ilikin giri fonksiyonlarn alaca deerler grlmektedir. (yi)
lerdeki deiiklikler dnda, giri fonksiyonlarnda grlecek deiiklikler aadaki
gibidir.
i. JK ve SR iin giri fonksiyonlarnn aldklar deerlerin yer deitirmitir. Yani
gerekletirmede (J) ile (K) ve (R) ile (S) yer deitirecektir.
ii T iin bir deiiklik yoktur. Yani gereklemede ayn giri fonksiyonu bulunacaktr.
iii. D iin ise giri fonksiyonunun ald deer dierindekinin tmleyenidir. Yani
gerekletirmede, bir tmleyen kaps ilave etmek gerekir.
A kodu y Y
0 0
1 1
0 1
1 0
TmleyenA kodu y' Y' 1 1
0 0
1 0
0 1
A kodu JK
0K
K0
1K
K1
Tmleyen A kodu JK
K0
0K
K1
1K
A kodu SR
0K
K0
10
01
Tmleyen A kodu SR
K0
0K
01
10
A kodu T
0
0
1
1
Tmleyen A kodu T
0
0
1
1
A kodu D
0
1
1
0
Tmleyen A kodu D
1
0
0
1
ekil 9.7 Bellek elemanlarnn ters tanm bantlarnn tmleyen kodlar iin
karlatrlmas
imdi daha nce gerekletirdiimiz dizi detektr rnei zerinde, edeer olan durum
kodlamalarn grelim (ekil 9.8). (II) durum kodlamas (I) kodlamasndaki stunlarn yer
125

deiiminden, (III) kodlamas da (I) kodlamasndaki stunlarn tmleyeninden elde

edilmitir. Dizi detektrnn durum tablosu ve durum kodu ekil 9.8 de verilmitir.
Durum
Durum
Durum
imdik x=0 x=1
odu (I)
odu (II)
odu (III)
durum
00
00
11
A
B,0 A,0
01
10
10
B
B,0 C,0
11
11
00
C
D,0 A,0
10
01
01
D
B,0 C,1
ekil 9.8 Dizi detektrnn kodlanmasndaki edeer kodlara rnek
(I), (II) ve (III) durum kodlar iin JK bellek ve D bellek elemanlarnn giri fonksiyonlar
ve k fonksiyonlar, aada ekil 9.9 da verildii gibidir. Yani kod stunlarnn yer
deitirmesi belek elemanlarnn adlarnn deimesidir. Bir baka deyile bellek
elemanlar giri fonksiyonlarnda ve k fonksiyonlarnda 1 2 indis dnm yaplr.
Devrede ise bellek elemanlarnn indisleri deitirilir. Kod stunlarnn tmleyenlerinin
alnmas JK bellek elemanlarnn girilerinin yer deitirmesine, D bellek eleman giriinin
ise tmleyenin alnmasna denk olmaktadr.
(I) durum kodu iin
(II) durum kodu iin
(III) durum kodu iin
J1=x y2
J1=x' + y2
J1=x' y2+x y'2
K1=x'' y'2+x y2
K1=y2
K1=x y'2
J2=x' + y1
J2=x y1
J2=y'1
K2=y1
K2=x' y'1+x y1
K2=x' + y'1
D1=x' y1y2+x y'1y2+x D1=x' y'2+y'1y2+y1y'2
D1=x
y'1y'2+x'
y1+x'
y1y'2
y2+y1y2
D2=x' y'1+y'1y2+y1y'2
D2=x' y1y2+x y'1y2+x y1y'2 D2=x y'1y'2+y1y2
Z=x y1y'2
Z=x y'1y2
Z=x y'1y2
Dnm: 1 2
Dnm:
yi y'i, Ji Ki Di D'i
ekil 9.9 Edeer kodlarn, gerekletirilecek fonksiyonlara etkisi
Yukarda akladmz gibi birbirine edeer durum kodlar elendiinde, grlr ki 3
veya 4 durumlu makineler iin, gerekletirilecek devre zerinde etkin olan, birbirinde
farkl durum kodlamas says 3 tr.(ekil 9.10)
durum iin kod
Durumla
r
A
B
C
D

II

III

00
01
10

00
01
11

00
11
01

Drt durum iin

kod
I
II
III
00
01
10
11

00
01
11
10

00
11
01
10

ekil 9.10 ve drt durumlu bir makine iin verilebilecek farkl durum kodlamalar
126

Drt duruma kadar verilebilecek edeer durum kodu tane olduundan, her bir
kodlama iin elde edilecek devreler karlatrlarak, en uygunu seilebilir. Drt durumdan
daha fazla durumlu ardl devrelerde, ekil 9.11 deki tabloda grld gibi, durum
kodlamas says hzla artmaktadr. O nedenle her bir kodlama iin devreleri gerekleyip
karlatrma yapmak, pratik deildir. Bu amala durum says 7-8 civarnda olan ardl
devrelere iin bir yntem, bundan sonraki blmde incelenecektir. Ayrca bu dersin
kapsam iine alnmayan ve Boole fonksiyonunun karmaklk tanmna bal olarak
gelitirilmi genel yntemler vardr.
Durum durum
edeer
says eikeni lmayan
says
kodlar
2
1
1
3
2
3
4
2
3
5
3
140
6
3
420
7
3
840
8
3
840
9
4
10810800
.
.
.
16
4
5.5 1010
ekil 9.11 Durum saysna bal olarak seilebilecek, farkl durum kodlamas saysn
gsteren tablo
9.2.2 Durum kodlamas
Yntemin hedefi kodlama ile bir sonraki durum fonksiyonlarnda, dolaysyla bellek
elemanlar giri fonksiyonlarnda, komu doru (yanl) minterimleri maksimize etmektir.
Durum kodlamasn yle yapalm ki bellek elemanlarnn giri fonksiyonlarna ilikin 1(0)
ler karnaugh diyagramnda mmkn olduunca komu karelere gelsin.
ki duruma verilen kod, yalnzca bir deikende fark ediyorsa; bu iki koda komu kod
denir. rnein 001, 000 a komudur ama 010 e komu deildir. Benzer biimde komu
giriler de tanmlanabilir.
Kodlama ilemini, aadaki kurallara gre adm adm yapabiliriz.
1. Belli bir giri altnda, ayn bir sonraki duruma giden durum iftlerine komu kodlar
verelim.
Bu demektir ki bir sonraki duruma hangi kod verilirse verilsin, onu temsil eden bir
sonraki durum fonksiyonlarnn hepsinde, birer 1. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kp
kesinlikle vardr.
Belli bir giri altnda yle 4 durum varsa ki bir sonraki durumlar ayn; o zaman bu 4
durumdan her biri en az dier ikisi ile komu kodlandrlarak, bir sonraki durum
fonksiyonlarnn hepsinde, 2. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kpleri elde edilir. rnein ekil
9.2 deki durum tablosunda ACEG durumlarnn hepsi x = 0 girii altnda B durumuna
gitmektedir. ACEG durumlarna komu kodlar verirsek bir sonraki durum fonksiyonlarnn
k
hepsinde, 2. mertebeden birer alt kp oluacaktr. Benzer biimde 2 lk alt kpler
oluturma kurallar saptanabilir.
127

2. Bir durumun komu giriler iin gittii bir sonraki durum iftine, komu kodlar verilir.
Bu demektir ki sz konusu durum iftini temsil eden bir sonraki durum fonksiyonlarnn,
birisi dnda, hepsinde 1. mertebeden 1 ve/veya 0 alt kp kesinlikle vardr.
ikier ikier komu drt giri iin ( rnein 00,01,11,10), bir durumun gittii drt durum,
kendi aralarnda ikier ikier komu olacak biimde kodlanabilirler. Bu halde iki tane bir
sonraki durum fonksiyonu dndaki btn bir sonraki durum fonksiyonlarnda, 2.
mertebeden birer 1 ve/veya 0 alt kp kesinlikle oluur.
3. Belli bir giri altnda ayn k veren durumlara birbirinin komusu kodlar verilmelidir.
Bu adm 1. admdaki ilemin, bir sonraki durum fonksiyonu yerine, k fonksiyonu iin
uygulanmasdr. Sz konusu komu kodlu durum ifti , komu giriler iin de ayn k
veriyorsa, tercih edilmelidir.
Yukardaki admlardan anlald gibi, yntem belli koullar salayan durumlara
komu kodlar verilmesine dayanmaktadr. Kurallarn getirdikleri yararlar kkten byk
numaralya doru azalmaktadr. O nedenle durum kodlamasna 1. kurala ilikin
kmelerden balamakta yarar vardr.
Komu kodlarn verilmesini, en iyi Karnaugh diyagram zerinde yapabiliriz. imdi
yntemi ekil 9.12 te verilen rnek durum tablosu zerinde inceleyelim
Komu kodlar verilmesi gereken durum kmeleri her bir adm iin aadaki gibidir:
1. x = 0 iin
(D,F), (A,C,E,G) [veya (AC),(AE),(AG),(CE),(CG),(EG)]; x = 1 iin
(A,B,D,F) [veya (AB),(AD),(AF),(BD),(BF),(DF)], (E,G) durumlar komu kodlandrlabilir.
2. x = 0 ve x = 1 komu girileri iin (B,C); (C,D); (B,E); 2*(C,F) ; 2*(B,G) durum iftleri
komu kodlandrlabilir.
3. x = 0 girii iin (A,B,C,D,E,G) grubundaki durumlar , x=1 girii iin (ABCDEF)
grubundaki durumlar ikier ikier komu kodlandrlabilir.
Komu kod verilmesi gereken durumlar says 4 veya 8 elemanl kmeler oluturuyorsa
bunlarn iki ve nc mertebeden kpler oluturacak ekilde kodlanmas indirgeme
ilemine daha fazla katkda bulunur Bizim rneimizde bu zellikte iki kme vardr: (A,
B, D, F), (A, C, E, G). Ayrca tekrarlanan kmeler tercih edilmelidir bizim rneimiz de
(EG), (D,F), (C,F), (B,G) ikier defa komu kodlanmas istenen durum iftleridir.
ekil 9.12 verilen kodlamann seimini adm adm inceleyelim. (ACEG) ve (ABDF)
kmelerinin dier kmelerle ortakl ayn olduundan rasgele bir tanesi (ACEG) yi
seelim. Bu kme ekil 9.12 teki Karnaugh diyagramndaki gibi komu kodlanrsa
Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde birer 2. mertebeden kp grlr.
Bu kp Z k fonksiyonunda da , 3. kurala ilikin kmeden dolay, grnecektir. Artk
(ABDF) kmesindeki durumlarn 2. Mertebeden bir alt kp olarak komu kodlanmas
mmkn deildir.
1. kuralda iki defa grlen (DF) iftine, komu kodlar ekil 9.12 teki gibi verilsin.
Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde ikier tane 1. mertebeden alt kp
grlr. (DF) nin Karnaugh diyagramndaki yerleiminden (AD) ve(CF) komuluklar da
salanm olur. (AD) ifti 1. kural saladndan
Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum
fonksiyonlarnn her birinde birer tane 1.mertebeden alt kp grlr. (CF) ifti ise 2. kural
2 defa saladndan Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde ikier tane 1.
mertebeden alt kp grlr.
128

Geriye B nin kodlanmas kalmaktadr. B ekil 9.2 te verildii gibi kodlansn. (BG)
komuluu 2. kural iki defa saladndan Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her
birinde ikier tane 1. mertebeden alt kp grlr. Dier taraftan (BD) ifti 1. kural
saladndan Y1,Y2,Y3 bir sonraki durum fonksiyonlarnn her birinde 1. mertebeden birer
alt kp grlr. ekil 9.2 te btn sonular gsterilmitir.
y1
x=0

x=1

B, 0

C, 0

B
C
D

D, 0
B, 0
F, 0

C, 0
E, 0
C, 0

E
F
G

B, 0
F, 1
B, 0

G, 0
C, 0
G, 1

00

01

11

10

y2y3

xy1
y2y3 00

A
B
C
D
E
F
G

01

11

10

00

A- B D- F D- C A- C
110 101 001 001

01
11

C- B
110
E- B
110

10

G- B B- D B- C G- G
110 100 001 010

F- F
101

F- C
001

C- E
011
E- G
010

FC

y1y2
y3y4 00
00
1

01

11

10

y3y4

00

01

11

10

00

01

01

11

11

10

10

ACEG

y1 y2 y3
= 0 0 0
= 1 10
= 0 0 1
= 1 0 0
= 0 1 1
= 1 0 1
= 0 1 0

0
DF

Y1

EG
BD

AD

y1y2

ACEG

DF BD

Y2

y1y2
y3y4 00

01

11

10

00

01

11

10

AD
EG

ekil 9.12 Durum kodlamas rnei

129

ACEG

0
0

DF BD

Y3

AD
EG

BLM 10 YAZMALAR, SAYICILAR, BELLEKLER

MSI (Medium Scale Intgrated) devreler birinci blmde grdmz kombinezonsal

olduklar gibi ardl da olabilirler. Ardl MSI devrelerde yalnz bellek elemanlar olabildii
gibi bellek ve kap elemanlar da olabilir. Ardl MSI devreler ana grupta
toplanabilirler: Yazmalar (Registers) sayclar (Counters) ve rastgele eriimli bellek, RAM
ler (Random Access Memory) Bu elamanlar ayr ayr inceleyeceiz.
Yazmalar, her biri birer bitlik bilgi tutan bellek elemanlar ile bilginin ilenmesini
denetleyen kap elemanlarndan oluur.
Sayclar ard arda gelen saat darbeleriyle daha nce belirlenmi durumlara srasyla
geen ardl devrelerdir. Sayclar, kap elemanlaryla durum geileri salanan bir
yazma gibi dnmek mmkndr. Buna ramen sayclar ayr bir grup olarak
incelenecektir.
Rastgele eriimli bellekler ,RAM (Random Access Memory) ler, hem bellekteki bilginin
okunmasn (read) hem de bellee bir bilginin yazlmasn (write) salarlar. Bunlara
okuyan ve yazan bellek elemanlar da (read-write memory) denir.
Burada szn edeceimiz bellek elemanlar bilgisayar tasarmnda ve ardl devre
tasarmnda yaygn bir biimde kullanlrlar.
10.1 Yazmalar
En basit bir yazma devresi ekil 10.1 de grld gibi yalnzca drt D tipi bellek
elemanlarndan oluur. Saat girii geldiinde giriteki drt bitlik bir bilgi bellee yazlm
olur ve bir sonraki saat darbesi gelene kadar bu bilgi saklanr. Yazmalarda kullanlan
bellek elemanlar genellikle kenar tetiklemelidirler.
y1
D

y2
D

y3
D

y4
D

CLK
y

I1

I2

I3

I1

ekil 10.1 Drt bitlik basit bir yazma devresi

10.1.1 Paralel yklemeli yazmalar
Paralel ykleme, bir saat darbesiyle giri bilgisinin ka aktarlmasdr. rnein drt
bitlik bir bilgiyi, paralel yklemeli bir yazmata bir saat darbesiyle, seri toplaycda ise
ancak drt saat darbesiyle yklemek mmkndr.
Saysal sistemlerde sistemin bir ana saati (master clock) vardr ve btn bellek
elemanlarnn saat giriine baldr. Oysa bazen belli bellek elemanlarnn belli
zamanlarda altrlmas gereksinimi doar. Bu nedenle ayr bir kontrol girii (load)
kullanlr. ekil 10.2 de load girili, RS bellek elemanl, drt bitlik bir paralel yklemeli
130

yazmacn lojik devresi verilmitir. Load girii saat darbe girii ile VE lendirilip bellek
elemanlarnn saat girilerine balanabilirdi. Saysal sistemlerde saat girilerinin dorudan
bellek girilerine balanmas uygundur, nk aksi halde alt sistemlerin birbiriyle senkron
alamama sorunu kabilir. Load giriindeki, tmleyen almayan girii k ile ayn olan
(noninverting buffer) kap, k yelpazesi (fanout)ni arttrmak iindir. Yani bu kap 8 VE
kapsnn giriine yeterli akm salar.
Load
I1

I2

I3

I4

y1

y2

y3

y4

Saat
Clear

ekil 10.2 Paralel yklemeli RS bellek elemanl yazmann lojik devresi

Clear girii, load girii gibi, bir buffer kapsndan bellek elemanlarnn giriine baldr
Giri 0 olduunda (bellek elemanlarnn giriinde ki kk yuvarlak bunu gstermek
iindir) yazmata 0000 bilgisi oluur. Saat girii bir tmleyen eleman zerinden bellek
elemanlarna balanmtr. Tmleyen eleman, hem gerekli k yelpazesini (fanout)
arttrr hem de saat darbesinin den kenarnda tetiklemeyi salar.
imdi ekil 10. 3 te doruluk tablosu verilen paralel yklemeli yazmacn almasnn
inceleyelim.
I2
I3
I4
Y1 Y2 Y3 Y4
clear Load Saat I1
0
x
x
x
x
X
x
0
0
0
0
1
0
x
x
x
X
x
y1
y2 y3 y4
I1
I2
I3
I4
I1
I2
I3
I4
1
1

ekil 10.3 Paralel yklemeli yazmann doruluk tablosu

Clear girii, dier btn girilerden bamsz olarak, k sfrlamaktadr. Clear 1 ve
load 0 iken k durumunu korumaktadr. Bu ilem btn VE kaplarnn klarn
dolaysyla SR bellek elemanlarnn girilerini 00 yapar, SR bellek eleman tanm
uyarnca da saat darbesi gelse bile klar deimez. Clear ve Load 1 iken saat
131

darbesinin den kenarnda ise paralel ykleme ilemi olur. Btn bellek elemanlarnn
girileri Si =Ii ve Ri =I' i bu durumda SR bellek eleman tanm gereince klar Si = Ii dir.
Yukarda incelediimiz paralel yklemeli yazma SR bellek elemanlaryla
gerekletirilmitir, dier bellek elemanlaryla da paralel yklemeli yazma
gerekletirmek mmkndr. eitli firmalarn kataloglarnda paralel yklemeli
yazmalarn hem lojik devreleri hem de doruluk tablolar verilmitir.
Paralel yklemeli yazmalarla ardl devre tasarm:Paralel yklemeli yazmalarn
iyi bir uygulamas ardl devre sentezidir. Daha nce grdmz gibi ardl devreler
bellek ve kombinezonsal olmak zere iki paradan oluuyordu. Bellek paras yerine
yazmalar kullanarak ta sentez ekil 10.4 te grld gibi de yaplabilir. Kombinezonsal
ksm, kap elemanlarndan oluturulabilecei gibi ROM larla da gerekletirilebilir.
Yazmacn klar, saat darbesi ncesi iin imdiki durum deikenlerine; saat darbesi
sonras iin bir sonraki durum deikenlerine kar gelir ve kombinezonsal devre giriine
balanmtr. Dier giriler ise ardl devrenin bamsz girileridir. Kombinezonsal
devrenin bir ksm klar, baml bir sonraki durum deikenlerine kar gelmektedir ve
bir geri besleme ile yazmacn girilerine balanmtr. Dier klar ardl devrenin
klardr.
Bir MSI yazma devresinde 4 bellek elemannn dnrsek, byle bir yazma ile 16
durumlu bir ardl devre gereklenebilir.
bir sonraki durum deikenleri

Paralel
yklemeli
yazma

imdiki (bir sonraki)

durum deikenleri
1
y01...y0r

2
Y11...Y1r

y11...y1r

Kombinezonsal
devre

giri deikenleri
k deikenleri

ekil 10.4 Paralel yklemeli yazmal ardl devrenin genel yaps

Beinci blmdeki dizi detektrnn yazma ile gerekletirilmesi ekil 10.5 te
verilmitir.

132

y1

Y1

y2
YAZMA

Y2

CLK
X

ekil 10.5 Dizi detektrnn paralel yklemeli yazma ile gerekletirilmesi

10.1.2 telemeli yazmalar
ierisindeki bilgiyi her saat darbesi geldiinde, bir bit teye kaydran ve seri giriinden
de bir bitlik bilgiyi iine alabilen yazmalara telemeli yazmalar denir. En basit bir
telemeli yazma, klar girilerine kaskad bal D tipi bellek elemanlarndan oluur
(ekil 10.6). Bu devrede her bir saat darbesi geldiinde bilgi soldan saa doru telenir.
Yazmacn saat darbelerini kontrol eden ikinci bir giri, load girii, kullanlabilir. Bunun iin
saat darbeleri ile load girii VE eleman zerinden saat giriine balanr. Load girii
yazmacn bit kapasitesi kadar bir zaman aralnda almasn salar. Seri bilgi kelime
(word) denilen ard arda bit gruplarndan oluur. Kelimeler 4, 8, 16, 32 bit uzunluklarnda
olabilirler. rnein drt bitlik bir kelime uzunluu olan yazmacn kapasitesi drt bit yani
bir kelimedir. Her seferinde bir kelimelik bilginin telenmesi isteniyorsa load giriinin 1
olma uzunluu, kelime zaman (word time) . drt saat darbesini kapsayacak kadar
olmaldr (ekil 10.6).
seri k

seri giri
D1

D1

y
y

saat
load

saat

kelime zaman
load
c

133

D1

y
y

D1

y
y

balang
1.saat darbesi
2.saat darbesi
3.saat darbesi
4.saat darbesi

serigiri
0
1
0
1
0

D1
1
0
1
0
1

D2
0
1
0
1
0

D3
1
0
1
0
1

D4
0
1
0
1
0

ekil 10.6 telemeli kaydedici

Bir kelime zamannda saat darbeleri ve giri klarda gzlenen iaretler ekil 10.6 da
verilmitir.
Bilgisayarlarda bilgi seri, Paralel veya ikisinin de olduu biimlerde ilenebilir. Seri
ilemede her bir saat darbesiyle bir bit ilenirken, paralel ilemede her bir saat darbesiyle
bir kelimelik bilgi ilenir. Genellikle bilgisayarlarda paralel ileme sz konusudur. Uzaa
bilginin gnderilmesinde ise bilgi, transmisyon ortamnn maliyetini azaltmak iin,
genellikle seri gnderilir.
ift ynl seri ve paralel yklemeli telemeli kaydediciler
Bundan nce sz ettiimiz yazmalarda btn kontrol girileri birlikte yoktu. imdi
inceleyeceimiz de ise saa, sola teleme ve paralel ykleme kontrol girileri olacak.
Yazmalar saa sola kaydrma ve paralel ykleme kontrol girileriyle ok amal olarak
kullanlabilirler. rnein verinin seriden paralele veya paralelden seriye dntrlmesi
mmkndr. ekil 10.7 de drt farkl alma modu olan 74194 tipi bir yazmacn lojik
devresi verilmitir.
paralel klar

A4

A3

A2

A1

4X1
mux

4X1
mux

3210

33221100

clr
clk
s1
s0
4X1
mux
3210

4X1
mux
3 32 21 10 0

sola kayma
seri giri

saa kayma
seri giri
I1

I2

I3

I4

paralel giriler

ekil 10.7 Kaydrmal ve paralel yklemeli yazma lojik devresi

Yazmacn s0, s1 girileriyle kontrol edilen drt alma modu vardr:
s0s1 = 00 ise kta hibir deiiklik olmaz,
s0s1 = 01 ise k saa telenir ve saa teleme giriindeki bit A4 te grlrken A1 deki
bit kaybolur,
134

s0s1 = 10 ise k sola telenir ve sola teleme giriindeki bit A1 de grlrken A4 teki
bit kaybolur,
s0s1 = 11 ise paralel giriler kta grlr.
Bu drt alma modunu 4X1 lik MUX larn kontrol girileriyle salamak mmkndr.
MUX'larn 0 girileri bal olduklar bellek elemanlarnn girilerine baldr, yani 00
modunda klar deimez. MUX'larn 1 girilerine bir soldaki bellek elemanlarnn
klar, saa telemeyi salamak zere balanmtr. MUX'larn 2 girilerine ise bir
sadaki bellek elemanlarnn klar, sola telemeyi salamak iin balanmtr. Nihayet
MUX'larn 3 girilerine paralel giriler balanmtr, yle ki saat darbesi geldiin de bu
paralel giriler kta grlrler.
Byle bir yazmata seri girilere gelecek 4 bitlik kelimeler drt saat darbesiyle kta
paralel olarak grlrler veya ktaki 4 bitlik paralel veri saat darbesiyle A1 veya A4
ten seri olarak alnabilir.
Bir uygulama olarak yazmalar, daha nce grdmz (ekil 7.7) seri toplaycnn
giri ve k verisini toplamada kullanalm. Toplanacak saylar drt kelime uzunluklu
olsun ve birer yazmata tutulsunlar. A ve B Yazmalarna toplanacak saylar paralel
girilebilir. ktaki toplam sayy da kullandmz A yazmasna seri olarak kaydedelim.
Bu durumda kn yazld A yazmacnn, zerindeki toplanacak say silinmi olur.
Lojik devre ekil 10.8 de verilmitir.
seri giri
saa kaydrma
modu

A
Yazma A

saat

paralel giriler
seri giri

B
Yazma B
paralel giriler
y

ekil 10.8 Kaydedicili seri toplayc

Paralel ykleme modunda toplayacamz drt bitlik A ve B saylarnn A ve B
yazmalarna yklediimizi varsayalm. SR belek elemannn balang durumu 0 olsun A
ve B saylarnn en az arlkl bitlerinin toplam z knda ve dolaysyla A yazmacnn
seri giriinde grlecektir. Yazmalar teleme modunda iken, saat darbesi geldiinde, en
az arlkl bitlerin toplam A yazmann en sol bitine girer. A ve B saylarnn ikinci
arlkl bitleri ise seri toplaycnn girilerine de gelir. En az arlkl bitlerden gelen elde
ise SR bellek elemannn k y de olacaktr. Bylece z k, ikinci bitler ile birinci
bitlerin eldesinin toplam olur ve A yazmacnn seri giriine gelir. Bu ilem drt saat
darbesi boyunca devam ettiinde A ve B saylarnn toplam A yazmacnda grlr. Bu
arada B yazmacna nc bir say girilmi olsun. Bu halde A + B nin nc say ile
toplam, yeni bir drt saat darbelik srede, A yazmacnda elde edilebilir.

135

10.2 Sayclar (Counters)

MSI sayclar iki ana grupta toplanabilir: asenkron sayclar (ripple counters) ve
senkron sayclar. Asenkron sayclarda birinci bellek eleman hari dier bellek
elemanlarnn saat girileri dier bellek elemanlarnn klarndan beslenir. Senkron
sayclarda ise saycdaki btn bellek elemanlarnn saat girileri ayn bir saat
kaynandan dorudan beslenir. Asenkron sayclarda bellek elemanlarnn durum
deiimi dier bellek elemanlarnn durum deiimiyle ancak mmkn olur. Senkron
sayclarda btn bellek elemanlarnn durum deiimi ayn anda olur.
Sayma biimi olarak sayclar ikili (binary) ve onlu (binary coded decimal BCD)
olarak iki trldr. ikili sayclarda sayma iki tabanndadr ve durum says kadar sayma
ilemi, ardarda saat darbeleriyle yaplr. rnein 16 saycs, 16 durumlu olup 0 dan 15 e
kadar sayar sonra tekrar 0 a gelir. ikili kodlu onlu BCD sayclarda ise sayc iki tabannda
0 dan 9 a kadar iki tabannda her bir saat darbesi geldiinde sayma yapar, 9 dan sonra 0
a dnr. Bu iki tr hem asenkron hem de senkron sayclarda greceiz.
10.2.1 kili Asenkron Sayclar (Binary ripple counter)
Genellikle Bir MSI sayc iinde drt bellek eleman bulunur. ikili asenkron sayclarda
ise T ve JK tipi bellek elemanlar vardr. ikili asenkron bir MSI saycnn lojik devresi ekil
10.9 da verilmitir. Sayma ilemi yaptran darbeler en az arlkl biti temsil eden bellek
elemannn giriine balanmtr. Birinci bellek elemannn k ikinci bellek elemannn
saat giriine girer. Btn bellek elemanlarnn girileri 1 (Eer JK kullanlyorsa J=1, K=1;
T bellek eleman kullanlyorsa T=1) de tutulur. Bilindii gibi bu giriler altnda JK ve T
bellek elemanlar bulunduklar durumlarn ztlarna dnrler (toggle). Bu yap nc ve
drdnc bellek elemanlarnda tekrarlanr. Saat girilerindeki yuvarlak ember, saat
iaretinin den kenarnda tetiklemenin olduunu gsterir.
A4

A3

A2

A1

1
sayma darbeleri

ekil 10.9 Asenkron ikili bir sayc devresi

Balang durumunda A1 A2 A3 A4 klarnn hepsi 0 olsun. Birinci bellek elemannn
saat giriine gelen darbenin den kenarnda J = K = 1 olduundan A1 k 0 1 e
geer. Bu gei ikinci bellek elemanna etki etmez, nk 1 0 geii gereklidir. Bundan
dolay A2 A3 A4 klar deimez. ikinci saat darbesinin den kenarnda ise A1 k J
= K = 1 olduundan1 0 e geerken ikinci bellek eleman tetiklenir ve A2 k 0 1 e
geer. nc bellek eleman etkilenmemitir. A1A2A3A4= 0010 olup on tabanndaki 2 dir.
nc saat darbesinin den kenarnda A1 k 0 1 e geer, ikinci nc ve
drdnc belek elemanlar etkilenmez. A1A2A3A4= 0011 olup on tabanndaki 3 dr.
Drdnc sayma saat darbesinin den kenarnda iki ve nc bellek elemanlar
etkilenir nk A1 k J = K = 1 olduundan1 0 e geerken ikinci bellek eleman
tetiklenir ve A2 k 1 0 e geer. nc bellek eleman etkilenir ve A3 k 0 1 e
geer. A1A2A3A4= 0100 olup on tabanndaki 4 dr. Bu ileme devam edildiinde grlr ki
bir bellek elemann 0 1 geii, ancak kendinden nceki bellek elemanlarnn tmnn 1
olmas halinde mmkndr, zaten iki tabannda saymada byle olmaktadr. A1A2A3A4 =
136

1111 yani 15 olduktan sonra 16. sayma darbesinin den kenarnda A1A2A3A4= 0000
olur. A4 k, J = K = 1 olduundan, 1 0 e geerken bir sonraki MSI saycnn birinci
bellek elemann tetikleyerek, saymann daha byk saylara devam ettirilmesini salar.
Yukarda anlattmz saycnn geriye saymas isteniyorsa
i.Ykselen kenarda tetiklenen bellek elemanlar kullanmak,
ii. Bellek elemanlarnn tmleyen klarn sayc k almak,
iii. klar Q lardan almak fakat 2,3,ve 4. bellek elemanlarnn saat girilerini bir nceki
bellek elemanlarnn Q' klarndan beslemek,
yeterli olur.
Bu yolu, ilgili lojik devreleri analiz ederek, deneyebilirsiniz.
10.2.2 kili kodlanm onlu asenkron sayc (BCD binary coded decimal ripple counter)
Asenkron sayclarn sentezi iin adm adm takip edilebilecek genelletirilmi bir
yntem yoktur. Senkron sayclarda ise daha nce adm adm verdiimiz ardl devre
sentezi yntemi kullanlabilir. Asenkron sayclar sezgisel olarak sentezi yapldndan,
ikili kodlanm asenkron saycnn nce lojik devresini vereceiz sonra istenen ii yapp
yapmadn analiz edeceiz. ikili kodlanm asenkron saycnn durum diyagram ekil
10.10 da verilmitir.
0000
1001

0001

1000

0010

0111
0011
0110
0100
0101

ekil 10.10 ikili kodlamal decimal asenkron sayc

ekil 10.10 da durum diyagram verilen ikili kodlamal onlu asenkron saycnn lojik
devresi ve zaman diyagram srasyla ekil 10.11 ve ekil 10.12 de verilmitir.
A4

A3

J4

K4

A2

J3

K3

A1

J2

K2

J1

K1

1
sayma darbeleri

ekil 10.11 ikili kodlanm decimal asenkron saycnn lojik devresi

137

10

11

saat
A1
J2

A2

t1

1
t1

t1+t4

0
0
t1+t2

A3

0
0
t1+t2+t3

t1+t2+tm

J4
0

A4

0
t1+t2

A'4

ekil 10.12 ikili kodlanm decimal asenkron saycnn zaman diyagram

Saat darbelerinin den kenarlar ile 1., 2., 3. ve 4. bellek elemanlarnn klar
arasndaki gecikme srasyla t1, t2, t3, t4 olsun. VE kapsnn giri k gecikmesi
ise tm olsun.
Saat darbesinin den kenarna gre A1 deki deiimin gecikmesi t1 dir.
Saat darbesinin den kenarna gre J2 deki deiimin gecikmesi t1+ t4 dir.
Saat darbesinin den kenarna gre A2 n tetiklenme an t1, A2 deki deiimin
gecikmesi ise t1+ t2 dir.
Saat darbesinin den kenarna gre A3 n tetiklenme an t1+ t2, A3 deki deiimin
gecikmesi ise t1+ t2 + t3 dir.
Saat darbesinin den kenarna gre J4 teki deiimin gecikmesi ise t1+ t2 + tm dr.
Saat darbesinin den kenarna gre A4 n tetiklenme an t1, A4 deki deiimin
gecikmesi ise t1+ t2 dir.
Buna gre ekil 10.12 de grld gibi 9 dan sonra 0 olarak sayma yaplmaktadr.
Yukarda anlatlan sayclar yan yana kaskad balanarak daha yksek dijitlere kadar
sayma ilemi yaplabilir. ekil 10.13 te tane kaskad bal sayc ile 000 dan 999 e
kadar saymak mmkn olur . En az arlkl saycya 10 darbe geldiinde bir sonraki dijitin
en az arlkl biti 1 olur, ilk iki sayc 99 gsterirken 100 c darbe geldiinde de nc
saycnn en az arlkl biti 1 olur ve byle devam ederek 999 a kadar sayma mmkn
olur.
138

A4 A3 A2 A1

A4 A3 A2 A1

A4 A3 A2 A1

BCD
sayc

BCD
sayc

BCD
sayc

3. dijit

2. dijit

1. dijit

sayma
darbeleri

ekil 10.13 Kaskad bal dijit li bir sayc

10.2.3 kili senkron sayclar

Senkron sayclarda saat darbeleri, btn bellek elemanlarnn saat girilerine ayn
anda gelirler. Bu nedenle sentezi klasik ardl devre sentezi gibi yaplabilir. ikili
sayclarda sayma her hangi bir bellek elemannn, kendinden nceki bellek elemanlarnn
hepsi 1 iken, konum deitirmesi esasna dayanmaktadr. Bu zellii kullanarak ekil
10.14 te grld gibi hcresel yapda sentez kolayca yaplabilir. Sayma enable 0 iken
T=0 olacandan sayma ilemi saat darbeleri gelse bile yaplmaz. Sayma enable 1 iken
bir bellek elemann durum deitirmesi, ancak kendinden nceki bellek elemanlarn 1
durumunda olmas VE kaplaryla salandnda, mmkndr. Aksi halde bu bellek
elemannn girii T=0 olacandan durumunu deitirmez. Bellek eleman olarak her ne
kadar T seilmise de JK bellek elemanlaryla da ayn devre gerekletirilebilir, yle ki VE
kaplar klar J ve K girilerine balansn. Bilindii gibi JK bellek elemann 00 ve 11
girileri iin davran T bellek elemannn 0 ve 1 girileri iin olan davranyla ayndr.
Saat girii ykselen veya den kenarn her hangi birinde tetiklenebilir, asenkron
sayclarda olduu gibi den kenarda tetiklenme zorunluluu yoktur.
A4

A3
y

A2

A1

T
y

T
y

T
y

y
y
y

clk
bir sonraki
sayc

sayma
enable

ekil 10.14 ikili senkron saycnn lojik devresi

ileri sayc gibi geriye sayan sayclarn yaps birbirine benzerdir. Geriye saycda bir
bellek elemannn durum deitirmesi, kendinden nceki btn bellek elemanlarnn 0
olmas esasna dayanmaktadr. rnein 0100 durumunda olan saycnn geriye saymas
halinde A3, A2, A1 bellek elemanlarnn durum deitirmesi gerekir ki buda 0011 sonucunu
verir. Yani geriye sayma yaplmaktadr. Geriye saymada bellek elemanlarn girilerindeki
VE kaplar, bir nceki bellek elemanlarnn Q klar yerine Q' klaryla beslenir.
Hem ileri hem de geri sayma ilemini yapan bir senkron sayc lojik devresi ekil 10.15
te verilmitir. Ayn devre VEYA kap klarn, JK bellek elemanlar yerine, T bellek
elemanlarnn girilerine balayarak ta gerekletirilebilir. ileri ve geri sayma girileri
139

birlikte 0 ise sayc durumunu korur. leri ve geri sayma girileri srasyla 1,0 ise sayc ileri
sayar; giriler srasyla 0,1 ise sayc geriye sayar.

A1

A2

A3

A4

CLK

Geri sayma
leri sayma

Bir sonraki
sayc
ekil 10.15 ileri geri sayabilen senkron sayc lojik devresi

10.2.4 Paralel yklemeli ikili senkron sayclar

ikili kodlanm desimal senkron sayclarn lojik devreleri, daha nce grdmz ardl
devre sentezi yntemiyle kolayca yaplabilir. Bu nedenle burada ayrca
incelenmeyecektir. Uygulamada kullanlan MSI senkron sayclarn, paralel ykleme
zelliiyle, istenen saydan balayarak istenen sayya kadar saymalar kolayca
gereklenebilir.
Sayma, load (ykleme), clear ve saat olmak zere drt kontrol, drt bitlik paralel giri,
drt bitlik say k, ve bir bitlik elde k olan 74161 benzeri bir senkron sayc devresi
ekil 10.17 de verilmitir. Kontrol girilerine gre devrenin davranna ilikin doruluk
tablosu aadaki gibidir:
Clear saat load sayma k
0
X
X
X
hepsi 0
1
X
0
0
deiiklik yok
1
1
X
paralel ykleme

1
0
1
sayma

140

Clear 0 iken dier kontrol girileri ve paralel giriler ne olursa olsun, k drt bitte de 0
dr. Load ve sayma 0 ise kta hibir deime gzlenmez, nk bellek elemanlarnn
JK girileri 00 olmutur. Clear ve load 1 iken saat darbesinin ykselen kenarnda, J = A, K
= A' olduundan, klarda A olacak , yani paralel giriler aynen kta grlecektir.
Clear 1ve load 0 ve sayma 1 iken, bellek elemanlarnn JK girileri 11 olacak yani sayma
yaplacaktr.
Enable
Load
I1

A1

I2

I4

A2

A3

A4

Clear
Saat
Bir sonraki
sayc

ekil 10.16 Paralel yklemeli senkron saycnn lojik devresi

Yukarda lojik diyagram verilen MIS sayc ile istenen srada sayma ilemi yapmak
mmkndr. rnein modulo N sayclar yani 0 dan N-1 e kadar sayan, N inci darbe
geldiinde ise tekrar 0 konumuna dnen sayclar tasarlanabilir. Drt bitlik bir Modulo 16
sayc 0 dan 15 e kadar sayar 16. darbe geldiinde 0 a dnp yeni gelecek darbelerle
saymaya devam eder. Daha da genelletirilerek, istenen bir saydan balayarak N-1
darbe ile sayma ileri yapp N. darbe ile balang saysna dnen modulo-N sayclar da
tasarlanabilir. ekil 10.17 da srasyla 0-7, alternatif 0-7, 8-15 ve 3-10 sayan modulo-8
sayclarn lojik devreleri verilmitir. ekil 10.17 a da 0-7 sayan saycda 7 den sonra 0 a
141

dn load giriiyle, paralel giriler zerinden salanmtr. ekil 10.17 b de ise ayn
saycnn 7 den 0 a dn clear girii ile paralel ykleme kullanlmakszn salanmtr.
ekil 10.17 c deki 8-15 saycda 15 ten 0 a gei, son varlan say drt bit iin maksimum
olan 15 olduundan, elde knn load giriine balanmas ve 8 in paralel yklenmesiyle
salanmtr. ekil 10.17 d deki 3-10 saycda 10 dan 3 e gei, kta varlmas istenen
say 8 ulaldnda, load girii uyarlarak 3 balangcnn paralel yklenmesiyle
salanmtr. Paralel yklemeli ikili kodlanm onlu 0-9 sayan incelediimiz sayclarla
tasarlayabilirsiniz.

A4

A3

A2

A1

A4

Sayma=1
Load=
0
CLK

Sayma=1
Senkron paralel
yklmeli sayc
I4 I3
I2
I1

Clear=1
CLK

Load

A3

A3

A2

A4

CLK
1

A3

A2

A1

Sayma=1

Elde
Senkron paralel
yklmeli sayc
I 4 I3
I2
I1

Clear=1

Clear

b) Alternatif 0-7 sayc

A1

Sayma=1

A1

Senkron paralel
yklmeli sayc
I4 I3
I2
I1

a) 0-7 sayc

A4

A2

Senkron paralel
yklmeli sayc
I4 I3
I2
I1

Clear=1
CLK
Load

Load

1
1
d) 3-10 sayc

c) 8-15 sayc

ekil 10.17 eitli Modulo sayclarn senkron sayclarla gerekletirilmesi

Yukarda incelediimiz senkron sayc genel olarak ardl devre sentezinde de bir
alternatif olarak kullanlabilir. yle ki ard arda gelmeyen durumlar paralel girilerde
oluturulacak bir sonraki durum fonksiyonlar ve load girileriyle salanabilir. Ard arda
gelen durumlar ise sayma komutu ile salanabilir.
10.3 Sayclarn uygulamas olarak, zamanlama dizileri reten devreler
Zaman dizileri zellikle seri alan saysal sistemlerde, bir kelime uzunluunca
almay salayan darbeler olabilirler. Ayrca saysal sistemlerde genel olarak grlen
zaman dizileri vardr. Saysal sistemlerdeki alt devrelerin veya elemanlarnn alma
aralklarn kontrol eden kontrol birimleri vardr. Bu birimler ana saatin rettii darbelerin
belli zaman aralklarnda belli alt devrelerde etkin olmasn salarlar. Bylece bir ileve
ilikin ilemler, belli srada belli alt devrelerin almasyla tamamlanm olur. Kontrol
142

biriminin ilevini yerine getirebilmesi iin yazmalar veya sayclar kullanlabilir. nce seri
alan sistemlere ilikin kelime-zaman darbesini reten devreyi inceleyeceiz. Sonra
seri veya paralel alan sistemlerde, szn ettiimiz kontrol ilevinin yaplmas iin
gerekli olan zaman dizilerini reten devreleri inceleyeceiz.
10.3.1 Kelime-zaman darbesinin retilmesi
Kelime zamannn ne olduunu telemeli yazmalar da tantmtk. Kelime zaman
uzunluklu bir darbenin oluturulabilmesi iin bir balama iareti geldikten sonra otomatik
olarak retilebilmeli . ekil 10.18 de 8 bitlik kelime uzunluklu bir darbe reten devrenin, bir
sayc, bir belek eleman ve bir VE kaps kullanlarak nasl gerekletirildii gsterilmitir.
Balangta sayc 000, R girii 0 ve balama iareti 1 iken ilk saat darbesi geldiinde,
bellek elemann k 1 olur ve sayc uyarlr sayma ilemi balar. 8. saat darbesine
kadar S = R = 0 olacandan bellek elemann k 1 de kalr. 8. saat darbesi geldiinde
sayc 111 olacandan R = 1 olur, S = 0 olduundan bellek k 0 olacak, sayma
duracaktr. Bellek elemannn k 8 saat darbelik sre iinde 1 olarak istenen kelime
zamann verir. ilgili zaman diyagramlar eklin altnda verilmitir.
Balama iareti
Saat

Kelime
zamandarbesi

Sayc
Sayma

saat
S
Balama iareti
R
VE kaps k
Kelime zaman
Q
Bellek eleman k
ekil 10.18 Seri alan saysal sistemlerde 8 bitlik kelime zamanl darbe retimi
10.3.2 Saysal sistemlerde zaman iaretleri
Paralel alan sistemlerde seri sistemlerde olduu gibi kelime zaman devresi retmek
gibi bir sorun olmaz. nk her saat darbesi bir kelimelik bilgiyi ayn anda ileyecektir.
Ama her iki sistemde de yaplacak ileme bal olarak alt sistemlerin almasn kontrol
eden zaman iaretlerine (timing signal) gereksinim vardr. Bu amala ekil 10.19 da
verilen yazmal veya saycl devreler kullanlabilir.
Yazma devrenin balang durumu 0001, 0010, 0100, 1000 durumlarndan biri olsun.
Her bir saat darbesi geldiinde yazmataki bilgi bir saa telenecei yerde, son bit seri
143

girie bal olduundan bu ilem dairesel (ring counter) olarak devam edecektir.
Yazmacn klar, biri dnda 0 olur. Yazmacn her bir knn bir alt devreyi kontrol
ettiini dndmzde, grlr ki bir alt devre alrken dierleri almayacaktr. Bu
zmde 0000 durumu hi gzlenmeyecektir, ancak ek devrelerle bu salanabilir.
Drt bitlik bir yazmac kullanarak gerekletirdiimiz bu devrenin ilevini, iki bitlik bir
sayc ve 2X4 lk bir kod zc (dekoder) ile de gerekleyebiliriz. Kod zc,
saycdaki sayya bal olarak, yalnzca bir knda 1 dier klarnda 0 verir. Her iki
devreye ilikin klarn zaman diyagramlar ekilde gsterilmitir.

A1
Seri giri

klar
A2 A3 A4
Yazc

4 l Yazcl zaman iaretireticisi

A1

klar
A2 A3 A4
2x4 dekoder

Sayma

2-bitlik sayc

4 l Yazcl zaman iaretireticisi

Saat

A1

A2

A3

A4
4 l zaman iareti

ekil 10.19 4 bitlik zaman dizileri reten devreler ve zaman diyagramlar

144

2 alt devre iin kontrol girileri ( zaman iaretleri) retmek istensin. Yukarda verilen iki
devrenin eleman gereksinimlerini genel olarak yle zetleyebiliriz:
n
1. 2 bitlik bir telemeli yazma
n
n
2. n-bitlik bir sayc ile nx2 lik bir kod zcye ( n girili 2 tane VE kaps)
gereksinim vardr.
Kontrol edilecek alt devre says arttnda karmaklk hzla artmaktadr. Bu nedenle
daha az elemanla bu ilevi yerine getirebilecek Johnson sayclar kullanlr.
10.3.3 Johnson sayclar ve 8 li zaman iareti reteleri
ekil 10.20 de bir Johnson sayc devresi verilmitir. iki ksmdan olumaktadr: sayc
ve bu saycdan zaman iareti reten kod zc. Sayc klar yledir ki ardarda gelen
saat darbeleri sonucunda elde edilen klarda yalnzca bir deiken deimekte
dierleri deimemektedir. ilk yazmal devreden farkl olarak burada balang durumu
0000 alnm ve 4. bitin tmleyen k seri girie balanmtr. Balang ve ardarda
gelen sekiz darbenin ilk nde A4 k 0 dier drdnde ise 1 dir. Dier bellek
elemanlarnn klar bir sonrakine baldr. Bu saycy bildiimiz sentez yntemi ile de
gerekletirebilirdik.
Bellek
klar

saat

A2

A'1A'4

0000

A1A'2

1000

A2A'3

1100

A3A'4

1110

A1A4

1111

0111

A'2A3

0011

A'3A4

0001

A1

A3

A'1A2
D

Dizi
says

A4

ekil 10.20 Johnson sayc devresi ile 8 bitlik kelime-zaman darbesi retilmesi
kta ki kod zc; sayc k bamsz giriler, klar da zaman iaretleri olan
kombinezonsal devreler dnlerek gerekletirilebilir. 8 VE kapsnn klarndan
yalnz 1 tanesi 1 iken dier hepsi 0 dr. O nedenle 8 alt devreyi ayr ayr kontrol etmek
mmkndr.
145

Grld gibi Johnson saycda 4 bellek ve iki-girili8 VE kapsyla yaplan zamanlama

devresi, yazma ile yaplsayd 8 bellek eleman, saycyla yaplsayd 3 bellek eleman ve
girili 8 VE kaps gerekecekti.
10.4 Bellek birimi
Bir sisteme ilikin bellek birimi, belli uzunluktaki (kelime uzunluu) verinin belli adreslere
(belli yazmalara) kaydedilmesi veya daha nce kaydedilmi verinin okunmas ilevini
grrler. Bellek elemanlar manetik core, disk veya ardl devre olarak oluturulabilirler.
Biz burada ardl olan, okuma yazmal bellek (Read write memory), rastgele eriimli
bellek, RAM (Random Access Memory) , bellek birimini inceleyeceiz.
Uygulamada kullanlan bellek birimleri 8 den 64 bite kadar eitli kelime uzunluklar
olan binlerce veriyi saklayabilme zelliine sahiptirler. Burada nce bir hcre tantacaz,
sonra gstereceiz ki bu hcrelerin uygun balanmasyla istenilen kapasitede bellek
birimleri oluturulabilir.
ikili hcre (binary cell): ekil 10.21 de verildii gibi girili bir kl bir ardl
devredir. Giriler giri (input), oku-yaz (read-write) ve se (select) tir. Giri bellee
yazlacak veya bellekten okunacak bir bitlik veridir. Oku-yaz ald 0 veya 1 deerine gre
belekten okumam yoksa bellee yazmam yaplacan belirler. Se ise bu ikili hcredeki
bir bitlik veriye ilikin, bir ilem yaplp yaplmayacan belirler. Yazma yaplrken giriteki
bir bitlik bilgi bellee, Q ya aktarlr. Okuma yaplrken ise Q belleindeki bir bitlik bilgi
ka aktarlr. Bu ikili hcreye iin giri k ilikisi aadaki tabloda zetlenmitir. Q
imdiki durumu, Q+ bir sonraki durumu, I ise giriteki veriyi gstermektedir.
Se
0
1
1

Oku / yaz
x
0 (yaz)
1(oku)

Giri
x
I
I

Q+
q
I
Q

k
0
0
Q

Se
Se

Giri

Giri

BC
Oku/yaz

Oku/yaz

BC(Binary cell)
kili hcre

ekil 10.21 Bir ikili hcrenin lojik devresi ve blok diyagram

ekil 10.22 de drt farkl adreste, bitlik drt kelime bulunduran bir bellek birimi
verilmitir. 2X4 lk kod zc giriindeki iki deikenin ald deere gre yalnzca bir
k 1 olur. Bu k, bitlik bir kelime oluturan ikili hcrenin, se girilerine
balanmtr. Oku /yaz girii (0) ile Kod zcnn hangi kndaki kelime uyarlmsa,
146

o kelimeyi oluturan ikili hcrelere giri verisi aktarlr. Oku/Yaz girii (1) ile ise Kod
zcnn hangi kndaki kelime uyarlmsa, o kelimeyi oluturan ikili hcrelerdeki
veri, k verisi olarak dar aktarlr.
Burada her bir adresinde bitlik veri bulunan drt adresli bir bellek birimi incelendi.
Ayn akl yrtme ile istenilen adres ve kelime uzunluklu bellek birimleri oluturulabilir.
Uygulamada kullanlan bellek birimleri, genellikle binlerce adresi olan ve her bir adresinde
8, 16, 32, 64 kelime uzunluklu veri olabilen, MSI elemanlardr.

Veri Girii

Kelime 0
BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

BC

Kelime 1
Adres
girii

2x4
DEKODER

Kelime 2

Kelime 3
Bellek aktif

Oku / yaz
Veri k

ekil 10.22 MSI bellek biriminin lojik devresi

147

EKLER
EK 1 Kaynaka

Almaini A.:

Electronic Logic systems, Prentice-Hall, 1986.

Davio M., Deschams J., Thayse A.:

Imlementation, John Wiley, 1979.

Digital

Systems

with

Algorirtm

Dietmeyer, D.:

Logic Desgn of Digital Systems, Allyn and Bacon, 1971.

Fletcher W.:
1980.

An Engineering Approach to Digital Design, Prentice-Hall,

Givone, D.:
1970.

Introduction to Switching Circuit Theory, McGraw-Hill,

Katz R.H.:

'Contemporary Logic Design' Benjamin/Cummings, 1994

Kohavi Z.:

Switching and Automata Theory 1974.

Lee S.:
1978.

Modern Switching Theory and Digital Design, Prentice-Hall

Mano M.:

Saysal Tasarm, MEB Yaynlar, 1994.

Mano M.:

Dgital Logic and Computer Design, Prentice-Hall, 1990.

Pertman J.:

Digital Hardware Design, McGraw-Hill, 1980.

Roth C.:

Fundemantals of Logic Design, West Publishing, 1987.

Sankur B., Stefanopulos, Y.:Bilgisayar ve Mantk Devreleri, Boazii

niversitesi, 1994.
Wakerly J.F.:

'Digital Design' Prentice Hall, 2000

Wood, P. :

Switching Theory, McGraw-Hill, 1968.

148

EK 2 rnek Snav Sorular

Elektronik ve Haberleme Blm
Devreler ve Sistemler Anabilimdal
Lojik Devreler Vize Snav
1.
a.
b.
c.

Do. Dr. Erturul Eri

6 Aralk 1996

Aada verilen bir giri ve bir kl ardl devrenin analizi iin

matematiksel modeli karnz.
Durum diyaramn karnnz.
(00) balan durumunda 101010101 giri dizisi iin k dizisini durum
diyaramnda klar numaranlandrarak veriniz.

D3

y3

D2

y2

D1

y1

CLK
2.

Durum diyagram yandaa verilen ardl devreyi D

tipi bellek elemanlar kullanarak gerekleyiniz.

Aadaki ekilde grlen bir giri ve iki kl

kontrol devresine ilikin durum diyagram iziniz.
Kontrol devresinin szle tanm aada verilmitir.
a. Trafik lambalar ilgili olduu z k deikeni 1

X=0

01

3.

X=0

10

X=1
X=0

00

X=1

olduunda
krmz
Kuzey
Z1
Kontrol
yanacak, 0 olduunda
devresi
Z2
ise yeil yanacaktr.
x
b. Yayalar kardan karya
gemek istediklerinde x
Trafik
girii
1
olacak,
istemediklerinde ise 0
Yaya butonu
Dou
Bat
olacak. Bu ilem yaya
butonu ile salanacaktr.
Yayalardan bir talep
c.
gelmedike ( x girii 0),
yol 1 dakika sreyle
Gney
dnml olarak kuzeygney ve dou-bat dorultusunda ara trafiine ak tutulacaktr. Saat iaretinin
periyodunun 1 dakika olduunu varsaynz.
d. Yayalardan bir talep geldiinde ( x girii 1) , yol 1 dakika sreyle yaya trafiine ak
tutulacaktr. Bu durumda btn trafik lambalar krmz yanmaldr (z1=z2 =1).
Sre:1.5 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. Puanlar 1) 35 2)35 3)30
Baarlar dilerim.
149

Devreler ve Sistemler Anabilim dal

Do.Dr.Erturul Eri
23 Ocak 1997
Lojik Devreler Final Snav
1.
X1
X2
X3

girili
Seri
Toplama
devresi

saat
Y1y2
A
B
C

x1x2x3
000
A,0
A,1
B,0

001
A,1
B,0
B,1

011
B,0
B,1
C,0

110
B,0
B,1
C,0

010
A,1
B,0
B,1

111
B,1
C,0
C,1

101
B,0
B,1
C,0

100
A,1
B,0
B,1

a) Durum tablosu yukarda verilen girili seri toplama devresini D tipi bellek
elemanlar kullanarak gerekleyiniz. Durum kodlamasn A=00, B=01, C=10 alnz.
Durum tablosu 5 li Karnaugh diyagramna uygun biimde verilmitir.
b) X1=7, X2=14, X3=15 saylarnn toplamna ilikin saat X1, X2, X3, y1,y2, ve S nin
zaman diyagramlarn iziniz. Balang durumunu 00 seiniz.
2.
1-7-4-5-1.... biiminde sayan bir saycy JK bellek elemanlar kullanarak
a) ki bellek elemanyla gerekleyiniz.
b) bellek elemanyla gerekleyiniz.
c) Sonular karlatrnz.
3.
a)
b)
c)
d)
e)
f)

Grdnz MSI ardl devreleri yaznz.

Senkron Ardl devre sentezinin admlarn yaznz.
Durum indirgemesi yaplmadan gerekletirilen devre alr m? Neden?
Durum indirgemesi yapmamakla kaybmz neler olabilir? Neden?
Rastgele Durum kodlamas yaplarak gerekletirilen devre alr m? Neden?
Rastgele durum kodlamas yaptmzda kaybmz ne olabilir? Neden?

Kitap ve notlara baklmaz. Sre 2 saattir.

Puanlar 1)40 , 2)40, 3)20.
BAARILAR DLERM.

150

19.6.1998
Elektronik ve Haberleme Mhendislii
Devreler ve Sistemler Anabilim Dal
Do.Dr. Erturul Eri
Lojik Devre Temelleri Final Snav
1.a) f = 0,2,4,5,6,11,13,15,18,19,21,22,23,24,26,28,29,30
fonksiyonuna ilikin arpmlar toplam biimindeki btn minimal fonksiyonlar
bulunuz.
b) Bulduunuz minimal fonksiyonlardan birini iki seviyeli gerekleyiniz
c) f = 1,5,6,7,11,15 + k 2,3,4,10,13
fonksiyonuna ilikin bir minimal fonksiyon bulunuz
d) Bulduunuz minimal fonksiyonu yalnzca TVE kaplaryla gerekleyiniz.
2. f = x1 ( x2 + x3 ) ( x2 + x4 + x5 )
a) fonksiyonu 1 tane 16x1 lik mux ile gerekleyiniz.
b) bu fonksiyonu 8x1 lik bir mux n enable giriini de kullanarak gerekleyebilir
misiniz? Neden? Nasl?
c) Ayn fonksiyonu kalk bir dekoderle gerekleyebilirsiniz? Neden? Nasl?
3. A1, B1 en ok arlkl 4 er biti temsil etmek zere 12 bitlik iki say A=A1A2A3 ve
B=B1B2B3 olsun. Bu iki sayy aada verilen karlatrma devresinden 3 tane
kullanarak gerekleyiniz.
1
Ai = Bi
xi
0
Ai Bi
Ai
xi
1
Ai > Bi
yi
Karlatrma
yi
0
A
devresi
i Bi
zi
Bi
1
Ai < Bi
zi
0
Ai Bi
Sre:1.5 saattir. Kitap ve notlara baklmaz. Puanlar: 1)30, 2)40, 3)30 .
BAARILAR DLERM

151

Devreler ve Sistemler Anabilim dal

Do.Dr.Erturul Eri
29 Ocak 1999
Lojik Devreler Final Snav
1.
x
y2
y3

T1

y1
y1

x'
y1
y3

T2

y2

saat

y2

x
y1
y2
y3

T3

y3
y3

c) Yukarda verilen ardl devre daha az sayda bellek eleman ile gereklenebilir
mi? durum indirgemesi yaparak gsteriniz?
d) a daki sonuca gre, gerekiyorsa kotlama yaparak, ayn devreyi D bellek
elemanlar kullanarak gerekleyiniz.
e) Verilen devre ile bulduunuz devreyi karlatrnz.
2. Durum diyagram verilen senkron ardl devreyi
01
00
10 01
10 10
01/00
A

00/11
01/10

10/01

11/00

11/00
C
00
11 00

x1
x2

Ardl
devre

z1
z2

d) Durum kotlamas yaparak , JK bellek elemanlar ile gerekleyiniz.

e) X1= 001011
X2= 001011
Giri dizisi iin k dizisinin zaman diyagramn iziniz. Zararl zararsz klar
gsteriniz.
Kitap ve notlara baklmaz. Sre 2 saattir.
Puanlar 1)60 , 2)40
BAARILAR DLERM.
26 Mart 1999
152

Do.Dr.Erturul Eri
Lojik Devre Temelleri Vize 1 snav

a. Boole cebrini tanmlaynz.

b. Boole cebri aksiyomlarn yaznz .
S kmesi P = {a,b} kmesinin alt kmelerinden oluan S = {0, 1, A, B} olsun. 0 = ,
1 = {a,b}, A= {a}, B = {b}. Bu kmeler arasnda kmeler teorisinin birleim ve kesiim
ikili ilemleri ile, tmleyen kme birli ilemi. Bu ilemler ve kmeler teorisinin
aksiyomlar bir Boole cebri olutursun.
f(0,0) = a, f(0,1) = b, f(1,0) = 0, f(0,b) = 1 olmak zere
ka tane Boole fonksiyonu vardr? Neden? Bu fonksiyonlar veriniz.
3 tane Boole olmayan fonksiyon rnei veriniz.
S = {0, 1} Boole cebrinde tanmlanan drt deikenli fonksiyon f(0000)= f(0001)=
f(0100)= f(0110)= f(1000)= f(1011)= f(1111)=1 dier tanm kmesi elemanlar iin ise 0
olsun
Bu fonksiyonun 1. Tip kanonik anmn yaznz? Doru ve yanl minterimleri
belirtiniz.
Bu fonksiyonun 2. Tip kanonik anmn yaznz? Doru ve yanl maxterimleri
belirtiniz.
4.
f1= x1x3x4 + x2x3x4 , f3= x1x4 olduuna gre f1 f2 = f3 bantsn salayan f2
fonksiyon(larn) nunu bulunuz.
f1 = 1,4 ; f2= 2,5,6 ve f4= 1,4,2,5,6
olduuna gre f1 + f2 f3 = f4 bantsn
salayan f3 fonksiyonlarnn says katr? Neden? 1 tanesini veriniz.
1) 15 puan, 2) 30 puan, 3) 20 puan, 4)35 puan
Sre 2 saattir. Kitap ve notlara baklmaz.
Baarlar ve iyi bayramlar dilerim.

153

Devreler ve Sistemler Anabilim dal

Prof. Dr. Erturul Eri
Lojik Devreler Final Snav
1. Aada verilen ardl devre iin
y1
x

4 ubat 2000

x
D

y2

y1

saat

y'1

y2

y2

saat

y1

JK
00 01 11 10
y
0 0 0 1 1

x'

x'

Matematiksel modeli veriniz.

Durum tablosunu veriniz
Durum diyagramn veriniz.
(00) balang durumu iin 0101010 giri dizisi iin k dizisi ve bir sonraki durumlar
iin zaman diyagramlarn veriniz, hatal klar da gsteriniz.
2. a. Aada durum tablosu verilen ardl devreyi D tipi bellek eleman kullanarak
gerekleyiniz. Durum kodlamas iin A=00, B=01, C=10 ve D=11 alnz.
x1x2
00
01
11
10
A
D, 0 A, 0 B, 1 D, 0
B
D, 1 A, 1 C, 0 D, 1
C
B, 0 B, 0 C, 1 B, 0
D
D, 0 A, 0 B, 1 D, 0
A=00 balang durumunda
x1= 011110
x2= 010010
Giri dizisi iin k dizisini, durum tablosunda klar numaralandrarak, yaznz. X2
girii ile z k arasndaki iliki drt temel aritmetik ilemden hangisidir, belirtiniz.
3. Aadaki durum tablosu iin durum indirgemesi yapnz, indirgenmi durum
tablosunu iziniz.
x1x2
00
01
10
A
E, 1 C, 0 B, 1
B
C, 0 F, 1 E, 1
C
B, 1 A, 0 D, 1
D
C, 0 F, 1 E, 1
E
A, 0 F, 1 B, 1
F
C, 0 E, 1 C, 1
Bu indirgemenin senteze getirecei yararlar var ise nedenini de aklayarak belirtiniz.
Bu indirgemenin dnda, bellek elemanlar giri fonksiyonlarna keyfiler gelir mi?
Gelirse nedenini de aklayarak yaznz.
Kitap ve notlara baklmaz. Sre 1,5 saattir. Puanlar 1)40 , 2)40, 3)20
BAARILAR DLERM.
154

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm

Prof. Dr. Erturul ER
Lojik Devreler 1.Vize Snav

24.11.2000

(30P) 1)

ikili ilemi (S2-S) aadaki gibi tanmlanmtr:

A
B
A B
0
0
1
0
1
0
1
0
1
1
1
1
Aadaki ifadelerin doru olup olmadn kantlaynz.
(1 A) (A 0) = 1
A B = 1 ise (A + C) (B + C) = 1 dir.
A B=B A

F= 0,1,7,8,9,10,11,13,14,15 olmak zere,

(35P) Fe ilikin arpmlar toplam eklindeki minimal fonksiyon(lar) karnaugh
ntemi ile bulunuz. Bir minimal fonksiyonu iki seviyeli biimde gerekleyiniz.
(35P) Fe ilikin toplamlar arpm eklindeki minimal fonksiyon(lar) tablo yntemi ile
bulunuz. Bir minimal fonksiyonu TVEYA (NOR) kaplar kullanarak iki seviyeli
erekleyiniz.

Sre, 1 saat 15 dakikadr. Kitap ve notlara baklmaz.

BAARILAR DLERM

155

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm

Prof. Dr. Erturul ER
Lojik Devreler 2.Vize Snav

5.1.2001

1.(50 Puan)
Verilen durum tablosunda edeer durumlar olup olmadn inceleyiniz. Varsa
alfabetik olarak daha sonra gelen durumlar indirgeyerek indirgenmi durum
tablosunu oluturunuz. Durum diyagramn iziniz.
Durumlara aadaki gibi kodlar verilmesi halinde oluacak devreyi JK bellek
elemanlar kullanarak minimum elemanla gerekleyiniz.
a = 010 , b=100 , c=110 , d=101 , e=001 , f=011 , g=000 , h=111
Durum indirgemesi yapmamz bir fayda salad m? Devreyi durum indirgemesi
yapmadan gerekleseydik, ne gibi deiiklikler olurdu? Aklaynz.
Bu devrede hatal klar gzlenebilir mi? Nedenleriyle aklaynz.

S z1
D z2
a b 00
b d 01
c h 01
d g 00
e a 10
f b 00
g e 01
h g 00
SD:sonraki durum

JK
y
0
1

00 01 11 10
0 0 1 1
1 0 0 1

yY
00 01 11 10
JK 0k 1k k0 k1

2.(50 Puan)
Aadaki devrenin analizini yaparak durum tablosunu oluturunuz, durum
diyagramn iziniz (MUXun arlksz seim ucu adr).

Devreye 00 balang durumunda aadaki girilerin uygulanmas halinde, klarn

ve durum deikenlerinin alaca deerleri zaman diyagram zerinde gsteriniz,
zararl hatal k var mdr, aklaynz.
Sre, 1 saat 15 dakikadr. Kitap ve notlara baklmaz.
BAARILAR DLERM

156

YT Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm

Prof. Dr. Erturul ER
Lojik Devreler Final Snav
1.(40 Puan)
Yanda durum tablosu verilen ardl makinada edeer
durumlar indirgeyiniz
Durum kodlamas yapnz.
2.(40 Puan)
Aada durum diyagram verilen devreyi JK tipi bellek
elemanlar ile gerekleyiniz.
0/00
A

B
1/11
0/01

1/10
1/10

0/01
C

0/10

Durum kodlar:
A : 00
B : 11
C : 01
D : 10

2.2.2001
A
B
C
D
E
F
G
H

x=0
B,00
H,01
C,01
H,01
E,11
G,00
D,00
A,10

x=1
C,11
E,11
F,10
E,11
A,10
F,01
C,11
B,10

JK ters tanm bants:

yY
00 01 11 10
jk 0k 1k k0 k1

1/00
3.(20 Puan)
Bilgi yarmalarnda, sorulan soruya
sadece dmesine ilk basann
cevap vermesine olanak tanyacak
bir sistem tasarlanacaktr.
Cevap verme hakkna sahip olan yarmacnn lambas yandktan sonra, bu
yarmac da dahil hibirinin uygulayaca giri durumu deitirmeyecektir. Sistem
herbir yarmac iin ayn olan birimlerin (yarmac devresi) yandaki ekildeki gibi
kaskad balanmas ile oluturulur.
i.birim (yarmac devresi) iin ;
Dme (D): i. yarmacnn kulland giri (dmeye
basldnda :1 ; Baslmadnda :0)
Komu Giri (KG): Herhangi bir dmeye basld
bilgisinin iletildii giri.
Komu k (K): Herhangi bir dmeye basld
bilgisinin iletildii k.
Lamba (L): i. Yarmacnn cevap verme hakk olduunu gsteren k. (Yant verme
hakk var:1 ; yok : 0)
Yarmac devresine ait durum diyagramn iziniz.
NOT: Yukardaki sistem yaps dnda herhangi bir sistem yaps da
tasarlayabilirsiniz.
Sre, 2 saattir. Kitap ve notlara baklmaz.
BAARILAR DLERM

157

abece, 1
Akm mant, 28
alphanumeric (abece saysal), 2
Ana-baml, 94
Anahtar fonksiyonlar, 25
analiz, 32
ardl (sequential) devreler, 5
ardl devreler, 81
ardl makinalar, 81
ardl mantk, 81
Asal bileen (prime implicant), 41
asal bileenler tablosu, 44
ASCII, 2
asenkron sayclar, 136
Asenkron makinalar, 85
associative, 16
Ayrcal-VEYA kaps, 30
Ayrk zamanl (discrete) iaret, 1
Bant (Relation), 12
BCD (Binary Coded Decimal), 2
bellek, 86
binary cell, 146
Birim eleman, 14
birinci tip kanonik anm, 21
birleim, 18
birletirme ilemi, 42
Boole Cebri, 14
Boole fonksiyonu, 19
Boole fonksiyonunun uzunluu:, 19
Boole olmayan fonksiyon, 19
Btn ilemler, 35
carry generate, 64
carry propagation, 64
cebrine iki deerli Boole cebri, 25
Clear, 98
Consensus teoremi, 17
Counters), 136
.k yelpazesi (Fan out), 31
arpmlar terimleri toplam, 21
evre, 37
evrim ( cycling), 92
oullayc, 72
Dalma (distributive), 14
darbe modu, 85
De Morgan teoremi, 17
Decoders, 69
deer kmesi, 12
Deiken, 14
devingen (dinamik) bellek eleman, 4
Devingen bellek elemanl, 4
Doru ve yanl minterimler, 25
Doru ye yanl makterimler, 25
Doruluk tablosu, 26
Don't care functions, 56
dual, 14
duraan (statik) bellek eleman, 4
Durum diyagram, 84
Durum tablosu, 84
durumlarn kodlanmas, 107
EAROM, 77
EBCDIC, 2
Electronically alterable ROM, 77
elektronik olarak silinebilen ROM, 77
enable, 72

encoder), 72
EPROM, 77
EPROM, 77
Erasable PROM, 77
erasable ROM, 77
Edeger durum, 118
Edeer kuvvet (dempotent), 15
Edeerlik bants (equivalence relation), 13
flip flop, 86
Fonksiyon, 12
Fonksiyonel bant (functional relation), 12
full adder, 59
fundemenlal mode, 85
Gei tablosu, 84
Geililik (transitive) zellik, 13
Geri beslemeli mantk devresi, 37
Gerilim mant, 28
Giri yelpazesi (Fan in), 31
Gray kod, 3
hzl elde (look ahead carry), 64
ikili (bit), 1
ikili hcre, 146
ikili kodlanm onlu toplayclar, 66
ikili mantk, 1
ikinci tip kanonik anm, 22
ileri bakmal paralel toplayc, 66
ileri beslemeli bir mantk devresi, 37
indirgenemeyen fonksiyon, 40
indirgenme, 107
irreducible, 40
irredundant, 40
JK bellek eleman, 89
kap, 5
kardinalite, 18
Karnaugh diyagram, 41
Kartezyen arpm:, 12
Kenar tetiklemeli bellek elemanlar, 95
kesiim, 18
Ksmen belirlenmi fonksiyonlar, 56
kodlama(dmleme), 1
kodlayc, 72
kombinezonsal (combinational) devreler, 5
Kombinezonsal devre, 32
komu kareler, 52
konumsal say dizgeleri, 6
kuvvet kmesi, 18
latch, 91
Look ahead carry), 66
LSB(Least Significan Bit), 7
LSI, 63
LSI(Large Scale Integrated Circuits), 32
m. mertebeden alt kp, 52
Makterim, 23
Mantk devresi:, 31
mantk devresine ilikin graf (izge), 36
Master slave, 94
Matematiksel model, 82
Mealy makinesi, 82
Minimal (indirgenmi) fonksiyon, 39
Minimal btn ilemler, 35
Minterim, 22
Moore makinesi, 82
MSB(Most Significant Bit), 7
MSI, 63

158

state reduction, 107

strobe, 72
Srekli iaretl, 1
T tetikleme bellek eleman, 90
taban (radix), 6
tablo yntemi, 41
tam toplayc, 59
Tam toplayc, 60
Tamamen belirlenmi bant (Completely
specified relation), 12
tanm kmesi(domen), 12
Temel asal bileen (Essential prime implicant),
42
temel bellek elemanlar, 88
Temel mod, 85
temel satr, 45
ters tanm bantlar, 108
toplamlar terimleri arpm, 22
transition table), 84
tmletirilmi devre, 31
Tmleyen kaps, 5
TMLEYEN kaps, 30
TVE kaps, 30
TVEYA kaps, 30
reysel (generic) deiken, 15
VE kaps, 29
VE(AND) kaps, 5
VEYA kaps, 30
VEYA(OR) kaps, 5
VLSI(Very Large Scale Integrated Circuits), 32
word description, 107
Yansma (refleksive), 13
Yar toplayc, 59
yazma (register), 5
yedi blml gsterici, 66
Yer deitirme (comutative), 14
Yol, 37
Yutma teoremi, 16

MSI (Medium Scale Integrated Circuits), 32

mux, 72
negatif kenar, 91
Negatif mantk, 28
negative edge, 91
n-lik ilem (n-ary operation), 12
nermeler cebri, 28
rten (cover) fonksiyon, 41
paralel iletim, 4
Paralel yklemeli ikili senkron sayclar, 140
permtasyonlar (devirim), 18
PLA (Programmable Lojik Array), 63
positive edge, 91
pozitif kenar, 91
Pozitif mantk, 28
preset, 98
PROM, 77
pulse mode, 85
Qulne Mc- Cluskey yntemi, 41
ripple counters, 136
ROM, 75
ROM (Read Only Memory), 63
Saatli SR bellek eleman, 88
Sabit (deimez), 14
sayamak (digit), 1
Saysal (digital) iaret, 1
Senkron makinalar, 85
sentez ilemi, 33
seri iletim, 4
seven segment display, 66
Sra bants (order relation), 13
siliebilen ROM, 77
silinebilir PROM, 77
Simetri zellii, 13
sistem, 1
szle tanmlama, 107
SR bellek eleman, 86
SSI elemanlar, 31
state assignment, 107

159

KAYNAKA

Almaini A.:

Electronic Logic systems, Prentice-Hall, 1986.

Davio M., Deschams J., Thayse A.:

Digital
Systems
Imlementation, John Wiley, 1979.

with

Algorirtm

Dietmeyer, D.:

Logic Desgn of Digital Systems, Allyn and Bacon, 1971.

Fletcher W.:

An Engineering Approach to Degital Design, Prentice-Hall, 1980.

Givone, D.:

Introduction to Switching Circuit Theory, McGraw-Hill, 1970.

Katz R.H.:

'Contemporary Logic Design' Benjamin/Cummings, 1994

Kohavi Z.:

Switching and Automata Theory 1974.

Lee S.:

Modern Switching Theory and Digital Design, Prentice-Hall 1978.

Mano M.:

Saysal Tasarm, MEB Yaynlar, 1994.

Mano M.:

Dgital Logic and Computer Design, Prentice-Hall, 1990.

Pertman J.:

Digital Hardware Design, McGraw-Hill, 1980.

Roth C.:

Fundemantals of Logic Design, West Publishing, 1987.

Sankur B., Stefanopulos, Y.:Bilgisayar ve Mantk Devreleri, Boazii niversitesi,

1994.
Wakerly J.F.

'Digital Design' Prentice Hall, 2000

Wood, P. :

Switching Theory, McGraw-Hill, 1968.