Sasanka Paweł-Wojna W Oczach Żołnierza XVII W.

A R T Y K U Y
PAWE SASANKA
WOJNA W OCZACH ONIERZA XVII WIEKU
WPROWADZENIE
Druga poowa XVII wieku w historii Rzeczypospolitej zapocztkowaa okres
utraty dotychczasowej pozycji pastwa majcego znaczcy wpyw na polityk
europejsk. W 1655 roku, w wyniku wojny ze Szwecj, w kilka miesicy upado
ogromne pastwo, jedno z mocarstw kontynentu. Prawda, klsk zadaa najlepsza
armia Europy, a dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym najazdowi byo
zaangaowanie Rzeczypospolitej w konflikt na wschodnich granicach, ktry z
powstania Kozakw w 1648 roku przerodzi si w wojn z Moskw. Upadek
pastwa by mimo to niewyobraalny tak dla jego mieszkacw, jak i dla zagranicy.
Nawet Szwedzi zostali cakowicie zaskoczeni skal odniesionego zwycistwa,
ktre zamiast planowanych nabytkw na Pomorzu oddao w ich rce cay kraj.
Jeszcze w tym samym roku walka przeciwko najedcy zacza si odradza i z
odosobnionych orodkw stopniowo ogarna cay kraj. Rzeczpospolita znalaza
si w nieprzerwanym, rozpocztym w 1648, a zakoczonym dopiero w 1667 roku
okresie wojen na wielu frontach. Charakter tych wojen by rny. Z jednej strony
wojna, w ktrej przeciwnikiem bya najskuteczniejsza armia Europy, stosujca
najnowsze zdobycze techniki zachodnioeuropejskiej, zachodni styl, taktyk walki.
Z drugiej strony walka na bezkresnych rwninach, z przeciwnikiem o cakowicie
odmiennym sposobie walki, z Moskw, ale rwnie z Kozakami, ktrzy walczyli
jeszcze inaczej. Nie naley zapomina o nieustannych potyczkach z jake trudno
uchwytnym przeciwnikiem - Tatarami, ktrzy zmieniajc sojusze, wprowadzali
dodatkowe zamieszanie na granicy.
Jednake mimo caej odmiennoci tych wojen, walczyli w nich ci sami
onierze, zmieniajcy cakowicie, stosownie do okolicznoci, taktyk i metod
walki. Wrd cigych walk w Rzeczypospolitej powoli rodzia si armia skadajca
si, przy caej swej rnorodnoci, z niesychanie bitnych i walecznych onierzy.
Znajduj si oni w centrum zainteresowania niniejszej pracy, a cilej, ich sposb
patrzenia na otaczajc rzeczywisto, na wszechobecn wojn. Wojn bdc
rdem utrzymania, sposobem na zrobienie kariery, zdobycie majtku, a
jednoczenie oferujc pene przygd i niebezpieczestw ycie, mogce samo w
sobie przyciga jednostki zaknione mocnych wrae. Jakie aspekty onierskiego
Teka Historyka 11 (1998)
Pawe SASANKA
ycia byy najwaniejsze dla ludzi wicych swe losy z tak zdradliw i zmienn
pani, jak od zawsze bya wojna ? C takiego widzieli w niej ludzie, e gotowi
byli powierzy swe losy fortunie?
RDA
Trzeba przeledzi losy onierzy, sprbowa okreli ich pogldy i
wypywajce std postpowanie, aby odpowiedzie na te pytania,. Mam nadziej,
e uzyskane w wyniku pracy obserwacje zachowa przybli cho troch
codzienno onierskiego ycia poowy XVII stulecia, widzian oczami biorcych
w niej udzia ludzi. Posu si trzema rdami. Pierwszym z nich, o kapitalnym
znaczeniu, s Przygody wojenne 1655 - 1666, ktrych autorem jest Niemiec,
Hieronim Chrystian von Holsten. Autor, pochodzcy ze zuboaej szlachty z
Holsztynu, w wieku 16 lat zacign si do armii szwedzkiej. Jego niezbyt wielki
majtek do pewnego stopnia determinowa ten krok. Bya to jedna z nielicznych
drg, ktra moga mu zapewni rodki utrzymania, otworzy drog do pienidzy i
kariery. Na tak moliwo decydowano si powszechnie w niemajtnych lub
zbyt licznych rodzinach. Jako najemny rajtar Holsten suy w 1655 roku w
gwardyjskim regimencie dowodzonym przez obersztera1 Knigsmarcka2. By
wiadkiem kapitulacji szlachty zebranej pod Ujciem, walczy pod arnowem 3.
Wydarzenia, ktre miay miejsce po obleniu Krakowa (25 IX - 17 X 1655), s
trudne do odtworzenia, gdy opowie przestaje trzyma si chronologicznego
biegu wypadkw. Jest to prawdopodobnie spowodowane tym, e sam autor nie
prowadzi adnych biecych notatek, a pamitniki powstay na podstawie
wasnych wspomnie dopiero 20 - 25 lat pniej. Losy jego suby w armii polskiej
s ju przedstawione chronologicznie. Wzity do niewoli pod oblonym
Krakowem, obyczajem tamtych czasw, zosta zmuszony do zmiany sztandarw.
___________________________________
Pukownika. Wyjanienia, co prawda dotyczce warunkw panujcych w

Rzeczypospolitej, znajduj si w rozdz. 4
2
Oberszter Kurt Christoph hrabia von Knigsmarck. Z zachowanych wzmianek o jego
regimencie rajtarskim wynika, e wyrnia si okruciestwem w stosunku do ludnoci i
jecw. Najbardziej znanym czynem Knigsmarcka byo wycicie w pie zaogi
Tenczyna, po jej kapitulacji i opuszczeniu zameczka.
3
15 IX 1655 r.
1
Wojna w oczach onierza ...
Od tej pory walczy w wojsku polskim w Siedmiogrodzie, pod Krakowem, Toruniem,

na uawach i Ukrainie. By brany dwa razy do niewoli, przez Rosjan i Tatarw,
ale swojej szczliwej gwiedzie mg zawdzicza, e za kadym razem by
szybko wybawiany. Po udziale w Zwizku wiconym (1661-1663) powrci do
ojczyzny.
Przyczyn pomieszania kolejnoci zdarze, ktre miay miejsce po obleniu
Krakowa, jest prawdopodobnie upyw czasu pomidzy nimi a spisaniem
pamitnikw. Jego przygody w Polsce zajmuj we wspomnieniach najwaniejsze
miejsce. Nie mona negowa wartoci jego wspomnie, uywajc argumentu
braku chronologii w pewnej czci Przygd wojennych. Zdarzao mu si myli,
gdy pisa o wasnym regimencie, ale sdz, e tylko w przypadku wasnych losw
i awansw mona mwi o wiadomym mijaniu si z prawd4. Jest to zreszt
znamienne, jak zobaczymy poniej. Poza tym, relacje Holstena na og wiernie
oddaj przygody, wydarzenia i odczucia autora pamitnika. I to z punktu widzenia
celw pracy jest najistotniejsze.
Niezmiernie interesujce jest porwnanie wspomnie obcokrajowca w
subie Rzeczypospolitej z pamitnikami szlachty, parajcej si wojaczk w tym
okresie. W tej sytuacji nie mona pomin Pamitnikw Jana Chryzostoma Paska,
najbardziej typowego, szlacheckiego, zacinego onierza, z jakich w wikszoci
skadaa si armia koronna. Obrazu dopenia posta onierza litewskiego, husarza,
Jana Wadysawa Poczobuta - Odlanickiego. Jego pamitniki, wraz ze
wspomnieniami Paska, koroniarza walczcego w jedzie pancernej, umoliwiaj
wejrzenie w przeycia onierzy dwch najwaniejszych typw jazdy w
Rzeczypospolitej, husarii i pancernych.
Jan Chryzostom Pasek pochodzi z niezbyt majtnej szlachty, osiadej od
kilku pokole w wojewdztwie rawskim. Jego ojciec, Marcin, nie by posiadaczem
adnej wsi. Podstaw utrzymania rodziny bya dzierawa, ktra raczej nie bya w
stanie zapewni Janowi spokojnej, dostatniej przyszoci. W tej sytuacji, szukanie
szczcia na wojnie byo jedn z moliwoci zrobienia kariery i dojcia do jakiego
majtku. Do wojska zacign si prawdopodobnie w 1656 roku, wraz z dwoma
pachokami, czyli w trzyosobowym poczcie, najbardziej powszechnym w caym
wojsku. Istnieje hipoteza, e zacig mia miejsce jeszcze w 1655 roku. Podobne
rozbienoci dotycz tego, czy Pasek suy od samego pocztku w chorgwi
_______________________
Rozbienoci midzy pamitnikiem a rzeczywistoci, dotyczce kariery Holstena w

regimencie stwierdzono na podstawie zachowanych roll regimentu i kwitw poboru
odu.
4
Pawe SASANKA
pancernej5. Wraz z chorgwi pancern wzi udzia w wyprawie do Danii, a po

powrocie do kraju uczestniczy w bitwach z Moskw, pod Poonk i nad Basi w
1660 roku. Nie uczestniczy w konfederacji onierzy domagajcych si zalegego
odu. Z du niechci walczy przeciwko rokoszowi Lubomirskiego w 1666
roku, aby rok pniej zrezygnowa z dalszej suby. Czy jego nadzieje zwizane
ze zdobyciem majtku na wojnie sprawdziy si?
Pamitniki s spisanymi opowieciami, ktre Pasek wygasza czsto pod
koniec ycia. Zrozumiae jest suchanie ca rodzin, z przyjacimi, opowieci
starego weterana o przeytych przygodach. Ta hipoteza wyjania ogromne
bogactwo szczegw zawartych we wspomnieniach, ktre powstay na pimie
prawdopodobnie ok. 1690-1695 roku. Dziki czstemu powtarzaniu, liczne, na
pozr drobne fakty utrwaliy si w pamici i pomimo upywu lat nie ulegy zatarciu.
Korzystajc z informacji zawartych we wspomnieniach Paska naley
zachowa ostrono. Chyba wanie tych pamitnikw, w wikszym ni innych
stopniu, moe dotyczy zarzut, i autor stara si przedstawi swoje czyny w zbyt
piknym wietle. Dotyczy to zwaszcza, we wspaniaych barwach, ywo i
plastycznie opisanej wyprawy do Danii. Z innych rde wiemy, e wspomnienia
po Polakach w Danii bynajmniej nie byy tak wspaniae. Podobnie, mona
powiedzie, e cao opisw postoju lub przemarszu wojska nie odpowiada do
koca rzeczywistoci. Niemniej, jest ona nadal uchwytna, liczne pomyki nie
obniaj wartoci wspomnie, ktre doskonale oddaj charakter wydarze i
przey. Niedomwienia i nieprawdomwno Paska mona usprawiedliwi, gdy
opis gwatw, ktrych dopuszczali si onierze zbyt jaskrawo kontrastowaby z
legend, jak stworzy wok wojska polskiego i jego wodza - Stefana
Czarnieckiego.
Jan Wadysaw Poczobut - Odlanicki wywodzi si z rodu szlacheckiego
zamieszkaego na Litwie w dwch wsiach, w powiecie wikomirskim. Z
pamitnikw nie wynika jednoznacznie, co Poczobut robi przed 1658 rokiem, w
ktrym to uda si do wojska. Stwierdzenie pod 1684 rokiem, e by we Lwowie
wczeniej, w czasie wyprawy przeciwko Rakoczemu sugerowaoby, e w wojsku
suy od 1657 roku. Sprawdzone informacje mamy od 1658 roku. Poczobut zosta
wysany latem tego roku przez dorosych braci do chorgwi kozackiej (czyli
pancernej) pospolitego ruszenia z powiatu. Udzia w pospolitym ruszeniu by
obowizkowy, ale ju wkrtce, wraz z trzykonnym pocztem husarskim, Poczobut
____________________________
Jan Chryzostom Pasek, Pamitniki, oprac. W. Czapliski, Wrocaw 1979, s. XLIV- XLV.
Zagadnienia poruszone we wstpie do pitego wydania.
5
zaciga si na sta sub. Poczet Odlanickiego kosztowa 1600 zotych, co jak

na prostego szlachcica byo sum niema, zwaywszy, e roczny od husarza
wynosi 204 zote, a zawsze naleao si liczy ze stratami ekwipunku i koni
wynikymi w walce, ktre naleao na bieco uzupenia. Zacig do chorgwi
husarskiej wiadczy wic o ustabilizowanej sytuacji materialnej autora, gdy koszty,
jakie pocigao utrzymanie husarskiego ekwipunku, wyposaenia, koni, nie naleay
do bagatelnych nawet dla szlachty z Korony, wedug powszechnego mniemania
znacznie majtniejszej od szlachty litewskiej. Litwin, ktry by w stanie sprosta
kosztom ekwipunku i suby musia nalee do dobrze sytuowanych. Wydaje si
wic, e potrzeby materialne nie decydoway o zacigu. Poniewa husaria nadal
bya formacj dajc presti sucym w niej towarzyszom sdz, e bardziej
istotne byo pragnienie osignicia satysfakcjonujcego stopnia w karierze
wojskowej, czy te urzdniczej, zapewniajcego odpowiedni szacunek i autorytet.
Nie naley wyklucza chci przeycia przygody. Niemniej wane mogy by
pobudki patriotyczne.
Poczobut uczestniczy w walkach ze Szwedami na pnocy Litwy i w
Inflantach, pniej, w 1661 roku, przeciwko oddziaom moskiewskim, dowodzonym
przez Chowaskiego. Bra udzia w konfederacji wojsk litewskich dajcych
wypaty zalegego odu, ale by nieobecny przy zabjstwie hetmana Gosiewskiego.
Jego sowa oburzenia niewtpliwie oddaj nastroje panujce w wojsku po tych
wydarzeniach. Po zakoczeniu konfederacji by wiadkiem kampanii przeciwko
Moskwie. Sub zakoczy w 1671, ale od 1667 bya to w zasadzie fikcja6. Od
wojska odryway go obowizki publiczne i prywatne. Dla potrzeb pracy
najodpowiedniejsze s przede wszystkim wspomnienia dotyczce lat 1658 - 1667.
Data powstania pamitnika nie jest jednoznacznie okrelona. Obecnie uznaje
si, e pamitniki powstay w dwch etapach. Pocztek wspomnie napisano
okoo 1680 roku, reszt (lata 1680 -1684) uzupeniajc na bieco. rdem dla
pamitnika byy prowadzone od 1658 roku notatki na kartkach papieru, bd
kalendarzach wieczystych i ksikach religijnych woonych przy sobie przez
autora. Zdarzao si, e Poczobut nie prowadzi swoich notatek na bieco i s to
________________
Po zakoczeniu walk onierze czsto nie rozwizywali jednostki, w ktrej suyli. Bdc
nadal zorganizowani, pomimo zakoczenia walk, automatycznie wzmacniali swoj pozycj
w zabiegach o wypat zalegego odu (Skarb Rzeczypospolitej zalega z wypatami nawet
kilka lat). W razie odmowy lub zbytniej opieszaoci w wypatach, mieli moliwo zawizania
konfederacji w obronie wsplnych interesw.
6
10
Pawe SASANKA
miejsca, w ktre najczciej zakraday si bdy, np. mylnie podane daty.

Warto pamitnikw Odlanickiego bya wielokrotnie omawiana. Wydaje
si, e najwaniejszymi cechami odrniajcymi te pamitniki od innych jest
wypenianie luk powstaych u pozostaych pamitnikarzy. Czsto jest tak, e
wspomnienia Poczobuta s jedynym rdem informacji. Od Paska rni go
pozytywnie brak stronniczoci i przejaskrawie, mimo piknego, porywajcego
stylu tak charakterystycznego dla tego ostatniego. To sprawia, e pamitniki te
mog sta si istotn pomoc, pozbawion wikszych znieksztace.
Wydaje si, e przy ocenie wartoci poznawczej pamitnikw Paska i
Poczobuta-Odlanickiego naley rozpatrze jeszcze jedno zagadnienie. W jakim
stopniu pozostawanie w krgu szeroko rozumianej kontrreformacji, przywizanie
do uksztatowanych przez ni wzorw moralnoci i postaw religijnych, mogo
wpyn na wstrzemiliwo obu pamitnikarzy przy opisywaniu rabunkw i
gwatw, niewtpliwie czstych w onierskim rzemiole? Obydwaj musieli si
liczy z reakcj ich suchaczy i czytelnikw. Zbyt precyzyjne opisywanie tego, co
na wojnie jest codziennoci, mogoby si kci z ich poczuciem przyzwoitoci,
dobrego smaku, religijnoci (moliwe, e dlatego brakuje tu jakichkolwiek wzmianek
o pldrowaniu kociow i klasztorw), nawet jeli odbiorcami opowieci Paska i
Poczobuta mieli by tylko czonkowie bliskiej rodziny. Postaram si pamita o
tym zagadnieniu w czasie analizy obu pamitnikw, w razie koniecznoci
sygnalizujc istnienie tego problemu.
LITERATURA I PODZIA PRACY NA CZCI
Bardzo duo zawdziczam lekturze nastpujcych opracowa7. Praca
Wojsko polskie w drugiej poowie XVII wieku J. Wimmera posuya jako
podstawa dla czci zajmujcej si organizacj wojsk Rzeczypospolitej. Prace
W. Czapliskiego byy niezbdne przy lekturze wspomnie Jana Paska,
dotyczcych jego pobytu w Danii. Artyku W. Rusiskiego, zawarty w drugim
tomie Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655 - 1660, ukaza
charakterystyczny sposb postpowania okupantw szwedzkich na ziemiach
polskich.
W skad pracy wchodz dwie nierwnomierne czci. Zawarto czci
____________________________
Literatura opisujca przebieg dziaa wojennych w latach 1648 1667 jest bardzo
obszerna i nie sposb jej wymieni w tym miejscu. Przytocz tylko wykorzystane prace J.
Wimmera, A. Kerstena i S. Herbsta.
7
11
pierwszej zostaa w zasadzie okrelona wraz z chwil doboru reprezentantw

wojennego rzemiosa. Poniewa kady z nich suy w jednostkach zasadniczo
rnicych si, uwaam za uzasadnione przedstawienie organizacji, zasad
funkcjonowania wojsk cudzoziemskiego autoramentu w subie Rzeczpospolitej,
jazdy pancernej czy te husarii. Kada z tych formacji, charakteryzujca si
odmiennym uzbrojeniem, taktyk, sposobem walki, ale take skadem spoecznym,
wywieraa wpyw na sucych w nich onierzy, a co za tym idzie na ich
rozumowanie i postpowanie8. W tak nakrelonych ramach bdzie mona przej
do drugiej czci, czyli pracy zasadniczej, ktra postara si udzieli odpowiedzi na
postawione wczeniej pytania. Mona to osign poprzez rozpatrywanie kolejnych
aspektw wojny i ycia onierskiego w oczach prostego ich uczestnika.
Zaobserwowane analogie lub ich brak pozwol wycign wnioski, ktrych
jednake nie naley uoglnia na caoksztat stosunkw panujcych w drugiej
poowie XVII wieku.
ORGANIZACJA I FUNKCJONOWANIE RAJTARII, CHORGWI
HUSARSKICH I PANCERNYCH RZECZYPOSPOLITEJ
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) wywara wpyw na ksztat armii
europejskich. W tym czasie zmienia si zarwno taktyka, jak i uzbrojenie
walczcych stron. Z dowiadcze pl bitewnych korzystay nie tylko pastwa
uczestniczce w wojnie, ale take te, ktre oficjalnie pozostaway na uboczu,
bacznie obserwujc przemiany nastpujce w toku dziaa wojennych.
Dowiadczenia tej wojny miay wpyw rwnie na rozwj wojsk Rzeczypospolitej.
Podobne znaczenie miay dziaania wojenne u ujcia Wisy z lat 1626-1629.
Wwczas to rozpocza si reforma wojskowa, w ostatecznym ksztacie dokonana
podczas panowania Wadysawa IV Wazy.
Najwaniejsz przemian, ktra miaa miejsce na Zachodzie Europy ju u
progu epoki nowoytnej, byo odejcie od walki przy uyciu pospolitego ruszenia.
Instytucja nieskuteczna w duszych dziaaniach, przy obleganiu miejsc
umocnionych, skora do nieposuszestwa, zbyt czsto ponosia klski w starciu z
prost piechot. Na nowoytnym polu bitwy cika jazda rycerska nie moga
_________________
Cz dotyczca organizacji wojsk i organizacji chorgwi husarskich i kozackich
autoramentu narodowego i autoramentu cudzoziemskiego w duej mierze opiera si na
pracy J. Wimmera, Wojsko polskie w drugiej poowie XVII wieku, wyd. 1, Warszawa 1965,
s. 24 - 31, 259 - 278.
8
12
Pawe SASANKA
znale miejsca. Potrzebnych byo jednoczenie wiele rodzajw wojska, a

dodatkowym warunkiem bya konieczno posiadania dowiadczonych onierzy.
Tej sytuacji nie mogli sprosta ani praktyk, ani wyposaeniem, sporadycznie
zwoywani rycerze. Jedynym rozwizaniem byo odwoanie si do onierzy
zawodowo zajmujcych si wojn. Pierwotnie opierano si na najemnikach. Jednak
szybko odkryto wady tych wojsk. onierze najemni zacigali si nie w sub
konkretnego pastwa, ale ich bezporedniego dowdcy, szefa regimentu, ktry
by kim w rodzaju przedsibiorcy wojennego. On to przeprowadza zacig i on
reprezentowa jednostk na zewntrz. Rwnie on odbiera od i rozdziela go
midzy onierzy. Nader czsto zdarzao si, e niepatne oddziay najemne
przechodziy na stron tego, kto zapaci zalege pienidze, lub podnis stawk.
Poza tym oddziay te byy niekarne i nieposuszne, nawet wobec wysokich
dowdcw dlatego, e podlegay jedynie swojemu bezporedniemu zwierzchnikowi.
Koszty wojny prowadzonej przy udziale najemnikw byy astronomiczne, rujnoway
nawet najzasobniejszy skarb, zmuszony do wypat odu grob przejcia na
przeciwn stron niepatnego odactwa.
Drug moliwo stanowiy wojska zacine. onierz zaciga si w sub
nie konkretnego dowdcy, ale pastwa. Dowdcy regimentw formowali jednostki
nie w imieniu wasnym, ale swojego mocodawcy, ktrym by monarcha. W ten
sposb zapobiegano grobie przejcia na drug stron w przypadku zalegoci w
wypacie nalenych pienidzy. Stopniowo w cigu XVII w. wojska zacine zaczy
dominowa w caej Europie.
Pomimo reform Wadysawa IV, armia Rzeczypospolitej zachowaa sw
odmienno. Byo kilka przyczyn. Przede wszystkim, podobnie jak w caej Europie
rodkowo-Wschodniej nadal istniaa instytucja pospolitego ruszenia. Drug
przyczyn rnic by cakowicie odmienny system finansowania armii. Decyzje o
zwikszeniu lub zacigu armii naleay do Sejmu. Krl mg co najwyej prbowa
wpywa na poszczeglne Sejmiki, przekonywa senatorw, ale to Sejm musia
uchwali odpowiedni ustaw i uchwali podatki na utrzymanie nowej armii.
Powolno procesu legislacyjnego, nieskuteczno administracji w egzekwowaniu
naoonych podatkw czy wreszcie niech szlachty dla jakichkolwiek opat,
wpyway bardzo niekorzystnie na sprawno zacigu i wielko nowej armii. Po
uchwaleniu ustawy hetmani opracowywali komput, czyli skad tworzonego wojska,
w ktrym wyszczeglniano jednostki poszczeglnych typw wojsk, ich liczebno
i proponowanych przez hetmanw dowdcw. Dowdcy ci otrzymywali z
kancelarii krlewskiej listy przypowiednie, uprawniajce do zacigu i wypaty
zaliczek na poczet odu. Czasem zdarzao si, e proponowani przez hetmana
dowdcy odmawiali przyjcia listu przypowiedniego. Wynikao to z braku funduszy,
13
gdy formowanie i wypaty zaliczek dokonywane byy z kies prywatnych i dopiero

pniej byo refundowane przez Skarb. Wida wic, e formujcy jednostki byli
swego rodzaju przedsibiorcami starajcymi si zarobi na wojnie i upach, co nie
zmieniao faktu, e byli zmuszeni do ryzykowania wasnego majtku (gdy w
razie rozbicia jednostki tracili wszystko).
wieo tworzone jednostki zacine naleay do dwch formacji, rnicych
si wewntrzn organizacj. Podstaw jazdy Rzeczypospolitej byy jednostki
autoramentu narodowego, w skad ktrego wchodziy: chorgwie husarskie (jazda
cika), chorgwie pancerne (kozackie - jazda redniozbrojna) i chorgwie wooskie
i tatarskie (lekkozbrojne). Na czele chorgwi sta rotmistrz i jego zastpca,
porucznik. Zacig odbywa si systemem towarzyskim, czyli pocztami, do ktrych
nalea towarzysz i kilku pocztowych, ktrych liczba znacznie si wahaa9. Du
wad tego systemu byo notoryczne rozjedanie si towarzyszy i pozostawianie
na miejscu stacjonowania jedynie pocztowych i nielicznych towarzyszy. Obniao
to bardzo sprawno bojow chorgwi. Organizatorem jednostki by rotmistrz,
ktry otrzymywa list przypowiedni i na jego podstawie zwraca si do znanych i
dowiadczonych onierzy, proponujc im zacig. Oni proponowali nastpne osoby
i w ten sposb, poprzez znajomoci osobiste, dokonywao si formowanie jednostki.
Rotmistrz wypaca towarzyszom zaliczki dla uzupenienia brakw w wyposaeniu.
Ju po powstaniu jednostka udawaa si w wyznaczone miejsce, celem sprawdzenia
czy posiada tak wielko, jak okrelono w licie. Jeli si zgadzaa, od tej pory
chorgiew pozostawaa w subie.
Wypaty odu, tak w autoramencie narodowym jak i cudzoziemskim
odbyway si na podstawie roll, czyli spisw osobowych jednostek i byy
dokonywane raz na kwarta. Jednak to nie od by podstaw utrzymania onierzy.
W czasie wojen XVII wieku powszechna staa si zasada, e wojsko zaopatruje
si we wszystkie niezbdne rzeczy na ziemiach, na ktrych stacjonuje, bd przez
ktre odbywa si przemarsz. W tej sytuacji midzy armi wasnego kraju, a armiami
najezdniczymi czstokro nie byo wielkiej rnicy. To, co pozostao po przemarszu
armii wasnej niewiele si rnio od zniszcze dokonywanych przez najedc.
W Rzeczypospolitej armia zacina zaopatrywaa si w dobrach nalecych do
krla, krlewszczyznach. Tam stacjonowaa na leach zimowych. Jednak
wystarczyy zalegoci w wypacie odu, a onierze przejmowali cakowicie
pienidze pynce z krlewszczyzn do skarbca krla. Oprcz tego rozjedali si
____________________________________
Przez cay czas istnienia tego systemu starano si zmniejszy wielko pocztu na rzecz
jego lepszego wyposaenia i zwikszenia liczby towarzyszy w chorgwi, w duej mierze
bezskutecznie.
9
14
Pawe SASANKA
po okolicznych dobrach, rozlokowujc si tam i ywic, nie oszczdzajc nawet

majtkw szlacheckich.
Jan Pasek i Jan Poczobut-Odlanicki suyli w rnych rodzajach jazdy.
Poczobut, po obowizkowym udziale w pospolitym ruszeniu, zacign si do
chorgwi kozackiej, ale zaraz potem zakupi poczet husarski i od tej pory suy w
husarii. Bya to jazda cika, chroniona przez pzbroj z kolczug i szyszak. Od
chorgwi kozackich odrniaa je gwnie ozdobno i rnorodno uzbrojenia.
Kady husarz posiada kopi, koncerz, szabl i czekan. Oprcz tego uzbrojony by
w pistolety. Rnorodno wyposaenia i konieczno posiadania odpowiednich
wierzchowcw wpywaa na niezwykle wysoki koszt. W husarii mogli suy
tylko ludzie majtni, zamona szlachta posiadajca kilka wsi. Dopiero w cigu
XVII wieku do jej szeregw zaczli dopywa niemajtni, ale wzbogaceni na
wojnie zawodowi onierze, a nawet mieszczanie. Stopniowo bowiem niebywale
wysokie koszty wyposaenia sprawiy, e ilo husarii w wojsku Rzeczypospolitej
zacza male, gdy coraz mniej ludzi mogo sprosta takim wymaganiom
finansowym.
Chorgwie kozackie, w jednej z ktrych suy Jan Pasek, byy uzbrojone
znacznie lej w stosunku do wyposaenia husarskiego. Uzbrojeniem ochronnym
bya kolczuga zakadana na kaftan, niewielka tarcza. Do walki wykorzystywano
pistolety, uki lub kusze, a z broni siecznej szable. Uzbrojenie byo bardzo
niejednolite, w zasadzie zaleao od majtku, zaradnoci i konceptu towarzyszy.
Te chorgwie, ktre byy najbardziej jednolite pod wzgldem wyposaenia zaczto
nazywa pancernymi, dla odrnienia od pozostaych. Nazwa pancerne przesza
na wszystkie chorgwie kozackie dopiero w latach siedemdziesitych XVII wieku.
Koszt wyposaenia onierza chorgwi kozackiej by na tyle niski, e formacje te
byy dominujce w caej jedzie autoramentu narodowego Rzeczypospolitej,
sigajc ponad 60% wszystkich onierzy. Najpopularniejszymi pocztami, sucymi
w chorgwiach kozackich w latach 1655 1667, byy poczty trzyosobowe.
Chorgwie w tych latach liczyy przecitnie 100 koni, cho nie byo to regu i
zdarzay si albo znacznie mniejsze, albo znacznie wiksze (nawet 150 koni).
Ksztat jednostek autoramentu cudzoziemskiego by wzorowany na armiach
zachodnioeuropejskich. W odrnieniu od podziau na chorgwie, podstawow
jednostk by regiment, a ich dowdcami byli pukownicy czyli oberszterowie.
Oberszter w oparciu o bestalunk formowa jednostk, on dowodzi i uzupenia
straty. Kompetencje oberszterw byy tak due, e ich mocodawcy mogli jedynie
sprawdzi stan liczebny i oczekiwa suby przez cay miesic, pod warunkiem
regularnego uzupeniania nalenoci. Czas trwania suby nie by okrelony w
umowie dowdca - mocodawca, gdy onierze zacigali si na sub pastwa.
15
Dlatego po rezygnacji pukownika po prostu przysyano nowego dowdc.

Organizacja tych jednostek bya daleko bardziej skomplikowana ni w autoramencie
narodowym. W skad regimentu wchodzi sztab i kilka kompanii. Oficerami sztabu
byli pukownik, podpukownik, major, kwatermistrz, wachmistrz regimentu,
sekretarz, kilku oficerw, podoficerw i onierzy pomocniczych. Natomiast
kompanie, ktrych byo co najmniej cztery, skaday si ze sztabw kompanijnych
i plutonw dzielonych na szstki. W sztabie kompanijnym suyli: dowdca kompanii,
porucznik, chory, felczer, zbrojmistrz, furier i kaprale.
Na tle innych jednostek wyrniay si oddziay rajtarii, uzbrojone w muszkiet,
par pistoletw, szabl lub rapier. Byy werbowane nie systemem towarzyskim,
lecz wolnego bbna. W rajtarii istniay mniejsze oddziay kornetw, skwadronw
i regimentw. W chwili najazdu szwedzkiego, w 1655 roku, liczba rajtarw w
armii Rzeczypospolitej spada do 212. Dopiero w latach nastpnych, gdy do rajtarii
zaczto wciela pojmanych nieprzyjaci, ich liczba zacza rosn, by w 1659
roku doj do 2500. Chrystian Holsten by wanie jednym z jecw, ktrzy, aby
wydosta si z niewoli, zostali zmuszeni do przejcia na stron polsk. Od tej pory
suy w regimencie rajtarskim Jerzego S. Lubomirskiego.
Naley postawi pytanie, jakie aspekty suby onierskiej w czasie wojny
mona uzna za reprezentatywne dla tak rnych onierzy, jakimi byli Holsten,
Pasek i Poczobut? W pracy zaproponowaem te, ktre, jak si wydaje,
wszechstronnie oddaj charakter typowego (a moe wanie niezwykle burzliwego)
ycia onierskiego tamtych czasw.
WOJNA DROG DO DUYCH PIENIDZY I KARIERY
Ten sposb patrzenia na wojn wydaje si nieobcy adnemu z trzech
onierzy, i zosta on cakiem wyranie odcinity na kartkach ich wspomnie.
Najbogatszy pod tym wzgldem jest pamitnik Holstena. Widzi on kilka moliwoci,
otwierajcych si przed nim w czasie wojny. Najprostsz i najskuteczniejsz, ale
zarazem najprymitywniejsz, jest rabunek. O nim Holsten pisze na pierwszych
stronach pamitnika. Przecie wkroczy do Polski jako najemnik, do kraju wrogiego,
c wic mg robi, jak nie rabowa miejscow ludno? Wprawdzie pisze, e
dowdztwo zabronio wypraw rabunkowych, karzc gardem wszystkich
maruderw, ale zaraz potem10 czytamy, e atwo da si namwi na wypraw i
__________________________________
10
Hieronim Chrystian von Holsten, Przygody wojenne 1655-1666, oprac. T. Wasilewski,

Warszawa 1980. s. 30
16
Pawe SASANKA
wyruszy z towarzyszami w 14 koni, pod pozorem pjcia na popas z komi.

Stosunkowo szybko, bijc napotkanego chopa, dowiedzieli si o niezbyt odlegym
pooeniu dworku szlacheckiego. Poniewa szlachcic uciek, spragnieni upw
rajtarzy dostali wszystko czego chcieli - dziewki, srebra i kosztowne rzeczy.
Pierwszy rabunek w dugiej karierze Holstena skoczy si niefortunnie, gdy
zaskoczeni przez chopw pod wodz ich pana, onierze musieli salwowa si
ucieczk. Na domiar zego szlachcic zoy skarg przeoonemu Holstena, gen.
Wittenbergowi, ktry kara mierci wszystkich rabusiw. W tym czasie, po
kapitulacji pod Ujciem, Szwedzi wkraczali do Polski oficjalnie jako protektorzy i
nie chcieli adnych zadranie z miejscow szlacht. O may wos ciekawie
zapowiadajca si kariera zakoczyaby si w chwil po rozpoczciu, w tak
niechlubny sposb. Z opresji, na chwil przed powieszeniem, wybawio Holstena
przybycie do obozu krla.
Ta przygoda niczego go nie nauczya. W dalszym cigu chce rabowa.
Jeszcze na tej samej stronie pisze o swojej kolejnej wyprawie, w czasie ktrej
znw o mao nie zgin, tym razem od siekiery chopa bronicego swojego domu.
I ta nauczka nic nie daa. Holsten pisze po prostu, e od tej pory by bardziej
ostrony11. Ponownie o rabunku mowa jest przy pldrowaniu Kazimierza pod
Krakowem. Holsten chwali si, e zdoby znaczne upy i mia ju 200 talarw.
Kolejna wyprawa, w czasie ktrej, jak mwi: zabralimy wszystko comy zabra
zdoali, ponownie zakoczya si niefortunnie, gdy w czasie pldrowania izby
chorych w klasztorze zarazi si osp12. C, trudne i niebezpieczne jest ycie
onierza.
onierze szwedzcy w tym czasie mieli ju wiele przykadw od swojego
wasnego dowdztwa, jak naley postpowa. Szwedom przestao zalee na
spokoju, gdy do walki z nimi zerwa si na nowo cay kraj. W tej sytuacji
wykorzystywali nadarzajce si okazje. Sam Karol Gustaw ogooci skarbiec
katedralny i wszystko, co si dao wywie z Wawelu. Tak samo postpowali
gubernatorzy. Genera Wirtz, np. wasnorcznie dowodzi kolejnym rabunkiem.
Osobicie zdj z otarza i potuk srebrne rzeby w. w. Stanisawa i Piotra. Nie
oszczdzono nawet trumien krlewskich w krypcie na Wawelu, otwierajc je w
poszukiwaniu kosztownoci. W ten sam sposb, ju otwarcie, zacza postpowa
caa armia szwedzka. Ten wtek wspomnie Holstena gwatownie urywa si w
__________________________________
11
12
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 32.

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 33-34.
17
momencie, gdy dostaje si do niewoli, a nastpnie przechodzi na stron polsk.

Od tej pory na kartach jego pamitnika nie ma ani sowa o rabunku. Suy teraz
w armii walczcej na wasnej ziemi, wic nie wypadao pisa o takim zachowaniu.
Nie udmy si jednak, szansa na to, e zrezygnowa z tego procederu jest niewielka,
tyle e teraz nazywa si on zaborem lub konfiskat konieczn dla obrony
Rzeczypospolitej.
Oprcz rabunku Holsten widzi na wojnie wiele innych moliwoci poprawy
swojego losu. Wizao si to, np., z awansami zarwno w armii szwedzkiej, jak i
polskiej. Pierwotnie znacznie wygodniej yo si Holstenowi jako zwykemu
onierzowi, a nie podoficerowi, gdy od by niewiele wikszy, a nie dysponowa
ju tak swobod w wyprawach rabunkowych. Dlatego pisze, e kapralem zosta
wbrew swej woli13. Stopniowo jednak, zwaszcza po przejciu na stron polsk,
gdy i tak nie mia duej swobody w rabowaniu, moliwo posiadania wikszego
odu stawaa si powan zacht. Dodatkow by presti, jaki wiza si z wysz
rang. W pewnym momencie przestaj si zgadza wspomnienia dotyczce rangi
Holstena z zachowan roll popisow, stanowic spis onierzy pobierajcych
od o wielkoci uzalenionej od rangi. Holstenowi musiao wic zalee na jak
najwyszym stopniu14.
Istot wojowania bya w odczuciu Holstena moliwo zdobywania upw
wojennych i jecw, za ktrych mona byo otrzyma wykup. upem wojennym
mogo by w zasadzie wszystko, co byo pod rk. Naley podkreli istnienie
niezwykle mglistego rozrnienia midzy zdobyciem upu wojennego, a zwykym
rabunkiem. Jednak bez wtpienia upem byy woy zdobyte przez onierzy w
czasie wyprawy na Siedmiogrd w odwecie za najazd Rakoczego15, czy, wedug
mniemania Holstena, wozy moskiewskie wraz z zawartoci, pozostawione przez
wzitych do niewoli wrogw16.
Cige zdobywanie upw, rabunek czy w kocu walka, wizaa si z
nieuniknionym ryzykiem straty z takim trudem zgromadzonego majtku. O kadym
uszczerbku Holsten pisze z nieukrywanym smutkiem, eby nie powiedzie alem.
Mona go wyczu, gdy pisze, e, aby uratowa si z opresji, wraz ze szwedzkimi
towarzyszami musieli porzuci upy17. Podobny al Holsten przejawia, gdy na
________________________________
13

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 61. Patrz wstp do pamitnikw Holstena, s. 13.
15
16
17
14
18
Pawe SASANKA
skutek pomyki zosta pojmany i o mao nie city przez polskich chopw. W tym
jake dramatycznym momencie nie myli bynajmniej o tym, e przed chwil mg
straci ycie, ale e zosta cakowicie obrabowany, poniewa kady chop
apa co mg18. Bole czujemy rwnie, gdy autor po opisie pobytu w klasztorze,
w ktrym by zmuszony si ukry, pisze o kosztach, jakie to za sob pocigno:
Ryby i olej, ktre zjadem w klasztorze, kosztoway mnie dobrze ponad 100
dukatw19. Poniewa nie pisze o swoich codziennych wydatkach, wiadczy to,
e strata 100 dukatw wrya mu si gboko w pami. Podobnie jak strata
srebrnych guzikw kaftana, wtedy, gdy dosta si do niewoli20. Zreszt, przy okazji
niewoli polskiej, w ktrej znalaz si Holsten, chyba najdobitniej dowiadujemy si
o jego stosunku do pienidzy. Ach dukaty, dukaty! Doskonae na wszystkie
choroby remedium21. Fakt: dziki ukrytym na czarn godzin dukatom w niewoli
powodzio mu si cakiem niezgorzej.
Zreszt, moliwoci zarabiania na wojnie byo jeszcze wicej i wszystkie
usunie przedstawia nam Chrystian Holsten. Mona byo, na przykad, handlowa
z nieprzyjacimi, korzystajc z zawieszenia broni i godu panujcego w taborze
Rosjan. Holsten, przebywajcy chwilowo w niewoli u nich, zaraz po wybawieniu
zaczyna zarabia. Sprzedaje tyto, kadzido i pachnida. Kupowali je Rosjanie, w
ktrych obozie unosi si fetor setek niepogrzebanych trupw ludzi i zwierzt
padych z godu. Rwnie odpatnie Holsten zgodzi si zaopiekowa wozami
Rosjan, ktrzy dostali si do niewoli. Inna sprawa, e potem wozy te przywaszczy
sobie22.
Formalnym przynajmniej wynagrodzeniem za penion sub, bynajmniej
nie podstawowym rdem zyskw, by od, wypacany co kwarta wszystkim
onierzom zacinym. Problem pojawia si, gdy skarb pastwa zalega z
wypatami. Taka sytuacja utrzymywaa si notorycznie, miaa te miejsce po
zakoczeniu wojny ze Szwecj w 1660 roku. Skarb zalega z wypatami od roku
1656. Kwota nalena jednemu onierzowi bya na tyle pokana, e warto byo
stara si o ni, nawet jeli nie bya podstawowym rdem zarobku. od by
takim rdem dla zacinych Polakw. Zawizali oni konfederacj, domagajc
si wypaty zalegych poborw, co zreszt byo niewykonalne, gdy nalenoci
________________________________
18
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 49

20
21
22
19
19
skarbu sigay wielkoci kilku budetw Rzeczypospolitej. Sytuacja stawaa si

coraz bardziej konfliktowa, groc wymkniciem si spod kontroli, wybuchem
wojny nieopaconych onierzy przeciw wasnemu pastwu. Tymczasem Holsten,
nieopacony wraz z caym regimentem Jerzego S. Lubomirskiego, zachowuje
wobec konfederatw dystans i wstrzemiliwo. Dziwne, zwaywszy, e chodzio
o pienidze, tak drogie sercu pamitnikarza, jak zobaczylimy wczeniej. To
zachowanie mona wytumaczy tym, e od nie by przyczyn jego zacigu i e
nie liczy na zyski z niego w czasie suby. Przecie byo tyle innych sposobw
zdobycia pienidzy. Poza tym instytucja konfederacji onierskiej zawizanej dla
wyegzekwowania nalenoci bya obca onierzowi z Europy Zachodniej. Tam
byo to nie do pomylenia. Holsten opisuje wic gorczkowe postpowanie
Polakw, samemu stojc na uboczu. Konfederaci nie dowierzali zreszt Niemcom,
ktrych jednostki starao si pozyska dla ewentualnej konfrontacji stronnictwo
skupione wok Jana Kazimierza. Podobne zabiegi czyni waciciel regimentu,
Jerzy Lubomirski23. Do przystpienia do zwizku Holsten, jak pisze, zosta
zmuszony si przez swojego generaa Korfa. Holsten ju liczy, e pozostajc po
stronie krla wczeniej otrzyma zalege pobory, gdy tymczasem Korf, przystpujc
do konfederacji, pokrzyowa te plany24. Pniej jednak, po zaprzysieniu
pozostawa wierny konfederatom, uwaajc ich spraw za swoj, nie wyraajc
alu z powodu udziau w buncie25 oprcz chwili, w ktrej myli o polubieniu
ukochanej Zofii Kasi. To jest jedyny moment, gdy namawiany przez przysz
teciow, nazywa konfederacj piekieln, ale motywem jego postpowania nie
jest pogo za pienidzmi, ale gorca mio26.
Nadszed moment, gdy Holsten poczu, e powinien zacz myle o
wycofaniu si z wojowania w Polsce, o skonsumowaniu z takim trudem
zgromadzonych owocw pracy. W Rzeczypospolitej nie trzymao go nic. Ukochana
zmara nim zdy j polubi, poza tym otrzyma informacj z Holsztynu o
oczekujcym go spadku. Postanowi wraca. Przygotowania do powrotu i opis
samej drogi powrotnej wiadcz o tym, jak bardzo Holsten obawia si utraty
plonw swojej wieloletniej dziaalnoci. Zabiegi, aby powrt by bezpieczny, rzucaj
_________________________
23

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 68-69
25
Mwi o tym jeszcze kilkukrotnie, por. Ch. Holsten, dz. cyt., s. 73. Z pogard traktuje
jedynie swojego generaa, Korfa, uwaajc, e postpuje on tak jedynie po to, by zapeni
swoj sakiewk.
26
24
20
Pawe SASANKA
wiato na cel jego dugiej wojaczki. Zarobi tyle, eby starczyo na jak najduej.
Optymalnym rozwizaniem byoby zdobycie majtku pozwalajcego nie troska
si o przyszo. Holsten by peen obaw. wiadczy o tym opis rozpuszczanej
armii, wasajcych si, bezrobotnych odakw gotowych dla garci talarw zrobi
wszystko27. Dla wikszego bezpieczestwa, Holsten wystara si u Lubomirskiego
o list, tak jakby pozostawa jeszcze w subie, co pozwalao zdoby nocleg i posiki
po drodze28. Aby zabezpieczy si przed rabunkiem, wracano w wikszych
grupach. Holsten obawia si wszystkich. Nigdy nie mwi o drodze, ktr zamierza
przeby nastpnego dnia, podajc kierunek przeciwny od zamierzonego. Obawia
si nawet zdrady ze strony wasnych pachokw. Aby myleli, e nie ma przy
sobie gotwki, na ich oczach u yda otrzyma weksel na wpacon kwot, do
odbioru w Gdasku. Zaraz potem, ju bez wiadkw, odebra wpacone pienidze.
Co za nieufno! Mia nawet koszmarne sny. W jednym z nich waciciel gospody,
w ktrej si tej nocy zatrzyma, dla zdobycia pienidzy Holstena, osobicie podern
mu gardo. Nigdy nie zatrzymywa si we wsiach, stajc w maych miasteczkach.
Holsten wiedzia, co czyni. Bd co bd, jeszcze niedawno, bdc w subie,
mgby dokonywa tego, przed czym teraz tak gruntownie si zabezpiecza. Zreszt
i tak nie zdoa. Jego pachoek zbieg z najlepszym koniem, tatarskim bachmatem
i penym rynsztunkiem. Holsten zdy tylko krzykn: Matthias, dokd? i tyle
go widzia. Sposb, w jaki wymienia stracone przedmioty, wskazywa, e by do
nich silnie przywizany emocjonalnie.
Wzmianki dotyczce wasnego majtku i przernych sposobw jego
pomnaania, jak si okazuje, w pamitniku Holstena odgrywaj powan rol.
Czstotliwo z jak wspomina, bd o zyskach, bd o jakichkolwiek (ale zawsze
dotkliwych) stratach wskazuj, e uwaa t spraw za niezmiernie wan kto
wie, czy nie za istot zajcia, jakim byo zawodowe wojowanie. Czy sprawdziy
si nadzieje Holstena na popraw wasnej pozycji majtkowej? Niewtpliwie,
skoro tak obawia si o jego strat, jakie pienidze to byy, ale waniejszy od
dalszego zdobywania pienidzy na wojnie okaza si przecie nie tak duy, bo
liczcy 6000 talarw, spadek. Te pienidze nie zapewniy mu spokojnego ycia,
ale moe sam go nie chcia, skoro ju po odebraniu dziedzictwa na nowo si
zacign, aby suy z krtkim przerwami przez prawie cae ycie? A jak ten
sam problem wyglda u Paska i Poczobuta?
________________________________
27
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 82-83, 85.

Niezwykle sugestywny obraz ywionych przez Holstena obaw i krokw, jakie
przedsiwzi aby zminimalizowa, ryzyko utraty majtku: Ch. Holsten, dz. cyt., s. 82-89.
28
21
Obaj, mimo pozornych podobiestw, powanie si rni. Najwaniejsz

cech wspln jest fakt, e suyli w wojsku swojej ojczyzny, przede wszystkim
na jej terytorium. To przynajmniej formalnie ogranicza swobod, z jak pisz o
metodach zarobku (rabunkach czy jak kto woli konfiskatach i rekwizycjach).
Pod tym wzgldem wartociowsze s wspomnienia Paska. Ju ze wzmianki pod
bardzo krtko potraktowanym rokiem 1656, w ktrej Pasek opisuje walk chopw
ze szwedzkim najedc, dowiadujemy si, e by wiadkiem poszukiwania
kosztownoci poknitych przez onierzy przez zadawanie ran i przeszukiwanie
wntrznoci29. Precyzja opisu sugeruje, e autor by wiadkiem rabunkw. Nie
ma ani sowa o jego udziale w tym zajciu. Jest jednak inna moliwo. Pasek
mg widzie pobojowisko po potyczce chopw z wrogiem, a obraz okaleczonych
zwok mg nasun mu przypuszczenie, e rany te nie powstay w wyniku walki,
lecz poszukiwania kosztownoci. Nie jest to wic dowd dla nas obrazujcy
pragnienie Paska wzbogacenia si w trakcie dziaa wojennych.
Znajdujemy go jednak wkrtce. Pasek uczestniczy w wyprawie do Danii,
pastwa sprzymierzonego z Rzeczpospolit przeciw Szwedom. Walka na cudzym
terytorium do pewnego stopnia zmniejsza skrupuy, przynajmniej w opisywaniu
uczynkw, a przede wszystkim w postpowaniu. Cho trzeba przyzna, e opis
pobytu w Danii w wykonaniu Paska moe by zwodniczy. Gdybymy nie
dysponowali innymi wiadectwami z tej wyprawy, od strony duskiej, dotyczcymi
postpowania Polakw na ziemiach sprzymierzonych z nimi Duczykw, obraz
byby sielankowy. Tymczasem nie odbiegao ono specjalnie od zachowania na
terenach wrogich, nalecych do Szwedw30.
Pasek wspomina o surowych karach za jakiekolwiek ekscesy
maszerujcych onierzy. Oczywiste jest, e gdyby wojsko podajce do Danii
szo karnie, nie byoby najmniejszego powodu do wydawania jakichkolwiek
rozporzdze, czy te oskare o kradziee ze strony wojsk sprzymierzonych31.
Zreszt wzmianki o niezwykle surowych karach za niemoliwe do ukrcenia
wystpki (wrd ktrych kary za rabunki stanowiy niemal na pewno duy procent)
pojawiaj si take, gdy Pasek przebywa ju w Polsce32. Bezporednio o rabunku
_________________
J. Pasek, Pamitniki, oprac. W. Czapliski, wyd. 5, Wrocaw 1979, s. 6-7.
Szczegowo opracowa to zagadnienie W. Czapliski, Polacy z Czarnieckim w Danii
(1658-1659), Rocznik Gdaski, t. IX, X; tene, Wyprawa Stefana Czarnieckiego do
Danii w latach 1658/1659, [w:] Polska a Dania XVI-XX w., Warszawa 1976.
31
J. Pasek, dz. cyt., s. 16, 75.
32
J. Pasek, dz. cyt., s. 101.
29
30
22
Pawe SASANKA
w pamitniku jest mowa zaledwie dwukrotnie, raz przy zdobywaniu szwedzkiego

zamku Koldyngi, gdy onierze po przeamaniu obrony, na wycigi, w obawie
przed ubiegniciem, rzucili si na rabunek sprztw33. Drugi za, to przeszukanie
kieszeni polegego onierza, w czasie wojen z Moskw34. Poniewa rabunek
odby si bezporednio po walce, mona okreli go, podobnie jak pldrowanie
zdobytego zamku, zdobywaniem upu wojennego. Ten sposb zdobywania upw
po bitwie by chyba najbardziej oczywisty i powszechny. Po kolejnej potyczce
Pasek wyraa al, e za nimi zaraz podaa piechota, gdy ta odzieraa trupy
dosownie ze wszystkiego35. C, tym razem nie zdy.
Znamienna jest sytuacja, w jakiej znalaz si w pewnym momencie autor36.
Ot broni dworu szlacheckiego zamieszkaego przez owdowia szlachciank
przed rabunkiem ze strony onierzy zacinych (podlegych, jak mwili, panu
Muraszce). Poproszony o interwencj, Pasek ani przez moment si nie zawaha,
od razu popieszy na ratunek, odwoujc si do solidarnoci szlacheckiej. Ciekawe,
czy w tej sytuacji rycerski, sam czsto znajdowa si po przeciwnej stronie. W
pamitniku na ten temat nie ma ani sowa, ale to akurat nas nie dziwi.
Podobnie jak Holstena, odmienny od powszechnego mniemania by stosunek
Paska do wypaty zalegego odu i zawizania konfederacji. To zadziwia. Holstena
mona wytumaczy obcym pochodzeniem, nieznajomoci polskich realiw, ale
nie postaw Paska. To przecie typowy polski szlachcic, z krwi i koci, kt
zatem, jak nie on, miaby bardziej zabiega o otrzymanie pienidzy? Przecie
otrzymywanie odu byo chyba wane dla, jak sam kilkukrotnie podkrela, niezbyt
bogatego szlachcica. Tymczasem Pasek dostrzega zo tkwice w samej istocie
konfederacji: osabia pastwo w chwili konfrontacji z wrogiem, Moskw, nie
pozwalajc ostatecznie przechyli szali na stron Rzeczypospolitej37. Jednak
ostatecznie decyduje si przystpi do zwizku, zachcony otrzymaniem nominacji
na pisarza38. Mimo to, nie chcia si wiza adn przysig, co wiadczy o duym
pragmatyzmie i sprycie. Wkrtce te porzuca konfederacj, aby zarobi na
uczestnictwie w dyplomatycznej misji krlewskiej. A wic widzc zo konfederacji
nie myli jedynie o wynagrodzeniu za wojaczk. Porzuca t spraw powodowany
____________________________
33

35
36
37
38
34
23
innymi przyczynami. Wzorem by lojalny wobec krla, ukochany wdz Paska,

Czarniecki. Poza tym i tak przecie zarobi.
Kady uszczerbek majtku by, podobnie jak dla Holstena, niezmiernie
przykry dla Paska. Nie pomija on adnego zdarzenia. Szczeglnie bolenie
odczuwa strat koni. Zapamita nawet, pomimo upywu lat od tamtych wydarze,
e konia, ktry by warty co najmniej 800 zotych, po postrzale musia sprzeda za
10 39. W cigych stratach wierzchowcw widzi przyczyn tego, e nie moe
doj do jakiego majtku. Narzeka nawet, e do interesu musi dokada jego
ojciec. Nigdy nie udao mu si zachowa jakiego dobrego konia w zdrowiu przez
duszy czas40. W pewnym momencie by zmuszony przesi si na konia swojego
pachoka. Mona powiedzie, e kupowanie koni stao si dla Paska prawdziw
bolczk, szczeglnie dokuczliw dla sakiewki. Koszty, jakie pocigaa za sob
suba okazay si niespodziewanie dla Paska due, zbyt due w stosunku do
zyskw z niej pyncych. Na niej nie mona byo si dorobi. Nadzieje si nie
speniy. Ani duych pienidzy, ani kariery. Trzeba byo radzi sobie inaczej. Pasek
znalaz sposb. Poprzez oenek z ukochan o odpowiednim posagu zapewni
sobie spokojn egzystencj do koca swoich dni. W tym momencie wida wyran
rnic midzy Holstenem a Paskiem. Pierwszy powici swoje ycie wojnie,
by moe widzc w niej co wicej ni tylko drog do pienidzy. Drugi, gdy
zorientowa si, e majtku w ten sposb nie zdobdzie, poegna si z walk,
mogc tylko wspomina burzliw modo. Czysty pragmatyzm. A jak byo z
Poczobutem?
Dla niego chyba najbardziej liczy si presti i poczucie obowizku. Ch
zdobycia duych pienidzy nie odgrywaa dominujcej roli. Nie ma mowy o
zdobywaniu upw, czy to na drodze walki, czy te rabunku. Poczobut by chyba
daleki od rabowania41. Nawet wzi udzia w walce przeciwko rabusiom i
maruderom pldrujcym okolic42. Znacznie wiksze znaczenie mia dla Poczobuta
presti. Aby zdoby wysze miejsce w rejestrze popisowym, wice si, z braku
oficjalnych stopni wewntrz chorgwi, z pozycj w jednostce, Poczobut
pojedynkowa si z innym towarzyszem43. Podobnie jak Holsten i Pasek, rwnie
__________________________
39

41
Tak wynika z lektury Pamitnika. Musimy tu przypomnie postawione przez nas
wyej pytanie, s. 3.
42
Jan Wadysaw Poczobut - Odlanicki, Pamitnik, oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987,
s. 190- 191.
43
J. Poczobut - Odlanicki, dz. cyt., s. 139.
40
24
Pawe SASANKA
Poczobut dokadnie, mimo upywu lat, pamita o kadej stracie poniesionej w

czasie suby. A wic: kradzie kulbaki z pistoletami, strat 600 zotych
(obrabowany trup konia), strat wszystkich koni w poczcie, strat wozu z
dobytkiem. Jednak pomimo tego, e straty Poczobuta byy bardziej dotkliwe ni
Paska (ktry przecie traci tylko konie, a nie wz z caym dobytkiem), nie wida
u niego boleci, tak charakterystycznej dla tego ostatniego, a nawet Holstena.
Prawdopodobnie dlatego, e ze sub wojskow nie czy zbyt duych nadziei
na zdobycie pienidzy.
Uczestniczy w konfederacji wojsk litewskich zawizanej dla
wyegzekwowania nalenoci, ale uczyni tak, bo zrobili to wszyscy. Bez specjalnego
entuzjazmu. Wida pienidze, ktre mia otrzyma, nie byy tego warte. Tym bardziej
negatywnie odnis si do zabjstwa hetmana Gosiewskiego przez konfederatw
pragncych w ten sposb wyrazi swoj determinacj44.
Pomimo e nie liczy na wojnie na zdobycie majtku, rozsta si z ni z
poczuciem krzywdy. Jedyn rzecz, na jak liczy, a ktra nie zostaa zrealizowana,
byo otrzymanie wjtostwa. Przysugiwao ono kademu onierzowi, ktry wysuy
sze lat, tymczasem Poczobut z wyrzutem mwi: wjtostwo (), ktre ()
krl JM. obiecuje prawem kademu onierzowi, ktry by sze lat wysuy.
A ja i cae dwanacie, a jednak i jednej wki nie dosuyem si, nie tylko
wjtostwa45. Trudno o wikszy wyraz rozgoryczenia i rozczarowania po 12 latach
wiernej suby.
JAK ONIERZ MG SI WYEKWIPOWA?
O wojnach siedemnastego wieku, w wikszym ni dotychczas stopniu,
mona powiedzie, e utrzymyway walczcych onierzy. Bya to powszechnie
stosowana zasada, pozwalajca zaoszczdzi pastwom wiele pienidzy, w innych
warunkach koniecznych na kupno prowiantw i wyekwipowania walczcych
onierzy. Tymczasem wojna XVII wieku ywia si sama. onierz by zdany
jedynie na siebie, wasn pomysowo i przebiego. Metody zdobywania
poywienia przez armi we wasnym kraju niewiele rniy si od postpowania
w kraju przeciwnika, tyle, e tam dochodzia jeszcze sprawa dodatkowego
okruciestwa w stosunku do pokonanych, nawet cywili.
________________________________________
44
45
J. Poczobut - Odlanicki, dz. cyt., s.177-179.

25
Ekwipunek onierza zalea, jak ju powiedziaem, od jego wasnej

zapobiegliwoci. Mg zalee od iloci dostpnych pienidzy, ale Chrystian Holsten
nigdy nie wykada wasnych pienidzy na swoje wyposaenie. Poniewa po
przymusowym przejciu na stron polsk by zmuszony od nowa gromadzi
wszystko co konieczne, moemy atwo zobaczy, w jaki sposb to czyni. Ot
polskie dowdztwo pozostawio onierzom woln rk. Holsten otrzyma
pozwolenie na zmian koni, gdyby tylko zauwayli jakie lepsze (zgoda
dotychczasowych wacicieli prawdopodobnie nie bya warunkiem niezbdnym
przeprowadzenia transakcji). Polscy dowdcy mile widzieli wypraw po
wyposaenie nawet poza granice pastwa, na lsk, po to, by jak pisze Holsten:
dobrze si obowi i umundurowa. A zaraz potem stwierdza bez ogrdek: W
sumie najlepszym onierzem by wtedy ten, ktry umia najlepiej kra46.
Holsten by chyba umundurowany niele. W ogle uzupenia ekwipunek
stosunkowo czsto, raz uczciwie kupujc (pewnie tylko dlatego, e byo to
obowizkiem subowym) dla caej kompanii pistolety, sioda i karabiny. Innym
razem, ju we wasnym imieniu, po zdobyciu per fas et ne fas pienidzy na ten
cel47.
Pasek i Poczobut nie podkrelaj, w jaki sposb zdobywali ekwipunek, ale
mona przypuci, e midzy nimi, a Holstenem istniaa pewna istotna rnica.
Oni zaopatrywali si rwnie we wasnym zakresie, ale sdz, e wikszo
rodkw na ten cel pochodzia z pienidzy od rodziny lub z majtku, i dopiero
pniej, w trakcie suby, ekwipunek nabywali z pienidzy zdobytych na wojnie.
O Holstenie, w czasie suby w Rzeczypospolitej, tego powiedzie nie mona.
Pienidze, za ktre kupi ekwipunek, pochodziy z upw, ewentualnie wcale nie
kupowa ekwipunku, ale zdoby go w mniej lub bardziej nielegalny sposb.
W JAKI SPOSB ONIERZ MG ZDOBY POYWIENIE
STOSUNEK DO LUDNOCI CYWILNEJ
W tym przypadku rwnie bardzo pomocna bya inwencja i spryt. Najbardziej
komfortow sytuacj byo, gdy onierz, walczc na terenie wasnego pastwa,
otrzymywa kwater w jakiej wiosce. Wtedy, pozostajc w niej jaki czas,
zaspokaja wszystkie potrzeby zwizane z poywieniem. Niezbdnym warunkiem
____________________________________
46
47

26
Pawe SASANKA
bya wsppraca z mieszkacami wsi, jak to si okazao nawet we wasnym kraju,

nie zawsze moliwa do osignicia. Przygoda Holstena dostarcza nam przy okazji
informacji o jeszcze innej niezwykle wanej rzeczy, stosunku onierzy do ludnoci
cywilnej. Holstenowi wyznaczono na kwaterunek pewn wiosk48. Po przybyciu
okazao si, e ony i dzieci chopw rozbiegy si z obawy przed onierzami.
Zostali powitani jedynie przez wjta, ktry po ugoszczeniu ich winem, serem,
masem i chlebem pobieg, jak powiedzia, sprowadzi do domu on i dzieci.
Rajtarzy w tym czasie pucili konie na popas, zdjli kaftany, kolety i w samej
bielinie pooyli si strudzeni przebyt drog. Wkrtce nadbiegli chopi, bynajmniej
nie witajc przybyszw, ale rzucajc si na nich z kosami, spisami i drgami.
Pamitajmy, e chocia Holsten by na odzie Rzeczypospolitej, ale suy w
regimencie niemieckim, w ktrym wszyscy mwili po niemiecku. Chopi
prawdopodobnie wzili ich za Szwedw. Ju nad pojmanymi i obrabowanymi,
chopi uczynili byskawiczny sd wojenny. Dwch towarzyszy Holstena pooyo
gowy pod kosy. cito ich. Autor mia by nastpny, gdy wyjaniono
nieporozumienie. Nadbieg szlachcic, ktry wiedzia, e onierze su w
regimencie Lubomirskiego. Uwolniono ich, natychmiast tumaczc, e chopi po
raz pierwszy widzieli Niemcw. Niestety, rekompensata i przeprosiny nie mogy
zwrci ycia dwm towarzyszom broni.
Widzimy wic, e zakwaterowanie nie byo prost spraw. Niezwykle atwo
byo o takie pomyki. A dziw, e w czasie suby Holstenowi nie zdayo si
wicej podobnych wypadkw. Z tego fragmentu wspomnie najbardziej znamienne
s sowa Holstena ju po caym incydencie, niezwykle obrazowo oddajce jego
stosunek do chopw i ludnoci cywilnej, nawet pomijajc silne wzburzenie
niedawnymi wypadkami: Gdybym odzyska mego konia i rzeczy, najwiksz
przyjemnoci dla mnie byoby puci wie z dymem49. Zreszt Holsten nie
ograniczy si tylko do sw. Wprawdzie wymuszono zawarcie zgody i
zrezygnowanie z roszcze, ale nie byby sob gdyby w jaki sposb nie zareagowa.
Pomimo e oficjalnie nie mia adnych pretensji do chopw, da im nauczk.
Oddaj mu gos: Maszerowalimy wic kilka dni przez t wie, jak koty dookoa
gorcej bryi, eby napdzi im strachu. () Wjechaem do wsi z kilkoma
rajtarami i udao mi si dopa wjta w jego domu. Chwyciem go
natychmiast za czupryn, byskawicznie przyoyem pistolet i obnaon
szabl do piersi, tak, e nie mg krzykn, i przekazaem mojemu kapralowi
______________________________________
48
49

27
z Lubeki, ktry by prawdziwym wrogiem chopw. Musia p mili biec przy

koniu, potem kazaem go porzdnie wychosta i zostawiem tak lecego.
Powiedziaem mu take, e moe i teraz do swojej wsi i uczy si dobrze
rozpoznawa onierzy niemieckich50. Holsten, pomimo i rozumie, e doszo
do tragicznej pomyki, e chopi nie s niczego winni, nie zamierza poprzesta na
sowach. Gdyby nie wyrany zakaz, wie poszaby z dymem.
Na co dzie nie dochodzio do tak dramatycznych sytuacji. Po wyznaczeniu
miejsca stacjonowania udawano si tam. Pobyt w wyznaczonych kwaterach,
zwaszcza na leach zimowych, Holsten wspomina nadzwyczaj ciepo. Na przykad,
na Ukrainie po rozbiciu wojsk rosyjskiego wodza Szeremietiewa spdza czas za
ukraiskimi piecami chlebowymi, spoywajc dobre miso i chleb, mid, gorzak
i tyto. Doskonale bawi si na owach (z wasnymi psami i sokoami) i z piknymi
ukraiskimi dziewcztami51. Ani si obejrza, jak szybko mija czas. Podobnie
mile wspomina lea w Maopolsce, gdzie y jak may ksi, gdy sam mg
wybra kwater, a nie losowa, jak to byo w zwyczaju52. Zreszt pobyt na
leach Holsten potrafi wykorzysta dla zarobku. W zamian za porzdek wrd
onierzy, niesprawianie przez nich kopotw i strat ludnoci, Holsten otrzyma
wspania kwater, na ktrej, jak pisze, by semper wes i na dokadk dosta
100 dukatw53. To, e potrafi utrzyma dyscyplin w swojej kompanii zoonej
przecie z ludzi niezdyscyplinowanych, wiadczy o jego duym autorytecie wrd
podwadnych. Nie mg jednake naduywa gocinnoci ludzi, u ktrych si
zatrzymywa w czasie drogi. Holsten by tego cakowicie wiadom. Pewien
szlachcic poczu si uraony tym, e oddzia Holstena pozostawa duej ni jedn
noc w jego wsi. Doszo do zwady. Holsten nie przejmuje si ni za bardzo. To
oczywiste, e onierz musi je. To, gdzie si zatrzymuje i na ile pozostaje, jest
tylko jego spraw i aden szlachetka trzscy si o swoj wie i dochody nic nie
moe zmieni. By moe szlachcic myla, e gocina na jeden dzie jest wyrazem
jego dobrej woli, ale poniewa trafi na Holstena, ktry czu si uprawniony do
czynienia wedug wasnego widzimisi, do konfliktu musiao doj54.
onierz w sytuacji, gdy w okolicy nie byo adnej wsi, na odludziu, na
przykad na Dzikich Polach, na ktrych znalaz si w pewnym momencie Holsten,
musia radzi sobie inaczej, bez przychodzenia na gotowe. Opis rwnin Dzikich
_____________________
50
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 47 - 50.
51
52
53
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 75 - 76.
54
Ch. Holsten dz. cyt., s. 77.
28
Pawe SASANKA
Pl i wystpujcej tam zwierzyny wskazuje, e Holsten polowa na wystpujce

w obfitoci zajce, guszce, jarzbki, kuropatwy, przepirki. Jak napisa, mona je
byo spokojnie owi biczem z koni55.
Jan Pasek reprezentowa odmienn postaw do kwaterunku. Moe jako
polski szlachcic w wikszym ni Holsten stopniu zdawa sobie spraw, jakim
ciarem dla mieszkacw wsi i szlachty jest pobyt na kwaterze. Dlatego
wykazywa wiksze zrozumienie dla tych kwestii, starajc si oszczdza majtki
szlacheckie. Ale nie posdzajmy go o zbyt du wyrozumiao. W kadym razie,
w czasie pobytu w Danii pisze o mszczeniu si Polakw na niewinnych
mieszkacach wiosek nalecych poprzednio do Szwedw. Z drugiej strony
pojawia si wzmianka o kupowaniu, gdy wymienia ceny niektrych towarw, na
przykad: w dobry dosta za bity talar56. Znacznie wicej w pamitniku Paska
jest mowy o dochodach i wikcie. Na przykad, po otrzymaniu kwatery wyranie
jest napisane, jakie kwoty wojsko wybierao z miasteczka Eboldot. W pierwszym
miesicu trzymano si rozkazw, czyli 10 bitych talarw na ko z pugu. Potem
jednak obcienie roso, w drugim miesicu po 20 bitych, a w trzecim kto co
mg, choby najwicej, wytargowa, zrozumiawszy substancyj chopa,
jeeli si mia dobrze na mieszku. W pewnym momencie Pasek wykaza
zrozumienie nawet dla chopw z wioski dawniej nalecej do Szwedw. Kiedy
rozkazano wybiera z niej jeszcze wicej pienidzy, zauwaa: kazali wybiera
wicej, alem si ju tego nie chcia podj, bo widziaem te ich wyniszczenie
przez wojn57. Po raz pierwszy widzimy wic Paska miosiernego. W kocu i
tak doprowadzi do tego, e onierze mieli wszystko, czego dusza zapragnie.
Rnica midzy Dani a Polsk bya taka, e tam nie otrzymywano ze wsi
produktw w naturze, a jedynie pienidze na ich zakup. Czy t gotwk tak
wykorzystywano, to ju inna sprawa. W Rzeczypospolitej natomiast onierze
utrzymywali si kosztem wsi, w ktrej kwaterowali, otrzymujc ywno i to, co
byo potrzebne.
W Rzeczypospolitej Pasek na kwaterunku niemal na pewno potrafi zarobi.
Przecie to midzy innymi on decydowa o rozmieszczeniu onierzy na kwatery.
Wykorzysta obawy szlachty przed postpowaniem wojsk na kwaterach, na wzr
wojsk litewskich, niewtpliwie le tam zapamitanych58. Okoliczna szlachta tumnie
__________________________________
55

57
58
J. Pasek, dz. cyt., s. 103-105.
56
29
przynosia wszelkiego rodzaju podarki, w zamian oczekujc tylko skierowania do

jej majtnoci karnych i nie rozrabiajcych onierzy. Pasek i inni wysali na kwatery
obojtnie kogo, mwic, e to niezwykle karni onierze, a podarki zachowali.
Chrystian Holsten z racji swojego pochodzenia nie mia takich moliwoci,
znajomoci i stosunkw jak niezwykle obrotny Pasek, dlatego ta droga pozostaa
mu nieznana i przed nim zamknita.
Najwiksze zrozumienie i wraliwo dla ciarw ponoszonych przez
ludno w czasie kwaterunku wykazuje wedug mnie Poczobut-Odlanicki. Holsten
nie pisze o tym wiele59. Wraliwo Paska dotyczya jedynie nielicznych sytuacji
w Danii i majtkw szlacheckich nkanych przez wojsko, chyba w ramach
swoicie rozumianej solidarnoci szlacheckiej, co mu nie przeszkodzio na tych
obawach szlachty zarabia. Natomiast Poczobut pisze take o ludnoci w
posiadociach krlewskich. Pisze, e zrezygnowali z wybierania dochodw na
wie o wybiciu przez grad zboa na polach w ekonomii, w ktrej mieli stan60.
Aby nie pogarsza i tak trudnej sytuacji, zdecydowali si zatrzyma gdzie indziej.
Jest to zastanawiajce. Przecie wanie w krlewszczyznach zatrzymyway si
wszystkie wojska. Zgoda, kwaterowanie tam nie leao w interesie onierzy, bo
nie byo tam wystarczajco duo zboa, ale sdz, e gdyby uparli si i jednak tam
podyli, zdoaliby wycisn z chopw to, co konieczne do wyywienia. Tyle, e
pniej, ju po opuszczeniu ekonomii przez wojsko, chopom zabrakoby ywnoci
na wasne potrzeby. Na przednwku albo jeszcze wczeniej stanliby wobec
pewnej mierci godowej. Dlatego, na podstawie tej wzmianki, sdz, e Poczobut
by z tej trjki czowiekiem najbardziej wraliwym. Po prostu widzia obok siebie
niedol innych.
ONIERSKI GD I NIEWOLA
Troska onierzy o zapewnienie sobie godziwego wyywienia nie powinna
nas dziwi. Wszyscy, sdzc po ich wspomnieniach, nawet w czasie, gdy powodzio
im si niele, mieli przed oczami zupenie inny obraz. Byo to widmo nieustannie
im zagraajce, gotowe spa w krytycznym momencie. By to strach przed
nieuniknionym w czasie wojny godem, ktry dotkn wszystkich trzech
pamitnikarzy. Po raz kolejny odwoam si do wspomnie Holstena, ktry swoje
_________________________________________
59
60
Pamitajmy jednak o postawionym wyej pytaniu (s. 3).

30
Pawe SASANKA
odczucia odda najbarwniej. Najbardziej zapamita gd, jaki nka jego i

wsptowarzyszy w czasie walk za Szwedami na Pomorzu i uawach w 1659
roku. Aby zbudowa obz, onierze rozebrali okoliczne wsie. Oczywist
konsekwencj rozebrania okolicznych domostw bya ucieczka chopw wraz z
caym dobytkiem. Mimo to, pocztkowo w obozie by a nadmiar ywnoci.
Sytuacja zmienia si dramatycznie wraz z nadejciem zimy. Wojska polskie nie
odniosy w tym czasie wikszych sukcesw, wic byy zmuszone pozosta na
zim w dotychczasowych miejscach stacjonowania. Okazao si to tragiczne w
skutkach. Piechota w poszukiwaniu korzeni lub rzepy rozbiegaa si dookoa obozu,
w ratunku przed mierci sigajc po psie i koskie miso padych zwierzt.
Zawioda aprowizacja, gdy mosty pontonowe na Wile, przez ktre
dowoono ywno, zostay zniszczone przez kr. To byo kilka najgorszych dni
Holstena w czasie walk w Polsce. onierze dokadnie zjedli na uawach, co
tylko byo do zjedzenia, zupili je i spldrowali, a mimo to gd by straszny. Z
braku tytoniu kurzono zwinite suszone licie kapusty. Holsten przytacza nawet
histori, w ktrej dwch muszkieterw zamyla cakiem powanie, aby zabi i
zje z apetytem i przyjemnoci swojego trzeciego towarzysza61. Ciekawe, czy
Holsten mia podobne myli w stosunku do swoich kolegw. Niedola na polu
walki bya zjawiskiem czstym. Niezwykle sugestywnie oddano intensywno
pragnienia, jakie odczuwali zmczeni onierze po kolejnej potyczce. Woda ta,
bagnista, jest jednak dla spragnionego onierza napojem ycia. Nie zawaha si w
apczywym pochanianiu kolejnych ykw. Najwaniejsze, e gasia pragnienie62.
Nie wzrusza go, z ca pewnoci wstrzsajcy dla wspczesnego
czowieka, obraz pobojowiska. Po jednej z bitew z Moskalami kompania Holstena
zatrzymaa si na noc na polu usanym trupami63. onierze zmczeni dug walk
nie mieli ju si ani ochoty na szukanie jakiego innego miejsca biwaku. Holsten
pisze, e siedzeniem i poduszkami by nagie zwoki, na nich wypalili kilka fajek
tytoniu. Ba, z ironi pisze, e trupy odday im jeszcze jedn, rajtarsk przysug.
Do ich ramion i gw przywizali cugle koni, aby si nie rozchodziy. Silne nerwy,
czy zwyka codzienno onierska, do ktrej zdy si ju przyzwyczai?
Sdz, e to drugie. Jan Pasek mia podobne przeycia, tyle, e opisa je w
sposb jeszcze bardziej bezceremonialny. Nocleg wypad na pobojowisku. Obrotni
onierze zaraz przynieli sobie z wozw suchary i gorzak. Popili, wesoo
___________________________________
61

63
Bya to dziesita bitwa Holstena - 17.IX.1660, pod Lubarem nad Sucz.
62
31
rozmawiajc, a zachciao si spa. Nagle pada taka propozycja: () co mamy

pi pod gow ka? Ukadmy si miasto poduszki na tym Moskalu!64.
Zapada zgoda, a zaraz potem wsplny sen. Najbardziej dramatyczne jest to, e
czowiek, na ktrym Pasek uoy si do snu, jeszcze y. W pewnym momencie
odgos, jaki si z niego wydar, obudzi picych. Tylko tyle napisa Pasek. adnej
refleksji nad tym, co si stao. On rwnie by zobojtniay na takie wydarzenia.
onierz w tamtych czasach musia by odporny na tak drastyczne widoki, inaczej
nie mgby wykonywa swojego zawodu. Pasek wspomina rwnie czasy, w
ktrych z wyywieniem byo krucho. Przez kilka miesicy musia przey bez
misa, ywic si jedynie warzywami, gwnie znienawidzon od tego czasu wik.
Wtedy nauczy si, na ile sposobw mona byo przyrzdza wik: jako pierogi
pieczone, ugotowan, pooon na placek, jak zwyke pierogi, pieczon,
posmarowan konopnym siemieniem rozwiercanym. Kady radzi sobie, jak umie,
a Pasek by bardzo zaradny.
STOSUNEK DO PRZECIWNIKA
Problem ten jest niebywale interesujcy. Chrystian Holsten walczy z rnymi
przeciwnikami. Byli to: polskie pospolite ruszenie i wojska zacine. Pniej walczy
przeciwko swoim dawnym towarzyszom, onierzom szwedzkim. Uczestniczy
rwnie w wyprawie na Moskw, na ktrej zetkn si nie tylko z wojskami
moskiewskimi, ale rwnie z Kozakami i Tatarami. Ciekawe jest, jakie byy rnice
w ocenie tak rnych wrogw.
Pospolite ruszenie traktowa z lekcewaeniem, zdajc sobie spraw z maej
wartoci tego wojska. Dlatego nie wyrazi zdziwienia, gdy szlachta zebrana pod
Ujciem skapitulowaa 65. Podobne mniemanie mia o polskich jednostkach
zacinych. Mwi, e musieli odszuka i rozbi te oddziay, ktre przeszkadzay
w zaopatrzeniu wojska szwedzkiego. Sposb ujcia i przedstawienia walk z tymi
wojskami wskazuje, e uwaa je za zdolne jedynie do naprzykrzania si wojskom
szwedzkim, lecz nie majce najmniejszych szans w otwartym starciu. Walczyy,
wedug Holstena, w sposb podstpny i zdradziecki, mordujc Szwedw. Mona
byo sobie je kupi wypat zalegego odu66. Pewnie wanie lekka pogarda,
____________________________________
64
J. Pasek, dz. cyt., s. 135-136.

66
65
32
Pawe SASANKA
jak ywi wobec takiego przeciwnika, sprawia, e nie widzia nic zdronego w
wydarzeniu, w ktrym jego dowdca, pk. Konigsberg, po zdobyciu zameczku
pod Krakowem kaza wymordowa ca 200 osobow zaog, mimo e ta zdaa
si na jego ask i nieask. Przeciwnie zauwaa, e jego gniew mg by
usprawiedliwiony, poniewa Polacy nie skapitulowali mimo wezwania, a bronic
si zadali atakujcym powane straty. Jedynie zauwaa, e z tego powodu
Konigsberg popad w nieask u krla. Ani sowa sprzeciwu lub zdziwienia, a
przecie Holsten dopiero poznawa, co to znaczy by onierzem, suy przecie
od niedawna67.
Opisujc bitw pod Warszaw wymienia wojska przeciwnika: Polakw,
Tatarw, Kozakw i Woochw. Pisze, e przepdzili wszystkie te wojska
(oczywicie podaje ogromn ilo, aby odnie tym wiksze zwycistwo - 100
tys.)68. Z wojska polskiego doskonale pamita i szanowa jedynie husari. Mwi,
e narobia im najwikszych szkd, a wic po co najmniej 20 latach pamita
szar, ktra niemal przepoowia armi szwedzk w czasie tej bitwy.
Walczc po stronie polskiej z Kozakami wyraa si o nich z respektem.
Wpyny na to pewnie niezmiernie cikie walki i due straty, jakie poniosa jego
jednostka. Jest peen podziwu dla Kozakw potraficych walczy nawet z
Tatarami, ktrzy dla Holstena byli ludmi penymi grozy. Kozacy nie do, e
przestraszyli Tatarw, to jeszcze walczyli z Niemcami (wedug Holstena
najlepszymi onierzami) jak rwni z rwnym, jak desperaci, bez pardonu, gdy
obie strony wiedziay, e nie mog liczy na lito69.
Odnosi si do przeciwnikw bez nienawici, zdajc sobie spraw, e po
przeciwnej stronie s ludzie podobni do niego, z wojny prbujcy uczyni przepis
na ycie. Dlatego moliwe byy zaraz po zawarciu rozejmu wzajemne wizyty w
obozach, a przy okazji robienie interesw. Holsten pojecha do obozu kozackiego
kupi jedzenie i picie70. Takie kontakty miay niewtpliwie charakter rozrywkowy
i poznawczy. Interesy Holsten robi take z Moskalami, sprzedajc im ywno,
tyto i kadzida71. Kto u kogo kupowa, zaleao od tego, ktra strona znajdowaa
si w przymusowej sytuacji. Wrogiem mona si byo rwnie zaopiekowa wtedy,
gdy by on zmuszony odda si na ask i nieask, oczywicie w zamian za nader
___________________________________
67

69
70
71
68
33
wymierne korzyci materialne. Holsten zawar umow z udajcymi si do niewoli

Moskalami, obiecujc opiek nad ich wozami. Gdy okazao si, e nie mg
dotrzyma tej umowy, a jecw miano odda w niewol tatarsk (pamitajmy, e
bya ona czym niewyobraalnym), Holsten zatroszczy si, aby trafili oni do
przyzwoitych Tatarw (agodnych, bd te liczcych na sowity okup). Tak nie
postpiby czowiek pozbawiony wszystkich uczu, nawet pomijajc korzyci
materialne. O wyobraeniu Holstena o niewoli tatarskiej najlepiej wiadcz jego
pniejsze przeycia, gdy sam na krtko dosta si do niej i mia przed sob niezbyt
ciekaw perspektyw. Ot pomodli si do Boga, mwic: Boe kochany, dokd
teraz ze mn dysz? () z pieka i od Tatarw mao jest nadziei na wyjcie.
Mia przed sob wizj sprzeday na galery, albo do tureckiego haremu, ewentualnie
zjedzenia przez poeraczy chrzecijan mieszkajcych za krajem Tatarw72. Do
tych sw bezgranicznego przeraenia nie potrzeba wicej komentarza.
Pomidzy onierzami pochodzcymi z Niemiec istniaa ni porozumienia,
niezalenie od strony, po ktrej walczyli. Pomagali sobie wzajemnie w niedoli. W
obozie moskiewskim, do ktrego Holsten dosta si jako jeniec, panowa straszliwy
gd z powodu polskiej blokady. Jako jedyne poywienie mia kawaek surowego
koskiego misa. Na takim wikcie dugo by chyba nie przey, gdyby nie dodatkowa
pomoc od Niemcw sucych po moskiewskiej stronie. Od nich jecy dostawali
kawaki mocno spleniaego chleba 73. Wyrazem solidarnoci byo to, e Holsten
odwdziczy si tym ludziom, gdy role si odwrciy i oni dostali si do niewoli.
Wszystkich jecw niemieckich uchroniono przed oddaniem w jasyr tatarski zostali oni wcieleni do regimentw cudzoziemskich i odtd suyli
Rzeczypospolitej74. Moe nie ma w tym osobistej zasugi Holstena ani zbyt duego
humanitaryzmu po stronie jego dowdcw. Pamitajmy, e Niemcy byli
wartociowymi onierzami i pozbywanie si ich nie miao sensu. Na pewno
Holsten cieszy si, e jego krajanie uniknli tak strasznego losu.
Jake inaczej na przeciwnika patrzy Pasek. Zwaszcza Szwedzi byli mu
szczeglnie nienawistni. Kilka razy wprost si wypowiada, e naley si zemci
za to, co robi w Polsce. Jego postpowanie nawet wobec niewinnych ludzi moe
zastanowi. Najlepiej scharakteryzuj je nam wydarzenia, ktre rozegray si w
czasie zdobywania zamku w Koldyndze w czasie wyprawy duskiej. Polakom
biegiem udao si przypa do muru, gdzie strzay bronicych, nie mogy ju im
_______________________
72

74
73
34
Pawe SASANKA
uczyni wielkiej szkody. Po przerbaniu kraty w maym okienku na parterze,

udao im si dosta do rodka. W tym momencie walka bya w zasadzie wygrana,
gdy w wyom natychmiast zaczy si wlewa kolejne fale Polakw. Szwedzi
orientujc si, e wrg dosta si do rodka twierdzy, wywiesili bia flag, proszc
o lito. To, co w tym momencie stwierdza Pasek, oddaje doskonale jego stosunek
do nieprzyjaciela. Obaczywszy nas Szwedzi w dziedzicu, dopiero poczli
trbi i chorgwi bia wywija, co jest signum proszenia o miosierdzie,
odmieniwszy w krtkim czasie zwyczaj narodu swego wiskiego, co
powiedali, e nie prosiemy kwateru. Z kupy tedy rozchodzi si nie dam 75 .
Polacy mszczc si za krzywdy wyrzdzane przez Szwedw w Polsce zaczli
masakr.
Jeszcze dobitniej t wersj potwierdzaj nastpne wydarzenia. Znw oddaj
gos Paskowi. A wtym prowadzi tustego oficera mody wyrostek. Ja mwi:
Daj sam, zetn go; on prosi: Niech go pierwej rozbier, bo suknie na
nim pikne, pokrwawi si. Rozbiera go tedy, a przyszed Adamowski
(), i mwi: Panie bracie, gruby ma kark na Waszmoci mod rk, zetn
go ja. Targujemy si tedy, kto go ma cina76. A zatem walka bez adnego
pardonu, bez miosierdzia. Pasek odkada nawet na bok korzyci materialne, jakie
niewtpliwie mgby osign z okupu po bogatym oficerze. Najwaniejsze jest
pragnienie krwi i pomszczenie krzywd. Mwi o tym w sowach: A, zdrajcy!
Wszak wy powiedacie, e witych na nic si nie przygodzi, instancyja ich
do Pana Boga niewana i niepotrzebna. W Kocioach w Krakowie straszc
jezuitw, a wam musieli niebota zoy si na okupne jako poganom;
teraz czstowa was Czarniecki pokojem i zdrowiem chcia darowa:
pogardzilicie77. A wic postpowanie w Koldyndze z tego punktu widzenia
byo w peni usprawiedliwione.
Polacy nie brali jecw take w czasie jednej z potyczek z Moskwicinami,
ale byo to koniecznoci, a w mniejszym stopniu wyrazem przekona i
patriotycznych pobudek. Wojska nieprzyjacielskiego byo tak duo, e nie mona
byo oddala si z jecem. A wic w tym przypadku zwyciyo poczucie obowizku
nad chci zarobienia na okupie. W tym przypadku walczono bez pardonu, ale
bez nienawici, tak charakterystycznej dla Paska w Danii.
____________________________
75

77
76
35
Stosunek Paska do przeciwnika by dwojakiego rodzaju. Pierwszy, peen

patriotycznego uniesienia, mszczcy si za wszystkie okruciestwa, jakich dopucili
si Szwedzi w Polsce. Bez prawa aski, bezkompromisowy. Wyczyny w Polsce
Szwedw musiay by pomszczone i zmyte krwi. Drugi, obowizkowy, rwnie
patriotyczny, ale bez nienawici do przeciwnika - zwykego czowieka po drugiej
stronie, majcego swoje sabe strony, ktrego zabicie nie sprawiao przyjemnoci,
lecz byo wyrazem koniecznoci, gdy pozbawiao okupu. Walory finansowe nie
odgryway adnej roli w walce ze znienawidzonymi Szwedami.
We wspomnieniach Poczobuta odnajdujemy elementy przypominajce nieco
przeycia Holstena. Zaraz po zawarciu rozejmu doszo do wzajemnych odwiedzin
w obozach Litwinw i Moskali. Tym razem Poczobut nie wspomina o wymiarze
handlowym i finansowym, ale mwi o brataniu i wsplnej zabawie. Tu nie byo
miejsca na adn nienawi. Ci ludzie wykonywali po prostu swoje obowizki,
walczc dla ojczyzny. Poczobut pisze, e popoili tak, e si ju nam barzo
ofiarowali i na pobratymstwo przysigali78 . Poczobutowi poprzysig na
pobratymstwo Maksym Somorokow, wtedy porucznik. Poniewa Poczobut wie,
e Somorokow zosta pniej pukownikiem, pobratymstwo pewnie przetrwao t
jedn popijaw. Pobratymcy utrzymywali pniej kontakt. Poczobut odprowadzi
wieczorem towarzyszy zabawy a do linii ich wojsk, a nazajutrz zoy u swojego
brata wizyt. Te kontakty przetrway prawdopodobnie czas wojny, cho co do
tego nie mam pewnoci. W kadym razie Poczobut pod tym wzgldem rni si
od Paska (mimo i walczy ze Szwedami, w jego sowach nie ma cienia nienawici).
JENIECTWO NA WOJNIE
Gdy walka nie bya dramatyczna lub gdy przeciwnik nie by tak
znienawidzony, e naleao go zabi, zazwyczaj starano si oszczdzi pokonanego.
Przemawiao za tym kilka przesanek. Najwaniejsz w przypadku Holstena i
Paska bya ch pniejszego otrzymania sowitego okupu. Ze zdobywaniem jecw
Holstenowi si nie wiodo. Kiedy ju udao mu si pokona polskiego szlachcica,
zaraz nadjecha genera Wirtz, u ktrego Polak wyjedna darowanie ycia, a potem
wykupi si u niego. Holsten z zazdroci stwierdza ten fakt, podkrelajc, e
nawet wysoki oficer nie gardzi t metod zarabiania. Holsten zatrzyma sobie
jedynie mundur79. Lepsze byo to, ni pozostanie z goymi rkami. Niewielkie lub
_______________
78
79

36
Pawe SASANKA
adne byy szanse na wykup Kozakw. Dlatego walczono bez pardonu. Branie
jecw musiao si opaca.
Nie majc szczcia do brania jecw Holsten kilkukrotnie sam przey
pobyt w niewoli. Dosta si do niej, gdy zosta przygnieciony przez konia i straci
moliwo bronienia si. Zosta wzity do niewoli tylko dlatego, e wyglda na
majtnego. Pierwsz rzecz, jak zrobi Polak celujcy do niego z pistoletu, byo
zadanie pytania, czy ma pienidze, inaczej zostanie zabity. Oczywicie ratujc
ycie odda mu wszystko i odda si pod opiek towarzysza. Z chwil dostania si
do niewoli Holsten straci cay swj dotychczasowy majtek. Trzeba byo zaczyna
od pocztku, ale w tej dramatycznej chwili okazao si, e Holsten by przewidujcy.
Dobrze ukry w spodniach dwadziecia par talarw, ktre okazay si jak znalaz
na czarn godzin80. W tak niepewnym zawodzie naleao si liczy z ryzykiem
zawodowym. Holsten i pod tym wzgldem by zawodowym onierzem.
Przygotowa si na czas niewoli. By traktowany nieco lepiej od pozostaych jecw
z powodu okazaego odzienia. Polacy uwaali go za oficera, a on nie wyprowadza
ich z bdu. Nawet w wizieniu bola nad kolejn strat. Z jego kaftana odcito
wszystkie due, srebrne guziki. C, widzimy tu zasad dziaajc w odwrotnym
kierunku. Towarzysz, biorc do niewoli Niemca, rwnie chcia zarobi.
Od samego pocztku pobytu w niewoli wszyscy onierze najemni byli
namawiani do zmiany suby i do zacignicia si pod sztandary polskie. Wybr
by prosty - albo kajdany, albo zacig. Holsten na razie gra na zwok, gdy
wierzy, e zostanie wykupiony. Jake precyzyjnie opisuje niedol, ktra bya
udziaem jecw. Obrzucany kamieniami, pokazywany na pomiewisko
mieszkacom mijanych ziem mszczcym si za krzywdy odniesione od Szwedw
w czasie dugiej wojny, trzymany w fatalnych warunkach, mimo to nie zaamywa
si81. Pomoc w tym byy gboko ukryte talary, ktre teraz pozwalay na ulenie
w cierpieniach przez zakup u niezbyt sumiennych wartownikw tytoniu, piwa i
gorzaki82. Jak wida, potrafi si urzdzi nawet w wizieniu.
Poniewa wkrtce okazao si, e ani on, ani wielu innych nie mogo liczy
na wykup, jedyn drog ratowania si by zacig w sub Rzeczypospolitej. Od
tej pory znw by wolny i mg, wykorzystujc wojn, prbowa zwrci na siebie
uwag fortuny. Tak naprawd, onierz tej miary, co Holsten, by bezradny dopiero,
gdy dosta si w niewol Moskali. Przesuchany i wrzucony do prostoktnej jamy
__________________
80

82
81
37
z ziemi nie mg liczy na te same warunki, co u Polakw. Tu nie byy w stanie

pomc nawet ukryte talary. Rosjanie, zablokowani przez wojsko polskie, sami nie
mieli wystarczajcych iloci poywienia. Trzymani na zimnie, gdzie jedynym
przykryciem byy podarte derki koskie, poywiajcy si kawakami koniny, byliby
skazani na pewn mier. Ratunek Holstenowi przynieli niemieccy onierze po
stronie rosyjskiej. Wprost jest napisane, e bez nich jecy musieliby zgin83.
Holsten mia pniej okazj odwdziczy si niemieckim dobrodziejom. Solidarno
midzy onierzami tej samej narodowoci istniaa nawet mimo dzielcej ich suby.
Gdyby sytuacja dla wojsk Szeremietiewa nie staa si tak krytyczna, e
musiay skapitulowa, niewtpliwie na kartach tego pamitnika bylibymy
wiadkami kolejnego zwrotu w yciorysie Holstena. Wobec braku pienidzy na
wykup, suyby po stronie moskiewskiej, dalej prbujc dobija si o umiech
losu. Niewane, w jaki sposb, po ktrej stronie wane, aby walczy dalej,
prbowa wywalczy lepsze jutro. Kiedy sytuacja po raz kolejny si odmienia i
znw Holstenowi si powodzio, wyrazi al, e jecy moskiewscy zostali oddani
Tatarom84. Uratowano tylko Niemcw, ale reszta posza w jasyr. al wynika z
rnych pobudek. Po pierwsze straci stojc przed nim jeszcze niedawno wizj
bogatych okupw za jecw moskiewskich, z ktrymi ju by umwiony. By
zmuszony zadowoli si tylko zawartoci ich wozw. Niby te zysk, ale przecie
mg by znacznie wikszy. Byo wic co opakiwa. Po drugie, nawet najgorszemu
wrogowi Holsten nie yczyby tak strasznego losu jak niewola tatarska, pniej
przecie sam si w niej na moment znalaz85. W podzice Bogu za ratunek przed
takim losem, z ca pewnoci pad na kolana. Z jecami Holstenowi wyranie
si nie powodzio. Sam by czciej jecem, ni ich zdobywa. Ta droga zdobycia
majtku bya wic mocno wtpliwa.
Znamy ju nienawi Paska z jak traktowa Szwedw. Wydarzenia w
Koldyndze, ktnia o to, kto ma ci bezbronnego jeca, wiadcz o niej a
zanadto. W wojnie z Moskw Pasek nie mia (podobnie jak Holsten) szczcia do
jecw, mimo e stara si ich zdoby. Udao mu si pojma jednego, sdzc po
stroju i broni, majtnego przeciwnika. Pojawia si szansa na duy wykup, ale
walka si jeszcze nie skoczya. Pasek pogna za nastpnym Moskalem,
modziecem, ktrego nie mg ju wzi do niewoli, a poniewa nie chcia zabija,
puci wolno. Wracajc z pogoni zobaczy, e jego jeniec ju ley na polu obdarty
__________________
83

85
84
38
Pawe SASANKA
ze wszystkiego, a nad nim stoi jego zabjca. Jakby tego nie byo za wiele, jeszcze
chcia zabra z sob zrabowane rzeczy. O mao nie doszo do walki nad
obrabowanym trupem midzy ludmi walczcymi wczeniej po tej samej stronie86.
C, Pasek musia si zadowoli jedynie rzeczami swojego byego jeca. Wizja
okupu przepada. Pojawia si przed nim nadzieja na zdobycie 50 tysicy okupu
pod Lachowicami. Otrzyma tak propozycj od swojego jeca. Powiedzia on
tak dam ci 50 000, dam ci crk, i wszystko, co mam 87. Ale w tym czasie
ukochany wdz Paska, Czarniecki, rozkaza wszystkim onierzom oddanie jecw,
gdy zawierano zawieszenie broni. Gdyby zgodzi si na propozycj jeca, musiaby
opuci sub. A wic majtek, czy wierno wobec swojego wodza?
Zastanawia si. By moe, nie zdy tego zrobi, gdy rozkaz by niespodziewany.
Musia odda i odda jeca. Kto wie, co by zrobi, gdyby mia jeszcze wicej
czasu do namysu? Tak czy inaczej, nie zdoa zarobi 50 tysicy.
U Poczobuta nie pojawia si problem zdobywania jecw. Kilkukrotnie
jest mowa o wyprawach po jzyk, ale to bya codzienna konieczno, nieobca
adnemu onierzowi, dlatego nie warto zatrzymywa si nad ni duej. Wspomina
Poczobut o stratach wrd swoich towarzyszy, ktrzy dostali si do niewoli, oprcz
tego mwi o swoich pachokach88, ktrzy rwnie w niej si znaleli. Interesujce
jest jednak, jak wyobraa sobie losy ludzi znajdujcych si w niewoli, jak ich
traktowano. Musiao to by wyobraenie przedstawiajce Moskali jako okrutnych
ludzi, niemale pogan mordujcych chrzecijan, skoro o losach towarzysza roty
pancernej Krla JM. pana Kolnickiego pisze, e zosta tyrasko zamordowany,
gdy po wyrwaniu serca odprawiano jakie czary89. Interesujce, ale na ten temat
brak innych wzmianek, wic wypada to jedynie w tym miejscu zasygnalizowa.
KTO BY DLA ONIERZA AUTORYTETEM?
Odpowied na pytanie, czy onierz mia przed sob jaki autorytet, ktremu
gotw by si cakowicie i bezgranicznie podporzdkowa, jest trudna do udzielenia.
Najprostsz, acz niekoniecznie prawidow, byaby taka, e jest nim bezporedni
zwierzchnik, dowodzcy swoim oddziaem na polu walki. To wanie w jego rkach
__________________
86
J. Pasek, dz. cyt., s. 140-142.

88
89
87
39
spoczywao ycie i mier onierza, a wic to do niego powinien by najbardziej

przywizany. Czy tak byo w istocie? Spjrzmy na Holstena. Ze swoich szwedzkich
dowdcw wymienia dwch. Pierwszym by pukownik Konigsmark, ten sam,
ktry przy zdobyciu Bdzina rozkaza zabi jecw. Wanie wzmianka o wybiciu
kapitulujcych Polakw i o popadniciu z tego powodu w nieask u krla jest
jedynym napomkniciem o tym dowdcy90. Holsten usprawiedliwia postpek
Konigsmarka, ale nic ponadto. By moe dlatego, e ten dowdca przestrzega
dyscypliny i nie pozwala oddala si na wyprawy rabunkowe. Przecie skarga
zoona na pozostajcego pod jego dowdztwem Holstena, omao nie skoczya
byskotliwej kariery91. Dobry dowdca powinien dba i chroni swoich onierzy,
nawet mimo popenianych przez nich wykrocze.
Kolejny dowdca, gen. Wirtz, by o niebo lepszy. Nie by tak rygorystyczny
w egzekwowaniu dyscypliny, a ponadto sam wieci przykadem, jak mona zarobi
w podbitym kraju. Jego wyczyny w okupowanym Krakowie byy dugo
pamitane92. onierz kocha dowdc, ktry wiedzia, jak walczy, jak dba i jak
dogodzi swoim podwadnym. Pod tym wzgldem Wirtz by dobrym dowdc.
Udowodni, e ma wszystkie trzy, wyej wymienione, cechy. Jak walczy?
Zastosowa podstp, posyajc Polakom wino i rozbijajc ich, gdy byli ju pijani do
nieprzytomnoci93. W wyniku atwego zwycistwa wszyscy onierze si obowili.
Holsten zdoby furgon, cztery konie i mod szlachciank. Czy takiego dowdcy
mona nie kocha? Jak dba i dogodzi swoim onierzom? Nic prostszego, jak
przymyka oczy na dyscyplin i wyprawy rabunkowe. Wirtz sam by przykadem.
W czasie odwrotu z Winicza genera zjawi si osobicie w 300 koni i zabra
wozy z ogromnym bogactwem. Na pewno zostao jeszcze upw dla jego
podkomendnych, gdy Holsten, opisujc upy dowdcy, nie pisze o nich z alem,
jak o wszystkich stratach jakie ponosi 94. Poza tym, Wirtz by w stosunku do
swoich podwadnych bezporedni. Gdy Holsten ju wraca ze suby w Polsce,
dowiedzia si, e komendantem Szczecina, do ktrego wanie przyjecha, jest,
jak powiedzia, mj dobry genera Wirtz. Genera kaza opowiedzie, co si z
Holstenem przez ten czas dziao. Wsplnie wspominali dawne czasy, niemal jak
__________________
90

92
W. Rusiski, Straty i zniszczenia , Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 16551660, t. 2, Warszawa 1957, s. 444 445.
93
94
91
Wirtz by bez wtpienia przez Holstena szanowany, jeli nie wrcz uwielbiany.
40
Pawe SASANKA
towarzysze broni z jednej kompanii, picy przy jednym ognisku. Tak, genera
Wirtz by bez wtpienia przez Holstena szanowany, jeli nie wrcz uwielbiany.
A jak byo w Rzeczypospolitej? Mia w niej trzech zwierzchnikw.
Najwyszym, ale zarazem bardzo odlegym, by krl. By tak daleko i wysoko, e
w zasadzie moemy go pomin. We wspomnieniach Holstena pojawia si tylko
przy okazji konfederacji onierskiej. Stronnicy krla starali si pozyska dla siebie
regimenty niemieckie95. Generalnie jednak, Holsten obserwuje z boku konflikt
midzy wojskowymi polskimi, a krlem i sejmem. Sytuacja nie zmienia si nawet
po przystpieniu do konfederacji. Osi wydarze byy dania zacinych wojsk
polskich wypaty odu. Wojska cudzoziemskie od pocztku do koca stay na
uboczu. Dopiero przy rozwizaniu problemu i zakoczeniu buntu moemy
zaobserwowa dziwne zjawisko. Holsten z sympati i rozbawieniem opisuje, jak
jego bezporedni dowdcy, midzy nimi gen. Korf, zaczynali si poci na myl o
moliwej zemcie krlewskiej za to, i dowdcy ci dla wasnych korzyci
opowiedzieli si po stronie konfederatw96. Ni sympatii do krla polega jedynie
na wyraaniu niechci do generaa Korfa, chyba niezbyt wrd onierzy
popularnego.
Drugim wysokim zwierzchnikiem Holstena by hetman polny koronny Jerzy
Stanisaw Lubomirski. To wanie on sformowa regiment, w ktrym suy Holsten.
Jako protektor by na tyle wysoko, e mg ochrania swoich onierzy przed
ponoszeniem konsekwencji za wszelkie wybryki. Jednoczenie byo to zbyt wysoko,
aby na co dzie kontrolowa i kara swoj cik rk podwadnych. Chyba z
tego wzgldu by ulubionym dowdc Holstena. Poniewa z jego strony spaday
tylko dobrodziejstwa, a nigdy kary, by przez prostych onierzy wprost uwielbiany.
Rwnie przez Holstena. Sprbujmy znale inne tego przyczyny i dowody.
Pierwszy kontakt nie by zbyt przyjemny. Holsten, zaraz po dostaniu si do
polskiej niewoli, by osobicie przesuchiwany przez Lubomirskiego97. Pniej
gwatem wcielony do jego kompanii przybocznej. Lubomirski jednak, ju jako
dowdca, w peni zasuy na otaczajcy go szacunek. Dzieli (przynajmniej kiedy
by przy wojsku) z onierzami trudy i niewygody ich losu. W czasie wyprawy na
Siedmiogrd, kiedy wszyscy onierze stracili swj dobytek i wozy, rwnie
Lubomirski, ktry wyprawi si jedynie z maym furgonem, straci swj wz.
Oczywicie, byo to dzieo przypadku, ale poniewa wspomina o tym Holsten,
__________________
95

97
96
41
naley sdzi, e onierze przywizywali do tego wydarzenia wag98. Lubomirski

troszczy si o swj cudzoziemski regiment. Znajdujemy wzmiank, e Lubomirski
nikogo bardziej nie aowa ni swego niemieckiego regimentu, nazywa
nas zawsze swoimi wasnymi dziemi99 . Wniosek: Holsten musia czsto
widywa Lubomirskiego wizytujcego jednostk. Nie by to wic dowdca, ktry
nigdy nie widzia swoich onierzy. Takie gesty zjednyway wodzowi onierzy.
Rwnie w czasie konfederacji Lubomirski podkrela sympati dla swoich
niemieckich oddziaw100.
Jednak Holsten zawdzicza Lubomirskiemu duo take osobicie. To
wanie on, osobicie rozkaza odda Holstenowi wszystkie rzeczy ju rozdzielone
midzy wsptowarzyszy, po tym jak ten dosta si do rosyjskiej niewoli. Oprcz
tego powierzy mu wane i odpowiedzialne zadanie odbioru broni z obozu
kapitulujcej Moskwy i dostarczenie jej do obozu Polakw 101. Na dodatek
Lubomirski uwolni go od oskare o zabjstwo pewnego szlachcica. Holsten
napisa do swojego dowdcy list i to wystarczyo. Co prawda szlachcic nie umar,
wic obawy Holstena byy ponne, ale ju sam fakt napisania do Lubomirskiego
listu wiadczy, e pokada w nim wielk ufno i nadziej.
Lubomirski potrafi zadba o swoich onierzy, nawet gdy rezygnowali ze
suby. Po pierwsze, wzbrania si przed pozwoleniem odejcia tak dobrego
onierza jak Holsten. Chcia go dalej awansowa102. Kiedy jednak Holsten
pozosta nieugity w swoim postanowieniu, na poegnanie od Lubomirskiego
otrzyma paszport, ktry informowa, e jego waciciel nadal jest w subie.
Paszport uatwi ogromnie powrt i, jak sam Holsten mwi, bez niego skrciby
sobie kark103. Troska, z jak odnosi si nawet do prostego onierza, sprawia, e
zasuy on w peni na okrelenie pene przywizania, jakim obdarza go dalej
Holsten: Mj dobry pan Lubomirski. Dowodem przywizania onierza do
swojego wodza by fakt zastanawiania si nad powrotem do Polski, gdy okazao
si, e na Zachodzie Holsten nie ma nic do roboty. Od tej decyzji odwioda go
dopiero wie, e jego dobry pan nie yje104. Holsten w czasie swojej kariery nie
_____________________________
98

100
101
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 63, 73.
102
103
104
99
42
Pawe SASANKA
mia lepszego dowdcy.

Zastanawiajce jest, e za autorytet nie uwaa swoich bezporednich
zwierzchnikw, kolejnych oberszterw w regimencie. Wynika to, jak ju wyej
stwierdzilimy, z tego, e od Lubomirskiego Holsten otrzymywa jedynie
dobrodziejstwa, adnych kar, natomiast nie w smak mu byo, e oberszter mg na
co dzie kontrolowa swoich podkomendnych, patrze im na rce i nie pozwala
na co wiksze zdzierstwa ludnoci cywilnej. By odpowiedzialny bezporednio
nie tylko za rozdawanie nagrd, ale take za kary, a tego chyba aden onierz nie
lubi. Holsten ograniczy si wic do wymienienia swoich dowdcw, przy czym
nie pamita ich chyba zbyt dokadnie105. Oberszter zmusi Holstena do pjcia na
ugod, gdy ten chcia si zemci na wsi, za gorce powitanie jego i jego onierzy,
ktre o mao nie zakoczyo jego ycia. Dowdca nie pozwoli si odegra, a to
nie przysporzyo mu mioci Holstena. I tak pokaza, kto tu rzdzi, gdy dowdcw
nie byo w pobliu 106.
Szacunku nie mg sobie zaskarbi oberszter Korf machinacjami i intrygami
podczas konfederacji onierskiej 1661 roku. Mia na wzgldzie gwnie dobro
wasne, a nie onierzy. Holsten wyranie mu to wypomina, e gdyby opowiedzia
si po stronie krlewskiej, wszyscy onierze mieliby ju wypacony od i dobre
kwatery107. Korf jest okrelony wprost jako obudny. Rwnie bezporednio jest
mu wytknita prywata: () genera Korf nie mia po temu adnych powodw
- wzbogaci si ju do syta108. Czy taki dowdca mg si cieszy szacunkiem
swoich podwadnych ? Gdyby bogaci si, dzielc si zdobycz z innymi, wzorem
gen. Wirtza, wtedy Holsten rwnie o swoim oberszterze mgby mwi dobry
pan, ale tak nie byo. Nieco wikszym respektem cieszy si kolejny dowdca
regimentu. Holsten, proszc Lubomirskiego o wybawienie z klasztoru, do ktrego
zmuszony by zbiec, napisa rwnie list do niego109. Jednak brak o nim dalszych
wzmianek.
Jan Pasek rwnie mia swojego monego protektora, za ktrego byby
gotw wskoczy w ogie. By nim Stefan Czarniecki. W zasadzie nie wymienia
____________________________
105
Wymienia swoich dowdcw, gdy zacign si do regimentu Lubomirskiego.
Potem okazj do wspomnienia o nich s straty na polu bitwy- wylicza zabitych lub
ewentualnych nominowanych, Ch. Holsten, dz. cyt., s. 45, 59, 61, 65.
106
107
108
109
By to S. Niemirycz, podkomorzy kijowski .
43
dowdcw chorgwi, w ktrej suy, ani innych wyszych rang oficerw.

Jedynym autorytetem by Czarniecki. Jakie byy tego przyczyny? Pisze o nich na
samym pocztku swoich wspomnie. Trzyma si go w czasie caej swojej suby.
To pod jego komend dowiadczy biedy, ale i smaku zwycistwa. Imponowa
Paskowi, gdy przypomina wielkich wodzw czasw minionych, a na dodatek
nie opuszczao go szczcie. Dlatego te Pasek nie dezerterowa ze suby, cho
wielokro mia po temu okazj. Suba pod komend Czarnieckiego bya po prostu
zaszczytem110.
Duma i sawa Czarnieckiego fascynowaa jego podkomendnych. Autor
daje temu wyraz, nawet gdy przed chwil zosta przez wodza skarcony. Pasek,
ktry zaraz po bitwie, jeszcze zbryzgany krwi, suy do mszy, usysza z ust
Czarnieckiego: Panie bracie, przynajmniej rce umy, nie robi sobie z tego nic,
zreszt usprawiedliwiony przez ksidza. Zaraz potem opisuje wspaniay sukces
Czarnieckiego, zdobycie Koldyngi bez piechoty i armat, a co wicej bez proszenia
o pomoc kurfirsta111, jednym sowem zasugiwa na zaufanie i dum, jak czuli
onierze ze swojego wodza. Dzieli z nimi trudy i niewygody. Osobicie wsta o
czwartej nad ranem, gdy trbiono pobudk i sygnay na wymarsz112. Sam, na
czele wojska, konno wjecha w wod i kierowa przepraw na drugi brzeg jednej
z cienin duskich113. Pod jego dowdztwem onierze wygldali dostatnio.
Zwaszcza w kontracie, gdy doszo do spotkania jego oddziaw, wracajcych z
Danii, z onierzami Lubomirskiego, wracajcymi spod Malborka, zabiedzonymi i
wygodzonymi. Czarniecki nie mia zbyt duego wpywu na to, ale widoczna rnica
midzy onierzami i tak przysparzaa mu wrd nich dobrej sawy114.
Rwnie wrd ludnoci cieszy si popularnoci z powodu karnoci, jak
narzuci swoim onierzom. W dzisiejszym wietle nie byaby ona pewnie skuteczna,
gdy cige ponawianie surowych zakazw wiadczy o cigym ich amaniu, ale
mimo to jego wojsko wyrniao si pod tym wzgldem pozytywnie, chociaby w
odniesieniu do wojsk litewskich hetmana Sapiehy115. By w oczach Paska
doskonaym wodzem, z ca pewnoci lepszym od chociaby hetmana litewskiego,
______________________
110

Wilhelm, elektor brandenburski. J. Pasek, dz. cyt., s. 38.
112
113
114
115
111
44
Pawe SASANKA
zwlekajcego z wydaniem walki, ktry nie cieszy si nawet w poowie tak

popularnoci, jak Czarniecki116. Mia jeszcze wicej zalet, by skromny, nie chcia
sucha zachwytw nad swoj osob117, i chyba rzecz najwaniejsza: wrogowie
panicznie si go bali. Jecy, na wie, e maj by oddani Czarnieckiemu, pakali118.
Chyba kady chciaby suy takiemu wodzowi, przy wymawianiu imienia ktrego
wrogowie uciekali. Taki by w mniemaniu Paska Czarniecki. Urs do roli ma
opatrznociowego, dwigajcego ojczyzn w sytuacjach krytycznych,
porwnywalnego z Aleksandrem, ale przewyszajcego Hektora, Scypiona i
Epaminondasa. By jednym z Herosw 119. Nic dziwnego, e Pasek suy tylko
pod jego komend. Nie do na tym. Czarniecki kilkakrotnie wybawia Paska z
najzupeniej prywatnych opresji. Uchroni przed procesem sdowym z powodu
pojedynkowania si i innych wybrykw 120. Swoj drog, Pasek musia by
naprawd dobrym i wartociowym onierzem, skoro Czarniecki uzna, e warto
jest, z pominiciem prawa, ratowa go przed odpowiedzialnoci. To ostatecznie
zadecydowao, e we wspomnieniach Paska wok osoby Czarnieckiego zostaa
stworzona prawdziwa legenda.
Pamitniki Poczobuta-Odlanickiego nie wnosz duo nowego do naszego
dotychczasowego obrazu. Nie ma w nich, jak to miao miejsce w przypadku dwch
pozostaych, jednoznacznie okrelonego ulubieca. Przyczyni si do tego konflikt,
ktry rozdar armi Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Spory personalne midzy
hetmanem Sapieh a drugim litewskim hetmanem, Gosiewskim, skutecznie
niszczyy spoisto armii, sprawiajc, e onierze sucy pierwszemu hetmanowi
byli nieufni wobec wojska pozostajcego pod komend drugiego. Wszystko to
sprawio, e Poczobutowi zabrako ideau wodza, jakiego mgby na kartach
swojego pamitnika opiewa. Dowodzili nim wprawdzie take dowdcy chorgwi,
ale czy czowiek, majcy pod sob okoo 100 ludzi, mg sta si wzorem wodza?
Rwnie krl by zbyt daleko i bez moliwoci realnego wpywu na podlegych
mu onierzy, ktrych musia prosi, aby zgodzili si pj na wypraw. Dlatego
posta monarchy pojawia si tylko sporadycznie przy okazji przegldu wojska121.
_____________________
116
J. Pasek, dz. cyt., s. 150-152.
117
118
119
120
Pasek wielokrotnie (J. Pasek, dz. cyt., s. 157, 186-189) opisuje interwencje Czarnieckiego.
Gdyby nie on, Pasek ju dawno stanby przed sdem i odpowiedzia za swoje czyny.
121
45
ONIERZ ZE WIADOMOCI OBYWATELSK?

Jest to chyba najistotniejsza rnica, jaka dzieli Holstena od Paska i
Poczobuta. Najjaskrawiej kontrastuje jednak postawa Holstena i Paska. Interesuje
nas przede wszystkim, czy onierze, pomijajc przyczyny finansowe, byli wiadomi
racji, za ktre walczyli. Dotyczy to jednak tylko postaw odnoszcych si do
dziaalnoci, czynw i pogldw w czasie walki. W tym zakresie jestemy zmuszeni
pozostawi na boku posta Poczobuta-Odlanickiego. Nie ma najmniejszych
wtpliwoci co do jego wiadomej i odpowiedzialnej postawy obywatelskiej
onierza dbajcego o swoj ojczyzn. Ta postawa przejawiaa si jednak rwnie
w innych dziedzinach, nie tylko w czasie walki. Poczobut by wielokrotnie
wybierany na deputata swojej chorgwi, czyli jej reprezentanta. Dlatego coraz
czciej j opuszcza. Na przykad, oddali si od wojska w najgortszych chwilach
konfederacji wojsk litewskich, konfederacji majcej obok ekonomicznego (od),
take polityczny wymiar (przeciwko magnaterii panoszcej si w Wielkim
Ksistwie). Zaszycie si w domowej ciszy w czasie takich wydarze, mona
uzna za chowanie gowy w piasek. Pniej wybierany kwatermistrzem pukowym,
by coraz czciej nieobecny przy wojsku, rwnie z powodu awantur wszczynanych
w czasie tych wyjazdw. Stopniowo rosa jego rola w yciu publicznym rodzinnego
powiatu wikomirskiego. W 1666 roku zosta wybrany deputatem do Trybunau
Litewskiego122. Oprcz tego zajcia, coraz czciej uczestniczy w sejmikach
swojego powiatu. Wszystko to sprawiao, e od tej pory by gboko zaangaowany
w sub publiczn, wojsku pozostawiajc rol marginaln. Sama jego dziaalno
udowadnia, e by odpowiedzialny za swj kraj. Natomiast w swoim pamitniku
nie okazuje zbytniej troski o stan, w jakim znalaza si Rzeczpospolita. Brak
caociowego spojrzenia na jej sprawy.
Wymienione wyej sprawy znajdujemy take w pamitniku Jana
Chryzostoma Paska. Niejako przy okazji, buduje on legend wielkoci wojska
Rzeczypospolitej123. Wojska, ktre dla Ojczyzny przelao tak duo krwi, a ktre
mogo zdoby cay wiat. Sabo wojska i klsk Potopu spowodoway sejmy,
sejmiki i ludzie, ktrzy zajmowali si jedynie wasnymi, prywatnymi interesami,
szastajc pienidzmi przeznaczonymi wanie dla utrudzonych obrocw
__________________
Najwysza instancja odwoawcza od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich i
podkomorskich w sprawach karnych i cywilnych.
123
122
46
Pawe SASANKA
ojczyzny124 . Ten fragment wywodw Paska brzmi niemale jak wykad dla
uczniakw, jak dba o ojczyzn. Ze stronic pamitnika wprost bije patriotycznym
oburzeniem. Szkoda tylko, e tak pikn mow wygasza Pasek na wasn obron,
podkrelajc w odpowiednich miejscach swoje wasne oddanie, powicenie i
ofiar. To on jeden, z 60 tysicy onierzy nie dla adnej korzyci, ale powodowany
czyst mioci do Ojczyzny suy przez te wszystkie lata. C, mia wasny
interes w wygoszeniu tak piknej mowy. Broni si przed senatem, oskarony o
udzia w konfederacji onierskiej. To jednak nie umniejsza wagi sw, ktre przy
tej okazji wygosi.
W tym samym dziele moemy znale mow o podobnej treci125 . Pasek
porwnuje Rzeczpospolit do matki zabiegajcej o dobro swoich dzieci, o ktr
trzeba dba. Ponownie radzi co zrobi, aby chor uleczy. Znajdujemy ponownie
wtrt dotyczcy wielkoci, walecznoci i sawy polskiej armii: W kronikach si
tego nie doczytamy, eby od polskiej szable - dokadam: przy takiej wojska
szczupoci - tak potne i wielkie miay upada miriady. Mowa tym cenniejsza,
e nawoujca do rozwagi skonfederowanych onierzy. Zauway, e konfederacja
zaprzepaci szans zwyciskiego rozstrzygnicia wojny z Moskw, oddalajc tylko
to, co nieuniknione w czasie, ktry wrg wykorzysta dla wzmocnienia si. To
naprawd powane i mdre spojrzenie z trosk w burzliw przyszo. Pasek
potwierdzi szczero swojej wypowiedzi. Nie przysta do konfederacji, oddali
si. Dodatkow przyczyn byo pewnie przywizanie do Czarnieckiego, ale nie
powikszajmy znaczenia tego faktu. W podobnej sytuacji, w czasie rokoszu
Lubomirskiego, rwnie dostrzega tragizm caej sytuacji126. Sam walczy przeciwko
Lubomirskiemu niechtnie, dostrzegajc cae zo tych wydarze. To, e brat walczy
przeciw bratu. Jego opis bitwy pod Mtwami doskonale oddaje odczucia jej
uczestnikw. Pasek zauwaa od razu tragiczne konsekwencje bratobjczych walk:
Oficyjerw nagino znacznych, a nade wszystko owi ludzie zacni, regiment
Czarnieckiego, kawalerowie tacy, onierze dawni, ktrzy w Daniej, w
moskiewskich, w kozackich, w wgierskich okazyjach dokazywali cudw i
bywali zawsze nieprzeamani - na domowej wojnie wszyscy zginli. W wyniku
bitwy pod Mtwami rzeczywicie zgin kwiat wojska polskiego. Kiedy po dugich
wojnach Rzeczypospolita wreszcie miaa wojsko waleczne i bitne, dowiadczone
w szeregu kampanii, trzeba byo bratobjczej walki, aby cae obrci w niwecz.
__________________
124
J. Pasek, dz. cyt., s. 212-215.

J. Pasek, dz. cyt., s. 194 196.
126
125
47
Armia w kolejnych wojnach, znw musiaa uczy si na wasnych bdach.

Taka odpowiedzialna, wrcz patriotyczna postawa jest niespotykana u
Holstena. Nie ma si jednak czemu dziwi i czyni mu jakie wyrzuty. By to
czowiek, ktrego powodem zacignicia si i suby byy w duej mierze pienidze
i to one znaczyy najwicej. Nie byo najmniejszego powodu, dla ktrego miaby
utosamia si bd to ze spraw szwedzk, bd z polsk. Tak postaw
reprezentowa kady przecitny onierz najemny, wrd nich ci, ktrzy suyli w
Rzeczypospolitej. Holsten nie by wyjtkiem.
BRATERSTWO BRONI CZY WZAJEMNA RYWALIZACJA?
KOLEESTWO W OBOZIE WOJSKOWYM
Nie wolno nam zapomnie, e kady onierz wchodzi w skad maej
spoecznoci w swojej kompanii, w obozie wojskowym i w czasie bitwy. Przez
cay okres suby musia funkcjonowa w zespole, niezalenie od swoich sympatii
i antypatii. Ciekawe, jak widzia swoich towarzyszy. Jak rol odgrywao we
wzajemnych kontaktach koleestwo, a jak wzajemna rywalizacja?
Holsten zaczyna sub jako czowiek mody i niedowiadczony. Szybko
jednak pozna, na czym polega sens wojowania. Koledzy, modzi szlachcice, w
jednostce poznawali wojn. Najlepsze przyjanie rodz si na wsplnych
wyprawach, zabawie i piciu. Dlatego atwo dawa si namawia na wsplne
wyprawy127 . Pniej dosta si do elitarnego towarzystwa starych weteranw
rajtarii. Dopiero tu, pod okiem fachowcw, nauczy si nowych sposobw i
zasmakowa w wyprawach. Od tej pory niewiele byo takich, w ktrych by nie
uczestniczy128 .
Wrd onierzy, jak wiadomo gorcych gw, atwo byo o zadranienia,
zaczepki i konflikty. Spr zazwyczaj znajdowa fina na ubitym polu, podczas
pojedynku. Holsten pisze o swoich pojedynkach, przy czym nawet nie wspomina,
o co poszo. W istocie, po latach pewnie wstyd byo pisa o pojedynku z powodu
jakiej bahostki wynikej w czasie ktni, w zamroczeniu alkoholowym129 .
Koleestwo cementowao si w czasie wsplnej zabawy, rabunkw, ale
przede wszystkim w czasie walki, gdy towarzyszowi trzeba byo zawierzy swj
____________________
127
128
48
Pawe SASANKA
los. onierze dzielili si rwno dol i niedol. Niedol, gdy, aby uly swoim
rannym kolegom w cierpieniu, trzeba byo wyprawia si po wod, mimo
wszechogarniajcego zmczenia130 . Wyrazem wsplnoty losw byo dzielenie
si rzeczami zabitego towarzysza, jak to uczyniono z rzeczami Holstena, kiedy
mylano, e nie yje131 . Poza tym, starano si czy siy w czasie powrotu do
domu. Dwch starych weteranw zawsze lepiej zabezpieczy si przed napaci
ni jeden. Tak postpi Holsten132 .
Nade wszystko jednak, w jednostce Holstena bya wesoa kompania,
dominowa nastrj zabawy, ktry dochodzi do gosu, gdy nie byo nic do roboty.
Wsplne picie, tak, e niejeden zapi si na mier133 . Holsten zawsze mio
wspomina pobyt na leach zimowych; jedno z nich, na Ukrainie upyno pod
znakiem wsplnej zabawy z ukraiskimi piknymi, smagymi dziewcztami134 .
Zreszt kady duszy pobyt na leach czy w miecie, na przykad w Krakowie,
Holsten zapamita w ten sam sposb. Zabawa, wino, dziewczyny. yem jak
mody ksi - to najczciej wymieniane przy tej okazji sformuowania. Z takimi
kolegami nie mona si byo nudzi.
onierze narodowego autoramentu nie tworzyli tak zgranego zespou,
jak to si wydawao i miao miejsce w rajtarii. Bd co bd, onierzami byli
polscy szlachcice, urodzone indywidualnoci. atwo byo o dezercje, gdy wyprawa
sza do dalekiego, nieznanego kraju. Sytuacj masowych ucieczek opisuje Pasek
przed wypraw do Danii 135 . W obozie wypenionym szlacht, draliw na punkcie
honoru, wyjtkowo atwo byo o draki i bijatyki. Pasek pojedynkowa si czsto,
jedynie dla przyzwoitoci piszc o swoich wzdraganiach z powodu zakazw
pojedynkw w obozie. Zarwno on, jak i Poczobut walczyli chtnie. Liczne
wzmianki o pojedynkach wskazuj, e z zakazem walki nie liczy si nikt136 . Na
zmniejszenie czstotliwoci pojedynkw, nie wpyny ani surowe kary fizyczne,
ani dotkliwe, nawet dla majtnych, kary pienine. Tak wielka bya zawzito i
czupurno adwersarzy. Chyba wanie taki wniosek mona wycign po lekturze
__________________
129

131
132
133
134
135
136
J. Pasek, dz. cyt., s. 123-126.
130
49
pamitnikw Paska. Ten rys ycia obozowego rzuca si w oczy od razu.

Z drugiej strony nie naley popada w skrajno. Chyba nie byo a tak le.
Wystarczy przytoczy, literacki wprawdzie, ale w jakim sensie majcy odniesienie
w rzeczywistoci przykad. Spjrzmy na kompani kmicicow z Potopu Henryka
Sienkiewicza. Na og porywczy i swarliwi, w chwili zagroenia solidarnie bronili
si, walczc rami w rami. W kt szy dawne urazy wobec wsplnego zagroenia.
Rysujc obraz czstych pojedynkw i bijatyk nie naley zapomina, e mimo
wszystko towarzysze jednostki poczuwali si do solidarnoci i wsplnoty losw.
Jeszcze czciej o swoich bojach przeciw wsptowarzyszom obozowym
pisze Poczobut137. W jego przypadku nie chodzio tylko o uraon dum. Obok
zwykych, prozaicznych pojedynkw (jeli w ogle pojedynek moe by prozaiczny
i zwyky), spowodowanych wanie przez jakie niesnaski, s rwnie te o cile
okrelonych przyczynach. Zwyczajem w obozie wojskowym byo prbowa
nowo przybyego koleg. Poczobut nie wyraa najmniejszego sprzeciwu wobec
takiej towarzyskiej inicjacji. Z prby wyszed zwycisko i od tej pory sam pewnie
lubi prbowa modszych kolegw. Inn przyczyn, dla jakiej warto byo si bi,
bya kolejno, w jakiej wpisywano onierzy do rejestru popisowego, do roll z
wypatami odu. Warto byo znale si jak najwyej. Przede wszystkim szo o
presti. Miejsce wpisu w rejestrze miao wpyw na kolejno, w jakiej zabierano
gos na kole towarzyskim. Poczobut chcia by jak najwyej138. Wyrazem
solidarnoci midzy na co dzie obcymi sobie ludmi byo wzajemne krycie si w
razie zapania pojedynkujcych na gorcym uczynku. Towarzysze, blisi znajomi
potwierdzali, e nie winien, si go do pojedynkowania przymuszono i sprawa
bya rozwizana. atwo byo w ten sposb zrzuci win, gdy jeden z
pojedynkujcych si zgin. Martwi nie maj gosu. Gorzej, gdy obaj adwersarze
przeyli starcie. Znw zaczynay si wzajemne oskarenia, groce kolejnym
spotkaniem na ubitym polu, ich lub najbliszych przyjaci139. Mona wycign z
tego wniosek, e Polacy w obozie, w czasie walki, w zasadzie nie tworzyli jednej
spoecznoci. Towarzysz pozostawa w otoczeniu swojego pocztu, grupy znajcych
si ludzi. To wanie z nimi by najbliej. Jest to zupene przeciwiestwo obrazu
prezentowanego przez Holstena. Tam onierze nie mieli wasnych pocztw140,
____________________
137
Wymieni tu wszystkie te miejsca, J. Poczobut - Odlanicki, dz. cyt., s. 124, 168-170,
182-184, 213.
138
139
140
Oczywicie mieli pachokw, ale oficjalnie suyli tylko oni.
50
Pawe SASANKA
byli wic niejako skazani na obcowanie z innymi. Razem stworzyli jeden organizm,
w ktrym Holsten doskonale si czu i funkcjonowa, z ca pewnoci jako
dusza wesoej kompanii.
ONIERZ PRYWATNIE. KONTAKTY Z RODZIN. MIO NA
WOJNIE.
Od chwili zacigu do armii szwedzkiej Chrystian Holsten nie utrzymywa
adnego kontaktu ze swoimi bliskimi. Zreszt nie narzeka zbytnio z tego powodu.
Tak naprawd, nie widzia w swoim rodzinnym miecie nic, co by mogo skoni
go do powrotu. Wyjecha, bdc modym czowiekiem w poszukiwaniu przygd i
pienidzy. Holsztyn nie by mu w stanie zapewni spokojnej egzystencji, gwnie
z powodw finansowych. Znajc jednak jego temperament okazany w czasie
przygd, mona pokusi si o pytanie, czy usiedziaby w spokoju w miejscowoci,
w ktrej niewiele si dzieje. Sdz, e to wanie gorca krew nie daa mu pdzi
tam spokojnego ywota. wiadczy o tym cae jego ycie, od pierwszego zacigu
a do mierci, jako kawalera, w wieku 51 lat.
Pozostawi w Holsztynie rodzin, ale jak ju wspomniaem, nie dba o
utrzymywanie choby korespondencji. Zreszt nie byo ku temu sposobnoci. Po
raz pierwszy napisa list do rodziny po upywie 7 lat od wyruszenia na wojn.
Musiao mu by na niej dobrze, skoro o tym, co si dzieje w domu, zapragn
dowiedzie si dopiero po takim czasie. Nawet nie by pewny adresu i musia
uda si do Gdaska, eby dowiedzie si, jak zaadresowa list. Gdy wrci
urlopowany onierz, ktry zgodzi si przewie listy w obie strony, Holsten
nareszcie mia wieci z domu. Jego rodzina bya wicie przekonana, e Holsten
nie yje. Od dawna nie dawa znaku ycia. Cztery lata wczeniej zmara jego
matka. Kuzyn donosi, e bracia podzielili midzy siebie przypadajc na Christiana
cz, poniewa ten by uznany za martwego. Gdyby jednak powrci z tego
kraju barbarzycw i dzikusw oddali by mu nalene pienidze 141. Pokusa
otrzymania dziedzictwa 6 tysicy talarw bya silna, ale Holsten mimo to decyduje
si nie wraca, bowiem na wojnie w kraju dzikusw znalaz co, czego na niej nie
szuka - mio. Znacznie pniej, gdy jednak wyjecha z Polski, jeszcze raz
podkrela swoje rozterki. Polsk wspomina mio, jako kraj niespenionego uczucia.
_____________________
141
51
Jego ukochana zmara. Cay czas podkrela, e tak naprawd nigdzie nikt na
niego nie czeka. W Holsztynie nie byo ju rodzicw, adnych przyjaci. W Polsce
straci swoj mio. C mu pozostao? Szuka nowej wojny. Pogodzi si ze
swoim losem142.
Jak ju wspomnielimy, Holsten by czowiekiem samotnym. Jedyn blisk
mu osob, Zofi Katarzyn, pozna w czasie swojej wojennej tuaczki. Potrzebowa
chyba jakiej bratniej duszy, gdy dla niej gotw by zrezygnowa ze suby, nie
wraca do domu i pozosta na stae w Polsce. Wydawao si, e znalaz spokojn
przysta w swoim burzliwym yciu. Uczucie, jakim darzy sw ukochan, jest
przedstawione niezwykle wzruszajco, ciepo, delikatnie i doskonale. Nie pasuje
do zazwyczaj suchego, prostego i bezporedniego sposobu opowiadania o
przygodach i walkach tego onierza. Jego sowa s szczere; to nie ulega
najmniejszej wtpliwoci. Holsten nie waha si pisa o kadej chwili, ktr mg
spdzi z Zofi Kasiek, oddaje doskonale swoje oczekiwanie na kade spotkanie
i swoj tsknot143. W podobnych piknych, urzekajcych sowach oddaje swj
bl i rozpacz na wie o jej mierci144. Mio, spotkana na wojnie, zmienia jego
losy. Po mierci Zosieki Holsten nabra alu do Polski i lska. Jej mier bya
te ostatecznym powodem opuszczenia przez niego kraju.
Skrajnym przeciwiestwem przey i uczu Holstena byy pogldy Jana
Paska. W pewnym momencie swojej suby wojskowej Pasek doszed do wniosku,
e nie tdy wiedzie droga do majtku (ale nie sawy, t przecie, we wasnym
mniemaniu, ju zdoby). Od tej pory obserwujemy u niego intensywne prby i
poszukiwania innego sposobu. Wrcz wymarzonym byo bogato si oeni. To by
pozwolio spokojnie osi w oczekiwaniu na jesie ycia. Tym sposobem, Pasek
postanowi si ustatkowa. Jedynym problemem byo znalezienie odpowiedniej
(dysponujcej odpowiednio duym posagiem, oczywicie) oblubienicy.
Poszukiwania byy dugie, ale, szczliwie dla Paska, owocne. Wybr by na tyle
istotny i duy, e mg on sobie pozwoli nawet na grymaszenie i przebieranie 145.
Opisujc walory poszczeglnych kandydatek, zreszt usilnie zabiegajcych o rzutk
i zaradn osob im Paska, zawsze silnie zaznaczano, jak duy posag stoi za
ewentualn wybrank. Ta procedura przywodzi nieco na myl wspczesny wybr
_____________________
142
143
144
145
Perypetie matrymonialne Paska s same w sobie arcyzabawn lektur
(odpowiednie ustpy: J. Pasek, dz. cyt., s. 432-439).
52
Pawe SASANKA
najlepszej oferty lub konkurs na stanowisko, ale w tamtych czasach bya typowa.
To raczej lub powodowany mioci mg budzi zdziwienie. W postawie Paska
nie byo ani krzty romantycznoci. Wybra osob najbogatsz, wdow z majtkiem
kilku dzierawionych wsi w wojewdztwie krakowskim. Dla zaatwienia transakcji
gotw by nawet na niedopenienie lub zamanie zasad, nawet tych niezbdnych
do zawarcia zwizku: przygodzi mi si i jutro; (), a zwaszcza, kiedy mamy
praata nie skrupulata i biskupa si nie boi. To dopiero determinacja w
uczuciu! Kontrast midzy nim a Holstenem nie wymaga duego komentarza.
Reprezentuj cakowicie odmienne wiatopogldy. Podczas gdy Holsten, widzcy
przecie w wojnie moliwo zarobku, gotw jest ofiarowa swe serce tej jedynej,
jest zdolny do powice, Pasek reprezentuje jedynie zimn ekonomi, rachub i
dbao o wasny interes. O nim chyba nigdy nie zapomina, podporzdkowujc
mu wszystko: postpowanie na wojnie i mio.
Poczobut nie znalaz w czasie wojny ukochanej. Nastpio to wtedy, gdy
jego suba wojskowa bya czyst formalnoci. W jego pamitnikach s natomiast
silnie zaakcentowane zwizki z rodzin. Pasek nie mwi o swoich pobytach w
domu rodzinnym, natomiast Poczobut pisze o nich czsto. Stara si, jeli to byo
moliwe, odcza od wojska i odwiedza rodzin. Bardzo czsto w jej gronie
spdza wita Boego Narodzenia146. Wtedy prawdopodobnie mia okazj
opowiada o swoich przeyciach, gdy o adnej korespondencji nie ma mowy.
Cige wracanie do domu moe wiadczy o silnym zwizku z rodzin. Poczobut
w swoim rodzinnym powiecie czu si potrzebny, udziela si publicznie, uczestniczy
w sejmikach. Poza tym potrzeby majtkowe nie zmuszay go do gorczkowego
poszukiwania miejsca w ktrym mgby si osiedli na stae (podobnie jak Pasek).
WALORY POZNAWCZE TUACZKI WOJENNEJ.
Dla Holstena, cudzoziemca, duga tuaczka po odlegych krajach dostarczya
ogromn ilo obserwacji, zadziwiajcych go z powodu rnic midzy tym, co
zna z kraju ojczystego, a tym, co zaobserwowa w krajach, w ktrych walczy.
Wojna staa si wielk nauczycielk. Pokazaa, w jaki sposb ludzie mog y
gdzie indziej, jakie s ich zwyczaje, tradycje. Holsten, jako czowiek obcy, zwraca
uwag na rzeczy dla przecitnych mieszkacw doskonale znane, obojtne. Tym
bardziej jednak jego obserwacje s interesujce. Zadziwia go wic i przeraa
___________________
146
J. Poczobut - Odlanicki, dz. cyt., np. s. 124, 135, 213.
53
sposb walki Tatarw147. Opisa tabor stosowany przez onierzy moskiewskich148.

Zwrci uwag na powszechno dziwnego sposobu spania na Ukrainie, za piecem
chlebowym, w workach149, podobnie jak na ciekawy zwyczaj spania Polakw na
samych materacach, bez uycia pierzyny150. Skary si, e z powodu tego dziwnego
obyczaju, od 10 lat nie widzia ani jednej pierzyny. W zabawny sposb tumaczy
istot funkcjonowania domw publicznych w Polsce jako speniajcych funkcj
domw dziecka, a podatkami ze swojej dziaalnoci powanie zasilajcymi skarb
pastwa151 .
Bdc wojskowym zwraca uwag na sposoby walki lub uzbrojenie, do tej
pory mu nieznane. Podkreli wic znaczenie husarii w walce ze Szwedami152.
Pniej za, kiedy walczy ju w subie Rzeczypospolitej, pozna nowy dla niego
sposb walki szarpanej, bez uycia duych jednostek. Pisze, e on i jego szwedzcy
koledzy nie byli do tego przyzwyczajeni153.
Kiedy po raz pierwszy by na Ukrainie, urzeky go ogromne puste
przestrzenie, na ktrych czowiek czuje si taki may. Jedynym drogowskazem na
tym morzu s kociotrupy po dawniejszych polach bitew, mona te wdrowa
wedug kurhanw. Zadziwio go bogactwo tak atwej do upolowania zwierzyny
zamieszkujcej te bezkresne rwniny154. Duga tuaczka sprzyjaa take
gromadzeniu wszelkich, nieraz zadziwiajcych przepisw. Zna wic Holsten
lekarstwo na podagr; podstawowym skadnikiem serwowanej przez niego
mikstury bya wdka155. O jego powiedzeniach, dotyczcych magiczno
leczniczych waciwoci pienidzy, bya mowa wyej.
Te wszystkie obserwacje, obojtnie czy trafione, czy te naiwne i zabawne
dla nas, wiadcz o jednym - o ciekawoci wiata, dociekliwoci i patrzeniu szeroko
otwartymi oczyma na otaczajc rzeczywisto. Te cechy charakteru pozostayby
upione, gdyby Holsten nie wyruszy na wojn. To ona umoliwia mu zaspokajanie
wasnej, nienasyconej ciekawoci.
____________________
147
Ch. Holsten, dz. cyt., s. 67, take przypis nastpny.
148
149
150
151
152
153
154
155
54
Pawe SASANKA
Okazj do zaspokajania jej mia rwnie Pasek, zwaszcza podczas jedynej

wyprawy poza granice Rzeczypospolitej, do Danii. To, co stamtd przywiz,
rwnie zasuguje na uwag. Niewiarygodne dla niego byo, e ludzie tam sypiaj
nago, dziwnie si ubieraj i jedz dziwne potrawy. Kobiety za nie s tak wstydliwe
jak Polki i, wedug Paska, zbyt atwo si zakochuj i okazuj swoje uczucia156 .
Opiekujc si posami z Moskwy rwnie pozna nowe obyczaje i niezwyke do
tej pory potrawy157 . Picie trunkw z Moskalami rwnie wymagao pewnej
wprawy i na tym polu Pasek rwnie poznawa obce zwyczaje, na przykad, e
Rosjanie czstuj gocia lepszym napojem, sami pijc trunek, ktry czstowanemu
nie byby w stanie przej przez gardo. Ciekawo zaprowadzia go take na
pokad okrtu duskiego, ktrego nie opuci nawet, kiedy doszo do bitwy ze
Szwedami. Przeycie po raz pierwszy w yciu bitwy morskiej, bdc samemu na
pokadzie, musiao by niezapomniane i fascynujce158 . W ten sposb, dziki
Paskowi, znalaz si na kartach pamitnika opis bitwy morskiej.
Poniewa wrd swoich towarzyszy by uznawany za najbieglejszego we
wadaniu acin, wysano go, aby porozumia si w sprawie wypaty odu. Wie
si z t misj ciekawa przygoda. Na wszystkie pytania Duczykw po niemiecku,
francusku i wosku, Pasek odpowiada Gield. Niezalenie o co si go pytali, on
odpowiada niezmiennie Gield. Co bdziesz pi? - Gield. Nawet sprowadzony
szlachcic, ktry mia si z Paskiem porozumie, po kilku prbach oznajmi: adnego
jzyka nie rozumie. Stracono ju nadziej, gdy na proste pytanie po acinie na
inny temat Pasek odpowiedzia natychmiast. Sytuacja bya uratowana. Dziki
wzorowemu wypenieniu zadania, Pasek zaskarbi sobie sympati Stefana
Czarnieckiego. Czy wycign mora z tej przygody, na przykad taki, e warto
uczy si jzykw? adnego 159!
W pamitniku znalazo si rwnie miejsce dla mieszkaca szaasu Paska,
maego ptaszka - trznadla. Autor zaprzyjani si z nim, gdy opisuje, c to
malestwo czynio, jak uwio gniazdo i opiekowao si modymi. Pasek troszczy
si, aby nic zego nie spotkao maego mieszkaca szaasu. Broni go przed ludmi
i obserwowa, co si dzieje w gniedzie. C, Pasek znalaz sobie towarzysza i
przyjaciela160 .
_________________
156
J. Pasek, dz. cyt., s. 19-21.

J. Pasek, dz. cyt., s. 296;300-301.
158
159
160
157
55
ZABAWA I PRZYGODA. CZY MOGY ZADECYDOWA O ZOSTANIU

NA WOJNIE PRZEZ DUGIE LATA?
Obok chci zdobycia pienidzy ch przeycia przygd i wyrwania ze
sztywnego schematu ycia spoecznego bya niezwykle istotnym motorem dziaania
Holstena. Zawsze, gdy mowa o pierwszym z tych elementw, podkrelony zostaje
nierozerwalny zwizek z emocjonujcymi i mrocymi krew w yach przeyciami.
Ta dwoisto celw i pragnie okrela postaw Holstena.
Wzmianek informujcych o zabawie, hulankach i innych zabawowych
aspektach ycia onierza jest tak duo, jak chyba na aden inny temat. To bardzo
znamienne, e ten wtek wspomnie przewysza wszystkie inne, bdc
porwnywalny jedynie z elementami dotyczcymi zysku. Dla Holstena zabawa
na wojnie zacza si zaraz po przekroczeniu granicy Rzeczypospolitej. W
Poznaniu otrzymali pieczyste, chleb, piwo i wino, dziki ktrym byo wesoo161.
Rabunek rwnie by traktowany jak doskonaa zabawa. Wszyscy mieli dobry
humor. Wystarczyo, e uciekajcy szlachcic pozostawi wikszo panien i
dziewek, srebra i kosztownoci162. Podobnie mio wspominano pobyt w
okupowanym Krakowie, wrd piknych wytwornych polskich kobiet, adnej
polskiej muzyki: ycie o jakim mona marzy163. Gdy nie stacjonowao si w
miecie, moliwoci rozrywki byy nieco ograniczone, ale ich brak onierze
rekompensowali nadmiarem spoycia gorzaki. Rwnie okres martwy, zimowy,
w ktrym nie walczono, dla tak obrotnego i ywego onierza jak Holsten nie by
cakowicie jaowy. Doskonae jedzenie, wyprawy na owy, zabawy z ukraiskimi
dziewcztami wszystko to sprawiao, e czas bieg szybko164.
Kolejne wyliczanie przykadw mija si z celem. Okrele jak to wspaniale
Holsten si bawi, e czu si jak mody ksi jest w pamitnikach tak duo, e
rzucaj si w oczy nawet przy pobienym czytaniu. Takie ycie urzekao.
Przycigao niespokojne dusze, nie mogce zagrza duej nigdzie miejsca.
Pienidze, sawa i dobra zabawa, to byy namitnoci w yciu Holstena. Dla nich
warto byo y. Powrt do codziennoci oznaczaby zdrad, ktra Holstenowi
zamaaby serce. Tego nie ma ani u Paska, ani u Poczobuta. Tym si wanie
rni, e ilo wspomnie dotyczcych zabawy, na przykad u Paska nawet si
___________________
161
162
163
164
56
Pawe SASANKA
nie umywa do uwagi, jak przywizuje on do pienidzy i niewielkich nawet

uszczerbkw stanu swojej sakiewki. Zauwamy jednak po raz kolejny, e pewien
wpyw na zawarto ich wspomnie moga mie niech do opisywania z detalami
codziennoci wojny, z przyczyn, ktre sygnalizowalimy wyej (patrz strona 3).
PODSUMOWANIE
Sprbujmy streci nasze rozwaania. Potwierdzio si twierdzenie o innych
motywach i sposobach postpowania na wojnie Chrystiana Holstena, od czynw
i pogldw dwch innych onierzy, Paska z Korony i Poczobuta z Litwy.
Najistotniejsz przyczyn tych rnic byo silne osadzenie tak Paska, jak i
Odlanickiego, w rzeczywistoci szlacheckiej Rzeczypospolitej. Obydwaj mocno
identyfikowali si ze swoj ojczyzn, ze swoim szlacheckim stanem, stanowic w
miar dokadne odzwierciedlenie typowych postaw onierzy sucych w jedzie
Rzeczypospolitej.
Silnym motywem, kierujcym dziaaniami wszystkich trzech onierzy, bya
ch zysku. Jednake najpeniej zarysowao si to u Holstena, bynajmniej nie
kryjcego si z tym. W zasadzie kady rozpatrywany przez nas element ycia
onierza u Holstena mia wymiar finansowy. Przynajmniej zawsze i niezmiennie
znajdujemy o nim napomknienie. Wydaje mi si, e istnieje jeszcze jedna dwignia,
kierujca poczynaniami Chrystiana Holstena, wyrniajcego si z tumu
podobnych yciorysw tego okresu. T dwigni bya nieustanna pogo za
przygod, niebezpieczestwem i doskona zabaw. Element ten nie odstpuje
niemal adnego z wydarze zwizanych ze zdobywaniem pienidzy. Nawet rabujc
mona si byo wietnie bawi. Holsten po prostu by hazardzist. Zreszt, czy
mona si dziwi czowiekowi, e zasmakowawszy swobody i wolnoci, jak
mia, gdy walczy nie chcia wraca do codziennego ycia. Zosta wtoczonym
w sztywny schemat spoeczny tamtej epoki. ycie onierza byo burzliwe,
bajecznie kolorowe, urzekajce i porywajco niebezpieczne. Tu czowiek by wolny.
Natomiast tak zwane ycie zwyke okreli mona jedynie przymiotnikami o
rnych odcieniach szaroci, rednioci, nijakoci. Czy mona si dziwi
Holstenowi, czowiekowi wielkiego, porywczego serca, e przez cae ycie nie
chcia by w takie nijakie ycie wtoczony ? Ja mu si nie dziwi.
57
BIBLIOGRAFIA
rda:
Hieronim Chrystian Holsten, Przygody wojenne 1655-1666, Warszawa 1980;
Jan Wadysaw Poczobut Odlanicki, Pamitnik (1640-1684), Warszawa 1987;
Jan Chryzostom Pasek, Pamitniki, Wrocaw 1979;
Opracowania:
B. Baranowski
Organizacja i skad spoeczny wojska polskiego w poowie XVII w.,[w:]
Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655- 1660, t. 2, Warszawa
1957;
B. Baranowski
Organizacja regularnego wojska polskiego w latach 1655 - 1660 Studia
i materiay do historii sztuki wojennej, t. II, Warszawa 1956;
J. Cichowski, A. Szulczyski
Husaria, Warszawa 1977;
A. Codello
Konfederacja wojskowa na Litwie w 1659-1663, [w:] Studia i Materiay
do Historii Wojskowoci t.VI, cz.1, Warszawa 1960;
W. Czapliski
Polacy z Czarnieckim w Danii (1658-1659), [w:] Rocznik Gdaski, t. IX
i X, r. 1935 i 1936;
W. Czapliski
Wyprawa Stefana Czarnieckiego do Danii w latach 1658/1659, [w:]
Polska a Dania XVI-XX w., Warszawa 1976
58
Pawe SASANKA
S.Herbst
Wojna obronna 1655 - 1660, [w:]Polska w okresie drugiej wojny
pnocnej 1655-1660, t. 2, Warszawa 1957;
A. Kersten
Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963;
A. Kersten
Wojsko polskie w Danii 1658-1659, [w:] Annales Universitatis Mariae
Curie - Skodowska, vol. XIV, 4, Lublin 1962;
L. Kubala
Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lww;
L. Kubala
Wojny duskie i pokj oliwski 1657-1660, Lww 1922;
L. Kubala
Wojna Moskiewska r. 1654-1655, Warszawa 1910;
L. Kubala
Wojna szwecka w roku 1655 1656, Warszawa 1914;
Z. Libiszowska
Wojsko polskie w XVIIw. w wietle relacji cudzoziemskich, [w:] Studia i
Materiay do Historii Wojskowoci, t. V, 1960;
-
Polska w okresie drugiej wojny pnocnej 1655- 1660, t. 1 - 3, Warszawa

1957;
L. Podhorodecki
Kampania polsko-szwedzka 1659 w Prusach i kurlandii, [w:] Studia i
Materiay do Historii Wojskowoci, t.IV, 1958;
A. Przybo
Stefan Czarniecki w latach potopu 1655 -1660, [w:] Polska w okresie
drugiej wojny pnocnej 1655- 1660, t. 2 Warszawa 1957;
59
L. Sikora
Szwedzi i Siedmogrodzianie w Krakowie od 1655 do 1657 roku,
Krakw 1908;
S. Szczotka
Chopi obrocami niepodlegoci Polski w okresie potopu, Krakw
1946;
S. redniowski
Pastwo Polskie w poowie XVIIw. Zagadnienia ekonomicznej i
politycznej wadzy oligarchw [w:] Polska w okresie drugiej wojny
pnocnej 1655- 1660, t. 1, Warszawa 1957;
J. Wimmer
Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w
latach 1655-1660, Studia i Materiay do historii Wojskowoci, t. IV, 1958
J. Wimmer
Materiay do zagadnienia organizacji i liczebnoci armii koronnej w
latach 1660-1667, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, t. VI,
cz.1, 1960;
J. Wimmer
Przegld operacji w wojnie polsko szwedzkiej 1655-1660 [w:] Wojna
polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973;
J. Wimmer
Wojsko polskie w drugiej poowie XVII w.,Warszawa 1965;
Wojna polsko - szwedzka 1655 1660, red. J. Wimmer, Warszawa
1973;

Sasanka Paweł-Wojna W Oczach Żołnierza XVII W.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sasanka Paweł-Wojna W Oczach Żołnierza XVII W.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A R T Y K U Y

Teka Historyka 11 (1998)

Pukownika. Wyjanienia, co prawda dotyczce warunkw panujcych w

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

Od tej pory walczy w wojsku polskim w Siedmiogrodzie, pod Krakowem, Toruniem,

Rozbienoci midzy pamitnikiem a rzeczywistoci, dotyczce kariery Holstena w

Teka Historyka 11 (1998)

pancernej5. Wraz z chorgwi pancern wzi udzia w wyprawie do Danii, a po

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

zaciga si na sta sub. Poczet Odlanickiego kosztowa 1600 zotych, co jak

Teka Historyka 11 (1998)

miejsca, w ktre najczciej zakraday si bdy, np. mylnie podane daty.

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

pierwszej zostaa w zasadzie okrelona wraz z chwil doboru reprezentantw

Teka Historyka 11 (1998)

znale miejsca. Potrzebnych byo jednoczenie wiele rodzajw wojska, a

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

gdy formowanie i wypaty zaliczek dokonywane byy z kies prywatnych i dopiero

Teka Historyka 11 (1998)

po okolicznych dobrach, rozlokowujc si tam i ywic, nie oszczdzajc nawet

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

Dlatego po rezygnacji pukownika po prostu przysyano nowego dowdc.

Hieronim Chrystian von Holsten, Przygody wojenne 1655-1666, oprac. T. Wasilewski,

Teka Historyka 11 (1998)

wyruszy z towarzyszami w 14 koni, pod pozorem pjcia na popas z komi.

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 32.

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

momencie, gdy dostaje si do niewoli, a nastpnie przechodzi na stron polsk.

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 34.

Teka Historyka 11 (1998)

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 49

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

skarbu sigay wielkoci kilku budetw Rzeczypospolitej. Sytuacja stawaa si

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 66

Teka Historyka 11 (1998)

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 82-83, 85.

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

Obaj, mimo pozornych podobiestw, powanie si rni. Najwaniejsz

Teka Historyka 11 (1998)

w pamitniku jest mowa zaledwie dwukrotnie, raz przy zdobywaniu szwedzkiego

J. Pasek, dz. cyt., s. 33.

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

innymi przyczynami. Wzorem by lojalny wobec krla, ukochany wdz Paska,

J. Pasek, dz. cyt., s. 146.

Teka Historyka 11 (1998)

Poczobut dokadnie, mimo upywu lat, pamita o kadej stracie poniesionej w

J. Poczobut - Odlanicki, dz. cyt., s.177-179.

Wojna w oczach onierza ...

Teka Historyka 11 (1998)

Ekwipunek onierza zalea, jak ju powiedziaem, od jego wasnej

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 44.

Teka Historyka 11 (1998)

bya wsppraca z mieszkacami wsi, jak to si okazao nawet we wasnym kraju,

Ch. Holsten, dz. cyt., s. 47-49.