Nedensellik ve Aratrma Modeli

Hseyin EN

Yararlanlan Kaynaklar
* Niyazi Karaar, Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel
Yayn Datm, Ankara, 1999, s.75-109.
* Kaan Bke, Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri,
Alfa Basm Yaym Datm, 2014, s.153-190.

Takdim Sras
* Nedensellik
* diografik ve Nomotetik Nedensel Aklamalar
* Nedensel Aklamalar in Gerekli artlar

* Analiz Birimleri ve Nedensel Aklamalarda Hatalar

* Aratrma Modeli

* Aratrma Trleri

3/50
3

Nedensellik
* Her olayn bir nedeninin olmas ve ayn koullar
altnda ayn nedenlerin ayn sonular dourmas,
* ki olgu arasndaki sebep-sonu ilikisi,
* Nedensel ba,
* lliyet ba.

4/50
4

Nedensel Ba

(Neden)

(Sonu)

(Bamsz Deiken)

(Baml Deiken)

sizlik

Sokak Sular

5/50
5

diografik Aklamalar
* Bireysel rneklere ya da olaylara dayanarak aklamaya
alr.
* Yalnzca bir kii hakkndaki durum, yalnzca bir konu veya
sadece belirli bir olay derinlemesine incelenir ve nedenleri
tespit edilir.
* Sadece aratrlan durumu aklar, toplumun btnne
uyarlanabilecek genel geerli sonular ortaya karmaz.
* Genellikle nitel aratrmalarda kullanlr.

6/50
6

diografik Aklamalar
* Szel derslerde ok baarl fakat saysal derslerde fazla
baarl olmayan birisi bunun nedenlerini yle aklayabilir:
- Benim kafam saysal derslere pek almyor,
- Szel dersleri daha iyi kavryorum ve severek alyorum,
- Saysal derslerin snavlar daha zor oluyor,
- Ben zaten niversitede szel bir blm tercih edeceim,
bu nedenle saysal derslere ok nem vermiyorum.

7/50
7

Nomotetik Aklamalar
* Genel durumlar ve sorunlar ele alarak bunlara yol aan
en nemli nedenleri ortaya karmay amalar.
* Toplumun geneline uyarlanabilecek fakat daha az detayl
sonulara ulamay amalar.
* Genellikle nicel aratrmalarda kullanlr.
* Olaslkdr.

8/50
8

Nomotetik Aklamalar
Niin baz insanlar nyargl bazlar deildir?
Eitimsiz

Eitimli
IIIIIIIIIIII I I
IIIIIII
I
Hogrl
IIIIIIIIIIII I I
I I I I I I I I I
I
I

nyargl

I
I

I I I I I I
I I I I
I I I I I I
I I I I

IIIIIIIIIIII
IIIIIII
IIIIIIIIIIII
I I I I I I I I I
9/50
9

Nedensellik Aklamalar in Gerekli artlar

* ki deiken arasnda neden-sonu ilikisi olabilmesi
iin:
Korelasyon,
Zaman Sralamas,
likinin nc bir deikenle aklanamamas.

10

Nedensellik Aklamalar in Gerekli artlar

* Akasya ieinin haprmaya neden olmas arasnda
nedensel bir ilikinin olmas iin:
Akasyann yannda iken haprlmas, yannda
deil iken haprlmamas,
Akasyalarn yanna geldikten sonra haprlmas,
Baka iekli bitkilerin yannda iken
haprlmamas gerekir.

11/50
11

Korelasyon ve Nedensellik
Yksek

Yksek

Su
Oran

Su
Oran

Dk

Dk
Dk

Yksek

Fakirlik

Pozitif Korelasyon

Dk

Yksek

Cezalarn Arl,
Kesinlii ve abukluu

Negatif Korelasyon 12/50

Korelasyon Katsays

1.00 olmas : Mkemmel

pozitif iliki
-1.00 olmas: Mkemmel
negatif iliki
0.00 olmas:
liki yok

0.70 1.00:
yksek
0.70 0.30:
orta
0.30 0.00:
dk

13

Zaman Sralamas
* Neden, sonutan nce olumaldr.
* rnek:
- Silahta bulunan bir fiein atelenmesi tetiin
ekilmesine neden olmaz,
- Tetiin ekilmesi atelemeye sebep olur.

14/50
14

likinin nc Bir Deikenle Aklanamamas

* Baml deikendeki deiiklik nedeni sadece ilgili
bamsz deiken olmal, baka bir neden olmamaldr.
* Eer nc bir etken, bir dsal deiken, sz konusu
ilikiye neden oluyorsa bu sahte bir nedensel ilikidir.

* Nedensel ilikilerin artn da en iyi karlayan dizaynlar

deneysel aratrmalardr.

15/50
15

Korelasyon ve Sahte Nedensellik

Gzlenen ilikiler
Pozitif (dorudan) iliki
Ayakkab
numaras

Matematik
yetenei

Daha byk ayakkab numaras daha yksek matematik

becerisiyle ilgili (ya da tersi)
Yalanc nedensel iliki
Ayakkab
numaras

Ayakkab
numaras

Gerek nedensel iliki

Matematik
yetenei

Matematik
yetenei

Daha yksek numara daha fazla

matematik yetenei

Ya

Ayakkab
numaras

Matematik
yetenei

Ya hem daha byk ayakkab

numaras hem de daha yksek
matematik becerisini aklamaktadr.
16/50
16

Korelasyon ve Sahte Nedensellik

* skandinavya'da 19. yzyl sonu ve 20. yzyl iin yllk leylek
says ve yllk ocuk doumlar inceleyince ok yakn bir
pozitif korelasyon bulunmaktadr. Bu, doan ocuklarn leylekler
tarafndan getirildikleri nermesini dorulamaz. Hem ocuk
doum says hem de leylek says ekonomik gelime ve
ehirleme dolaysyla azalm ve bu iki azalma birinin dierine
sebep-sonu olmasndan ortaya kmamtr.

* Bir sahil ehrinde aylk dondurma satlar ile aylk denizde

boulma saylar yl iinde birlikte artp eksilime gsterip yakn
pozitif korelasyon gsterirler. Bu demek deildir ki fazla
dondurma fazla boulmalara sebep-sonu olmakta veya
boulmalarn azalmas dondurma satlarna aksi tesirde
bulunmaktadr. Her ikisi de mevsim deitii iin ayn ynde
deiik etki grmektedir.
17/50
17

Gerekli ve Yeterli Neden

Snava girmedi

Snava Girdi

Kald

K
K

k
K

Geti

K
K
K K
K
KK
k
K K K

A AC B D A B B
A C D D A
B A B D C CC
A B BB C CC D
A BBB C C A

Gemek iin snava girmek gerekli ama yeterli deil, snavdan gemek
iin hem snava girmek gerekli hem de geer not almak. Kalmak iin
snava girmemek yeterli neden (ama baka nedenlerle de kalnabilir)
18/50
18

Analiz Birimleri
* zerinde aratrma yrtlen temel olgu veya varlktr.
* Eer analiz birimi net olarak belirlenmemise aratrmadan
kolaylkla yanl nedensel aklamalar karlabilir.
* Sosyal bilimlerde zerinde aratrma yaplan analiz birimleri:
- Bireyler (renciler, askerler, sulular, polisler),
- Gruplar (Aileler, eteler, Semtler, ehirler)
- Organizasyonlar (Okullar, Adli Birimler, Hapishaneler),
- Sosyal Eserler (Kitaplar, Gazete Haberleri, Makaleler),
- Sosyal Etkileimler (Tutuklamalar, Disiplin Cezalar).

19/50
19

Nedensel Aklamalarda Hatalar

* Verilerin topland analiz birimleri ile hakknda sonular
karlan analiz birimlerinin ayn olmamas durumunda oluur.
Veri Toplanlan Birim

Gruplar

Bireyler

ndirgemeci Hata

Bireyler

Hakknda Sonu karlan

Birim

Gruplar

Ekolojik Hata

20/50
20

Model Nedir?
Model, ideal bir ortamn temsilcisi olup, yalnzca nemli
grlen deikenleri iine alacak ekilde, gerek durumun
zetlenmi halidir.

Genel olarak tr model vardr. Bunlar:

Simgesel,
Uyuum,

Benzeim
modelleridir.
21

Simgesel modellerde zellikler simge (sembol)lerle

gsterilir. ou aratrma modelleri bu trdendir.
Uyuum modeli, temsil ettii sistemle, fiziki ve nitel
ynlerden tam bir uyum halinde bulunan, fakat gerek
sistemin kltlm ya da byltlm olabilen
rneidir: bir kpr modeli, uak modeli gibi.
Benzeim modeli, bir zelliin daha kolay anlalabilen bir
baka zellikle temsil edilebildii modellerdir; elektrik
aknn su akna benzetilmesinde olduu gibi.

22

Aratrma Modelleri
Aratrma modeli; aratrma amacna uygun ve ekonomik
olarak, verilerin toplanmas ve zmlenebilmesi iin
gerekli koullarn dzenlenmesidir.

Bu koullarn dzenlenmesinde iki temel yaklam vardr.

Bunlar;
Tarama modelleri
Deneme modelleridir.
Aratrc, amacna ve iinde bulunduu koullara gre, bu
temel yaklamlardan yararlanmak zorundadr.
23

24

Tarama Modelleri
Tarama modelleri, gemite ya da halen var olan bir
durumu var olduu ekliyle betimlemeyi amalayan
aratrma yaklamlardr.
Herhangi bir
gsterilmez.

ekilde

deitirme,

etkileme

abas

Bilinmek istenen ey vardr ve oradadr. nemli olan

onu uygun bir biimde gzleyip belirleyebilmektir.

25

Tarama Modelleri
* Tarama modellerinde amalarn ifade edilii genellikle,
soru cmleleri ile olur. Bunlar: Ne idi? , Nedir? , Ne ile
ilgilidir? , Nelerden olumaktadr? gibi sorulardr.
- Halkn siyasi eilimleri nedir?
- Bir maddenin hangi bileenleri vardr?
* Tp vb. alanlardaki vaka tanma ve geriye dnk
aratrmalar
* Tarihsel, betimsel, kitaplk vb. adlarla anlan aratrmalarn
hepsi temelde birer tarama aratrmasdr.
26

Tarama Modelleri
Tarama aratrmacs,

- nesnenin ya da
inceleyebilecei gibi,

bireyin

dorudan

kendisini

- nceden tutulmu eitli kaytlara ( yazl belge ve

istatistikler, resimler, ses ve grnt kaytlar vb.) ve
alandaki kaynak kiilere bavurarak,
- elde edecei dank verileri,
-

kendi gzlemleri ile bir sistem iinde btnletirerek

yorumlamak durumundadr.

27

Tarama Modelleri

Tarama modeli ile yaplan bir aratrmann iki temel

snrll;

- veri bulma ve

- kontrol glkleridir.

28

Tarama Modelleri
Tarama modelleri eitli alardan snflandrlabilir. Ancak
daha ok iki temel yaklam zerinde durulmaktadr.
Bunlar:
Genel tarama modelleri
rnek olay taramalardr.

29

Genel Tarama Modelleri

- Evren hakknda genel bir yargya varmak amac ile,
evrenin tm ya da ondan alnacak bir grup, rnek ya da
rneklem zerinde yaplan tarama dzenlemeleridir.
- Deikenlerin tek tek tr ya da miktar oluumlarnn
belirlenmesi amac ile yaplan aratrma modellerine, tekil
tarama modelleri denir.

30

Tekil Tarama Modelleri

Tekil tarama modelleri ile anlk durum saptamalar yannda,
zamansal geliimler ve deiimler de belirlenebilmektedir.
ki temel yaklamdan biri ile gerekletirilebilmektedir.
Bunlar:

izleme
kesit alma
yaklamlardr.

31

Tekil Tarama Modelleri

* zleme yaklamnda, zamansal geliimi ya da deiimi
belirlenmek istenen deiken, ayn eleman ya da birimler
zerinde, belli bir balang noktasndan alnarak, srekli
olarak ya da belli aralklarla gzlenir.
* zellikle derinliine ve geniliine kapsaml gzlemlerin
yaplmak istendii durumlarda uygun bir yaklamdr.
* Dil geliiminin belirlenmesinde az sayda (be, on)
ocuun, doutan balayarak yedi yana kadar belli
aralklarla gzlenmesi izleme yaklamnn somut
uygulamalarndandr.

32

Tekil Tarama Modelleri

* En ayrc zellii,
bitirilebilmesidir.

daha

uzun

zaman

diliminde

* zleme yaklam ile elde edilen bulgularn geerlik

olasl yksektir.
* Az sayda eleman zerinde allabildiinden,
gzlenenler dnda genellenebilirlii snrldr.

33

Tekil Tarama Modelleri

Kesit alma yaklamnda, geliim, eitli gelimilik
evrelerini temsil ettii kabul edilen, birbirinden ayr
gruplar zerinde ve bir anda yaplacak gzlemlerle
belirlenmeye allr.
Alnan sonular, sanki ayn gruptan alnm gibi
yorumlanr ve gelimenin srekliliini yanstt varsaylr.
rnein, dil geliiminin belirlenmesinde, izleme yaklam
yerine, kesit alma yaklam da izlenebilirdi.

34

Tekil Tarama Modelleri

Kesit alma
kestirilebilir.

yaklam

ile

ok

daha

az

zamanda

ok sayda rnek zerinde alma olana ve

zorunluluu bulunduundan, kesit alma yolu ile elde
edilen verilerin genellenebilirlik olasl daha yksektir.

Zaman azaltmas
dmektedir.

ile

de,

maliyet

nemli

lde

35

likisel Tarama Modelleri

* ki ve daha ok saydaki deiken arasnda birlikte
deiim varln veya derecesini belirlemeyi amalar

* likisel zmleme iki trl yaplabilir. Bunlar:

korelasyon tr iliki ile karlatrma yolu ile elde edilen
ilikilerdir.
Bireylerin zeka dzeyleri ile akademik baar dzeyleri,
Sigara ime alkanl ile akcier kanserine yakalanma
durumu,
Sosyo ekonomik dzey ile ailedeki ocuk says,
Eitim dzeyi ile parti tercihleri.
36

rnek Olay Tarama Modelleri

Evrendeki belli bir nitenin (birey, aile, okul, hastane,

dernek vb.) derinliine ve geniliine, kendisini ve evresi
ile olan ilikilerini belirleyerek, o nite hakknda bir yargya
varmay amalar.
Monografi almalar da denir.
Daha ayrntl ve geree yakn bilgiler vermesinden
dolay genel taramalarn yetersiz grld durumlarda,
rnek olay taramalar yaplr.

37

rnek Olay Tarama Modelleri

Bir rencinin baarszlk
psikolojik danman;

nedenlerini

aratran

bir

- rencinin notlarn,
- retmenlerle olan ilikilerini,

- aile durumunu, beslenmesini,

- saln,
- alma alkanlklarn ve baarsn etkileyebilecei
dnlebilen dier nemli deikenleri gzlem konusu
yapar.
38

rnek Olay Tarama Modelleri

- Byk lde, nitelik aratrmalardr.

- ou zaman, istatistiksel zmlemelere olanak vermez.

- Verileri yorumlama gl daha fazladr.

39

Deneme Modelleri
Deneme modelleri, neden sonu ilikilerini belirlemeye
almak amac ile dorudan aratrmacnn kontrol
altnda, gzlenmek istenen verilerin retildii
aratrma modelleridir.
Nasl? sorusuna cevap aranr.
Tarama modelleri ile var olan durum gzlenirken, deneme
modelinde, gzlenmek istenenlerin aratrmac tarafndan
retilmesi sz konusudur.

40

Deneme Modelleri

Bir aratrmann deneme saylabilmesi iin u koulu

karlamas gerekir:
Denemeci, durumu (deikenleri) deitirebilmeli,
Deitirmeler kontroll olmal,

Denemeci, durumu deitirmesinin etkisini gzleyebilmeli.

41

Tek Deiken Yasas ve Sonras

Tek deiken yasasna gre: iki durum her haliyle birbirine
eit ise, bunlardan yalnzca birine eklenen ya da ondan
karlan bir eleman, durumlar arasnda oluacak olas
ayrmn nedeni saylr.

ok deiken yasas: etkileimlerde oklu neden sonu

ilikilerinin olabilirlii varsaymna dayanr.
42

Deneme Modeli Trleri

a) Deneme ncesi (pre experimental) Modeller

b) Gerek Deneme (true experimental) Modelleri
c) Yar Deneme (quasi experimental) Modelleri

43

a) Deneme ncesi (pre experimental) Modeller

* Gerek anlamda bir deneme modeli nitelii tamazlar.
* Gerek ve yar deneysel modellerin daha iyi anlalmasn
salar.
* Bilimsel deerleri ok snrldr. Bu snrllklar iinde
kullanlabilen modellerden :
Tek grup sontest model,
Tek grup ntest sontest modeli,
Karlatrmal eitlenmemi grup sontest modeli dir.
44

b) Gerek Deneme Modelleri

Bilimsel deeri en yksek deneme modelidir.
Birden ok grup kullanlr.

Gruplar yansz atama (rnekleme) ile oluturulur.

Her aratrmada en az bir deney, bir de kontrol grubu
bulunur.

Gerek deneme modellerinden :

ntest sontest kontrol gruplu model,
Sontest kontrol gruplu model,
Solomon drt grup modeli dir.

45

c) Yar - Deneme Modelleri

Gerek deneme modellerinin gerektirdii kontrollerin
salanamad ya da onlarn bile yeterli olmad birok
durumda yar deneme modellerinden yararlanlr.
Zaman dizisi (time series) modeli,
Eit zaman rneklemli (equivalent time samples)
model,
Eitlenmemi kontrol gruplu (nonequivalent control
group) model,

ntest sontest ayr rnek grup (separete sample

pretest posttest) modeli,
Rotasyon (counterbalanced) modeli dir.
46