FAKULTI PENDIDIKAN DAN BAHASA

SEMESTER :MEI 2013

HBEF 2803 :
PERKEMBANGAN PROFESIONALISME KEGURUAN :
JURNAL REFLEKTIF (T1A3)

SARJANA MUDA PENGAJARAN ( PENDIDIKAN RENDAH )

DENGAN KEPUJIAN DALAM BIDANG SAINS ( SMP KHAS )

NAMA PELAJAR

MOHAMAD FAUDZI B.
MOHAMAD SALEH

NO. MATRIKULASI

731208125515001

NO. KAD PENGENALAN

731208125515

NO. TELEFON

0138927731

E-MAIL

faudzi@oum.com.my

PUSAT PEMBELAJARAN :

OUM, TAWAU

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

ISI KANDUNGAN
BIL

TAJUK

M/S

ADAT RESAM PERKAHWINAN SUKU KAUM

IBAN DI SARAWAK
.
1

PENGENALAN

REFLEKSI KAJIAN

PENUTUP

BIBLIOGRAFI

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

1.0

PENGENALAN

Malaysia merupakan sebuah negara yang sangat unik kerana masyarakatnya terdiri dari
puluhan kaum dan ratusan etnik yang mengamalkan pelbagai budaya, adat resam, pegangan
agama dan bahasa yang berbeza. Sungguhpun begitu, keharmonian dan toleransi sentiasa
wujud dalam kalangan masyarakatnya sehinggakan negara ini dikenali sebagai sebuah negara
yang selamat dan aman. Salah satu kaum yang terdapat di negara ini ialah suku kaum Iban.

Menurut Numpang (1989), suku kaum Iban ialah penduduk pribumi yang terbanyak di
Sarawak yang dikenali sebagai Bumi Kenyalang. Pada zaman pemerintahan Rajah Brooke,
Sarawak disebut sebagai Bumi Pemotong Kepala. Negeri Sarawak mempunyai 23 etnik
utama dan berpuluh-puluh lagi suku kaum pribumi kecil-kecil yang kesemuanya menganut
pelbagai agama, kepercayaan dan mempunyai adat resam serta budaya masing-masing
menuturkan bahasa dan dialek yang berbeza-beza mengikut daerah-daerah kediaman mereka
di kawasan luar bandar dan pendalaman.

Dua puluh tiga etnik bumiputera yang utama di Sarawak ialah Dayak Iban (Iban Skrang, Iban
Miri-Bintulu-Limbang, Iban Saribas, Iban Batang Rajang, Iban Undop, Iban Lemanak dan
Iban Malikin), Melanau (Seduan, Segalang, Belium, Bintulu, Segahan, Matu/Mato Daro,
Oya, Mukah, Rejang, Igan, Siteng, Tatau, Balingian, Kanowit, Sekapan, Kejaman, Lahuna,
Banyok), Bidayuh (Orang Biatah, BukarSadong, BauSingghi-Jagoi, Selakau dan Lara),
Kenyah (Orang Batu Biah, Murik, Lisong, Sebob, Sipang, Long Kipat, Lepu Aga, Lepu Tau,
Nyamok dan Uma Kulit), Melayu, Kedayan, Belait, Sebuyau, Kayan, Punan, Penan
(kumpulan yang masih nomadik), Tebun, Bukat/Ukit, Bisaya, Baketan, Laen, Tagal, Lelak,
Sian/Saan, Lugat, Lisun, Kelabit, Lun Bawang/Lun Dayeh (Murut). Kumpulan-kumpulan
kaum ini tinggal di kawasan tanah rendah dan bahagian darat, kawasan tanah tinggi dan
kawasan pesisir. Masyarakat Dayak Iban tradisional adalah penduduk pribumi yang paling
dominan di Sarawak,

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

Orang Iban gemar tinggal di rumah panjang, satu fitur distintif organisasi sosial mereka.
Sesebuah rumah panjang dihuni oleh kaum kerabat atau saudara mara mereka sendiri.
Menurut Vinson (1978), kehidupan di rumah panjang merupakan bukti nyata tentang
kekukuhan kekeluargaan dan kerjasama dalam kalangan mereka

Masyarakat Iban amat berpegang teguh kepada amalan nenek moyang mereka termasuklah
dalam hal menguruskan sesebuah perkahwinan. Majlis perkahwinan dijalankan dengan
teratur dan mesra mengikut amalan yang telah diamalkan sejak ratusan tahun dahulu lagi.
Berdasarkan kepada adat resam perkahwinan masyarakat iban, maka satu kajian dokumen
dan kajian lapangan telah dilakukan untuk memahami adat resam perkahwinan kaum ini.
Hasil kedua-dua kajian ini dirumuskan melalui penulisan jurnal reflektif ini.

2.0

REFLEKSI KAJIAN

Tugasan kajian ini memberi peluang kepada pengkaji memahami adat resam perkahwinan
sesuatu kaum dengan lebih mendalam lagi. Sebelum pengkaji mengalami sendiri suasana
majlis perkahwinan sebenar, pengkaji terlebih dahulu membuat penyelidikan melalui
dokumen samaada sumber dari buku, majalah, jurnal, tesis dan rujukan internet. Dengan cara
ini, penyelidik memperoleh pengetahuan yang lebih mendalam terhadap adat resam
perkahwinan sesebuah kaum yang dikaji.

Pengetahuan dan kefahaman hasil rujukan dokumen pelbagai sumber ini pula dapat
dikukuhkan melalui kajian lapangan sebenar. Dengan mengikuti sendiri perjalanan majlis
perkahwinan, pengkaji secara tidak langsung dapat membuat perbandingan antara fakta
dengan realiti. Dengan cara ini, penyelidik akan dapat memahami adat resam yang diamalkan
kini dan mengetahui faktor-faktor perubahan berlaku.

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

Hasil kedua-dua kajian mendapati masyarakat Iban masih mengamalkan sebahagian besar
adat resam perkahwinan nenek-moyang mereka sehingga hari ini. Sungguhpun begitu,
terdapat perbezaan yang signifikan antara amalan masyarakat mengikut kawasan. Perbezaan
ini termasuklah pergerakan pengantin semasa hari perkahwinan. Dalam kajian dokumen yang
dilakukan, Melling (1988) menjelaskan bahawa pada hari perkahwinan, pengantin perempuan
akan diarak ke rumah pengantin lelaki sedangkan dalam kajian lapangan yang dilakukan
didapati rombongan pengantin lelaki bergerak menuju ke rumah pengantin perempuan.
Dalam kajian dokumen yang lain pula, hasil kajian lapangan adalah selari dengan hasil kajian
dokumen. Setelah membuat kajian semula terhadap analisis dokumen dan analisis kajian
lapangan, didapati terdapat perbezaan yang signifikan antara amalan adat perkahwinan suku
kaum Iban mengikut etnik dan kawasan.

Dalam kajian dokumen juga mendapati pengantin lelaki akan disoal dengan pelbagai soalan
berdasarkan petanda sepanjang perjalanan ke rumah pengantin perempuan. Hal ini berbeza
dengan hasil kajian lapangan yang diperoleh. Dalam kajian lapangan, pengantin lelaki
dihiburkan dengan paluan irama gong sepanjang perjalanan. Hasil perbualan bersama ketua
pengantin lelaki menjelaskan bahawa perubahan ini disebakan oleh pegangan agama. Setelah
memeluk agama Kristian mereka tidak lagi mengamalkan sebahagian besar ritual anamisme.

Hasil kedua kajian juga mendapati, terdapat perbezaan tujuan upacara menyembelih babi
semasa ketibaan rombongan pengantin lelaki. Dalam kajian dokumen menjelaskan upacara
ini hanya akan dilakukan selepas semua petanda buruk yang dialami pengantin lelaki dapat
diatasi sedangkan dalam kajian lapangan didapati upacara ini dilakukan sebaik sahaja ketua
pengantin tiba sebagai satu penghormatan. Perbezaan ini juga adalah dipengaruhi oleh faktor
pegangan agama.

Sungguhpun begitu, terdapat amalan-amalan yang dinyatakan dalam kajian dokumen masih
diteruskan dalam kajian lapangan sepeti adat menjamu arak (air haus, dahaga dan untung)
semasa rombongan pengantin tiba dan memasuki rumah, adat berpusing tiga kali di birai
rumah, adat beramah mesra, jamuan ketibaan dan jamuan perkahwinan, amalan duduk di atas
gong, memusing ayam di kepala pengantin, memalit darah ayam ke dahi pengantin, upacara
4

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

belah pinang, berkenalan dengan keluarga dan memberi penghormatan kepada ketua rumah
menjalankan upacara perkahwinan.

Hasil analisis keseluruhan mendapati, sebahagian besar upacara dan adat resam perkahwinan
masih lagi diamalkan. Pegangan agama dan faktor etnik dan kawasan menyebabkan beberapa
amalan tidak diamal dan berbeza pengamalan. Sunggguh pun begitu, terdapat pelbagai nilai
murni yang ditanam ke dalam jiwa setiap individu kaum iban melalui amalan adat resam
perkahwinan ini.

Masyarakat Iban sentiasa berpegang teguh pada janji. Bagi mereka janji perlu ditunaikan dan
ditepati. Semasa hari perkahwinan, mereka telah bersiap awal dan bertolak mengikut masa
yang ditetapkan. Walaupun kos menyewa sebuah bot ekspress adalah mahal namun bagi
memastikan mereka tiba awal seperti yang dijanjikan mereka sanggup menyewanya. Begitu
juga dengan pihak keluarga pengantin perempuan. Mereka telah bersiap sedia menunggu
ketibaan rombongan pengantin lelaki dan memastikan semua persediaan perkahwinan
disediakan.

Hubungan erat di antara keluarga merupakan elemen penting dalam klehidupan masyarakat
Iban. Hubungan ini terus kekal walaupun hubungan pertalian darah semakin jauh.
Masyarakat lain sudah tentu tidak mempunyai hubungan erat dan rapat terhadap keluarga
yang mempunyai pertalian agak jauh seperti masyarakat Iban. Oleh sebab itu, dalam
menjalankan upacara perkahwinan hampir keseluruhan keluarga hadir dan melibatkan diri.
Selain itu juga, adat menyambut dan merai keluarga baru semasa upacara perkahwinan amat
dititikberatkan. Upacara penghormatan menyembelih binatang, penyediaan jamuan, majlis
ramah-mesra dan majlis perkenalan merupakan upacara yang memupuk nilai ikatan
kekeluargaan yang erat dan kukuh sesama mereka.

Masyarakat Iban juga terkenal dengan nilai budaya menghormati, menyanjungi dan
mematuhi pemimpin. Nilai ini juga terpancar melalui tradisi penrkahwinan yang dijalankan.
Dalam majlis perkahwinan masyarakat Iban, ketua-ketua dari kedua-dua pihak memainkan
peranan yang besar terhadap kelancaran dan kejayaan majlis yang diadakan. Ketua pengantin
lelaki akan keluar dahulu dari kenderaan yang dinaiki dan mengadap ketua pengantin
5

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

perempuan yang mengetuai rombongan menyambut. Ketua juga diberi penghormatan untuk
menyembelih binatang. Di samping itu juga, ketua rumah diberi penghormatan untuk
melangsungkan upacara perkahwinan.

Walaupun hasil kajian ini dapat memberikan penjelasan tentang amalan adat resam
perkahwinan suku kaum Iban namun hasil kajian ini belum mempunyai nilai kesahan yang
tinggi kerana masyarakat Iban terdiri dari 23 etnik yang berbeza dan tinggal di kawasan yang
berlalinan. Oleh sebab itu, perbezaan amalan tentu mempunyai perbezaan terutamanya
kelompok kaum yang telah memeluk agama Islam. Oleh sebab itu, dalam kajian yang akan
datang, pengkhususan entik perlu dilakukan agar kita dapat mengenali adat resam
perkahwinan suku kaum Iban mengikut etnik dan agama.

Selain itu juga, kajian lapangan hanya dapat dilakukan tatkala hari perkahwinan tiba, hal-hal
yang berkaitanlaupun kajian ini bersifat ringkas namun untuk memahami adat resam
sesebuah kaum kita perlu mengetahuinya dari saat ia bermula sehinggalah ianya berakhir.
Dalam satu kajian dokumen,

Melling (1988) mendapati kaum Iban mengamalkan adat

Ngayap sebagai cara berkenalan dengan calon isteri sedangkan dalam dokumen lain tidak
menjelaskan perkara ini. Oleh sebab itu satu kajian yang lebih sistematik dan efisen perlu
dilakukan.

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

3.0

PENUTUP

Kesimpulannya, msyarakat Iban merupakan masyarakat yang kaya dengan nilai budaya dan
adat resam yang tinggi. Adat resam inilah yang menyaksikan kekukuhan kekeluargaan dan
masyarakat Iban masih Utuh dan padu sehingga hari ini. Walaupun perubahan nilai budaya
sekitar berubah akibat dirobek arus kemodenan namun masyarakat Iban tetap berjaya
mengekalkan identiti bangsanya

Kekaguman dan kebangsaan terzahir dalam diri sebaiik sahaja melihat kemesraan, semangat
kerjasama, menghormati ketua dan kemesraan yang dipamer masyarakat ini sepanjang saya
berada menyaksikan upacara perkahwinan. Sungguhpun upacara berlangsung dalam bahasa
Iban yang tidak saya fahami namun melihat suasana yang begitu tinggi nilainya membuatkan
saya memahami gerangan apa suku kaum yang digelar pejuang satu ketika dulu. Nilai-nilai
yang terpancar di dalam suasana perkahwinan yang sudah jarang untuk kita saksikan masih
terus bersinar di bumi kenyalang ini.
Agi Hidup Agi Ngelaban bukan setakat lambang keberanian suku kaum Iban tetapi juga satu
lambang kegigihan dan kesungguhan suku kaum ini menerus dan mengekalkan adat dan
budaya yang mengukuhkan hubungan sesama mereka.

MOHAMAD FAUDZI BIN MOHAMAD SALEH

HBEF 2703

BIBLIOGRAFI

Melling. http://www.encyclopedia.com/topic/Iban.aspx

Numpang (1989). http://eprints.usm.my/9122/1/LEKA_MAIN_PUISI_RAKYAT_IBAN__SATU_ANALISIS.pdf

Vinson (1978). The Iban of Sarawak. Arlington Heights: AHM Publishing Corporation.

http://gnmawar.wordpress.com/adat-iban/the-iban-longhouse-by-stephen-anggat/

http://ms.wikipedia.org/wiki/Iban