Lori not dciu

KHOANG VAT HOC (Iliac bien soan theo de cdcmg mon hoc "Tinh the
khocing vat" Khoa Dia chdt va Dciu khi, Tru'ang Dai hoc Bach khoa - Dai
hoc Queic gia TPHCM. Cu6n Och nay cling c6 the gizip ich sinh, vien cac
tru'ang dui hoc va cao clang c6 mon .hoc lien quan den linh vuc nghien &u
thanh phcin vat chat ca a vo Trcii Dat, c6 the la tai lieu tham khdo cho can
thuat, cling nghe muon di sau tim hieu ye khocing vat - "te" bao" au
tao nen tat ca cac loaf dat da tren hanh tinh,cact chung ta.
Cain sach KHOANG VAT HOC nay ddac xudt ban lan dciu vao nam
1970 tai Nha xuaet ban Dai hoc va Trung hoc chuyen nghiep va xudt ban
Mn thi't hai vao nam 2001 tai Nha xudt ban .Dai hoc Quac gia Thanh ph6
Ho Chi Minh va day la Ian tai ban thd nit& co saw chaa.
NOi dung cuon scich g6m c6 4 phan:
Phan they nhal
Co so' tinh the hoc neu len co. sa hinh hoc va cac yeu to doi xdng de
xac lap tinh he ca a mot khoang vat.
Phan they hai
Khoeing vat hoc dai cuing g6m nhi?ng nguyen ly chung ve su thanh
tao khocing vat, ban chat cac tinh chat hocz hoc, vat ly khodng vat va cac
qua trInh dia chat tao khoang.
Phan thee ba
Mei to khoang vat trinh bay c6 he thong cac khoang vat theo da:c diem
hcia hoc tinh the, linh chat vat ly, Ngu6n g6c va khoang sang, dcic diem
nhan biet, cac khodng sang chinh caa Viet Nam va tren the giai, ding dung
czia khocing vat.
Phan they to
COng sinh kholing vat neu tom tat cac to hop Ong sinh khoang vat
quan trong nit& trong da va trong cac khoang sang thuOc cac qua trinh dia
chat tao khoang khcic nhau.
Trong tang phan chung toi c6 gcing lam ra m6i quan he hau cci giaa
thanh phan h6a hoc, kien trzic tinh the va cac tinh chat cda khoang vat,
ct6ng thai nhan manh ckic diem ngu6n g6c, quy luat phat sinh, phat trien
va bien doi .caa chung, de du bao cac tien de phat hien, tim kie'm khocing
San.

Cudi mdi chUang chung toi c neu len mot so cau hoi huang dein on tap
de ban doc 41' he thong &id not dung va ncIng cao ndng luc to duy clOc ldp
etla mlnh.
Cdc phy lt.tc va bang tra citu gitip cho ban doc tim nhanh nhi7ng vein de
gap phcii trong qua trinh hoc tdp va nghien citu.
Trong lain tai ban nay, chang toi cid tham khcio nhieu scich, tap chi,
tong trinh ctia cdc tdc gia &lac clang tai trong va ngoai nuac. Chang toi .xin
chan theinh cam an Gido su Tien si, Nha gido Nhan clan Nguyen Van
Chien del co nhieu y kie'n dong gop qt4 bciu cho Ian tai bcin nay.
Do Erinh d() vet khci nang c han nen cu6n scich; nay khong the trcinh
khoi khiern khuye't ve not dung va trinh bay. Chang toi mong nhd n duac
nhieu y kie'n clang gop cua qtd dOc gici cle? Ian tai ban tai cu6n sach se du'qc
hoetn thiO'n han. Xin chan theznh cam an.
Dia chi lien10: BO mon Dia chat dau khi, Khoa Dia chat va Dew khi,
Truang Dail hoc Bach khoa - Dai hoc Quek gia TPHCM, 268 lj Thuang
Kift Q.10. DT: (08) 8654086
Cac tac gia

MeiDA U
Khofing vat hoc va khai niOm vg khoang vat
Khoang vat hoc la khoa hoc ca set cila Dia chit hoc; no nghien cau thanh phin
vat chit cud. vO Trai Dit va lich sit van Ong cua cac thanh phin vat chit d6. Khoang
vat hoc nghien citu mOt each sau sac va toan didn cac khodng vat. Danh tit "khoang
vat" trong thti ky c6 dai dung de goi mOt mdu da hay mOt indu quang, danh to d6
xuit hidn ding vdi nghe khai mo. Trung Qutic thai xua, cha "khoang" dutc ky hidu
"-I1-" Wang truing cho cac bac thang, la philccng tin dutc dung ph6 bier' trong vidc
khai me thdi do. O phuang Tdy, danh tit khoang vat bat ngu6n tit cha la tinh
"minera" dung de chi mOt mau quang khai thdc tiar cac mO ra. N6i chung nhang khdi
nidm troll deu mang tinh chit lich sit, scr khai va phien didn.
Do ket qua cua sit phat trien san xuit va khoa hoc ky .thuat, danh tit "khoang
vat" ngay tang &lac b6 sung mOt cdch chinh xdc han. Nhu vay khoang vat l gi?
Khocing vat / san phdm tu nhien czia cac qud trinh hoa lj' vet cac tdc dung dia chdt
xdy ra trong vo Trdi Ddt, co thanh phcin tatting doi ddrzg nhdt vez nhang tinh chdt hoa
hoc, vat ly nhdt dinh. Nhang hap chit dieu the dutc trong phong thi nghidm hoac
trong cac nha may nhung khong c6 trong thien nhien thi khong the xem la khoang
vat. Khodng vat hoc nghien citu khocing vat trong moi tuong quan giaa thecnh phcin
hoa hoc, kie'n true tinh the, tinh chdt, dieu kien sinh theknh vex Ung dung trong thuc
tin czia chung.

Cac giai cloan quan trong trong lich sit phat trien khoang vat
hoc the gidi
Giai dogn so' khai

Loai ngutti cha y tdi khodng vat va sit dung no tit ldu. NgUtti nguyen thiiy da bidet
dung des silit (Si02 ) de the ra cac Ong cu lao Ong va vu khi tit vd, hinh thanh mOt
thai dai van h6a 'du dai trong lich sit la thai ky d6 dd. Song song veri nhiing hoat
clOng ve lao d6ng san xuit ngay tang cao cua load ngudi, nhang tri tilde ve khodng vat
hoc ding khong ngitng nay n. Con nguai din din biet sit dung d6ng, sat, yang, bac
va tim each khai that cac quang giau kim loai not tren. Theo cac tai lidu khio c6,
nhang dan t6c CO nen van minh s6'm nhit, Wet khai tilde quang de niu thanh kim
loai hub ich la Trung Qu6c, Babilon, Ai Cap, Hy Lap.
The ky tha 9 track tong nguyen, nguti Trung Qu6c des phat trien ra luu hoang.
Tdc phdm "San hii kink" da tong ket cac tri tilde vg khodng vat c6 dal Trung Qu6c tit
the ky 21 track cling nguyen fret ve sau (tilt la tit diu nha Ha den the ky tha V tru'6'c
Ong nguyen). DO la ding trinh nghien culu diu tien ve khoa hoc 41 nhien cua thai ky

Mel DAU

10

nguyen thily Trung Quec. Trong tac phdm do ngtidi ta mo ta tinh chat cila tren 80 loai
khoang vat Ira phan loai thanh 4 nh6m: Thach (da), ThO (dat), Ngoc, Kim (kim loai).
Tay Au, nha bac hoc Ira triet hoc Hy Lap n6i tieng Aristot- (384 322 trildc
ding nguyen) va hoc tro cua Ong la Teofrat (371 288 tru'dc cong nguyen) da viet luan
van chuyen khao ve cac loai da va khoang vat.
Biidc vao thdi ddu Trung c6, cac dan Vic vimg Trung A ming da di sau vao linh
\rye nghien eau khoang vat mOt cach tit giac va c6 he th6ng. Nha bac hoc Udabekixtan
la Biruni da diing cac hang s6 vat ly de xac Binh va mo ta khoang vat.
Giai doan dciu caa sit phat trien khocing vat

Tit nita cuei the 14 15, tac la bdt ddu theti kY van h6a phut hung, nhat la ta the
kSr 18, 19 do phaang tilde san xudt to ban chii nghia hinh thanh; W Wang con nguti
&lac giai phong khOi nhitng tr6i bulic cila ton giao, nha thet, dem trutng trung c6 da
chard &It va nhiing gong cum cua the dO no le bi dap tan. NhCing can tra cua the dO
phong hen dan clan bi quet sach, sac sari xudt phat trien nhanh thong, phi thutng.
Cac khoa hoc tkt nhien ciing tren da phat trien manh me. Luc d6 nhu cau ve khai that
ya sit dung cac loai mo quang tang len gap bOi da thiic ddy viec nghien eau khoang
vat. la day khoang vat tach thanh mOt khoa hoc CIOC lap. Trong giai doan nay ngadi
ta thdy n6i bdt nha bac hoc Tiep "OIL Agricola (1490 1555) yeti tac phdm nghien
ciiu dieu hen sinh thanh va phan loai khoang vat. Nha bac hoc thien tai Lomonoxov
(1711 1765) vai cac tac phdm "Ve cac hip dat", "Ve sit hinh thanh kim loai" neu len
quy luat phan b6 quang c6 tac dung 'an trong viec chi dao tim kiem quang.
The kY 19 c6 Xevecghin va Xokolov la nhang ngadi ke thita va field tuc sit nghiep
ctia Lomonoxov. Nam 1895 tia Rangen &lac phat hien cho phep di sau vao kien true
ben trong cua khoang vat, kham pha nhieu tinh chat quan trong
Giai (loan h4n tai
Cuei the 14 19 - dau the 14 21, trong khoang vat hoc hien dai phat trien hai
khuynh hadng mdi la hod hoc tinh the va khocing vat hoc ngudn geic lam cho khoang
vat hoc tit cho la mOt khoa hoc thuic nghiem trot thanh mOt khoa hoc mang tinh chat
ly luan cu ban. Cac khoa hoc tit nhien nhu toan hoc, vat V, hOa hoc da tham nhap
vao khoang vat hoc mot cach pho Wen. Nha bac hoc Nga Fedorov da dung toan hoc
phan tich hinh thai khoang vat va de ra V thuyet dei xiing tinh the, da sang tao ra
thuy6t kien true tinh the, phat minh ra ban kinh van nang Fedorov. Tia X do Rangen
phat hien va dacrc sit dung khOng nhang chkIng minh thuyet kien true cim Fedorov la
diing ddn ma con tao kha nang to ldn di sau vao ban chat ben trong cac khoang vat
tim ra nhieu hinh thai kien talc mdi, dang thdi giup cho viec phan loai khoang vat,
^,19 cac nguyen to da
chinh xac hon. Phat minh cUa Mendeleev ye quy mak, LULL
dong vai tro quan trong trong khoang vat hoc.
Nhang ly luan mdi, khai niem mdi, phaang tien ky thuat mdi, phaang phap
nghien cau mai khong ngitng pilot trien lam cho khoang vat hoc bit& vao giai doan
nghien cau tong hap va than dien cac khoang vat.

Ma DAU

11

Lich silt' phat trien khofing vat hoc a mieic ta

Dan tOc ta co mot nen van, hda lau deii. Trong d6ng Ngoc La, thap d6ng Dao
Thinh, nhang d6 ang khdc phat hien a Wong San... thong to titian ta da som bigt sit
dung cid d6ng, tao nen mot nail van hda rkic rd clued thdi cac vua Hung.
Gin day trong mot s6 di chi phdt hien a tinh Vinh Phd (GO Bong, Xam Ran,
D6ng V6ng...) thy nhigu vet tich dia xi ang, cue d6ng. Tit do nhiau nha khao c6 Viet
Nam cho rang ngha khai thdc va chg luyen d6ng (d6ng thau) a nude ta da xudt hien
each day tai 3500 4000 nam.
Trong theti kS7 phong kign, cac sach con ghi lai tinh hinh khai thdc cac mO kim
loai qui nha yang, bac, cac kim loai khdc nhu ang, chi, kern, thigc, sat... len dgn hang
tram mO vai 15 loai khodng san. Cdc dia phtiang c6 tong nghiep khai thdc mO manh
nhdt la Thai Nguyen, Tuyen Quang, Lang San, Hung 116a.
Sau khi thtic dan Phdp xam loge nude ta, cluing ra sdc b6c ldt va vet triet de cac
tai nguyen nude ta. Tit nam 1894 cluing da tin hanh nghien eau dia chdt va tim ra
mot s6 mO. D6ng thai, cueing thanh lip nhang ding ty khai thdc de boc lOt nhan
ding, va vet tai nguyen. Vi du cac tong ty than a Hon Gai, chi, kern Cha Dian, apatit
Lao Cai v.v... Nam 1898 toan quyk Dong Thiang Paul Doumer da lip sa Dia chdt
DOng Diking nham quan ly khai thdc tai nguyen khoang san va nghien cCtu dia chat
mot each he th6ng. Tinh dgn nCia diu the kSr' 20 thkic dan Phdp da khai thdc a nude ta
hang tram trieu tan cac loai khodng san khac nhau, trong do c6 yang, uran, than, sat,
mangan, cromit, bauxit, thigc, vonfram, d6ng, kern, apatit, barit,
Nam 1954 ngay sau khi hoa binh lip lai, Dang ta da chd trong dic biet dgn
nganh dia chdt. Trong nhdng nam gin day thong ta da danh gia lai cac mO Cu, tim
them nhiau mO mai. Nhigu phong nghien eau khodng vat duct thigt lip, can bd
nghien cau duoc tang cueing. D6 la nhang tin de cUa nhang bade phat trien manh me
trong Wang lai. Khodng san nude ta rat phong ph6, diau kien nhiet dal a nude ta tong
lam cho dot tuvng nghien ciiu khoang vat co nhang die diem rieng biet.
Trade mat, khoa hoc khoang vat thg gioi dang di sau vao ba huting chu ygu:
1- Nghien tutu mot each toan dien, sau sac cac tinh chit vat V va h6a hoc cUa
khodng vet, thing thai tim ra doge m6i lien he gida thanh phin vat chdt, kign true
tinh the yeti cac tinh chdt vat V va h6a hoc cUa chiing. Phat hien nhang quy lust ph6
bign cUa sit cii cnuyan, phan b6 khoang vat trong khong gian va theo thii gian.
2- Nghien car cac qui luit Ong sinh va nguOn gam:, khodng vat de phut vu cho
tong tdc tham do tim kigm.
khoang vat de sit dung trong
3- Nghien cau king dung cac tinh chat dac
cac nganh kinh tg, d6ng the/i tim each xii lY cid nang cao gia tri tren thi trueing
khoang san.
Nhang phliang hdang trail day c6 quan he mit thigt Arai nnau,
lan nhau nham giai quygt nhang van de thuic tin va V thuygt hien dai do san xudt
de ra.

12

MC) DAU

MIA quan hg cua khoang vat hoc vii cac nganh khoa hoc khfic
Khoang vat hoc mu6n gidi quyeet nhfing nhiem vu nghien cdu &la minh phdi lien
he chat the vai cac mon khoa hoc khdc nhu' h6a hoc, vat 1Y, tinh the hoc, h6a h9c
tinh the, h6a ly, h6a keo v.v... Mat khdc cac tri thtic khodng vat lai &lac sii dung rang
rai trong cac khoa hoc dia chit va khoa hoc ky thuat khac. M6i quan he cila khoang
vat hoc IT& cac nganh khoa hoc khac dtiac the hien a bang 0.1.
Bang 0.1: Sa db bie'u die" n ndi quan he gilla khoang vat hoc va cac khoa hoc khdc
CAC KHOA HOC FAA CHAT
Thach Khoing Khoing Cac khoa
hoc
sang
titeng
hoc ilia
hoc
chit khac

CAC KHOA HOC Kir. THUAT

Tim Thant Tuydn Khai thic, Gang Chd to
kidm 66
khoing luyan kim ngha h6a hoc
glom se

Thd chdt,
Thd nhUang

Cac khoa
hoc ilia
chtt khac

KHOANG VAT HOC

Htia hoc
(bao gam H6a 19, thia keo)

Vat Kr hoc

Tinh

hoc va Hila hoc tinh thi

Khoa hoc ly lean c6 se

CAU Nol HONG DAN ON TAP

0.1

Hay phan bi'et nhfing vat chit sau day cdi nao la khoang vat, cdi nao khong
phdi khoang vat; tai sao?
- Nhiing vay mica, cat thach anh tren bai bien, ba song, bor su6i.
- DA voi rai &fang, dit tren dinh nth, nitac da, thuy tinh.
- Mu6i an tren ruling mu6i, diem sinh (lu'u hoang), doting va vien thu6c.
- Cac chit khi b6c ra trong khi thi nghiem: H2S, SO2, CO2...
0.2 Hay phan tich dung sai va giai thich chinh xac nhang ke't luan sau day:
- MOt tinh the phdi la mot khodng vat va ngitqc lai mot khoang vat cling la
mot tinh the.
- MOt vat ran c6. kie'n true mang nhit dinh phai la khodng vat; mot khodng
vat nhit thigt phai c6 kien true mang.
0.3 Trong thien nhien mu6i ma la mot khoang vat, n6 c6 thanh phan, kien true
va cac tinh chit vat ly, h6a hoc nhit dinh. Neu trong mu6i c6 lan cac bat
khi, cac chit bun va chit hilu ca thi mu6i ma c6 can la khodng vat hay
khong?
0.4 Theo anh, chi dinh nghia khodng vat mot each hap lY can phdi bao gam
nhang mat nao?
0.5 Phan biet nhii the nao la khodng vat, quang va dd.
0.6 TO' nhiem vu cua tinh the hoc va khodng vat hoc hay chi ro diem khdc nhau
va quan he giaa
0.7 Tai sao noi: "khodng vat la khau trung gian cua slit di chuygn ode nguyen to.
Khodng vat hoc la h6a hoc eila va Trdi Dit". Noi nhd vay c6 g-1 sai?
0.8 Ni dung ct.la viec nghien eCtu khodng vat hoc la gi? hien nay phuctng hu'ang
Chu yeu trong link vile nghien eau khodng vat hoc la gi?

PliON TMU MMT

CO TINH THE HOC

Chticing

KHAI NIEM CC, BAN Vg TINH THE

1.1 TINH THE TRONG TU' NHIEN
Tinh the la nhang vat ran tinge gidi han bai nhiing da dien nhat dinh. Tren tinh
the co mat, canh va dinh cua tinh the. Mat gidi han cua tinh the goi la mat tinh the;
giao tuy'en cua hai mat goi la canh, giao diem cila cac canh goi la dinh.
Kich thadc tinh the rat thay d6i, co nhitng tinh the nang hang ta, nining cung c6
cac tinh the rat nhO, tham chi mat thadng khong phan biet dude - do la nhfing vi tinh
the.
Tinh the rat ph6 bie'n trong tit nhien cOng nha trong ddi song hang ngay cua
cac da cau tao nen v6 Trai Dat g6m nhiing tinh the tit nhien; gan
cluing ta. Hau
goi han nhtt dtidng, mu6i an hay cac loai thu6c cang deu la vat chat Idt tinh.
Nhd quang tuyen X, ngurdi ta da chang minh dive rang ngay ca b6 hong, xi, giac
mo mat cling c cau tao &MI clang tinh the.
1.2 KIEN TROC ,.COA MANG TINH THE VA CAC TINH CHAT CCM TINH THE
1- Mang khong gian
Ket qua phan tich bang tia X chting to tat ca cac tinh the d'eu dadc tao thanh tit
nhitng hat vat chat nhO be (nguyen tit, ion, phan tit); nhang hat vat chat do sap xep
vdi nhau theo nhang qui luat nh'at dinh trong khong gian tao nen mang khong gian.
De co khai niem ye mang khong gian ta xem no bao g6m nhang hinh hOp bang
nhau, xe-p khit lai
nhau, dinh tufting
vdi nhau va a tam hoac d dinh cua thong
c cac phan tit nh6 chigm giCt la ion,
phan tit hay nguyen tO (11.1.1). Nhitng
phan tit nho do goi la nut mang.
Cdc nut cdng nam tren mot du'dng
thong xac dinh mot hang mang Khoang
b
each gitia hai nut k6 can trong ding mot
a, b, c - IA thong so hang mang
hang mang co gia tri khong dOi va goi IA
Hinh 1.1: Mang khong gian ceia tinh the
thong R6 cim hang do. Cac hang mang

16

CHUCING 1

song song nhau co ding mot thong so.

Nhang canh thuc cUa tinh the ang with nhiing hang mang c6 mat d6 nut day thi
c6 thong s6 hang nh6.
Ba mit. mang kh6ng cung nam tren mot hang xdc dinh mot mat mang. Mat thuc
cua tinh the tuo'ng iing vdi mat mang co mat do nut cao tren mQt clan vi dien tich.
Khodng each giCla hai mat canh nhau song song nhau goi la thOng s6 h9 mat mang
(hay can goi la thong sof day).
Ba mat mang cat nhau bieu thi toan b6 mang khOng gian cua tinh the, vi hang
mang co the keo dai vo ten. MCA mot o nho trong mang da goi IA 6 mang.

2- Cac clac tinh cua tinh the

Tinh c Hen true ming

3
Ki trtic mang la tinh chit dac trLing nhit cua tinh the, n6 quy6t dinh tit ca
nhang tinh chit khac cUa tinh the. Theo kign true mang c6 the dinh nghia tinh the
nhu sau: tinh the ld nhi?ng vat rdn trong do cdc phdn trl nho (phdn ta, ion, nguyen td)
sdp
theo mot qui lu6t deu clan tao nen mang khong gian.
Khi dieu kien tao thanh thay d6i clot ng0t, tinh linh do:ng cud cdc phan tii nh6
ding giam di mot cach dQt ng0t, do c16 chting kh6ng the sap x6p vdi nhau mot cdch
deu clan nita de tao thangkhong gian ma cluing sap x6p mot each hOn cl0n tao vat
chit vo dinh hinh.

Tinh dong nit&

Wit vat c6 tinh cl6ng nhit khi tit ca cac phan nha trong n6 deu c6 nhang tinh
chit giong het nhau. Cu the n6u ta cat vet da ra nhieu manh ding kfch thole ding
phutng chieu thi chung se c6 tinh chit ca hoc, quang hoc, tinh dien va tinh tit Wang
ti/ nhau. Tinh chit nay c6 the c6 ca trong moi twang long va kW naa.
Tinh dQng nhit cUa tinh the la tinh tat yeii cUa kign true mang.

Tinh di hu'ong
MOt vat co tinh di phuang khi vat do c6 nhang tinh chit khac nhau theo nhang
pthicrng khdc nhau.
Mai trutng tinh the la mei truang ki6n true mang cUa tinh the, la nguyen nhan
lam cho tinh the c6 tinh di huang, vi thong s6 hang mang theo nhang hi.cdng khac
nhau thi khdc nhau.
Nher co tinh di hiking nen ta chi co the tdch tinh the mica thanh nhcing phign
piling theo mQt mat nhit dinh, hoac ta cu
"nedierit mang mau khdc nhau
theo nhang pinking khdc nhau.
Tit nhang hinh a hinh 1.2, ta thiy theo cdc phuang khdc nhau gidi han ben vang
cua cdc tinh the NaC1 rat khdc nhau.

KHAI NIgM CO BAN Vg TINH THE

17

570 g/mm2

1150 g/mm2

Hinh 1.2: Gidi han ben vz?ng cilia tinh the 'mai the() nhl7ng phicong khcic nhau
NOi Chung tinh the bao gid cang c6 tinh di phu'ang, thong chi c6 the' c6 tinh dang
hu'dng u mot s6 tinh chat nhat dinh.
Vi du: NaC1 clang htidng ve phu'crng dien quang hoc NIA nhiet nhu'ng lai di hki(ing
v4 co' tinh, tinh dan h6i v.v...

Tinh c6 dang hinh hpc

Tinh dang nhat va di hu'Ong chu'a hoan town dac truing cho tinh the. Tinh clac
truing nhat cilia tinh the la tinh co dang hinh hoc. Tinh cc) clang hinh hoc la tinh tao
nen clang da dien nhat dinh cilia vat chat ket tinh.
Mat tinh thd sau khi da got thanh hinh cau cho vao trong dung dich qua bao hda
cua no, sau mat thdi gian nhat dinh no lai phat trien thAnh tinh the gi6ng nhii ban clau.
Tinh c6 clang hinh hoc cang la ket qua tat nhien cua kien troc mang tinh the.

1.3 SO' D61 XONG COA TINH THE

1- lihai

xi?ng

Khi nghien cCiu tinh the, mat trong nhang di6m quan trong la phai nghien Wu ski
d6i xiing cua tinh the. Hinh co true d6i xiing phai la mat hinh co nhang phan bang
nhau lap lai vi tri ca bang phep chieu, phan chi6u, phep quay hoac ski ket hop dung
thdi cilia hai trong ba phep neu tren.

2- Cac ygu to dc;i. xiing

De hidu ddgc cu the r6 rang v6 khai niem dei xting, ta dung nhCing ydu to hinh
hoc nhu': diem, du'dng, mat ma nhd do chking ta thay du'dc ski d6i xiing cilia hinh. Hay
not each khac, ydu to d6i xiing IA nhang bi6u tu'ong hinh hoc co trong hinh ma qua do
ngu'di ta thay ddoc ski d6i xiing cua tinh the.

Tam dot x&ng

Tam d6i xiing l mat clidm clac biet a trong hinh c6 tinh chat: bat kY mat du'dng
thong nao di qua no cang cat mat gidi han cilia hinh a hai di6m cach deu no. CO thd
xem tam cl6i ming nhd mat gudng con, bat cO mat di6m nao cang truing vdi mat diem
khac d ben kia gu'cing.
Tam clal xling du'oc kY hieu la C. Vi du, hinh
nhiing hint' co tam (16i ming (H.1.3).

hanh, khai hap binh hinh la

CHUONG 1

18

Ai

Hinh 1.3: Hinh Unit hanh, khdi hcip binh hanh la nhdng hinh c tam ddi xiing
Trong tinh the mOt hinh c6 tam d6i xting lA hinh phai co cac mat gi6i han song
song bang nhau va ngtioc chigu nhati.

Mgt dSi xeng gdang.

Mat d6i xting gticmg, hay van tat hcm mat d6i ming (1(3'7 hieu la P), IA met mat
chia hinh ra hai phan bang nhau, phan nay l anh ciia phan kia qua gucrng dat a vi
rii!tt d6i ming (11.1.4 va 1.5).
tri thay

Hinh 1.5: Khdi hop lap

Hinh 1.4: P, va P2 la mat ddi xzing cda ABDE, AD la
mat ddi xdng czia AED E chit khong phcii czia ABEL' phdang c 9 mat ddi ving (9P)
hinh 1.4 ta thgy hinh chit nhat chi co hai mat d6i ming l P1 va P2 con mat
thang goc vai mat hinh ye qua AD khong phai
IA mat d6i xtIng vi khong them man dieu kien
teen. Cj hinh kh6i lap pinking (11.1.5) c6 9 mat
phang d6i x6ng.
True cita xu'rtg quay
Truc d6i ming quay, hay van tat hon truc
d6i ming, a mot c166ng thang c6 trong hinh ma
khi ta quay hinh quanh no mot g6c nAo d6 thi
hinh se lap lai vi tri cu trong khong gian. G6c
quay be nhat de dila hinh lap lai vi tri cu goi l
goc quay riguyen to, icS, hien a. True d6i ming
quay lc* hi0 la L n, trong do n d6oc goi l bac
quay cila truc, (n = 1, 2, 3, 4, 6). 4 Tren hinh 1.6 l
truc bac 6 (L6 ) vdi a = 60.

Hinh 1.6: Hinh lang tru sau plutcmg

c mot truc clot xitng L vdi a = 60

KHA/ NICA4 CO BAN Vg TINH THE

19

Sau day l hai dinh 1ST ve truc doi xtIng.

Dinh 1ST 1.1: G6c quay nguyen to cua bat 14 met true d6i ming nao ding chi a met
s6 nguyen lan trong 360. Nghia l no phdi nghiem dung clang fink:
a=

360

, trong do n l met s6 nguyen thong.

Gid thiet cho truc d6i 'ding 0 a vi tri thang goc vdi mat hinh ye, g6c quay nguyen
to l a. Ta phdi chitng minh n = 360 l mot s6 nguyen.
a
Ta hay xet met diem A1, cho hinh quay, Al se rai khoi vi tri ban dau tai luc da
quay &roc met g6c a thi hinh se tra
ve vi tri cu (vi tri ban dau) va hic
nay Al d vi tri A2 (H.1.7).
Tiep tyc lap lai phep quay tren
/ An
vdi ttling hiong a, Lan kfot ta dua Al
Al

den A3, A4... r6i den An gan sat vi tri

A2 khai dau. Khi Al den vi tri A2 ta da
Al
quay hinh quanh 0 met s6 nguyen
Hinh
Goc quay nguyen to caa true deli
Mn a. Den day co mot trong ba
ving chi& mot so nguyen ldn trong 360
truting hqp sau co the xdy ra:
GOc Anal]. > a : phia hop hoan toan vdi dinh 13'7 da nett vi nett tiep tyc quay them
met goc a ncia thi tong s6 lan quay van IA met s6 nguyen Ira clang thai ding quay du
yang quay 360: na = 360, n l met s6 nguyen.
Goc An0Ai <a: ta tiep tyc quay them met g6c a nila, g6c con lai se rai vao
twang hop 1 (bang goc a) hoac tru'ang hqp 3 (be ham a) duti day.
Goc An0Ai <a: vi du, An0Ai =13, vi a la yeti to gOc quay ciia true d6i xdng 0,
cho nen khi quay Al chiem vi tri An hinh trot lai vi tri ban dau. Ta Cep tyc quay them
mot goc = 0, va nhu vay ta quay hinh du 360 (A1 trot v6 vi tri khai diem), luc nay bat
bust hinh phdi co vi tri ban dau. Neu twang hop nay xdy t ra &roc, thi g6c quay
nguyen to khong phdi la a ma la 8, vi: 13 <a va 13 van cho phep hinh lap lai vi tri
Dieu nay khong the co duoc vi trai vdi gia thiet. Nhti vay a phi la met s6 nguyen lan
trong 360: n. = 360/a, n la met so nguyen va du'oc goi la b4c cua true d6i xdng.
VI du: Truc bac 1: a = 360/1 = 360; k3'r hieu L1.
True b(te 2:
True beic3:

Tat ca cac hinh deu co vo han true d6i xtIng bac 1.

(L2) ling vdi a = 360/2 = 180 (khi Ire k3'r hieu C)).
(L3) dug vdi a = 360/3 = 120 (khi ye ky hieu 0 ).

True boic 4: (L4) Ling vdi a = 360/4 = 90 (khi ye 14 hieu 0 ).

True beic 6:
(L6) Ling vdi a = 360/6 = 60 (khi ve ky hieu 0 ).
Truc bele co: (La) Ting vdi a = 360/6 = 0. VI du, truttng hqp ctia cac hinh
trail xoay (non tran xoay, try tren xoay).

CHUONG 1

20

ving b(tc 5 va trig bac lan han 6.

Trong tinh the khong c6 truc
Gia sii ta co mot true d6i xang vdi goc quay nguyen to la a. Ta phai chting minh
chi co cac true Li ; L2; L3; L4; L6. Hay a chi co the cci nhang gia tri: 360, 180, 120,
Dinh 1S, 1.2:

90 va 60.
Tren mot hang mang ta lay hai
nut canh nhau A va B (H.1.8), khoang
each AB = a la th6ng s6 hang mang
do. Coi truc dol ming c6 g6c quay
nguyen to la a di qua A vuong goc vdi
hinh ye. Lay A lam tarn, nen xoay B
quanh A mot gOc a ta se gap mot mit
nen Hinh 1.8: Chzing minh cho dinh 1) khong c6
tudng tai nhif B la B'. Tudng
true dol ming vuong g6c vdi mat d6i
how 6 trong tinh the
truc bcic 5 va b(tc
ming tai B, xoay A quanh B mot g6c
ta cung du'c.ic A'. Hang mang qua A'B' se song song vdi hang mang qua A va B va ding
c6 mot thong s6 a. Theo tinh chat ca ban cUa mang ta co: B'A' = na.
trong do a la mot s6 nguyen.
TO' hinh ye ta co: B'A' = a 2asin(a- 90) = a 2acosa = a (1 2cosa) = na
Vay: 1 2cosa phai la mot s6 nguyen, thi 2cosa cung phai la mot s6 nguyen.
MuOn vay 2cosa chi co the bang: 0; 1; 2.
Ti do: cosa = (0; 1/2; 1).
Lap bang thong ke ta c6 k6t qua nhu' sau:
Tryc d6i ming 1_,

Cosa

Tryc d6i xting L

Cosa

90 21(rz

L4

-1

180

2k7C

L2

1'2

120a t 2krc

L3

+1

360 2kit

L1

112

500 2kg

L6

Tir h ng

tren

ta thay khong the co truc bac 5 va bac kin hdn 6.

Truc nghich ciao

B,

a)

Hinh 1.9:

L
D, L

b)
.
Hinh CO true ngh4ch dcio: a) Li4 6 hinh tti din bon. phltang ABCD
b) Lib 6 hinh icing tru ba phttang ABCFED

KHAI

Cd BAN VLF TINH THE

21

Truc nghich dao (14 hieu la Li) du'oc thigt lap bai mOt tap hop gommOt tam dal
xdng va mOt truc doi xdng tac dung ang thOi ma khong rieng le. CS day tam d61 xdng
kh6ng phai la mOt yeu to doi xdng d6c lap ma no chi tham gia vdi tinh chal thanh
phan ding vai truc doi xting (H.1.9).
Vi du 1: Trong hinh tti dien b6n phdong ABCD (ten goi xem chu'ung 2), truc LL la
mOt truc bac 2 cl6ng
no cOng l mast truc nghich dao bac 4 (Li 4) vi tit vi tri ban
dL l ABCD, quay quanh LL mOt gOc 90(n = 4), thi hinh b6n mat se ct vi tri
CID],
cho dao qua tam 0 thi hinh lap lai vi tri Cu: A l se tcli D; B1 tdi C; C1 se tai A; va D1
tai B.
Vi dct 2: Trong hinh lang try ba phYdng ABCFED (ten goi xem chuvng 2) gidi
han bdi hai mat ddy l tam gidc deu. True LL l mOt truc bac 3 (L3 ) cl6ng thdi no
cOng l mOt true nghich ciao bac 6 (Lid. That vay neu quay hinh quanh LL mOt goc
60"(n = 6) roi cho tdc dung qua tam 0, hinh lai tra lai vi tri CO.
Trong tinh the hoc cac true nghich ciao cOng Wang dng hoan town yeti true d6i
ximg thOng thudng, (cac truc thong thudng: L1 ; L2 ; L:3 ; L4 ; L6 thi se co cac true nghich
ciao Li t ; Li.,; Litt; Li4;
Nhimg vi tdc dung cua Li t gi6ng tdc dung cua C, cua Li 2
gi6ng P va cua Li gi6ng L3 nen chi can lai hai true nghich dao Li t va Li6. Can chLi
Li t bao gia cOng triing vdi
Li6 co the coi no IA tdc dung d6ng thai cua L., va mOt
mat ci6i ximg thing goc vdi no.
TOm lai trong tinh the co cac true d6i ring sau:

L t ; L2 ; 41; L4 ; L6; Li4 ; L16.

1.4 PHEP CONG CAC YEU TO 001 XING

Phep Ong cac ye1.1 to d6i xang ciOng mOt vai tro quan trong trong tinh the h9c va
lY thuye't cOng nhit thtic hanh vi no cho ta thay day du tap h9p cac yeu t6 dfii xdrig
ding c6 mat trong mOt da diem

1 - Cac Binh 1ST ve phep cOng ctic ygu to dei xthig

Dinh 1S, 1.3:

Giao tuye'n czia hai mat d6i xang bao gia cang la mOt true
xetng.
Tdc clung ctia no bang ang tele dung caa hai mat d6i xang va goc quay nguyen td cila
no bang hai ldn goc tqo bed hai mat doi xdttg.
Gia
c6 hai mat P1 va P2 (11.1.10) cat nhau theo giao tuygn 0 va vuOng gdc ydi
mat hinh ye, g6c gift hai mat la a. Lgy mOt digm A bgt Ity phiin chigu qua P1 ta tittqc
Al va tip tyc phin . chigu qua P2 ta du'oc A2. Chiing minh duvc rang, A2 ding cd thg
suy ra tit A bang phep quay quanh 0 (tryc 0), la giao tuygn cua hai mat vdi m6t gdc
quay la 2a. Mu6n yay ta phai chdng minh:
OA = 0A2; A0A2 = 2a
Phdn nay c6 th4 tit chdng minh mOt .each de clang.

CHUCNG 1

22

Hinh 1.10: Giao tuyen ctia hai mat del Hinh 1.11: Khi c6 tam C va truc bac hai L2n
thi c6 mat dei xdng P vuong goc yeti L2n
xdng P1 va P2 la truc del ocl'ing 0
Dinh Ur 1.4: 1\16u hinh da c6 hai trong ba ye-u to d6i ming sau thi bao giq cling c6
mOt yeu to thif 3:
1- Tam d6i ming (C).
2- True bac chin L2n.
3- Mat do xung P thing g6c vdi L2n.
T6 hqp lai ta c6 ba truetng hqp cu the sau day:
1- Ngu hinh c6 tam C va L2n thl phai c6 P 1 L2n.
2- Ngu hinh co Rya C thi phai c6 L2n 1 P.
3- Neu hinh c6 L2n va P thi phai c6 C.
Chiing minh: O day chi cluing minh truttng hqp dau, cac truetng hqp sau nguesi.
doc tkf chting minh
Gia thiel da c6: C va L2n. Ta phai Chung minh c6: P 1 L2n (H.1.11).
Ta biet rang bat kY mOt true bac clip nao bao giq cling Chita mOt truc bac hai vi:
360/(2n) = 180/n (n l s6 nguyen). Do do A2 suy duqc tif A qua L2 r6i qua C. Ta chang
minh cluttc A2 ding c6 the suy &Plc tit A qua P thing goc vdi L2. Mu6n vay ta ye qua C
mOt mat P 1 L2n va Chung minh: AA2 1 P; An = nA2.
AACm = AA1 Cm (theo cach dung), do do: ACm = AiCm = A2CL2n (d6i dinh).
Ta co: ACm = A2CL2n .
A2 = 90, nen: ACn = A2Cn
VI: ACn + ACm = A2Cn + C
Mat khdc ta 141 c6: AC = A1C, ma: A1C = A2C, do d6: A2C = AC.
Tit d6 ta co: AACn = AA2Cn. Nen: AnC = A2nC = 90, va: An = nA2.
HO qua: .1\16u co tam, dei oang, tong se truc bac chdn se bang tang sa mat phdng
dei xdng ma m6i truc bac chdn se thdng goc vai mat mat phdng
Dinh Ur 1.5: Neu co mat truc bac n va mat trig bac 2 thdng goc vdi nhau thi phdi
co n trig bdc 2 thdng goc vdi no.

23

KHAI NICA4 W BAN VE TINH THg

Dinh 1ST 1.6: Neil c6 mat trig bac n va mat mat chi xdng P chda no thi phdi cO n
mat doi xeing chila no.
Hai dinh 1S7 1.5 va 1.6 c the tit cluing minh 10.

2. Phutdng ddn

va phlidng can d6i trong tinh the

Dinh nghia: Plittung dun dac / mat plidung dac biet a trong tinh the ma qua
hic dung cda cac yeu to doi xting trong tinh the no kh6ng del hztang.
Phutong don dee du'oc k$, hieu la D.
Vi du, ar hinh 1.12 tiling vdi
L6 trong hinh lang try sau
phdong c 1 pluiong don dec.
Nhiing phu'ong clu'oc lap
lai qua tac dung mia cac yeu
to doi xting trong tinh the
goi la pinking can d6i. Do la
cac ph tang trUng vdi L2
trong tinh the co hinh lang
try sau phtictng. Theo cac
plitiong can d6i cua nhau thi
cac tinh chk cua tinh the
gi6ng nhau, con theo phYong
don clec thi khac nhau.

Hinh lang try sau phttung vOi L6 Li

phttung dun dac, cac tryc L2 la phitung can defi
Hinh 1.12:

Vi tri mkt phu'ang clan cle)c yeti cac yeu to doi xang
Trong tinh the vi tri cua phuong don clOc lien quan mat thigt tdi cac yeti to doi
'cling (H.1.13).

b)
D

D1

a)

L2

c)

H".
(Ln)D1

Hinh 1.13: a) Vi tri cda phdung dun dac ddi vai tam ddi oang
b) Mat ddi xting; c) Tryc ddi xiZng

CHUCNG 1

24
Doi vai tam ddi oca'ng: phdong dan d6c c6 the qua tam d6i ming.

Doi vai mat phdng ctoi xang gucing: phtiong dan d6c cd the vuong goc veil mat d6i
ming hoac co the narn trong mat d6i ming, nhtmg khong the xien goc vdi mat d6i ming.
Doi vdi true ctoi x(ing quay: vdi cac truc bac km han 2 phdong don d6c co the
(n > 2) nhting khong the vuong gdc yeti L ma cung khong the xien
trung vdi truc
goc vdi Ln . Vdi truc bac 2 phdcrng dan dOc co the trimg vai L2 hoac vuong goc vdi L2
nhiing khong the xien goc yeti L2.

3- Phep suy doan 32 1(p dea xt?ng trong tinh the

Lap d6i ming ctia tinh the la tap hop day du nhQng yeu to d6i ming co trong tinh
the. Cach ky hieu lap d6i ming nhu' sau: dau tien ghi truc (this td tii true ldn nhat den
nho nhgt), r6i den mat d6i xting gdong, sau cimg la tam d6i ming. Vi du, L33L23PC.
Trong tinh the hoc co 32 hip d6i ming. Tat ca phep suy down ra chting chia lam
hai phan:
1- Ldp dell ming chtia phaang darn d0c.
2- Lap d6i ming khong chda phaang dan dOc.
Coe lop dei xang trong tinh the c chi:to phaong don d'Oc
Ta lay m6t phaang don d0c lam kh&i dau, cho ket hop vai cac yeti to d6i xurig r6i
suy ra nhung to hop yeu to dal ming cd the cd trong tinh the hoc.
1- Ldiy phuang clan dac trang vdi cac true cal xdng L.
Ta c6 5 lap d6i ming: Li; L2 ; L3; L4; L6.
Cdc lap d6i ming nay chi cd duy nha't 1 true 116i ming thuOc clang nguyen
2- Cong them tam dei xang C vao cdc lap cteci xztng clang nguyen duly.
Ta se c6 cdc lap cl6i ming: L1C; L2C; L3C; L4C; L6C.
Nhu'ng theo dinh Vi 2 thi nett cd true bac chdn va tam C thi phai c6 P nen phai
viet nhd sau: L1C = C; L2PC; L3C; L4PC; L6PC.
Cdc ldp dal ming nay thuQc dang tarn.
3- Cong them mat ctoi xang P veto cdc lap ctai xdng da.ng nguyen duly thi mat P
chtia phaang dem cl6c.
Ket hcfp dinh lS74: neu da cd m6t. mat P qua L, thi cb n mat phdng P qua nb, nen ta c6:
= P; L22P; L33P; L44P; L66P
Clic

e16i ring nay thuOc clang mat.

4- Cong them m$t trip: ddi xang bac 2 (L2) veto cdc lap cldi xiing nguyen thiiy, true
L2 nay thang g6c
phating dan d0c. Theo dinh lS7 3: n'eu L2 vuong g6c Ln thi c6 nL2
thang g6c vai Ln, nen ta vie't du'oc:
L1L2 = L2; L22L2 = 3L2; L3L2; L44L2; 1,66L2
Cat ldp doi xting nay thu6c clang trig..

KHAI NIEM CC BAN Vg TINH THE'

25

5- Them veto lop doi xdng clang nguyen thdy cang mat ilk nhieu ye"u to" dai xzing
neu co the 0 tren ta mai de cap them mot yeu to d6i xiing vao phu'ang clan dOc. D6n
day ta them vao dung thai mot s6 y6u to d6i xLing chit khong phai tang yeu to mot.
Vi du, cung them tam d6i xiing C r6i them mat P clula pinking don ciac.
Dau tien them 376u to tam C, theo dinh 1S7 2 thi thong goc vai tryc bac char' c6
them P, nen c6 nhang lap d6i xiing sau:
L1C = C; L2PC; L3C; L4PC; L6PC.
Sau dO them yeu t6 mat d6i ming P china phdang dan d6c, theo dinh 13'7 3, 4 ta se
co cac lap d6i ming sau:
L1CPL2 = L2PC; L2CP2P2L2 = 3L23PC; L3C3P3L2 = L33L23PC;
L4PC4P4L2 = L,4L25PC; L6CP6L26P = L66L27PC.
Cdc lap nay thuOc clang de.ii xOng mat truc.
6- DV pluanzg don dOc trUng vdi truc nghich ddo. Trdang hap nay ta clutc hat lap
d6i ming sau: Lit; Li,.
Cdc lap d6i ming nay thuOc dang nghich dao nguyen thug. CQng them mat phang
d6i xiing P chi a phu'o'ng clan dOc hoax mot true d6i xiing L2 vuong goc vai phdang dan
clOc, ta c6:
Lis (= L2) = 2L22P; Li6 (= L3P) = L33L24P = Li6 (= L3P) = 3L23P
Day la dang ddi ving ddo chuyen mdt.
Den day ta suy doan duac 27 1(5'p d6i ming c6 china pinking clan dQc. Cdc lap in chic
dam net khong tinh vi da c6 lap trang vai no. Bang nhang each Ong them khac ta
cang deu di den nhting lap d6i 'Ong da c6 a tren.
Cetc lop dei xieng trong tinh the killing co phu'o'ng do'n dOc
Bang todn hoc nguti ta da cluing minh &lac rang tap hop tinting nhbm tryc d6i
xiing a day phai Ling vdi nhang nh6m tryc thuOc nhang da dien deu clan. Nhang da
dien nay phai c6 mat IA nhdng da gidc deu. C6 3 da dien khdi diem 1A:
Hinh tit diOn: vdi moi mat la mOt tam gidc deu.
Hinh hap lap phaang: c6 6 mat l 6 hinh vuong.
Hinh bdt difn: m6i mat 1d tern giac deu.
Trong hinh tit dien cb nnOm tryc 4L331.42, &toe coi la ldp d6i xctng dang nguyetz
Them tam C vac) ldp d6i 'Ong nguyen thily ta co: 4L33L23PC. Day IA lap dal ming
dqng tam.
Them P chaa tryc L3 ta
4L33L26P, day la 16'p d6i xiIng dang nzdt. day c6
4L3 dang le phai cb 12P chda L3, nining m6i P chits 2L.1 nen chi con lai 6P.
Them L2 vuong g6c vdi L3 ta &lac 31,44L36L2, la ldp tl6i 'tang ddng tryc. Trutng
hap 6L2 ding clutc giai thich Wang td trutng hop 6P.
Them tam C vao t6 hop tren ta &roc 3L14L36L29PC IA lap cloi ming; da? mdt tryc.
Cac lap d6i ming khong chda phuang don clOc la 5 lap, Ong them vai 27 lap d6i
ming co china piniong don d0c, tong tong ta duvc 32 lap d6i ming (bang 1.1).

CHUONG 1

in

...,

1-

Cl

....7
co

co
21

_.,

cf)
,

co

U)

CV
N

N
U

CO

It

4.-t

a.

a_

-J

74
CI
m

a
N4

-6-2m
E

...
I-

0
a.

-a

fa

.1-

el
"

MOt Men

Nguyen I
thew

O
.,-

4*
,-

co

-1
CIm
...I

n
-1

a)
c

cv

_3
La
,
co

413.

(r)

0
a.

,-

.3

to
,I c*

-71

a.

CD

.4_3

,--

E
co

E
v

(7)

0
N

cv

E
co

h-

1.13-

,-

,-

co

co

-I

-I

N
,-

a.
CVcv
-J

O.

Cl
-Li

E
cv
....
NT
2

ES

C2
._J

rs,

.i-

co
...i

N
V'

Cl

_7

to
N

CV
CO

CV

E
U (1)
--.
E
a.
N

32
31
30
3L44L36L29PC
3L44L36L2
4L33L2(Li4)6P
m3m
432
43 m

0
a_

L44L25PC
4/mm

M
co

E
co
V IM
O.
CON

E
-E
0 Cki

-
cv

18

LdPDoi MING

(1,

a)

.p.
xrcp

g.

a.
..2
iii
.s
_i

0,
...1

I CD

29
4L33L23PC
m3

Nghich
o
gy
n u en tha

J'

c)

c5

Lis3L23P
L33L24P

.0 t
011
Z

27

20
Li4 (-zL2)2L22P

*A
so
.C
o 11
6.

42m

26

CO ..i.
cv

Cr4

al

ct

cl

et

m '0

''' '0

VI 2
to =
a

I.c
'5
a.

.e
a.

co ..c
a
0
z
m

.
0
4

27

KHAI NISM CO BAN lig TINH THE

4- Tinh 1** va hang

Tinh he 1a mot nhom lap d61 xiing c6 mot hoac vai y6u to d6i ming giO'ng nhau
vai mot s6 pinking dun d6c d6ng nhat. Trong 32 lap d6i xiing ngdOi ta chia thanh 7 tinh 116: tinh he ba xien, tinh he mot
xien, tinh he thoi, tinh he ba phuang, b6n phisang, sciu phitang va la2p phitorng.
M6i mot tinh 116 ddac dac trung bai cdc lap d61 xiing nh'at dinh (bang 1.2).
Bang 1.2: Bang dac trung cho cac tinh he
Hpng

Tinh h6

S6 phu'dng ddn d6c

Y6u to d6i xt?ng doc trutig

THAP

Ba xien

Tat ca mci phticing qua C

CO mot vai phOing dOn d6c,

kh6ng cd truc bac Idn hOn 2.
TRUNG
CO mot phaing dOn d6c trung
veil phuong dm tryc bac Idn
hOn 2

P, L2, L2PC

MCA xien

Nhi6u

Thoi

Ba

L22P, 3L2, 3L23PC

Ba phUdng

MOt

L3

B6n phucing

M6t

L4 hoac Li,

Sau phtiOng

M6t

Lap phUOng

Kh6ng

L6 hO4C Lis

CAO
Kh6ng co phUong dOn d6c, c6
mot vai tryc bac Idn hOn 2.

4L3

Ngurai ta lai x6p 7 tinh he da ke tren thanh ba hang: hang thd'p; hang trung;
hang cao.
Cdc tinh he thu6c hang thap ditqc dac trimg bai ski c6 mat ctia mot vai pinking
dan d0c va vdng mat truc d61 xiing bac ldn han 2, g6m tinh 116 ba xien, mot xien vb.
thoi.
Cdc tinh 116 thu6c hang trung du'ac dac trung bai sii c6 mat cila mot phdang actin
dOc trang vai true d6i xiing bac ldn han 2, g6m cdc tinh he ba pinking, b6n phaang,
sou phiiang.
Cdc tinh 110 thuOc hang cao dac tiling l khOng c6 phuang dan d6c va luon c6 mot
vai truc d6i xCing bac 16'n han 2, Om tinh ha lap pinking.
CAU Hot HUNG DAN ON TAP CHYDNG 1

1.1. Tinh chat d'a'c thing cila chat ran c6kign true mang tinh the IA gi?
1.2. N6i mot chat 1dt tinh phai c6 clang hinh hoc va ngu'ac lai, mot chat c6 clang
hinh hoc phai la chat ke"t tinh c6 dung khong? Tai sao?
1.3. Hay tim nhang d6 &nig, vat th6 chung quanh ta c6 tam d6i xiing, mat d6i
'Eking gdang, truc d61 xiing quay va xdc dinh bac cua truc d61
1.4. Hay xdc dinh cdc deli chi de' phan biat giga tinh th6 1S, Wang va tinh th6
that.

28

CHIJCNG I

1.5. ChLing minh rang: nail mot hinh co mat phang dol ming va tam C thi phai
co truc bac chdn vuong g6c vai mat phang del ming do.
1.6. Chang minh rang: ne/u mot hinh co true bac chin vuong goc vai mat phang
del ming thi at phai co mot tam d6i ming C.
1.17. Cho tinh the sfalerit (s6 34) tren (11.2.11), hay dung cac dinh 1y trong phep
Ong cac yeu to del ming d6 xac dinh:
a) Cac y6u to del ming;
b) S6 cac phu'cing clan va vi tri cUa chUng;
c) Tinh hO va hang dm no;
d) Ten goi cUa dang d6i ming;
e) S6 'Yang cac hinh dcrn;
f) Ten goi cUa cac hinh dun.
1.8. Cho mot kh6i hop hinh binh hanh (11.1.3). Hay xac dinh cac nOi dung nhu
cau 7 a tren.

chtedng

HINH DANG VA KY HIED TINH THE

Khi xac dinh cac y6u to d6i x(Ing cua tinh th6 thu'dng gap nhieu tinh th6 vdi hinh
dang khac nhau nhiing lai co ding mot s6 y6u to ddi xdng.
Vi du: khdii bat dien va lap phuang c6 hinh clang khac nhau, nining lai c6 tong
mot s6 yen to d6i xiing 3L44L36L29PC. VI vay ngoai viec nghien cdu cac ye/u to doi
ming cua tinh th6 to con phai xac dinh dang ben ngoai cUa no nda.

2.1 WINN DANG TINH THE VA CACH GOI TEN

1- Hinh ddn va hinh ghep
Hinh dang tinh the dm cac chat trong td nhien gem hai loai: hinh don va hinh ghep.
Hinh dun l mot hinh trong d6 tat ca cac mat deu bang nhau va lien he vdi nhau
bdi cac yeu to d6i xiing co trong hinh. N6i each khac la cac mat deu c the suy W mot
mat nhd cac yeu to doi xiing d trong hinh.
Vi du: trong kh6i hinh bat dien (H.2.1) tat ca cac mat cUa no deu lien he vdi
nhau qua cac ye-u to doi xung IA 3L44L36L29PC.
Hinh ghep l nhang hinh gem hai hoac nhieu hinh don k6t h;jp vdi nhau ma
thanh. Trong hinh ghep tat ca cac mat cUa no khong rang buOc vdi nhau qua cac yeu
to d6i

Hinh 2.1: Hinh bat dien la rnOt

Hinh 2.2: Hinh ghep clia thcip sciu phuang (1)

hinh don

vet hinh nzO:t mat (2)

30

CHUGING 2

Vi du: kh6i dial) sau phuang g6m hai hinh dan khac nhau la thap sau pinking Ira
day lA hinh mot mat (H.2.2).
Trong tinh the hoc co tat ca 47 hinh dan Ithdc nhau. Chung dudc suy tit 32 lap
d6i xa'ng da not a tren. Con clang caa hinh ghep thi vo han.
2- Hinh clang va ten goi cac hinh ddn
Khi goi ten hinh clan, ngadi ta quy dinh l phai lam sao not len thicic hinh dang
dm no clang thdi the hien duac tinh he cud hinh.
Ta da biel rang trong tinh the c 32 ldp d6i ming. Trong mai lap d6i ming, do ski
han. Tii 32 lap
rang budc cad cac y6u to d6i ming ma s6 lacing cac hinh dan chi c
d6i 'ding ngutti ta da suy ra 47 hinh don bang phuang phdp dung hinh chi6u cyc xa
(trong cu6n sach nay khong de cap d6n). M6i met hinh clan mang mot dac tinh rieng
va ten goi rieng; no co the co mat a mot s6 cac tinh he, nining cunt c the dac trung
rieng cho tinh he rid() do.
Cdc hinh dan cad cac tinh he hang thap tiniang dan gian (H.2.3), bao gdm hinh
mit mat, hinh song di0z, hinh nhi diOn, long tru thoi -Id nin'ing hinh khOng ton tai
dOc lap ma phai nom trong hinh ghep; va hinh tti di:en thoi, thcip thoi, thcip doi h0 thoi.
/

/
1

1- Hinh mot mat; 2- Hinh song dien; 3- Hinh nhi dian; 4- Lang try thoi
5- Hinh tU din thoi; 6- Thar) thoi; 7- Thap d6i h6 thoi

Cdc hinh dun via hang thdp

Cdc hinh dan cua tinh he hang trung rat da dang. Thy thuec vao hinh dang cad
cac mat tinh the hinh dan chia ra:
Lang tru: IA nhcing hinh dan co mat tinh the l hinh chit nhdt (11.2.4). Khi goi
ten, ngLidi ta ldy ten hinh dang chung va ghep vao sau no lA tinh he. Vi du lang tru
ba pinking, lang try b6n phuang, lang tru sau piniang, lang try ba pinking kelp (khi
mai mat dm lang try lai du'ac chia ra hai mat)...
Hinh thcip, hinh thcip clot: l nining hinh dan c mat tinh the l hinh tam gide
(H.2.5, 2.6). Hinh thdp l hinh dan khong ton tai dOc lap, ma phai di ding vai hinh
mot mat. Hinh thdp doi gom hai hinh thdp ghep lai. Cd.ch goi ten giong nhti trtiOng
hap hinh dan lang tru, vi du thdp doi b6n phuang, thdp doi b6n pinking kep, thdp doi
saki phuang, thdp ddi sau phuang kep...
Hinh 2.3:

H1NH DANG VA KY HICU TINH

31

10

11

12

13

8- Lang try ba phudng; 9- Lang try ban phudng; 10- Lang try sau phudng
11- Lang try ba phudng kap; 12- Lang try b6n phudng kap; 13- Lang try sau phirdng kap

Hinh 2.4: Cdc long tru hang trung

D UO
14

18
16
17
15
14- Thap ba phudng, 15- Thap b6n phutsng, 16- Thap sau phudng

19

17- Thap ba phudng kap, 18- Thdp b6n phudng kap, 19- Thap say phudng kap

Hinh 2.5: Cdc hinh thdp hang trung

20

21

ono
22

23

24

20- Thap del ba phudng; 21- Thdp dbi b6n phUcIng; 22- Thap deoi say phudng
23- Thdp dal ba phtidng kap; 24- Thdp dal b6n phticing kap; 25- Thdp de i sau phtictng kap

Hinh 2.6: Hinh thcip doi hang trung

25

32

CHUONG 2

Cdc hinh c dang (14 biet: hinh tti di O

. n bon phuang (mAt tinh the IA tam gidc
can) (H.2.7), hinh mat thoi (H.2.8), hinh tam gidc lfth ba phuang (xuat phat tit hinh
thdp dal ba phuang) vA tam gidc lOch bdrz phttang (xuat phdt tit hinh tit dien b6n
phuang) (H.2.9).

27

26

27- Hinh mat thoi

26- Hinh tU diOn b6n phiidng

Hinh 2.7

28

29

28- Tam gidc lech

b6n phtiong

Hinh 2.8

29- Tam giac lech

ba philong

Hinh 2.9

Cdc hinh dan co mat tinh the hinh thang g6m: hinh mat thang ba platting, hinh mat
thang bort phuang va hinh mat thang sau phuang (H.2.10).

30- Hinh mat thang ba phating;

31- Hinh mat thang bon phtiOng; 32- Hinh mat thang sau phticing

Hinh 2.10: Cac hinh twit thang

Hinh don cUa tinh thd hang cao rat phdc tap. Tat ca deu xuat phat tit nhung
hinh ca ban nho hinh tzi diOn (1-1.2.11) (mat tinh the l tam gide
hinh sau mat
(1-1.2.12) (hinh hOp vdi mat tinh the hinh vuOng), hinh bat diO'n (H.2.13) (mat tinh the
la tam giac deu). Tit cac mat tinh the cUa nhang hinh ca ban lieu tren cif) the chia ra
cac tam gidc, tit gide, ng0 giac. Khi goi ten, dau tien goi ten hinh ca ban, sau do ghep
s6 Kiang cac da gidc co tren mat tinh thd. Vi du, hinh tti di'On ba tam gicic, hinh sau
mot bon tam gicic, hinh bat diOn ba ngii gicic...

LA

33

34
33 - Hinh tit dien; 34- Hinh

036
dien ba tam giac; 35- Hinh tU dien ba ti3 giac

36- Hinh to dien ba ng0 gidc; 37 - Hinh tit diOn sau tam giac

Hinh 2.11: Cac hinh dan xuat phat tit hinh don tit diOn

37

H1NH DANG VA 16' HIED TINH THE

33

38- Hinh sau mat; 39- Hinh sau mat b6n tam gide

Hinh 2.12: Hinh don xucit phcit tit hinh sau mat

z\\
40

42

41

43

44

40- Hinh bdt diOn, 41- Hinh bdt diOn ba tam gidc, 42- Hinh bdt diOn ba tU gidc
43- Hinh bdt diOn ba ngti gidc, 44- Hinh bdt dien sau tam gidc

Hinh 2.13: Cac hinh dan xudt phcit tit hinh dan bat din

C7
45

46

45- Hinh 12 mat ng0 gidc; 46- hinh 24 mat tit gidc

Hinh 2.14

47
47- Hinh 12 mot thoi

Hinh 2.15

3- Song tinh
Song tinh la ski ghep c6 quy luat ctaa hai tinh the cung chit, trong d6 tinh thd
nay IA anh qua gu'ang phan xa ctia tinh thd kia; hoac tinh thd nay du'oc suy ra tii tinh
thd kia bang cdch xoay 180 quanh mot truc. Mat phan xa guang goi IA mat song tinh.
Truc vuong g6c vai mat song tinh goi l truc song tinh.

CHUONG 2

34

Mat gh4p hai tinh the IA mat c6 mai dO vat chat cao va thuttng trOng vai mat
song tinh. Theo mat song tinh de clang quan sat du'oc &tang khau song tinh. C6 the
10 vi du don gian cua song tinh spinen (H.2.16a), sfalerit (H.2.16b, c). Tren hInh
2.16a cho thay hai tinh the bat dien spinen ghep vdi nhau theo luat spinen. Hinh b IA
2 tinh the tit dien sfalerit ghep vdi nhau theo kieu quay, con u hinh c chung ghep
theo kieu dal xang qua guang.

a)

c)
b)
Hinh 2.16: Song tinh cda hai tinh the bat diOn ghep theo ludt spinen (a) va
hai tinh the to diem sfalerit ghep theo kieu xoay (b), doi xling qua gdang (c)
Doi khi chling to cling gap cdc mat ghep song tinh co &Ong khau rat phdc tap, vi
du nhit fluorin (H.2.17a), pirit (H.2.17b). Kidu ghep nhigu song tinh song song vdi
nhau thliOng dd lai cac du'Ong khau giong nhur vet khia cat khai gap ct plagiocla
(H.2.18) va canxit goi la song tinh da hop.

Hinh 2.17:

a) Song tinh pirit

b) Song tinh fluorin

Song tinh da hop clia

plagiocla ghep theo ludt anbit

Hinh 2.18:

Hinh 2.1'x Song tinh thae/z anh ghep theo ludt: a) - Do fine; b) Braxin; c) Nhdt Bdn

H1NH DANG VA KY HIED TINH THE?

35

Chung to nhdn thd'y cdc khoang vat he Idp phtiang gild') song tinh theo Ludt
spinen va ludt kim ctiang (H.2.16). Cdc khoang vat hd ba phu'o'ng nim thdch anh ce
kidu song tinh Dofine, Braxin hay Nhdt Ban (H.2.19a, b, c). Caxiterit, rutin ke't tinh
trong hd b6n phuting hay gdp song tinh kidu tan hoan (H.2.20a) va song tinh hinh
khuSru (H.2.20b). Tinh thd he thoi ce song tinh cha thdp ddc tru'ng doi vai storolit
(H.2.21). Fenpat thing ce song tinh cacbat, song tinh baven va song tinh manbach
(H.2.22a, b, c). D6i vai thach cao anteing gdp song tinh duoi en (H.2.23).

b)

a)
Hinh 2.20:

Song tinh tudn hoan (a) va song tinh hinh khuj',u (b) d4c trung cho
caxiterit, rutin

Hinh 2.21:

Song tinh cha thew ghep theo lucy Storolit

a)
Hinh 2.22:

b)

c)

d)

Song tinh sanidin ghep theo lust Cacbat phdi (a), Cacbat trai (b);
Song tinh octocla ghep theo 1u4t Baven (c) va Manbach (d)

Hinh 2.23:

Song tinh duoi en ciia thach cao

CHLIONG 2

36

2.2 KY HIED TINH THE

De? hidu &lac day du tinh thd, ngoai clang d6i xiing, hinh clan, can phdi dung den
ky hi'eu tinh the, nghia la dung nhang con s6 dan gian de 14r hieu cho mat va true
trong tinh thd.

1- Dinh lust v4 cac ty so MAI tST gift cac thong st; - dinh lust Hauy
TS, se giz2a cac thong so" do hai mat tinh the
cat tren ba canh gap nhau let nhdng so nguyen
Wang dai dan gidn. Co the minh hoa dinh 1Sr tren
nhti sau (11.2.24):
Tit 0 lay ba true song song vdi ba canh tinh
the. 1\1.6u c6 hai mat tinh the bSt ky thi lan haat
cluing se cat ba true theo cac thong s6 sau:
Mat this nhat cat ba canh tai A1, B1, C1 c6:
x
OA/ = a, OB = b, OC = c
Hinh 2.24: TS,' so' giaa cac thong a
Mat Cal ha cat ba canh tai A2, B2, C2 c6:
do hai mat AiBiC va A2B2C2 tren
0A2 = a, OB2 = b, 0C2 = c'
ba canh Ox Oy Oz la so nguyen
Cac khodng each tren l thong s6 cua mot mat tinh the.
0A2 OB2 0C2= p q r
ta lap mOt tSr s6 kep:
0A1 OBI OCi
thi p, q, r bao gicl ding la nhiing s6 nguyen va thtiang la Wang d6i dan gidn.

2- KST hiOu mat

Dinh lust Hauy cho phep xac dinh bang
s6 vi tri cac mat tinh thd d6i vdi nhau.
NgtOi ta xac dinh kSr hi'eu mot mat bang
each &fa vao WA mat khac -sau khi da chon
cat tren ba true toa dO lam mat dan vi
(11.2.25). KST hiOu mot mat la xac dinh vi tri
cila no d6i with mat dan vi.
x
Lkr A1B1C1 lam mat dan vi,
Hinh 2.25: Dinh lu&t Hauy cho pile!)
0A1: clan vi dai tren Ox
ky h*z mat AxBxC belt kji sau khi
OBI: dan vi dal tren Oy
chon A1B1C1 lam mat dem vi
0C1:. dan vi dai tren Oz.
Mat AXBXCX la mot mat bSt ky. Ta phai tim k3-T hieu cho mat d6.
OA OB x:OCx = p:q:r
Theo dinh luSt Hauy ta c6:
OA. OB1 0C1
Theo quy tide cac chi s6 caa mat AXBXCX la:

H1NH DANG VA HICU TINH THE

37

1
1
1
0Ax Ok OCx
0A1
0B1 0C1

O~i j
0Ax

OBI OCi
= h : k :1
OBx OCx

Ky hiOu mat AXBXCX daac viei IA (hkl). h, k, 1 IA nhang s6 nguyen Wang d6i dan gran.
Vi du: mat dan vi la AiBiCi; Ox, Oy, Oz l ba truc. Tim k3'7 hiOu mat A2B2C2.
Thong s6 mat dein vi IA 0A1 = 2, OB1 = 3, ()CI = 1 (11.2.26).

Thong s6 cUa mat can k5Thi6u IA: 0A2 = 6, OB2 = 4, 0C2 = 2.

Theo quy aac thi chi s6 cua mat A2B2C2 IA:
OA/ OB1 0C1
0A2 OB2 0C2

2 3 1
6 4 2

Ky hi'eu mat clan vi:

0A1 OB1 OC
1 = 1: 1 : 1 (111)
OCI

OA1 OB1

Ky hiOu mat song song voi mot truc va cdt hai truc con lai (vi du song song yeti Ox):

0A1 OB1 0C1

= 0 : k :1 (Okl)
OBx OCx

Trong tru'Ong hop tren mat song song vai true nao thi ta coi mat cat truc d6 a vo cut.
Ky hieu mat song song voi hai truc va cat mot truc (vi du song song veti truc Oy
vet Oz, cdt Ox):
0A1 0B1
0Ax co

0C1
= h : 0 : 0 (h00)
00

3- Dinh hitting tinh the

Dinh hating tinh th6 IA vi6c chon truc toa dO va mat don vi.
Mat dan vi daac xac dinh bang nhang don vi
dAi tren cdc truc toa dO.
D6 bigu thi &lac sur dinh hailing tinh the, can
chaffy d6n g6c giaa cdc truc toa do va nhang dan
vi dai ma mat dan vi cat tren ba truc toa dO.
Ngiki ta quy Udc:
G6c giaa Oy va Oz = a
G6c gift Ox va Oz
GO gilia Ox va Oy = y
va goi cdc toa dO dai ma mat dan vi cat teen ba
true IA: 0A1 = a0 ; OB1= b0 ; 0C1= c..

Hinh 2.26: .K.)% hi:eu cu the' mat

A2B2C2 khi bie't the thong so
hang mang ao, too, co

CHUONG 2

38
Cac goc a, y va tSr s6
a0bo

o = a : 1:c;

bo bo bo

goi is cac hang s6 hinh hoc.

Phep dinh haling cite tinh the he ba xien

Cdc tinh the thuOc he nay chi c6 tam C, nen chon truc toa do theo cac canh that
hoac canh ca the ca (H.2.27).
Mat dun vi cat ba true vai nhCing khoang each khac nhau, a p # y 900; ao bo co,
vay hang s6 hinh hoc ctia cac tinh thd thuOc 110 nay la a, 13, 7; a : 1: c.
phdt trign nhgt. Cdc truc toa
Thong thaang khi dinh hiidng, truc Oz trang yeti
dO c6 thd trang vdi canh thtic hoac canh ca thd ca.

Hinh 2.27:

Dinh /Luang cho cac tinh the he ba xien

Phep dinh hu'dng cac tinh the thuOc he rn'Ot xien

Cat tinh thd thuOc he nay c6 cac ydu to d6i xiIng L2, P, L2PC
Ngudi to quy iidc true Oy hoac trimg vdi truc L2 hoac thang g6c vdri mat P (m4t
d6i xang), cac true Ox va Oz nam trong mat phang thang goc vdi Oy (L2). A/W don vi
cat ba true vdi nhang khoang each khdc nhau: a = y = 90 #13; ao bo co (H.2.28).
Hang s6 hinh hoc IA 13 va a: 1: c.

Hinh 2.28:

Dinh &tang cho cac tinh the he mot xien

HINH DANG VA Kl%

TINH THE

39

Phep dinh haeing cow tinh the thuk hg thoi

Trong cdc tinh h0 nay ngtidi ta chon ba truc toa dq trung vai ba true L2, ho4c 1110t
true trung voi. true L2 con hai true kia thang g6c vai hai mat phang P. Ca hai trung
hqp luon c6 true L2 a vi tri thang clang.
Mat don vi cat ba true theo nhfing doan khdc nhau: a =
y = 900; ao bo co
(11.2.29).
Hang s6 hinh hoc la a: 1: c.

Hinh 2.29: Dinh huong cho ccic tinh the he thoi

Phep dinh hu'ang cow tinh the thuOc 1'0 bort phdang
Chon truc Oz luOn trung vai truc L4 , cac true Ox vb. Oy nam trong mat phang vuong
goc vai truc Oz, hoac trung vai truc L2 hoac vuong goc vai mat P. di day a = f3 = y = 90
va ao = bo co (11.2.30).
Hang s6 hinh hoc la 1: 1: c.

Hinh 2.30:

Dinh huang cho ccic tinh the he b6n phaang

Phep dinh hu'dng ale tinh the' thuk hg ba phu'ong vec sau phu'ong
Trong tinh the thuOc he ba phtiong va sdu pinking ngutii ta chon he b6n true toa
dO: x, y, u, z.
Truc Oz luon trung vai true L3 11.04C L6 (Li6). Cdc true Ox, Ou, Oy nam trong mat
phang vuong g6c vai true Oz, c6 the trung vai true L2 hoac vuong g6c vai mat P.
Chang phan b6 tao vai nhau mot goc 120 (11.2.31).

CHUONG 2

40

Hinh 2.31: Dinh huang cho ccic tinh the he ba phaang vet sciu phaang

Trong tinh thd he ba phuong va sau phuong c hai each chon mat darn vi:
1- Mat don vi cat hai truc tren mat nam ngang nhang doan nhu' nhau, cat truc
Oz thang thing mOt doan khac hai truc kia va song song vdi truc this ba trong mat
phang nam ngang. Mat dem vi se kS7hieu la (0111).
2- Mat dan vi cat hai truc trong mat phang nam ngang nhang doan bdng nhau,
cat truc this ba mOt doan bang "lila doan cat tren hai true kia, con cat truc Oz mOt
doan khac.'Mat dan vi se k5r hieu la (1121).
Hang so hinh hoc la 1 : 1 : 1 : c.
Chu y trong kr hieu cua cac tinh thd hO nay chi s6 thir ba bao gid cang bang tong
dai s6 cua hai chi s6 dau va nguoc clau.

Phep Binh hziong cac tinh the thuew he lap phztang

Trong he nay bao gicI cang c ba truc bac chdn vuong goc vdi nhau, hoac 31,4, 3Li4
hoac 3L2. Nha vay co thd chon ba true toa dO trang vdi 3L4, 3Li4 hay 3L2 (H.2.32).

Hinh 2.32: Dinh hitang cho tinh the he 1(ip phaang

Mat dan vi cat deu tren ba true toa do, ta c a = [3 = y = 90, va ao = 130 = co,
khOng co hang s6 hinh hoc.
4- liST hiOu canh tinh the
Mu6n tinh chi so- k3'r hidu mOt canh tinh thd; nguti ta tinh tidn canh do ve' g6c
toa dO. Lay mOt diem bat kk yeti toa dO (x,y,z) treryno.

41

H/NH DANG VA 10-1 H/EU TINH THE'

1\16u thong s6 mat dan vi la a., b0, co thi chi s6 ky hi6u canh do la:
x y z
____
= r: s : t
ao bo . co
trong do r, s, t la nhang s6 nguyen va ky
hi6u canh do dacic vigt l [rst] (11.2.33).
Theo quy kidc nay nhung canh song song
nhau se co cling mot ky hieu.
Co thg lay vi du dan gian la tim ky
hi6u cho cac truc Ox , Oy, Oz.
Tren truc Ox lay mot digm A, digm
nay c toa d6 (a0, 0, 0). Ta c tSr s6:
ao bo . co
= 1: 0 : 0
ao
va ky hieu cua truc Ox la [100]. Thang tit
truc Oy se c ky hi6u [010] va truc Oz co
ky hi6u la [001].

Hinh 2.33: K.); NO canh tinh the OM

vdi cac thong so" mat don vi la a0, b0, co

CAU HOI MANG DAN ON TAP CHIANG 2

2.1. HOp diem, hOp phan vi6t, kim tai thap Ai Cap c phai la clang mot hinh dan
khong? Tai sao?
2.2. Hay phan bit cac hinh dan sau day bang cach tim day du cac y6u to d6i
xiing cua thong:
a) Bat diOn (11.2.1).
b) Thap doi h6 thoi (s6 7 11.2.3)
c) Thdp doi b6n plidang (s6 21 H.2.6).
2.3. Lay hinh dan thdp b6n phitang (s6 15 11.2.5) dot thong len hinh dan lang
tru b6n phdang (s6 9 hinh 2.4). Tim cac ygu to d6i xting trong hinh ghep
mdi duvc tao thanh.
2.4. MOt hinh don sau mat (hinh lap phaang), ngu ep hinh do theo haidng mot
truc bac ba bat 14 thi se to ra hinh dan gi? Co n11E-mg ye-u to d6i ming nao
tren hinh dan nay? Hay nhan xet s>t bign d6i cua cac ygu to d6i xting trong
hinh dan cu va mdi.
2.5. Khi co hai hoot nhigu hinh dan ghep vdi nhau thi hang cua tinh thg co
thay doi killing? Cho vai vi du minh hoa.
2.6. Mat song tinh va mat ghep song tinh khdc nhau nhti the nao?
2.7. Hay tim mat song tinh va true song tinh tren (11.2.16). Xdc dinh bac cua
cac truc nay.
2.8. Tren hinh 2.32 mat dan vi cua lch6i lap phdang cat dgu tren ba truc. Hay
xac dinh ky hi6u cua m6i mat tren hinh lap phitang do.
2.9. Hay xac dinh ky hi6u cua cac canh song song vdi truc L4 tren hinh lang tru
b6n philang (11.2.33).

Chtto'ng

KIEN TRUC MANG KONG GIAN

TRONG TINH THE
Trong nhang phan trtidc da trinh bay nhang dac diem ve hinh hoc tinh the. De
hieu doge m6i lien he giCia cac true va hinh thai, 1S7 tinh va thanh phan hoa hoc can
phai khao sat cau true ben trong cua tinh the.

3.1 O MANG CO sti VA 14 O MANG CUA BRAVE

Trong phan nOi ve kien true mang da neu, mang khong gian l mot he thong
nhang hinh hOp bang nhau keo dai vo tan. M8i mot hinh hOp nhu vay dugc goi la mot
o mang. Trong ding mot mang tinh the c6 vo s6 each chon kieu o mang khdc nhau.
CO the 10 vi du mot mat mang cua tinh the thuOc he thoi. Ta c6 the chon ddy o
mang theo hinh binh hanh nhii trong hinh 3.1. Bay gig lam the nao de chon duve mot
o mang trong mang khong gian ma 0 mang ay clac tru'ng cho tinh he?

b)
Hinh 3.1: Chon day 6 mang theo hinh binh hanh canh t1 vd t2 (a)
hole theo canh t2 va t3 (b)
De giai guy& van dkiay Brave da chon mot loci o mang dac tru'ng cho than bq mang
tinh the goi la o mang cc O. O mang cc sO cila Brave phai thaa man nhang yeu cau sau:
1- Tinh he cUa .0 mang dugc chon phai pha hgp vOi tinh he trong than mang, n6i
each khac la no phai phi hgp vdi tinh he cua tinh the.
2- S6 canh va got (giCia cac canh) bang nhau phdi curt
3- S6 goc vuong giCia cac canh phai cue dai.
4- The tich cUa 0 mang phai curt tieu.
a)

CAA mix ItIONG KH6NG GIAN TRONG T1NH THE'

43

Bang 3.1: 14 6 mang ca sc) ctia Brave

Thi

Nguyen thay
P

TInh h.

Tam day
C

Tam kh6i
I

Tam met
F

1PiP
Nyi10 ,
1

imor
\ \
I

Alp
1 ,
?X,
Cr<
c2)

Ba xien

iir
41m,
1
1

MOt xien

1
1
L7
' 3
64t7
1
1
I
,
1

Thoi

crEIL1)

Ba phiiOng

.40
.c,

Ban phuting

cl?r
,,

Of
i

1
1
cL
SSi:"7

4V1
1
1
1
I

- .

c gi :f

1
,

Aliw

1

.94.17#
I

Sau phUcing

Lap phUOng

I
.

*
JP
a

,CS/

4 "0::'
Pla
41.
Mr

CHIJONG 3

44

Dtia vao nhang dieu kien do va xuat phLt tii hinh clang cua tinh the that, Brave
da suy ra dojc 14 6 mang co sa thuec 7 tinh he khac nhau. Ket qua phan tich bang
tia X da thong to 1S7 thuyet dm Brave l hoAn toan dung clan. Vi vay 14 6 mang ca ser
tren mang ten cilla Brave (bang 3.1).
Trong 14 o mang ca set cUa Brave ngdai ta chia lam b6n the:
1- The nguyen thily (P): cac nut mang chi nam d dinh o mang.
2- The tam day (C): nut mang nam a dinh va a tam cUa hai day song song vai nhau.
3- The tam kh6i (I): nut mang nam d dinh va a tam ctia o mang.
4- The tam mat (F): mit mang nam a dinh va
a tam cac mat.
Bac tru'ng cho cac kieu va the o mang trong
cac tinh he doge
thieu trong bang 3.1.
Moi tinh the c6 met kien true mang khong
gian nhat dinh va theo met o mang ca sa nhat
dinh. Vi du, Cu tit nhien co o mang ca sa lap
plmang tam mat (11.3.2).

Hinh 3.2: Kie'n true tinh the Cu

3.2 CAC YE11 TO D61 XING OA MANG KONG GIAN

Mang khong gian IA met hinh vo han. Tat ca cac yeu to d6i ming trong hinh hitu
han deu the hien trong hinh vo han. Trong hinh v6 han m6i mot loai yeu to d6i ming
se c6 vo s6 y6u to d6i xting tang loai song song vdi no.
Vi du, trong tinh the mu6i an NaCl c L4 vuong gOc vdi mat lap phu'ang (11.3.3).
Tren hinh chieu cUa mat mang song song vdi mat lap phu'o'ng ta thay c v6 s6 tryc
qua ion Cl- , Na- song song vdi nhau, Wang tai ta ciing co vo han mat d6i ming song
song vdi nhau.
Trong s6 cac yeti to doi icing ctia hinh vo han, ngoai cac yeu to d6i ximg C, P, L2,
L3, L4, L6, Li4 va Li6 con c6 them truc tinh lien, cac mat anh tragt va truc xoan 6c.
Vi du: trong tinh the mu6i an NaCl c6
L4 vuong goc vdi mat lap phdang (11.3.3).
Tren hinh chieu ciia mat mang song song
vdi mat lap phuZing ta thay c6 vo s6 tryc L4
qua ion Cl-, Na+ song song vdi nhau, Wong
tai ta ding co vo han mat d6i ming song song
vdi nhau.
Trong s6 cac yeu to d6i ming cUa hinh
v6 han, ngoai cac yeu to d6i min.g C, P, L2,
0 ion Cr; ion Na+; 0 tryc L4; I \ mat P
L3, L4, L6, Li4 va Li6 con c6 them truc tinh Hinh 3.3: Meit mang cua tinh the NaC1
tien, cac mat anh twat va true xoan 6c.

CAU TRUC MANG KHONG GIAN TRONG TINH THE

45

1- True tinh tieen

Truc tinh tie'n IA mot twang d trong hinh vo han c6 tinh chAt la khi dich chuygn
song song vdi no mot doan dal xac dinh thi hinh lap lai vi tri cu. Truc tinh tin du'ac
clanh dAu bang mill ten. DO dal dich chuygn ngan nhAt de cho hinh tra lai vi tri cu
goi la bu'ac tinh tie'n ky hieu l T (H.3.4).

Hinh 3.4: True tinh tie'n (dcinh ddu bang mai ten voi biz& tinh tie'n T)

2- Mat anh trticit

Mat dnh truqt doge thigt lAp bai mot tap hap g6m mot mat phang d6i ming Ong
them mot phep tinh tign song song vdi no va tac dung (tang thai.
Cac mat anh trdat c loai a, b, c, n, d. Mat anh twat a, b, c ca mat tinh tign song
song veil cac true kit tinh a, b, c vdi biidc tinh tign T = 1/2 biidc tinh tign cua cac truc
kit tinh do (1/2a, 1/2b, 1/2c). Cac mat n, d c6 truc tinh tign song song vdi &fang cheo
cUa o mang co sa, trong do mat n c6 bade tinh tin T = (1/2 (b + c), 1/2 (a +b)), con
mat d c T = (1/4 (b +c), 1/4 (c + a),1/4 (a +b)).
Tren hinh 3.5, cac nut A1, A2, A3 cho tac dung qua Pt r6i tinh tign mot doan T
thi toan bo he thong mang lai trang vdi no.
Pt
A3

6 A3

a)

b)

Hinh 3.5: Mdt anh truqt (Pt) voi budc truqt t (a) va truc xodn 6c (BB) voi buck truilt t (b).
T la buck tinh tie'n trong cd hai truang hqp

CHIANG 3

46

3- True xotin tic

Truc xodn la mot tap hqp g6m mot true d6i xang va mot phep tinh tin song
song vdi true tdc dung d6ng thdi.
Truc xogn 6c trong tinh the co the la truc bac hai, bac ba, bac b6n, bac sau gi6ng
nha true don gian va true nghich dao.
Ng-Lied to qui u'ac co truc xogn 6c phai va trai. Neu true xodn oc phdi thi chigu
quay quanh no theo chi6u kim d6ng h6, con truc xodn o'c trdi thi ngutqc lai - quay
ngliqc chi'eu kim dong h6. Ngodi ra con co loci truc xoan 6c trung vdi truc d6i xting
don gidn.

I
2

a)
Hinh 3.6:

b)

True beic hai gicin dun (a) vex truc xodn oc bac hai (b)

41

1/40/4
3/4

a)
Hinh 3.7:

b)

c)

Ccic true bac ban,: 4- Gicin dun (a);'4/ - Phdi (b) 42 -Trung hoa (c) vat 43 - Trai (d).
True trung haa khong phan bOt Chive phcii, trdi

CAU TRUC MANG KHONG GIAN TRONG TINH THE

47

KST hieu cac true xodn 6c nhur sau:

21
true xoan 6c bac 2 phai va till.
31 v'a 32
true xotin 6c bac 3 phai vb. trai.
41, 4,, vA zta
true xoain oc bac 4 phai, trung hoa va trai.
61, 62, 63, 64, 65 true xodn 6c bac 6 phai (61 va 62), trung hba (63) va trai (64, 65).
C6 thd neu met \rad vi du vg true xodn 6c. True bac hai gian darn va true xodn 6c
bac 2 &lac bidu din tren hinh 3.6. Cac true bac Mn pink tap han, ngoai true xodn 6c
phai va trai, can c6 true xodn 6c trung Itha - IA true khong phan biet du'ac phai va trai
(H.3.7).

3.3 HAI TRAM BA Mail NHOM KHONG GIAN

Nhu' da biet, to hap cac yeti to d6i ming coa hinh hieu han se cho 32 lap d6i 'ding
khdc nhau. T6 hap cac yeti to trong hinh ye han se cho ta 230 nh6m d6i xang trong
khong gian. Nam 1890 nha tinh thd hoc ngutti Nga Fedorov E.C. va nha toan hoc
nguai Disc Soflis da d6ng thcii ding b6 phat hien 230 nhom khong gian trong tinh the.
Neu trong nhOm khOng gian loci tra ph6p tinh tien, nghia lA lAm mat anh trdat
va true xodn 6c trot thAnh mat d6i ming binh thaang va true quay binh thing thi se
c6 32 lap d6i ming.
Ngdo.c lai cho cac yeu to d6i xiing cua hinh hieu han, them cac ph6p tinh tien,
Wen mat d6i xang va true quay thanh mat anh twat va. xodn 6c thi se chuydn duvc 32
lap 06i xang thanh 230 nhom khong gian, goi IA nhom khong gian Fedorov (phy lye 3).
Viec nghien cob cac ydu to d6i xting trong mang tinh thd va ky hieu cac nhom
khong gian duac trinh bay chi tiet trong cac sach chuyen sau cua mon tinh thd hoc.
3.4 CAC DAC DIEM HOA TINH THE

1- Ban kinh nguyen tii va ban kinh ion

Khi nghien dm met kien trot nao do cUa tinh thd ngctori ta thdang cho ST den
khoang each giaa cac don vi kien true (ion, nguyen tit, phan
We l phai xdc dinh
khoang cach t6i thidu khong \Vat qua du'o'c giaa hai dcrn vi kien trim De xac dinh
khoang each da ngadi ta me ta qua. cau hieu dung ma ben trong no khong c6 met
nguyen tit hay met ion nao c6 the lot vao &Plc, can goi la qua cau nguyen tit hay ion.
Bdn kinh cila n6 IA bdn kinh nguyen tit va ion (khoang each We tieu ma tam clia qua
cau ,cUa nguyen tie hay ion d6 c6 thd tien gan tai be mat qua du cila nguyen tit hay
ion ben canh).
Hien nay nha phep phan tich kien true tinh the,
each Wang d6i bdn kinh nguyen tit va ioncila cac chit.

ta ca thd tinh dctac met

CH(JCNG 3

48
2- Sii ch6ng khit cac qui cau hiOu dung.

Ngu coi kign trite cita tinh the giang nhd tap hqp cac qua cau nguyen tit (ion) tigp
xtic vdi nhau thi chimg ta se Wang tkidng dudc ski ch6ng khit (xgp dat) cac qua cau yeti
bdn kinh bang bdn kinh nguyen tit (ion) goi l ski ch6ng khit cac qua cau hieu dung.
Ta hay xet trutng hdp dart gian khi mang g6m cac dun vi kign tritc gi6ng nhau
(cac qua cat.' giang nhau). Khi ch6ng khit, ta lan lu'dt xgp khit cac qua cau d ldp thit
nhat, r6i dat cac qua cau Wong tkt len tren ldp cau dad nhat sao cho cac qua cau lap
day cac h6ng do ldp met tao nen (11.3.8 va H.3.9).
Tigp tuc xgp ldp ba. Neu cac qua cau ldp ba trung yeti ldp met thi goi la kigu
ch6ng khit sau phudng (H.3.8). Nati cac qua cau ldp 3 data trung vdi ldp 1 thi goi la
kigu ch6ng khit lap phddng (11.3.9).

0 0 0

oeee

+ +

a)

0 0 0
b)

Hinh 3.8: Kieu chdng khit sciu phu'ung:

a) Rang chung; b) Tam cac qua cau
(nhin theo hinh chie"u bang) vdi 0 la tam
quci cau lop thd nhdt, + cua lop thd hai,
cda lap thO ba

0 + 0 +O + O+

0
0

0 0
a)

+ +

0 0

b)

Hinh 3.9: Kieu cheMg khit lap phuang:

a) Dang chung, b) Tam cac qua cau (nhin
theo hinh chieu bang) voi 0 / tam quci
cau lcip thd nhdt, + cua lop thO hai,
cda lap thd ba

3- se; phai tri va da diOn phai tri

ei tren chting ta da bigt khdi nie'm qua cau hieu dung. S6 lacing cac qua cau hieu
dung cila ding met loai nguyen tit hoac ion bao quanh met qua cau hieu dung dm met
nguyen tit hoac met ion cho trutc goi la so phdi tri.
Trong tinh thg ion nguti ta tinh s6 ph6i tri la s6 qua cau hieu dung ca'a anion bao
quanh qua cau cation.
S6 phoi tri c thg la 2, 3, 4, 6, 8, 12.
CO thg neu vi du kin trtic cita tinh the sfalerit
(ZnS) (11.3.10). NO thuec clang o mang lap phdang
tam mat. S6 ph6i tri ctaa Zn la 4 (s6 ion S-2 vay
quanh ion Zn+2 la 4).
Ngu n6i tam cac qua cau bao quanh lai ta dudc
day phai
met da dien goi la da di'On phdi tri
Wang tic:mg la cac qua cau bao quanh va bi bao
Zn Os
quanh deu xep khit vdi nhau). Cdc clang da dien
photi tri thing gap la ddqng thAng, tam gide, hinh
Hinh 3.10: Cdu &tic cda ZnS
tit dien, bat dien, hinh help lap phticcng va lang tru
sdu p'nudng (11.3.11).

CAU TRUC MANG KH6NG GIAN TRONG TINH THg

49

12

S6 ph6i tri: 2- DUeing thgng; 3- Tam giac; 4- Tit dian; 6- Bat than; 8- Lap phiidng; 12- Lang try sau phUcing

Hinh 3.11: Cdc clang da dien phoi tri thitang gap

(con s6" ghi a duai hinh ye chi .s6 phdi tri cila cation)
CAU HOI HONG DAN ON TO CHU'ONG 3
3.1. O mang ca sa phai th6a man nhang dieu kien gr Neu thieu mot trong cdc
diet] kien tren CO duac khong? Tai sao?
3.2. Trong hinh vo han co nhang yeu to doi xitng nao khdc vdi trong hinh hieu
han?
3.3. Cho mot mat anh tru'at Pt duac thiet lap bai to hap g6m mot mat d6i xting
clan gian Ong them mat phep tinh tien song song vdi no. Hay ye hinh bleu
dien khi nut A bat ky tic dung qua Pt vdi budc tinh lien Ian luat IA 1/4a,
1/2a va 3/4a.
3.4. Cho mot truc xoan 6c b4c ba va mot chat diem A. Hay n6i cdc diem A1, A2,
A3... , An khi cho tic dung qua truc xoan 6c trong hai truing hap: truc xoan
6c b4c ba trai va phai.
3.5. Tren phu lye 4 ghi bdn kinh ion ciia cation va anion c6a cdc nguyen t6. Hay
nhan xet m6i lien quan giCia ban kinh ion vii hoa tri cua thong.
3.6. Trong khi ch6ng khit cdc qua can hieu dung thtRsng tao ra khong gian r6ng
giCta cdc qua cau. Hay nhan xet hinh dang cdc 16 h6ng do. This tinh the tich
m6i loai 18 h6ng neu gia thiet cdc qua ca'u hieu dung deu co ban kinh bang R.
3.7. Gia sit ban kinh cdc anion thong khit l R, ban kinh cation dien a giCia lA r.
Trong dieu kien s6 ph6i tri 3 nghia IA c6 3 anion vay quanh 1 cation nha
hinh s6 3 (H.3.11).
Hay tim ty s6 ctia .
3.8. Khi tYs6

thay d6i trong dieu kien kith thuac cac ion vay quanh van gia

nguyen (R = hang so) thi trong kien true tinh the xay ra hien tutting gi?

P11411 THU fiel

KHOANG VAT HOC

DAT CUING

Chu'cing

THANH PHAN HoA HOC VA Klietil TRUC BEN

TRONG CUA KHOANG VAT
4.1 THANH PHAN HOA HOC VA CONG THUC Cl.71A KHOANG VAT
Khodng vat lA nhang to bac) cdu tao nen va Trdi DA. D6i twang nghien cdu caa
khodng vat hoc chinh IA thAnh pi-Ian vat chA caa v6 Trdi DA. Theo nhang quan sat
true tiep thi thong ta chi hieu biA &Ale phdn tren cilng caa va Trdi DA. Nhang phdn
sau han thong qua cdc gie-ng ddu, cdc to khoan sau, qua trinh tao san nang nhang
kh6i vat chgt a dual sau len mai quan sat dutc. Thanh phdn h6a hoc caa v6 Trdi DA
dutc quan sat mOt each chgc than dat tai chidu sau 16 kilomet bao g6m thach quyen,
thay quygn, sinh quyen va mOt phdn khi quygn lan can.
Trong s6 troll 100 nguyen to caa bang tuan hoan Mendeleep chi c6 mOt s6 it to
phO bi6n trong v6 Trdi DA. Chung thct ini. lA nhang nguyen to c6 s6 this td thgp.
TuyOt dai 130 phan cdc nguyen to h6a hoc kgt hap vdi nhau thanh cdc khodng vat. Chi
c6 mOt so- it nhu Cu, Ag, Au... la ton tai trong trang thdi tit do N/A thutic nlidnh khoang
vat cdc nguyen to tit nhien. ThAnh phd.n h6a hoc dia khodrig vat thutng clang Ong
thdc h6a hoc de bieu dign. C6 hai loci Ong thdc: ding thdc thiic nghi0m Ara Ong tilde
kien true.
Cong thdc that nghi0m chi bleu din &lac tS7 10 s6 lacing cdc nguyen to hap
thanh. VI du, hap chdt dan gian nhu PbS (galen), BaSO4 (barit); phdc tap ham nhu
Be3Al2Si6018 (berin), KA1Si308 (octocla) vv...
Cong thdc thdc nghi0m cdn c6 the bieu din dual hinh thtic cdc oxit dan gian. Vi
du, berin c6 the vigt 3BeO.A1203.6SiO2.
Cong thdc kign true khong nhang chi bleu din dactc loci nguyen to", tjr 10 s6
lutng cdc nguyen to trong hap chA ma cOn phan tinh (lute quan 110 Wang h6 gida cdc
nguyen tit trong kign true. HiOn nay do vi0c sit dung tia X de phan tick kign true va
nhang tri thac vg hOa hoc tinh the ngay cang phat trien nen (IA hiCu chinh lai nhidu
ding that h6a hoc caa hap chA phdc tap va lam cho ri6 phan anh than thkfc han
thAnh phan h6a hoc va kign true caa khoang vat.
Do da trong khodng vat hoc hi0n nay nguti ta sa dung ngay cang phO bion loaiOng thdc kign true. Trong tong thdc kign true, g6c ion am &tat ddt thong dd'u ngodc
voting de phan bit veti ion duang. Vi du, malachit Cu2[CO3](011)2, apatit Ca5[PO4]3 (F, Cl)...

CHLONG 4

54

Khi trong thanh phan co ski thay the d6ng hinh giiia cac nguyen td hay ion thi
cac nguyen td hay ion thay the dAt trong clau ngoac hinh cung sap xep theo this tur
ham Wang tis nhieu den it va cach nhau bai mot clau phdy. Vi du, olivin (Mg,
Fe)2[SiO4] vonframit (Mn, Fe)[W041.
Cong thifc hda hoc cad khoang vat can cd vao phan tich hoa hoc dinh luang toan
phan ma tinh ra. Trong do, cong tilde thkic nghiem can cif vao trong Wang phdn tram
cac nguyen to thu &lac trong phan tich h6a hoc toan phan Ian la cit dem chia cho
trong lacing nguyen tit cua nguyen to d6. Cuea ding lay ket qua so sanh vdi nhau r6i
lam troll so thi chicrc tong thirc tilde nghiem cua khoang vat.
Midi day lay chancopirit lam vi du de tinh cong thitc Ma hoc thi t nghiem (bang 4.1).
Bang 4.1: Huang dcin cach tinh cling thdc thtfc nghi'em cua khocing vat
Tr's:mg
Itking

Thanh
phan

(%)

Cu
Fe

'

Chia cho
nguyen tel ItfcIng

C6ng thac

Ty Id

S$ nguyen ter
lat

dcsn glan cad

qua

s$ nguyen

34,40

34,40
63,5

0,541

30,47

30,47
56

0,544

35,87

35,87
32

1,120

tel

had hoc va ten

khodng vat

CuFeS2
Chancopirit

Cong thifc kien trim cua khodng vat can cif vao ket qua phan tich h6a hoc toan
phan ma tinh ra. Tit trong hiking phdn tram cac oxit tinh ra cac ion ddang, sau do lay
so oxi trong hap chat oxit lam tieu chudn de tinh ra so" nguyen tit" Long dng vdi cac
ion am va &fang. Cu6i ding clOni khdi niem d6ng hinh va tai lieu phdn tich tia X de
xac dinh cong thifc kien trim Dtihi ddy gidi thieu each tinh ding thdc kien true cua
hocblen theo phlicrng phdp oxi (bang 4.2). Trinh tki tinh town nhd sau.
1- Lay trong 'Jiang phdn tram cua cac nh6m oxit chia cho trong hiking phdn tit
cua na thi &lac so phan td. De flan tinh toan nhdn so phan tit vdi 1000 va ghi vao cot
3. Vi du, d6i vdi Si02: (40,26 : 60) x1000 = 670.
2- Can tiff vao so phan tti tinh so nguyen iii oxi, ghi vao cot this 4. VI du, tiff met
phan iii SiO2 thi co hai nguyen tit oxi do d6 a cot 4 ghi 760 x 2 = 1340.
3- Can cif vao tai lieu phan tich tia X biet tong tilde Icier' true Ong quat cua
hocblen la A2B5[Si4011]2(OH)2, trong do so oxi ke ca trong gfic hidroxin la 24. Lay con
so Ong tong IA 2700 a cu6i cot this td chia cho 24 &lac so tide hicfc chung la 112,6.
4- COt this 5 ghi so" oxi trong phan sau khi da aide ldac cho so" kick ldac chung.
Vi du, d6i vdi Si02 to co: 1340,0: 112,6 = 11,9.
5- Can cif tS7 le gala s6 Wang phan tit va nguyen tit ctia ion ddang tinh ra s6 lacing
cua ion diking. Cif mot phan tit Si02 thi co mot nguyen tit Si. Ci trong bang co 670
phan tti Si02 (ghi d cot 3) thi cling se co 670 nguyen tilt cua ion diking (tilt Si ghi d cot 6).

THANH PHAN H6A HOC VA KIEN TROC BEN TRONG COA KHOANG VAT

55

6- Can cif tY' 10 gift ion &tong va oxi ta se c6 s6 nguyen tit cila ion &tong tham
gia trong kign trim Doi vai Si02 thi tST 10 gifta Si va 0 IA 1/2 do d6 dem con so 11,9
ghi d c6t 5 chia 2 thi duce s6 ion ducrng hoac c6 thg dem so luting nguyen tit ion &tang
(a c6t 6) chia cho s6u6c lucre chung cOng se &toe ke't qua nhur vay, ghi vao cot 7:
11,9
670
= 5,95 hoac
= 5,95
2
112,6
Bang 4.2: Huang chin ccich tinh tong az& hien trzic cz'za khodng thlt
Cac
oxit
Si02

Trong

S6 Wong

lu'Ong
(%)

phan tel
x 1000

40,26

670

S6
nguyan
tel oxi

S6 nguyen
tel oxi rat
vg 24

S6 !urging
nguyan tel cilia
Ion du'dng

S6 nguyan tell Ion

diking tham gia trong
kign frac

1340

11,9

670

5,95

TiO2

3,77

47

94

8,8

47

0,40

A1203

13,23

129

387

3,526

258

2,30

Fe203

7,19

45

135

1,2

90

0,80

FeO

6,48

90

90

0,8

93

0,77

Mn0

0,18

0,03

0,03

Mg0

13,18

327

327

2,0

327

2,90

Ca0

12,20

218

218

1,95

218

1,95

Na20

1,73

28

28

0,25

56

0,50

K20

0,55

0,05

12

0,10

0,09

0,05

H2O+

1,25

70

70

0,05

140

1,30

H20'

0,22

HIOu
chinh

100,34

2702

24,025

- 0,04

- 2

- 0,025

F2 = 0

100,3

2700

24

Dita vac, so nguygn ter cCia ion doting tham gia trong kign trim dg ghi a c6t 7, d6ng
theti van dung cac quy luat thay the' d6ng hinh sap xgp chung thanh teing nh6m. Vf
du, nh6m A c6 thg c6 cac ion Ca2+, Nal+, Kl+, nh6m B c6 the' c6 Mg2+, Fe2+ va Al3+.
Trong gfic [Si4011] thi Ti4+ va Al3+ dgu c6 the' thay thg cho Si4+ v6i sg phgi trf 4. Can
tai IA nhOm cac ion am. Trong silicat Al3+ girt hai vai tro; vita thay the' cho Si4+ trong
g6c [Slat] vita thay the' cho cac cation khac. VI vay khi sap xep can chit uu tien cho
Al3+ thay the hgt SO+ bi thigu, phan can 10 mth thay the' cho nheing cation khac, nhur
vay thi ggc anion mdi Wing bgn va sit thay the' kh6ng lam pha
kign triic tinh the'.
Cugi ding ding thCtc kign trot (hay cong fink h6a hoc tinh thg) cua hocblen c6
thg vie't nhur sau: (Ca1,95, Na0,50, K0,10)2,55 (Mg2,00 Fe2+0,80 Fe3+0,80 A10,65)5,15 [Si5,95 A11,65
T10,40 022] (0111,30 F0,05 00,65)2.

Nhu tren chung ta da bie't khoang vat IA nhang hop chg.t tu nhien c6 thanh phan
va cong thitc h6a hoc phitc tap. Ngutti ta chia cac khoang vat theo cac kigu hop chk
hoa hoc nhu sau:

56

CHUCING 4

Hqp chdt clan gidn: la hqp chat chi g6m hai loci nguyen tit hay ion ke't hqp vdi
nhau. Loai hqp chat nay rat thing gdp trong tai nhien. Vi du, galen (PbS), pirit
(FeS2) sfalerit (ZnS).
[SiO4]4-, [KV-,
Hqp chdt phdc tap: IA hqp chit c6 cac anion phdc tap
[CO3]2-, [SO4]2, [NO3]1-... tham gia vac mang kien truc cua tinh the. Vi du, canxit
Ca[CO3], barit Ba[SO4].
Hqp chdt kep: la nhang hqp chit cua hai mu6i. IC& hap vai nhau. Vi du, dolomit
CaMg [CO3]2, kainit KMg[SO4, CU3H 20.
Hqp chdt nude: 1a nhfing hqp chit c6 phan tit wick tham gia trong thanh phan
cua no. Thy theo hinh thiic lien k6t trong kien truc nguai to chia ra hai loci nude.
1- Nuac hdp phu: ton tai cluai hinh thitc nhitng phan tit nuac trung hoa bi hip
phu a mot bo phan nao do cua khodng vat, nhu'ng khong tham gia vAo ki6n truc. Ham
Kiang nuac thay d6i thy theo nhiet dO. Khi nhiet di) tang den 110C thi hau nhu' nuac
hip phu bi bay hai. Trang thdi cua mac hip phu thuang IA the long. Cdc loci nuac
mang ming, nuac mao clan, nu& da.ng keo, rat& zeolit, nu'ac giaa tang deu thuOc loci
nuac hip phy. Vi du, nuac trong kaolin (A1,Mg)2 [Si40100H)2nH20.
2- Nuac ket tinh: l nhang phan tit nu'o'c trung hoa tham gia trong kign truc tinh
the va chi6m mot tSr re c6 dinh, vay quanh mOt loci ion nao do theo nhung s6 phol tri
nhit dinh, hinh thanh nen mOt loci g6c ion die biet. Vi du, naiCic trong khodng vat
ragecsit (NiSO4.6H2 0). Do the tich cua Ni2 + rat nh8 kern xa kith thuac cua [SO4]2nen khOng the tao ra mOt o mang yang chic. Khi c6 6 phan tit nuac vay quanh Ni2+
se lam cho the tIch cua n6 16'n len ma h6a tri van darn bao khong thay d6i khi6n cho
ki6n truc tr& nen On dinh. Tren thu'c to darn vi kien true nay nen vigt la [Ni(H 20)6)]2 + .
ri node tham gia trong kien truc nen lien k6t trong o mang chat the horn nhieu so vai
nu'ac hip phy, nhiet dO thodt nuac ding cao he n so vai nuac hap phu.
trong mOt s6
Ngoai ra, trong thAnh phan khoang vat con chits H+, OH-,
truOng hap dun nOng cung c6 nu'ae thodt ra nhu'ng phai trai qua mOt s6 phan ang hay
qud trinh phan ly nen khong xem lA phan tit nu'ac.

4.2 KIEN TRUC CUA KHOANG VAT

1- Cac trang thai cua khoang vat
Khoang vat cung nhat hau het cac chit vo ca clgu c6 the ton tai a ba trang thai:
rdn, long va khi.
Trong dieu kien tu nhien thl da s6 khodng vat a trang thai ran (Hg a the long,
H2S, CO2 a the khi).
Da so cac khoang vat the ran deu la chat ke't tinh co kien truc tinh the nhat
dinh, trong do cac phan tit vat chit sip xgp theo qui lust. Chat lc& tinh co nhiet dO
ming chdy va nhiet dO ket tinh nhat dinh.
Ngoai ra co mOt s6 it khodng vat la chit vo dinh hinh, trong do cac phan tit vat
chit phan bo h6n don, khong theo mOt qui lust nao ca. Do do n6 co tinh ding hiking;

THANH PHAN H6A HQC VA K/EN TROC BEN TRONG CUA KHOANG VAT

57

khi nung nong thi that' d6i trang thai mOt each di di. DO la dac diem cilia ylu de phan
biet giaa chat ket tinh va chat vo dinh hinh. Teen hinh 4.1 la cac &tang tong khi
nung nong cda chat ket tinh va
chat vo dinh hinh.
.0Chat ket tinh va vo dinh hinh
c6 the chuyen h6a Ian nhau. Muon
It
co chat vo dinh hinh to lam nguOi
i
nhanh chat 'long chay. MuOn bien
gian
gian
chat vo dinh hinh thanh chat klt
b)
a)
tinh thi phai gia lau chat do a Hinh 4.1: Bieu dien duang ?tong chciy caa vat
nhiet dO gan diem nong chay.
chdt ket tinh (a) v dinh hinh (b)
2- Kign true ciia khoang vat
Kiln true ctla khoang vat tit lau da dctoic
Ma hoc tinh the nghien cifu mOt each toan
dien va sau sac. Kiln true ctia khoang vat
phy thuOc vao cdc yeu to sau day:
Themh phan hoa hoc: Quan he giaa
thanh phan hoa hoc va kien true cua khoang
vat la quan he giaa nOi dung va hinh thdc.
Thanh phan Ma hoc la not dung, kiln frac
la hinh thiic bieu hien not dung do. Ca hai
deu 6 trong mOt the thong nhat caa phep
bien chtIng.
Ni dung quygt dinh hinh thdc, do d6
thanh phan hem hoc guy& dinh kien true,
nhuhg chi khi nao thanh phan h6a hoc t6n
tai thfai mOt hinh tilde kiln true nhat dinh
thi mOi Wang d6i on dinh. Galen (PbS) va
sfalerit (ZnS) la hai khodng vat c6 thanh
phan hoa hoc khdc nhau do d6 guy& dinh
hai hinh thdc t6n tai khdc nhau. Galen cO 0
mang cct sa kieu lap phdang dien tam, Pb va
Hinh 4.2: Hai kieu lap phaang diOn
S au c6 s6 phoi tri 6, can sfalerit ding c6 0
tam caa sfalerit (1) va galen (2)
mang ca s kieu lap pinking dien tam nhang
Zn va S c6 s6 ph6i tri khac nhau (H.4.2).
Tinh chat cdc don vi kiln true (ion, nguyen ta,'phan ta): Trong hoa hoc tinh the
Gonsmit da neu ra dinh lust: Kiel &tic tinh the duqc xdc dinh bdi 0 10 sd luvng ccic
don vi kiln. &tic, kith thudc (ban kinh ion) va tinh phan cite caa
Mai lien kelt hoa hoc: Trong chat ket tinh cdc dun vi kien true lien he vdi nhau
bang nhang m6i lien klt chd yetu sau day:

58

CHUONG 4

- Lien kat ion gay nen bai

C1 trong NaCl.

tinh dign giaa cdc ion ngtiac dau. Vi du, Na. va

- Lien kat nguyen tit (hay d6ng We) IA m6i lien kat do cdc nguyen tit nem gAn
nhau ding clang chung cdc dien tit. Vi du, C trong kim cuttng.
- Lien kat kim loai do c6 nhang dien tit" tii do c6 the di chuydn tit nguyen tit nay
sang nguyen to khdc. Trong cdc kim loai c6 tinh clan nhiat thaang ph6 bian loai lien
kat nay.
- Lien kat phan tit (hay lien kat Vandecvan) do 'tic lien kat thaa trong phan tit
hoac do hign tuang phan cyc gay nen. Vi du, trong ltft.t hoAng tit nhien.
NgoAi cdc m6i lien kat tren day, dm c6 cdc m6i lien kat trung gian. Trong mOt
chat kat tinh c6 thd c6 mOt hoac hai loai lien kat sling thi t6n tai, trong da mOt loai
lien kat clang vai tr6 chi" ygu.

3- Tinh da dang
Tinh da dang la dac tinh cila chat kat tinh c6 the thay dOi kin true tinh the khi
digu kin ben ngoai (nhiet do, dp suat) thay dOi, do d6 lam cho cdc tinh chat vat ly
cang thay doi theo, mac dii thAnh phan h6a hoc van gift nguyen.
Vi du: kim Wang (lap phuctng) --> than chi (lye phuzing) ca hai ddu c6 thanh phan
IA C. Kim cu'o'ng N/A than chi &l ac goi l n11E-mg bian the da dang. Nhigu khodng vat c6
dgn 5, 6 bian thd da dang. Ngucb to dimg chit cal Hy Lap (a, 13, T..) dd goi ten cdc bian
thg kg tit nhidt do alai) ddn cao. Vi du, a thach anh --> [3 thach anh.
Cdc bign thd da dang cua ding mOt thAnh phan hoa hoc thing c6 nhang tinh
chat khdc han nhau vi kin true khdc nhau. So sdnh kim along va than chi thay rO
didu d6 (bang 4.3).
Khodng vat khi thay d6i digu kin ben ngoal thi Wan thanh mOt Wan thd da
dang mai, nhung khi lap lai didu kin ca thi troy lai bin the ban dau. Sit chuydn bian
uyen Wan hai chigu. Vi du, thach anh:
nhu vay la chuygn
573 C

a - thach anh

-111=0..

1i - thach anh

C6 nhang khoang vat chi chuyen bien mot chieu nhur aragonit 400
Bang 4.3: So sanh tinh chdt v4t 1,5% czia kim along va than chi
Tinh chgt

Kim cu'dng

Than chi

Tinh he

Lap phtiOng

LUC phuting

Mau

Kh6ng mau

Den

D0 trong su6t

Trong su6t

Khong trong su6t.

DO ding

10

Ty trong

3,5 3,55

2,09 2,23

59

THANH PHAN HOA HQC VA KIA TRI.1C BEN TRONG GOA KHOANG VAT

Trong dieu kien nao do, c ltic ca hai bign the deu ton tai d6ng thai. Vi nhiet do
chuyen bign cua mat bign the la c6 dinh, nen khi co mat bien the da dang ton tai thi
co the dUng no de xdc .dinh nhiet do thanh tao khodng vat, do do co khdi niem vg
nhiet ke" khocing vat hoc. Nhiet kg khoang vat hoc co tdc dung nhat dinh trong viec
nghien cdu ngu6n g6c khodng vat. Tuy nhien khi xdc dinh nhiet da chuyen bign can
sau sinh thanh) va tinh thuan khigt cUa thanh
de cap tdi anh huang cua dp suet
phan hoa hoc. Dudi day la bang ke diem chuyen bign cUa mat s6 khodng vat dung
lam nhiet kg khodng vat hoc (bang 4.4).
Can phai not them rang nhieu tdc gia da ding can cti vao nhang nguyen tdc khdc
nhau de phan loci cdc bign the da dang. Day la mat van de khd phi c tap. Tuy nhien,
each phan loci dua vao sit bign dOi kign true la each phan loci hap lST nhat. Vi du, cac
bign the da clang do s6 ph6i tri hay each ch6ng khlt khong gi6ng nhau; do phu'ang
thitc phan b6 hoac da gap klitic cUa clan vi kign true khong giong nhau.
Bang 4.4: Nhiet dd chuyen biert caa cdc bie'n the da dang
Cdc bign thg da dung

Thanh phgn hda hcc

Si02

6-tridimit (sau phtiang)

Digm chuygn bign

1475C

6-cristobalit (lap phirclng)

CaSiO3

volastonit (ba xidn) gia volastonit

1190C

(gia sau phOng)

ZnS

sfalerlt (lap phudng) vuazit (sau phi/Ong)

(Ca, Mg, Fe)2 [Si2061

piroxen ha thoi piroxen mc)t xidn

Si02

a - thach anh (ba phacIng) -

1020C
955 1140C
573C

6 - thach anh (sau phticing)

Na3A1F8

criolit mOt xien criolit lap phLicIng

CaCO3

aragonit (ha thoi) canxit (ba phaang)

Cu2S

p - chancozin (ha thoi)

a - chancozin (sau phitclng)

Ag2S

acantit (lap phiicIng) acgentit (ha thoi)

560 570C
400C

91 105C
179C

4- Hi4n tticing doting hinh

Khdi niem ye hien tu'o'ng clang hinh co tir lau. Luc dau ngticsi to quan niem clang
hinh la hien tuang hai hoac nhieu hap chat thanh phan khdc nhau nhung co ding
kign true hoac kign trot gen gi6ng nhau. Hien nay khdi niem d6ng hinh old &Jac
chinh xdc hoa nhii sau: Hi"On tityng ddng hinh / hi'On tuvng xdy ra trong cang mot
kien true tinh the khi c hai hock tren hai thanh phdn khdc nhau ye bcin chdt hoa hoc
nhitng c the thay the lcin nhau. Sic thay the do khong lam thay deft lcin den kien true
tinh the. Thu'c to day la mat loci hap chat c thanh phan thay dOi.

CHUONG 4

60

Can di vao mac de thay thg ngtt8i to chia ra hai lo4i hqp chat d6ng hinh nha sau:
1- Bang hinh lien tuc: khi hai thanh phan thay thg Ian nhau theo bat kST met tSr
le nao tao ra met boat cac hqp chat lien tuc c6 nhCing tinh chat vat ly bign d6i met
each lien tuc. Vi du, boat d'Ong hinh lien tuc ctia fenpat Na va fenpat Ca tao ra cac loaf
plagiocla (bang 4.5).
Bang 4.5: Lout ddng hinh lien tuc ctia plagiocla va cac tinh chat ctla chzing
Khoang vat

Thanh phgn

Ng

Ti trpng

Anbit-Na[AlSi308] (Ab)

Ab100

_ AbsoAnte

1,5282

2,61

Oligocla

Ab90Anie Ab7oAn3o

1,5388

2,64

Andezin

Ab70An3o AbsoAnse

1,5490

2,67

Labrado

AID%Anse Ab30An70

1,5558

2,69

Bitaonit

AbuAnn AbleAnse

1,5640

2,72

Anoctit-Ca{A1231208] (An)

AbloAn90 Amor)

1,5756

2,75

2- D6ng hinh c6 han: khi hai thanh phan chi c6 the thay thg nhau theo mitt de
nhat dinh. Vi du, Fe2+ c6 the thay thg Zn2+ trong kign trLic tinh the sfalerit khong
qud 20%.
Nhang ygu to quygt dinh tinh thay thg d6ng hinh g6m c:
Kich -thuorc ctla ion (hay nguyen td). Thong thing kith thutc hai ion toeing dozing
hone bang nhau thi de clang thay thg lien tuc. Gidi han c6 the thay thg lien tuc khi t'Y
s6 chenh lech (R, R2 )/R2 < 10 15%. R, la ban kinh ion lin, con R2 la ban kinh ion be.
Vi du, hupnerit vb. fecberit (MnW04 FeW04) trong dO Rmn2+ = 0,19A., RFe2+ = 0,38.A , tY'
so chenh lech khong qua 10%.
Ty s6 chenh lech tit 10 15% tang dgn 25 40% thi chuyen sang d6ng hinh co
han. Khi tSr s6 chenh Lech lan horn 25 40% thi chi a nhiet de rat cao mdi phat sinh
d6ng hinh c6 han. nhiet de thdp, v6 co' ban, khong phat sinh hien Wong d6ng hinh.
Vi vay trong cac tdc dung nei sinh xdy ra trong di6u kien nhiet de va ap suat cao thi
hien tutng d6ng hinh ph6 bign hem trong tae dung ngo4i sinh tign hanh dtidi nhiet
de, Alp suat binh thutng.
.116a tri cda ion: Trong kign troc khi xdy ra hien tutng thay thg d6ng hinh bao
git et:mg phai bao dam &foe ski can bang ve tinh dien.
+ Ngu hai ion thay thg nhau ma c6 ding hoa tri thi hien Wong ang hinh rat clan
gian. S6 Wong cac dun vi kign trOc khOng thay d6i. D6 la hien tutng d6ng hinh ding
hoa tri. Logi nay trong khoang vat tki nhien thutng gap.
+ Ngu hai ion thay thg khac h6a tri, thi goi IA d6ng hinh khong cung hoa tri.
Trong tniting hop nay de dam bao can bang tinh dien co may phutng thiic sau:
- Dong thdi vdi cap ion thay thg ding hinh khOng ding hoa tri von co, 14i them
nhfing cap ion khdc ding thay thg d6ng hinh khong ding hoa tri song song tign hanh.
Nal+ + Si4+.
Vi du, trong fenpat: Ca2+ + Al3+

THANH PHAN HOA HQC VA KIEN TROC BEN TRONG CCJA KHOANG VAT

61

Nhu vay tong s6 dien h6a tri khong thay dOi ma s6 lacing ion sau khi thay the
van gia nguyen trong kign trot.
De can bang h6a tri c6 hie so lacing cac dcin vi thay the khong bang nhau. VI du,
trong silicat lOp c6 hien tuctng thay the 2A13+ ~ 3Mg2+. Trutng hcfp nay trong kign
tnic hoac thita hoac thigu met so vi tri nhaet dinh.
Can tit vao cac digu kien thay the tren A. E. Fersman da tim ra qui luat thay the
d6ng hinh theo diking cheo goc (bang 4.6) trong bang tun hoan cac nguyen to nhi
bang sau day.
Can chi' 57 rang digu kien thay the ma Fersman cho 3'7 a day chU yeu la ban kinh
ion, nhung khi thay the thi co khuynh hiking cac ion h6a tri th4 bi cac ion h6a tri
cao thay tile. Vi du, trong fotfat (apatit) cac nguyen to dd.t hieem thay the Ca; Sc thay
the Mg; Nb, Ta thay the Ti... Hien tutng nay goi la thay the d6ng hinh dinh hu6'ng
(theo chigu mai ten trong bang 4.6). Hien tutng nay c6 the clang khdi niem nang
luctng cUa ion de giai thich.
Logi ion: Nhu tren chUng to da bieet muo'n cO thay the d6ng hinh thi nhang nh6m
thay the phai ding hoa tri Ira kith thii6c tu'ung duung, nhung neeu hai ion khong ding
loai thi sit ang hinh khong thg xay ra dcigc. Vi du, Na+ (Ri = 0,96 A) vb. Cu2'- (Ri = 0,96 A )
cho tdi nay van chua phat hien du'o'c sit thay the d6ng hinh giaa chtIng vi chUng nam
trong hai loai ion khdc nhau kha nang phan clic khong giong nhau. Trong kign trUc
mei lien kgt cUa chUng with ion khdc ding hoan toan khdc nhau. Neu c6 thay the thi se
lam thay doi tinh chk can ban cila kign tnic. Do 06 loai ion cang la met nhan to
quan trong quygt dinh kha nang ang hinh cUa ion.
Bang 4.6:

NHom

Loat thay the cidng hinh khong cang hda tri di a cac nguyen to
(Theo A. E. Fersman)
I

II

III

Li

Be
0,34

B
0,15

Na \ Mg
0,98
0,78

Al
0,57

K
1,33

Rb
1,49

IV

VI

VII

Chu kit

0,78

Ca
1,06

Sc
Ti
0,82
0,64
I., \
X
/S
ik /\
\ Sr\ \ Y A Zr \ . \ Nb
1,27 N '
1,06 N N, 0,87
\`0,69

Cs
1,65

Ba
1,43

Mo

'TR
1,22
0,99

)-If
0,86

Da
0,69

0,68

1k N,

Si
0,39

.\

W
0,68

Re
0,68

62

CHLIONG 4

Ccia.dau kin .nhOt ddng hoc: Nhiet do co tdc dung rat quan trong. Vi du, KC1 va
NaC1 a nhiet de cao co the thay the ang hinh tao nen. h8n hop deng hinh (K, Na) Cl,
nhung,trong digu kien thuOng thi khong xay ra hien tuvng dOng hinh dd. Nhu vay
chungta co thg.thay nhiet de cao co tdc dung thtic day cho hien tuong thay the deing
hinh phat trign.
Anh huc:fng cua dp suat d6i vdi kha nang dOng hinh cho den nay van chua 1-6
rang. - CO ngtIti cho rang dp suat tang len se han the kha nang deng hinh lam phan li
cac dung dich cang. Dieu do cho tdi nay van khong khang dinh &ft khodt.
Ndng do czia cac thanh phdn: ngoai nhang nhan to ke tren, n6ng c10 cac thanh
phan trong dung dich hoac chat nOng chay tao khoang cOng co vai trd nhat dinh d6i
vdi kha nang thay the ding hinh. Vi du, trong su hinh thanh apatit khi dung dich
hoac chat nang chay tao thanh co thaa Ca2+ thi Sr2+, Nal+ not Chung khong the thay
the al-1g hinh duac. Nguoc lai neu thanh phan Ca2 + khong du thi Sr2+ va Nal+ CO the
ton tai trong apatit dui hinh thiic thay the d6ng hinh Ca2 +, tham chi vdi ham luong
rat cao.
Hien tu'ong dong hinh lam thay d6i thanh phan hoa hoc ciia khodng vat din tdi
sit thay d6i cac tinh chat'vat ly ctia chting Si! hien d6i cac tinh chat vat V la su' hien
d6i c qui lust thy theo s6 Wong cac thanh phan thay the. Cac tinh chat nhii diem
nOng chay, tSr trong, chi& suat, tinh clan dien de'u hien d6i met cdch co qui lust: dac
biet ty trong bieu hien rO nha quan he vdi ham luong cac thanh phan theo ty le
thuS.'n. Neu clang do thi bieu din quan he nay thi chong ta se CO nhang duOng thang
hay ebbing heti cong (H.10.5).
Viec nghien cau hien trong ang hinh khong nhang chi lam ro hinh thiic ton tai
va di chuyen cua cac nguyen to trong khodng vat, sit hien doi thanh phan cua khodng
vat, sit hien d6i co qui lust ciia met s6 tinh chat vat V v.v... ma no con xdc dinh gia tri
ding nghiep cua khoang vat quang, giap cho viec tim kiem cac ngu6n nguyen lieu clia
nguyen to hiem va nguyen to phan tan nhang tai lieu chinh xdc, dOng th6i rut ra
duoc nhang qui lust tap trung ctia met s6 nguyen to do hien tuong phd bay h8n hop
&Ong hinh tao nen.

4.3 THANH PHAN VA CAU TAO CCIA KHOANG VAT DANG Kai
Trong the gidi khodng vat, ngoai nhang chat 10'1 tinh ma mat thutng hoac kinh
hien vi ch the quan sat duoc, con ph6 hien nhang khoang vat a trang thai keo hoac tit
chat keo ket tinh lai. Thutng ngiRli ta goi chting l nhang khodng vat dang keo.
Khodng vat dang keo co nhang dac diem rieng biet, khac vdi khodng vat ket tinh vg
thanh phan va cau tao. Trong vo Trdi Dat va dac biet trong v6 phong hoa phdt trien
rat reng rai loaf khodng vat nay.
1- Chgt keo trong v6 Trai Dgt

Dau tien chting ta can, hieu rO chat keo la g-1? Chat keo la mot he phdn tan nhd
khong ddng nhdt gdm co hai thanh phan: tzior,ng pizazz tan va mai tritang pizazz tan.

THANH PHAN HOA HQC VA KIEN TRUC BEN TRONG CCM KHOANG VAT

63

phdn tan g'dm nhang hat"vdt chdt rat nho kich thztdc tit 1 - 10Omp (Imp = 10-6 mm)
thuang goi l hat keo. Kinh hien vi thuang khong thay ditaC hat keo, nining moi hat
keo con chCta hang tram, hang nghin phan tit hoac ion. Vi vay nhang hat keo ban
than van IA nhang Wang ket tinh. Mdi tritesng Aan tan chda cac hat keo phan tan.
Tay theo ty le giaa tuang phan tan va moi twang phan tan ngiRii to chia ra dung
giao (ne-u moi trtiOng phan tan chie-m chi yell) va ngting giao (lieu tuang phan tan
chiem chu yeu). Can ca vao trang thdi ctia mai tru'Ong phan tan dung giao va ngung
giao can duce phan ra nhang loai keo sau day:
Thtly dung giao va thily ngu'ng giao neu moi trif6ng phan tan IA chat Fong.
Khi dung giao va khi ngung giao neu moi truang phan tan l chat khi.
Tinh dung giao va tinh ngu'ng giao neu moi tniOng phan tan la chat k6t tinh.
Trong v6 Trai Dat phO IA& nhat IA thtly dung giao va thily ngu'ng giao. Ngoai ra,
trong khodng vat tinh dung giao cling rat ph6 Wen. Ve each thac thAnh tao cac dung
dich keo trong h6a keo cling da chi ra hai phuang phap. D6 IA phdang phap phan tan
va philang phap ngitng tu.
Tren Trdi Dat trai qua nhang tax dung phong h6a phac tap va lau dai, cac loai dd
va khoang vat luon luon phat sinh hien tu'ang mit ne va huy hoai. Gi6 mita, cac dang
ni.tac, bang ha va cac hoat Ong kien tao v.v... lAm cho cac vat chat bi nut ne, huy
hoai cang bi chia nh6 han thanh nhang hat li ti. DO IA ca s6 vat chat de hinh thanh
nhang he phan tan nh6, l met phu'ang thac de sinh thanh chat keo trong v6 Trdi
Dat.
Mat khdc trong cac dung dich nude luOn xay ra cac tac dung h6a hoc ca the lam
cho phan tit" ngung to lai hinh thanh cac chat diem cilia chat keo, thdc day chat keo
nhanh chang xuat hien. Trong qua trinh phong h6a, sit lang dong cac thanh phan hoa
tan trong dung dich nude, nhang san pham cua cac phan Ong has hoc giaa da, khoang
vat vdi dung dich nude deu c6 the tao thanh chat keo.
Tdc dung h6a hoc ctia sinh vat khi hinh thanh chat keo cua.ldp ngoai ding v6
Trai Dat cling c6 met y nghia to lan.
Met dac diem can chili 3'7 l be mat cilia cac hat keo deu ca mang dien. Do de n6 c6
kha nang hap phi cac ion ngito'c &du trong dung dich. Trong moi truang phan tan
nhat dinh, cac hat keo ding loai se mang ding dau dien. Ngtiqc lai trong nhang moi
tra6ng khdc nhau, cac hat keo ding loai khong nhat dinh c6 dau dien gi6ng nhau.
DOng tiled dau dien tich con &lac guy& dinh bai phan dng cilia moi trii6ng cilia hat
keo. Trong moi tru'Ong axit va moi truang kiem thong thuang dau dien cilia cac hat
keo ngu'ac nhau.
Cac chat keo tit nhien, tiny theo dau dien ma chia ra chat keo du'ang va chat keo
am: Bang duai day neu len met s6 chat keo tki nhien quan trong (bang 4.7).

CHUONG 4

64

Bang 4.7: Cdc chat keo pia bie'n trong to nhie'n

Chgt keo chidng

Chgt keo Am

AI(OH)3

S102

Fe(OH)3

Chit keo set

Cr(OH)3

Chit keo 'Dim thoi (humit)

Ti(OH)4

Mn02

Zr(OH)4

Cd(OH)2

V205

Ce(OH)4

Sn02

CaCO3

PbS, CuS, CdS, As2S3, Sb2S3 va ode sunfua khdc

MgCO3

Ag, Au, Pt

CaF2

Nhin bang 4.7 chting to thay nhang chat keo ph6 bign nhat trong ddi phong hoa
trti Al(OH)3 va Fe(OH)3 ra, d6u mang dien am, do do no c6 the hap phu cac ion duong.
K+, Ni2+, c02+, zn2+, pb2+, Ba2+ v.v...
Vi du, Mn02 thuOng hap phu cac ion nhu
Hien Wong nay coy nghia ddc biet trong cong tac tim kie-m cac vanh phan tan dia
h6a va kim luong, trong viec danh gia pham chat cong nghiep ctia mot se loai qudng.
2- Sif hinh thanh khoang vat clang keo
Tren mat dat c6 rat nhigu chat keo. Khi cac hat keo bi cac hat keo khac hoac cac
ion nguoc dau tac dung thi se lam cho hat keo bi trung hoa dien va ldng dong lai r6i
keo ket vcii nhau. DO la tac dung ngu'ng tu cac chat keo. Vi du, chat keo silit va
limonit mang dien trai dau neu gap nhau v1i mot luting Wong cluong thi se ngling tu lai.
Nuerc pho sa trong cac dong song chiia nhang hat keo mang dien, neu chay ra
bin gap nhang ion mang dien ngliqc dau hoa tan trong nutdc hien thi se bi trung hoa
dien va Fang dong lai, do do doc b6 bin thing phat sinh hien toting ngting keo. Ski
hinh thanh cac tap hop hematit trong ca va qudng mangan a cac mien bien, h6 co
lien quan vdi hien Wong nay.
Nhang ye-u to gay nen hien Wong ngung keo con c6 the ke den la ski kilo can,
ngung kdt va tang nhiet d6, cac hoat dOng cua sinh vat, anh huang cua cac tia pilling
xa. v.v...
Cac ngung giao theo th6it gian se bi mat nu& clan, d6 ding tang len va thay d6i
cau tao, cac chat diem co xu hung sap x6p lai. Trong qua trinh sap x6p lai, the tich
bi thu nhO hinh thanh nhang khe mit ddc biet, neu midc bi bay hoi manh het thi tren
mat xuat hien nhang vest not kho. Sau khi cac chat diem sap xe-p lai c6 qui luat, chat
khong kdt tinh bidn thanh an tinh va cu6i ding trot thanh chat hidn tinh. Qua trinh
nay goi la qua trinh bign keo. Hien tu'ong bie-n keo kh6ng nhang phu thuOc vao thoi
gian ma con phu thu6c vao cac y6u to khac nhu nhiet do, ap suat, khi hau. Nhiet d6
va ap sudt tang cao, dieu kien khi hau kh6dming deu c6 loi cho qud trinh Wen keo.

THANH PHAN H6A HQC VA KIEN TRUC BEN TRONG COA KHOANG Ver

65

Nhti tren da. n6i, cdc khodng vat dang keo hinh thanh rat phO bin tren mat dat
dac biet trong v6 phong hda. Nhang tai lieu an day con cluing minh trong khodng
sang nhiet dich cang c6 khodng vat dang keo. VI du: pirit, macazit, sfalerit v.v... Han
naa c6 nguti cho rang trong tdc dung macma cling cd the hinh thanh khodng vat
dang keo. Do do khodng vat clang keo khong phdi chi gidi han trong tdc dung ngoai
sinh ma c6 ca trong tdc dung not sinh, mac dgu tradc mat nguti to chi thgy ne phan
b6 Ong rai trong cdc qud trinh ngoai sinh.
CAU

Hal HONG DAN ON T41) CHU'ONG 4

4.1. Hay tinh thanh phan oxit theo phan tram trong
sau day:

c6a cdc khodng vat

Inmenit, FeTiO3 : (FeO, Ti02).

Lepidolit, K1i2A1 (Si4010) (0E1)2: (1(20, Li20,A1203, Si02, OH).
Cacnotit, K2(UO2)2(W04)2. 3H20.
Cocdierit, (Mg, Fe) A14Si5013Labrado, Ab50An50.
4.2. Cong thiic c6a pirotin la Fei, S. Hay xac Binh chi s6 x trong cdc s6 lieu
phan tich sau day: (Ni, Co, Fe tinh gop vao va khong kd chgt khong tan).
Thanh phgn

Fe

57,40

60,87

61,49

59,91

56,74

Co

1,50

0,12

0,49

Ni

4,30

0,39

0,61

1,10

35,71

36,56

37,18

39,69

41,67

Chgt khong tan

0,33

2,42

0,46

99,33

99,85

99,52

100,33

100,00

4.3. H6i thanh phgn hoa hoc c6a met loai da c6 chaa 40% olivin va 60%
plagiocla (olivin Fan; plagioclaAn70)
4.4. H6i thanh plign hoa hoc cua met loai quang gem c6 17% thach anh, 38%
manhetit va 45% inmenit (Bidu din dudi dang cac oxit Si02, FeO, Fe203 Ira TiO2).
4.5. Met tap hcfp g6m c6 thach anh, galen, pirit va chancopirit khi phan tich
cho cdc kdt qua: Si02: 12,0%; Pb: 28,9%; Cu: 13,8%; Fe: 19,1%; S: 26,3%.
Hay tinh ty le plign tram trong luvng &la m6i khodng vat do.
4.6. Cdc nguyen to ket hcip vdi nhau thanh khodng vat theo hinh thac nao? Hay
not re cdc khodng vat sau day thuec hinh thac flan?
1) Ag

4) As2S3

7) FeFe204

2) (Ag, Au)

5) CuFeS2

3) C

6) A1203

8) Mg2[Si206]
9) CaMg[CO3]2

10) Ca[SO4].2H20

CHUCNG 4

66

4.7. Tit bang Win hoan cdc nguyen to, hay neu ro cdc qui lust Wen dal bdn kink
ion caa chung, clang theti giai thich nguyen nhan gay ra qui luSt bier' d6i do.
4.8. Hay phan tich tinh chA cua cdc lo4i ion, chi ro dieu kien va qui haat ket
hop caa cdc ion du'cmg va am.
4.9. Ban chA cua cdc m6i lien kat trong khodng vat. Ngoai cdc m6i lien ket da
neu trong gido trinh con co nhang m6i lien kat nao? Ban chA cilia n6 ra
sao?
4.10. Nhang dieu kien chung cua hien Wong thay the clang hinh la gi? Can cif
vao nhang dieu kien tren hay neu ro trinh di) thay the dang hinh kh6 hay
de caa cdc nhOm ion (lath day:
K+
1) Na+; Rb+; Cs+; Ti+
Mg2+
2) Fee+ Co2+; Ni2+ Ca2+Mn2i ; Zn2+
4.11. Tai sao trong khodng vat thaOng gap hien Wong thay the dang hinh khdc
hoa tri sau day:
Si4+
1) Al3+, P5+, Be2+
Ca2+
2) La2+, Ce3+, U4 t, Th4+
Ti4+
3) Nb5+, Ta5+
4.12. Trong dieu kien chung c6 the ton tai sit thay the sau day khong? Tai sao?
(chi ro d6i vdi tang cap)
ir4+
Cu+; Os4+
Re4+; Au+
Mo4+
Hg2+
Cu.-; Zn2+
Hg2+
Ca2+; Na+
4.13. Tai sao ket qua cua ski thay the dang hinh phdi can bang hda tri tinh dien?
De dot tdi sit can bang da c6 nhang hinh thac nao?
4.14. Hay. chi ro trong cdc cong thiic hem hoc sau day hop chat nao c6 hien trong
thay the dang hinh:
1) CaMg [CO3]2 (dolomit).
2) (Zn, Fe)S (sfalerit)
3) (Mg, Fe)Cr204 (spinen)
4) Nao_i Ca2 (Mg, Fe2+)4 (Al, Fe2+)[(Si, A1)4011]2(OH)2 (hocblen).
4.15. Fay phan tich cdc cong thac h6a tinh the cid& day thanh cdc eau tit rieng biet:
3) Ca (Mg, Fe) [Si204]
1) (Fe, Mg) [W04]
4) (Mg, Fe)2 Ale [SiO4]3
2) (Ca, Mn) [CO3]
4.16. Chat keo la gi? Trong v6 Trai DA chat keo dole thanh to nha the nao?
4.17. Gidi thich tai sao tren be mat hat keo lai CO mang dien. Mac do phan tan
caa hat keo phu thuac vao nhang yeu to nao?

chuting 5

H1NH THAI CCM KHOANG VAT

Hinh thdi ben ngoai cua tinh the IA phan anh kign true ben trong cua chdng,
gifia hinh thai va kien true c6 m6i quan he rang buOc Ian nhau rat khang khlt, cdc
khodng vat khdc nhau thi cd dac diem hinh thdi tinh the khdc nhau. Do da hinh thdi
tinh the cd y nghia gidm dinh rat quan trong.
DOng thdi, hinh thai cua khodng vat la k6t qua cua sit tdc dung Ian nhau giaa
kign trtic ben trong, thanh phAn va hoan canh ben ngoai. Can ca vao nhang nghien
cau chi tit doi vdi hinh thdi khodng vat c6 the lam sang to du'dc nhang van de ve
ngu6n g6c khodng vat.

5.1 HINH THAI OA TINH THE RIENG LE

Viec nghien cau hinh thdi cua cdc tinh the khodng vat rieng le bao g6m nhiing
mat sau day: hinh clang tinh the, tap tinh cua tinh the, kich thadc va nhang vet cham
tr'O' tren mat tinh the.
1- Hinh c14ng tinh thg
Ve hinh dang tinh the 10 47 loai don hinh lam cu sd. Can di vao dac diem d6i
xang, cdc tinh the c6 the phan thanh 7 tinh he va 32 dang d6i 'rang. Cdc clan hinh
cua ding mot dang doi 'rang cd the ghep thanh cdc to hinh. Do d6 don hinh chi c6 47
loai ma to hinh thi nhieu hun (xem chtiorng 2).
2- T4p tinh cua tinh the
M6i mot loai tinh the clued nhang dieu kien ben ngoai nhat dinh, that:mg c6 mot
hinh thai dac trong. DO la tfp tinh cua tinh the. Trong nhang dieu kien ben ngoai
khdc nhau, tap tinh cua cang loai tinh the khong gi6ng nhau. Do cl6 tit tap tinh cua
tinh the co the thay ro quan he inking tura Ian nhau giaa hinh thdi tinh the vdi hoan
canh sinh thanh (H.5.1). Tap tinh cua tinh the c6 the gitip xdc dinh dadc mOi truing
thanh tao chting.
Theo Brave nhang mat tinh the that:mg thay song song vdi phuang c6 lkic lien kgt
manh nhat va mat mang co mat dO cao nhat (vi du mat lap phuang cua galen) nen
galen thong thuting xuat hien dudi dang tinh the lap phuang. Nhang nhan to anh
hoing'tdi cligu ki4n sinh thanh rat nhiAu nhu nhiOt d0,,n6ng c10 dung dich, ty s6 ion

CHIA:NG 5

68

am va dating ciia mei tri.i6ng kit tinh, cac tap chit, de nh6t va vi tri coa tinh thd
trong moi trutng v.v... Khi met trong cac nhan to teen thay dOi thi se anh hueing den
hinh clang cu6i ding ctia tinh the..
Sfalerit

Caxiterit

Macma
trung tinh

Ziacon
4%

%II

Thech anh

..41.
--....

Nhi'et dich
nhie't dc5
cao
Nhie't dich
nhret di)
trung binh

illi
...am

'NI/ Ivor

4>

Macma
Pecmatit

"

It
0

Ak

44, #

illte'l

/*ii
(I

Fluorin

N
NIff

(101

Macma
kigm

Octocla

6)

Macma
axis

Apatit

.40,.

an

,A w.

n. ,..,4.,
% Mir

III

\V

ist" A\
il
,/ i-

Hinh 5.1: Quan h0 giita hinh thcii khocing vat vdi digit k4'm sinh thanh (theo Ermakou)
Vi du: muii halit (NaC1): khi trong moi trti6ng t'Y le gia cac ion &fang (Na+) va

ion am (CF) ye c6 ban can bang thi phat trim don hinh ldp phtiong {100} vi mat
(100) la mat mang chila ca hai lc* ion co mat do cao nhat. 1\16u them van moi tradng
cac dung dich NaOH hoac FeC1 thi se lam cho mat mang ch6a cac ion tong diu la
mat c6 mat de cao nhit phat tridn, luc do thong to chi thdy xual hien don hinh bdt
dien {111}.
Sfalerit (ZnS) thanh tao trong didu kien nhiet de cao, ngoai ion Zn2+ trong moi
tru6ng can chtia nhieu ion hoa tri 2 khac, mat mang chila cac ion ding diu la mat
phat trien nhat do do xua:t hien cac tinh thd bat dien ldp phaung.- Loai sfalerit nay
finking sam m'au. Ngttqc 14i trong diet' kien nhiet de thd"p cac ion h6a tri 2 khac da
tach ra triidc, trong moi triking chi co Zn2+ va S2- tao nen mat mang co mat do cao
nhat do dO xuit hien cac tinh the 1U mat thoi. Loai sfalerit nay co mau nhat.
Ve moi quan he gifia hinh thdi cua tinh thd rieng le v6i ngu6n g6c B. C. Xobolev
da phdn tap tinh cua tinh the ra hai

HINH THAI CCIA KHOANG VAT

69

1- Trong didu kien dO linh dang cua cac thanh phdn tucmg d6i cao (flint trong da
macma, pecmatit va nhiat dich nhiet dO cao, cdc khoang vat c6 ggc mugi v.v...) thi khi
kat tinh cac tap tfnh ph6 bin co clang diing thutc. Nei chung nhang mat mang c6
mat de cue dai (tfnh ca ion am va dung) gia vai tro quan trong, con mat mang chaa
ding met loai ion chi gia vai tro thi
2- Trong digu kien de linh dang cua cdc thanh phan thap (nhd brong tdc dung
bign chat, tdc dung phun trao va tdc dung bin keo) thi nhang rkat dac trung nhat
tinking song song vai nhung lftp thong khft chat the nhat ciia ion am. Do 06 nhang
mat mang chi:fa ding met loci ion ca y nghia rat quan trong.

3- Kich thurac cua tinh the

Kfch thdac ctia tinh thg rieng le chenh lath nhau rat nhigu. C6 nhung tinh thg
kh6ng 16 dai hang chuc met, n:ing hang tram tan. Nha tinh thg spodumen (a my) c6
kith thutic 1 x 14m, Ong 100.000kg; tinh thg microclin (Thuy Dian) lan tai 10 x 10m,
Ong 100 tan. Ngutc lai co nhang khoang vat tinh thg cUa ne khong nhin thay dutc
bang mat thutng hay kinh hign vi thong tanking; chi dual kinh hign vi dien tit phong
dai hang chyc van Fan mai pi-1dt hien &Aye hinh dang va kfch thuac cUa chLing. Vf du,
nhang tinh thg tam lye gidc cUa kaolin, nhang tinh thg hinh gng hay que cUa halozit
chi dai vai micron. Cac khodng vat dang keo, cdc khoang vat set, kfch thuttc cUa m6i
tinh thg doi khi chi tai 0,111 tray xugng.
Can ci vao ty la kfch thdac ba chigu trong khOng gian ngddi to chia ra ba loci
hinh dang tinh thg.
1- Dang dang
ba kfch thdac khong gian bang nhau. VI du, lap phuang cua
pirit, bat dien cua manhetit va nhang khodng vat c6 dang hat khae.
2- Dang keo dai theo met phi ung: hinh cot, hinh try, hinh kim, hinh sqi. Vf dy,
cac tinh the cila tuamalin, barit, atbet.
3- Dang keo dai theo hai phdung: hinh tam, hinh la, hinh vdy. Vf dy, cac tinh thg
thach cao dang tam, mutcovit, xerixit.
Ngoai ra can c6 nhang clang trung gian va cac tinh thg meo me khac.

4- Cite vet chktm tre; tren mat tinh the

Cdc vat cham tr6 troll mat tinh thg bao g6m cac khfa song tinh va to hinh, cac
vat khfa xodn 6c, vat xam thdc va mat cam Ling. DO la dau vat 06 lai trong qua trinh
truting thanh cua tinh th4 hoac la kat qua dm nhang tac dung ttinhien vg sau. Do de
n6 c6 thg dung 06 lYgiai ngu6n g6c va lam dau hieu giam dinh khoang vat.
Tren mat lang try &la thach anh thuttng c6 nhang vat khfa song song nAm
ngang. Tran mat lang try cUa tuamalin va berin thi co nhang vat khfa song song d9c
theo chigu keo dai &la tinh thg. Tren dun hinh{0001} cua corindon thdang thay
nhang vet khfa xien chat) tao thanh nhang hinh tam gidc dgy. Tren cac mat cUa tinh
thg pirit co nhang vat khfa song song theo ba pinking thong g6c vai nhau (H.5.2). Cac
vet khfa thanh tao do hai nguyen nhan:

CHUONG 5

70

WU%
4

1- Thach anh; 2- Kim curing; 3- Acsenopirit; 4- Pirit; 5- Corindon; 6- Chancopirit

Hinh 5.2: Cdc vet cham trd tren mat tinh the
1- Vet khia tu hinh: do k'at qua lap 14i nhieu Ian nhCing mat rat hep nam ke nhau
trong qua trinh tru'ang thAnh cua tinh the, nhu' pirit, tuamalin.
2- Vet khia song tinh: do kat qua lap 14i nhieu Fan cua vo s6 cac mat ghep song
song vdi nhau trong ski hinh thAnh cac song tinh tu phian nhu plagiocla, canxit...
Cac vet khia xoan 6c l do (lieu kien phat then xoan 6c cua mOt s6 tinh the. Mat
thing c6 khi khong the thay &roc vat khia d6, phai dung pinking phdp phU khi
thang hoa cua C1NH4 len mat mau mai lang r6i quan sat dtidi kinh hien vi phan
quang. Vi du, cac yang xoan 6c tren sfalerit.
Hinh xam thkic IA do tac dung cua cac dung dich tit nhien len cac tinh the trong
qua trinh phdt trien hay ski OM mon ve sau cua chUng. Hinh xam thkic khac nhau thy
theo loai khoang vat va theo cac clan hinh khdc nhau tren tong mOt khoang vat; mat
khac n6 can phu thuQc vao tinh chat cua dung dich Om man, nhi'et dQ va thai gian
tac dung... Dut'ng nhien nhCing mat tinh the thu'Oc ve mOt dein hinh cua ding mot tinh
the (tinh chat cac mat mang giong nhau) du'di tac dung cua nhCing dieu kien ben
ngoai giong nhau thi se cho hinh xam thkic gi6ng nhau. Vi du, hinh xam thkic tti nhien
tren don hinh kh6i mat thoi cua thach anh va hinh xam thkic nhan tao dung dung
dich cacbonat kiem dun nong de gam mon ding tren dan hinh do deu la hinh tam
gidc deu. Nhung nau thing HF de Om man thi se cho to mot hinh xam thkic khdc han.
5.2 FINN THAI COA TAP HOP KHOANG VAT
Nha tren cid not khodng vat thu'ang xuat hien duti clang nhang dam dan tinh the
tu tap vdi nhau. NhCing tu tap nhu vay goi la tap hqp cua khoang vat. T4p hqp
khoang vat c6 muon hinh muon ye. Trong. phan nay chi de cap tdi nhCing clang tap
hap dien hinh va giai thich m6i quan he giCia hinh thdi cua tap hap vdi ngu6n go-c
sinh thanh cua chiing. Do d6 nghien cal hinh thai tap hap khoang vat vita c6 Sr nghia
giam clinh khoang vat vita CO y nghia luan doan hoan canh sinh thanh khodng vat.
Du'di day trinh bay mOt s6 clang tap hap chi yau nhat.

HJNH THAI COA KHOANG VAT

71

1- Tap hdp hat

Tap hap hat do nhidu tinh thd clang hat ghep vdi nhau ma thanh. C6 Idc nhang
hat nay c6 hinh clang hinh hoc hoan chinh, nhtfng phdn lin finking thanh nhang hat
meo m6 do mai trutng kdt tinh d6ng died xudt hiOn day dac cac trung tam kdt tinh,
giaa chting c6 hign tutting tranh gianh khong gian tai do. Day lA loai tap hap thd6ng
hay gap nhgt trong tat nhien. Thy theo kfch thuac nguc i ta Chia ra may loai tap hap
hat sau day:
1- Tap hap hat Ian dutng kfnh hat > 5mm.
2- Tap hap hat vela dutng kfnh hat 1 5mm.
3- Tap hap hat be clueing kfnh hat < 1mm.
4- Tap hap hat vi tinh can goi IA tap hap khoi dac xft, mat thutng kh6 phan bit
daac ranh
cac hat.

2- Tap hdp tinh dam

Tap hap tinh ddm thutng dOng
dd chi nhang tap hap clan tinh thd
moc chung tren clang mat day.
NhOng tinh thg nay mat ddu gdn
chat vao day con ddu kia thi moc tti
do nhung bao gid ding theo qui luat
moc thang gac vai ddy (hoac ggn
th&ng g6c \Teri day). Nhang tinh thd
phdt trign dung qui luat thi co hinh
dang hoan chinh, trong qud trinh
Hinh 5.3: Sa dd biSu dijn quy lucit deto thdi
tru'ang thanh bao gior cang chidm Uu
hinh hoc (theo Grigorieu D. P.)
the de dat tori hinh dang cu6i ding.
Con nhang tinh thd khong phat trign .dUng qui luat thi bi nhang tinh the phat tridn
dung qui luat Idn chigm khong gian mat kha nang phat tridn tiep tuc va cu6i ding bi
dao thai ra khoi tap hap. Hign twang do goi IA "ciao thai hinh hoc" (H.5.3).
Tr8n hinh ve chting ta thgy ra co nhidu mam tinh thg (nhang chdm den) ding
phdt sinh tren mat ddy chung, nhtmg chi co nhang mam moc dung qui luat hoac ggn
dung qui luat mai dat tdi hinh dang cu6i ding cua minh. Nhang tap hap tinh ddm
thutng gap nhgt IA dia cac khoang vat nhti tuamalin, thach anh, fluorin, canxit...,
chtIng ddu IA nhang nguyen lieu rat qui trong ding nghi8p.

3- Tap hdp tinh tigt

MOt s6 khoang vat kgt tinh hay khoang vat dang keo ldng dong trong cac h6c r6i
dgn dgn 1'6 day h6c theo chi8u U.( ngoai thanh vao ddn trung tam tao nen nhang
vanh khong qui luat nhang ddu c6 dang chung IA nhang yang troll d6ng tam. D6 IA
tap hap tinh tigt (H.5.4).

72
Suf thanh tao nhang vanh c6 mau sac kho.c nhau
cilia ma nao c6 the gidi thfch bai hien tutng ket tinh
c6 chu hoac do hien tddng kludch tan vat chat di
.ngoai vao trong gdy nen. Nhang tinh h6c kich thddc
be thi vat chat se lap day hoan total con nhang tinh
h6c ldn, vat chat khong du lap day thi a trong
thong thing con mot khoing trong, tren thanh se
moc n11E-mg tinh ddm nha hoac nhang tap hdp clang
chung nha.

CHLJCNG 5

Hinh 5.4: Qua trinh hinh

thanh tap hqp tinh tiet

4- TAp hdp ket h4ch

Tap hdp ket hach be ngoai c6 clang hinh cau
hay hinh bau doc, ben trong c6 cau tao nhang vanh
dOng tam giOng nhii tinh tiet nhu'ng phdong thdc
thanh tao ngddc with tinh tiet. Trong moi truing
tram tich, khi moi truing da qud bao hoa ye mot
thanh phan nao d6, ne-u xuat hien nhiing trung tam
Hinh 5.5: Qua trinh hinh
Idt tinh nhd cdc hat cat, nhang manh vo so hoac
thanh tap hqp le& hach
bot khi thi vat chat bao Ma se ket tinh xung quanh
cdc trung tam ket tinh d6 va tang ngay tang 130 dap r6i Ian clan len. Cung do hien
tu'o'ng ket tinh chu kS7, ket hach cang co cau tao vOng citing tam va phong tem, nhiing
trinh tit thanh tao la tit trong nhan ra ngoai (13.5.5). Nhang khodng vat thdOng c6 tap
hdp ket hach la fotforit, canxit, pirit va macazit, siderit va barit...
Kich thddc cdc ket hach doi khi rat ldn, (luting kinh tdi hang may met, nhung doi
khi chi be khoing vai mm.
milimet tdi 10 milimet thutng
Nhang kgt hach kich thutc nho horn phan
goi la clang trung ca hay clang hinh call. Tap hqp trirng ca co cau tao vo clang tam, con
tap hdp hinh cau thi ben trong c6 the thay cau tao phong toa (c6 khi can goi IA tap
hdp hinh cau phong f6a). MOi mot clang tap hdp phan dnh mot diet' kien thanh tao
rieng biet. Dang trdng ca thanh tao do so' ket tinh cua thanh phan bao hba xung
quanh nhang chat diem n6i litng trong moi truing, can dang hinh cau phong t8a
thi bi qui luat dao thdi hinh hoc chi ph6i ma
thanh (H.5.6). MOi tia phong toe. lai c6 the
phdt tridn thanh mot hinh cau mdi, dOng thdi
van kelp dal lien tuc. Do d6 mat ben ngoai tap
hdp tao thanh nhang butu hinh then ma phan
trong van cd cau tao phong taa. Nhang tap hdp
gi6ng trdng ca nhiing khong co cau tao demg
Hinh 5.6: So d 3 thanh tao cdc
tam goi la clang hat clau.
hinh cau phong tda

NNW THAI CCIA KHOANG VAT

73

5- Tip hccp chung nhti

Nhfing dung dich h6a h9c tkr nhien hay dung dich keo do mat nude va clan dAn
ngu'ng to 141, not chung tao nen nhang tap hop chung nhei. Vi hinh thdi caa chung nha
rat phong pha cho nen mang nhieu ten khdc nhau. Neu chung nhi.1 thanh tao tit tren
trail cdc hang dOng buong thong xuo-ng goi IA chuong dd, ngu nhu moc tit dual, nen len
g9i l mang dd. Khi mang dd ya chuong dd not lien vai nhau thi hinh thAnh cot dd
(H.5.7).
D voi

Mang cid

_-t!i1-1

.R15.1
7Va
f: s

i
klargieg.

Da voi

Hinh 5.7: So coo hinh thanh cac loci chung nha

Nhitng mang, chuong va cot da bao gitt ciing moc thong ding theo chieu trong
lktc. Ngu thdy nghieng thi chuong da chiu anh hoeing caa cdc host Ong kign tao ve
sau. Ben trong chung nha ding c6 cdu
tao vAnh clang tam va phong
Viet Nam thuting gdp cdc
chu6ng dd, mang dd, cot dd trong cdc
hang Ong dd voi. Chang tao nen
nhang canh quan ky tha, huyen ao
lang man nini dOng Phong Nha
(Quang Binh), Ong Huang Tich (HA
Tay) deu l nhitng dia danh du Lich
not tigng did nu'ac ta.
Ngoai ra nhting clang tap hop
nhu' chain nho, hinh vu, clang thdn
deu thAnh tao theo pinking thac
tuong tai. NhCing dang nay Uniting
thanh tao tit cdc dung dich keo nen
c6 xu hu'ang lam giam dien tich &la
Hinh 5.8: Hang dOng Phong Nha Qudng
hat keo.
Binh odd thach nhd phdt trien trong dd voi

74

CHLJCNG 5

Nhang khoang vat thtking c6 clang chung nhu (H.5.8) nhu cacbonat canxi (canxit,
aragonit) hoac hidroyit sdt (limonit, gatit), cacbonat canxi (canxit, aragonit), cacbonat
dung (malachit, azurit) deu dutc thanh tao trong dieu kien ngoai sinh.

6- Tap hdp clang canh cay

Hinh thai cUa tap hap nay gi6ng hinh cay
reu hay hinh canh cay, thanh tao do ski phat tridn
cua tinh the theo met vai phutng khac nhau hoac
do ghep nhieu lien tinh vai nhau ma thAnh. Doi
khi they chung nem tren cac mat Ai) \Tao nhau cua
khe mit (11.5.9). RO rang sit thanh tao clang tap
hap canh cay can lien quan tai nhang hoat Ong
cau tao va do nhdn cila mat khe mit.

Hinh 5.9:

TCip hap clang canh cay

7- Tap hdp clang clat

Dung de chi nhung tap hap khoang vat b6t mem, gen ket vai nhau yeu at, de von
reii, thong thutng l do cac loai da bi phong haa ma thanh. Da s6 cac loai khoang vat
set c6 dang tap hap nay.
Ngoal cac dang tap hap tren day con c6 cac clang tap hap khac nhu tap hap hinh
kim, tap hap vdy, tap hap ming bam.
CAU Hol HUNG DAN ON TAP CHU'ONG 5
5.1. Cang met loai khoang vat nhung hinh thanh trong nhung dieu kien khac
nhau se cho nhang hinh dang khac nhau. Nguyen nhan chU yeu l gi? Quan
he giaa dieu kien sinh thanh va hinh clang cUa khoang vat nhu the nao?
Tap tinh cUa khoang vat IA gi?
5.2. Tai sao trong thien nhien kith thutc cUa khoang vat lei lan be khac nhau?
Yeu t6 nao c6 anh hu'ang guy& dinh d6i voci kith thutc cUa khoang vat?
5.3. The nao IA vet cham tr6 nguyen sinh, this sinh? Trong thtic to lam the nao
de phan biet duac chung?
5.4. Nhang diem gi6ng nhau va khac nhau giaa tinh the 1$7 Wang (trong tinh the
hoc) va tinh the thkic l gi?
5.5. Tap hap tinh dam IA gi? Phucsng thac hinh thAnh tinh dam nhu the nao?
Tai sao c6 tinh dam hinh rang Iliac?
5.6. Tap hap tinh tiet va tap hap kat hach khac nhau nhu the nao? Chting dutc
hinh thanh trong moi trding nao?
5.7. Tai sao trong cac hang long da voi thing they cac dang tap hap chung
nhu (chuong da, mang da)? Cach thac hinh thAnh cUa no nhu the nao?
Trong thach cao (CaSO4.2H2 0) c6 the thanh tao tap hap chung nhu khOng?
Tai sao?

Chu'o'ng

TINH CHAT VAT LY CUA KHOANG VAT

Tinh chit vat lY cua khodng vat la sit phan anh khdch quan thanh phan hoa hoc
va kien true ben trong cua khodng vat, ding c6 y nghia phan anh nhCing dac digm ve
h6a hoc tinh th6 dia khodng vat. M6i mot loai khodng vat c6 nhang (lac tinh vat lY
rieng dia minh. D6 la diu hieu nhan biet khodng vat va phan biet vdi cac khodng vat
khdc. Cimg mot loai khodng vat nhting thanh tao trong dieu kien hoa ly khdc nhau
thi nhang hang s6 vat lY va chi tiet ding khdc nhau. Sy' khdc nhau do gitip thong to
suy doan hoan canh sinh thanh cua chting. Quan trong hon ca la mot s6 tinh chit vat
lY ctia khodng vat duvc Ling dung rOng rai trong d6i song va nhieu linh vy'c ding
nghiep, qu6c phong lam cho khodng vat co gid tri thi c tien vo ding to 16'n.
VI tinh chit vat lY cua khodng vat rat phong phti nen phu'ang phdp nghien citu
chting cung khd phdc tap. Tinh chit vat lY cua khodng vat da duce nghien cdu tit lau,
nhung trit tinh chit quang hoc ra, cdc tinh chit khdc nghien citu chu'a du hoac la mdi
bdt dau. Trong th6i gian gan day do sit phat trign manh me cilia vat V chit ran, vi'e'c
nghien cdu cdc tinh chit vat lY cila khodng vat da cung cap cho vat lY hoc khodng vat
nhieu can cit ly luan va thkic nghiem qCti. bdu.
Diidi day se gidi thieu mot s6 tinh chit vat lY quan trong
6.1 TINH CHAT QUANG HOC CUA KHOANG VAT

Tinh chit quang hoc bi6u hien kha nang hip thy, chiet xa va phan xa cua
khodng vat d6i vdi anh sang. Nh(-mg tinh chit d6 du'vc th6 hien a d6 trong su6t, anh,
mau, sdc va mau vet vach cua khodng vat.
1- DQ trong sutit
Khi anh sang chieu vao mot moi trutng khoang vat, mot phan bi phan xa gay
nen anh khodng vat (se not a muc sau) mot phan khdc xuyen qua m6i trutng. Phan
anh sang nay se quyet dinh c10 trong su6t dia khodng vat. M6t khodng vat tuyet d6i
trong su6t la khoang vat d6 anh sang xuyen qua hoan toan, nghia la khong hip thy
mot ty anh sang nao di qua. Thiic to kh6ng co nhirng khodng vat trong suol tuyet doi
nhu' vay. nick at khi co mot ldp day ding mang mau xanh vi n6 da hip thy nhang
tia do cua quang ph6. Nhang tam kim loai hau nhd khong d6 anh sang xuyen qua,
nhi.tng neu mai 'Ming thi ding co th6 cho anh sang lot qua. Do d6 khong co khodng

76

CHLICNG 6

vat trong su6t tuyet

Khdi niem v4 d6 trong su6t chi c6 nghia tUong d6i. aing tren nide dO Wang d6i
da nguti ta chia khoting vat ra lam ba nh6m.
1- Khodng vat trong su6t: topa, thach anh, pha le.
2- Khodng vat nits trong su6t: IA nhUng khoang vat c6 thg cho mot s6 tia sang di
qua. Vi du: berin thuan khigt, sfalerit, than sa.
3- Khoang vat kh6ng trong su6t: pirit, pirotin, grafit.
Trong cdc khoang vat kgt tinh, do tinh di twang, theo cdc phdong khdc nhau co
hien tutng hap thu chon loc cdc tia sang khdc nhau, nhting mat thutng nhidu khi
khong phan biet dude. Do d6 c6 thd xem dO trong su6t khOng co tinh di hutng.

2- Anh va chigt suat

Nang laic phan xa ctia khodng vat khi chidu tia sang len bd mat ciia no goi la anh
cua khodng vat. Anh wan nhu khong phu thuOc vao mau khoang vat. Anh lA nang suat
phan xa cua khodng vat, phy thuOc vao chigt suat dutc bigu din trong cong
R

N -1)2
= ( N +1 )

(6.1)

trong do: R - nang suat phan xa, R luon luck' < 1

N - chidt suat cua khodng vat d6i vdi khong khi.
Can cif vao chigt suat nguti ta chia anh
1,0
cua khodng vat thanh 4 cap (H.6.1):
1- Anh thdy tinh N = 1,3 - 1,9.
Vi du: criolit (N = 1,34 - 1,36); fluorin
(N = 1,43); thach anh (N = 1,544). NhCing
0,5
khodng vat phi kim loai, trong mang co
nhigu chi) trong, nang suat hap thu nh6,
chidt suat be thudng c6 anh thily tinh. Cdc
khoang vat nhanh nguyen t6 ttt nhien co tdi
0
1 N 2 3 4
5 6 N
70% c6 anh thily tinh.
Hinh 6.1: Su phu thuOc giaa nang
2- Anh kim cuang N = 1,9 - 2,6.
sudt phdn xa (R) ua chie't sudt (N)
VI du: ziacon (N = 1,92 - 1,96); caxiterit
cua khocing vdt
(N= 1,99 - 2,00); sfalerit (N = 2,3 - 2,4).
3- Anh ban kim N = 2,6 - 3,0.
Vi dy: than sa (N = 2,91); hematit (N = 3,01).
4- Anh kim N > 3.
Vi du: piroluzit It& tinh, galen, pirit, molipdenit v.v...
Phan ldn khodng vat nhanh sunfua va oxit ctia cdc kim loai co m6i lien IC& ion
hay ion va cong hod. tri CO anh ban kim.

TiNH CHAT VAT LS' CCIA KHOANG VAT

77

Bang 6.1: Gidi han cdc cap anh cda khodng velt
Cgp anh

Anh
thuy tinh

Anh kim
ctidng

Gldl hon

Gh31 hon nang

chlgt sat (N)

sugt phan xo (R)%

1,3 - 1,9

4 - 10

Cdc khodng vdt Min hinh

N

(R) %

Nifdc da

1,309

Fluorin

1,434

3,1

Thach anh

1,544

4,5

Ten khodng vdt

1,768

7,8

Granat

1,763 - 1,895

7,6 - 9,5

Ziacon

1,95

10,2

Caxiterit

2,00

11,7

Sfalerit

2,37

16,5

Kim ctidng

2,419

17,2

Corindon

1,9 - 2,6

10 - 19

Anh ban kim

2,6 - 3,0

19 - 25

Anh kim

> 3,0

25

Thgn sa

2,85

23,1

Hematit

3,00

25,0

Antimonit

4,046

36,0

Molipdenit

4,70

42,0

Can ca vao ke't qua thiic nghi6m, giai han ctaa chik suat va cua nang suat phan
xa c the big(' din trong bang 6.1.
D6i vdi khoang vat khong trong su6t, nang swat phan xa con phu thuOc vao 116 s6
hap thy K va dooc bigu din theo ding tilde sau:
(N-02 N2K2
(6.2)
R =
(N+1)2
N2K2

NhO vay nang suat phan xa ctla khoang vat khong trong su6t tren thqc to cao
horn trong ding tilde ly thuy6t (6.1) cila Fresnen mot it, nghia la anh caa no manh
hon anh cla phan loai a tren.
Vi du: manhetit (N = 2,42) clang le thu6c loai anh kim coong, nhong vi khong
trong su6t, hap thy anh sang manh do do nang Rat phan xa cao hurl va c anh ban kim.
D6i vdi nhang khoang vat c lu'ang chi& suat cao thi anh cua no se thay d6i. Vi
du, ocpimen (As2S3 ) theo Ng = 3,0 theo Np = 2,4 do do ltic thay no co anh ban kim,
16c thay no c anh kim coong. DO la tinh di lidecrig v6 anh cua khoang vat.
Quan sat anh cua khoang vat thoOng can ca vao cac mat cat khai hay mat cila
tinh the, nhong thoc to thong ta thuting thay anh tren tap hap dia cluing do do anh
con phu thu6c vao mat Olin chi6u cua khoang vat naa. Chinh vi the ngoai b6n loai
anh not tren nguti ta con Bat ten them cho mot s6 loai anh khac. Vi dy, anh m6r Ira
anh nhiia d6 chi nhCing khoang vat c anh kim ctiang hay till:1y tinh, nhu'ng vi mat
phan chi6u khong nhan lam cho phan anh sang phan xa phan tan theo nhi6u phuOng
khac nhau, nang suat phan xa giarn xu6ng, gay ra cam gide giong nhO tren mat phan
chi6u co trang mot lisp mar hay nhiia. Nhang khoang vat nhat mau thOOng c6 anh mar
nho sielit, nefelin, nhang khoang vat sa'm mau thoOng co anh nhaa nho caxiterit. Anh
sap la loai anh cua khoang vat an tinh dang kh6i, nhat mau hoac cua cdc chat kep.

78

CHUONG 6

the ran c6 be mat phan chigu xU xi, anh rat yeu giong nhii anh phan chi& tren sap
ong nen goi l anh sap. Vi du, cdc khodng vat thuQc nhOm halozit. Anh dat dung de
chi nhing khodng vat phan tan nhO be mat cua n6 co nhieu 16 hang be, khi anh sang
chigu vao thi phan xa theo nhieu phuong va bi giCi lai trong cdc 16 hang be, giong nhii
nhing cdi "bay anh sang". VI du: piroluzit, kaolin dang dat. Anh to la anh cua khodng
vat c6 clang soi song song, do kgt qua cua anh sang phan xa giao thoa Ian nhau lam
cho ta c6 cam gidc nhti to. NhCing khodng vat c6 dang sqi nhii atbet, thach cao soi data
co anh to.
Dieu can chit Y IA anh do nang suat phan xa quygt dinh chit khong phai do lacing
anh sang phan xa quygt dinh. Khi c6 hai ngu6n sang, cutting da khdc nhau chigu len
cung mat mat tinh the thi ngu6n sang nao c6 cutng da manh hon se cho Wong anh
sang phan xa manh hon. Do d6 khi quan sat anh khoang vat can phai xem trong
nhCing dieu kien giong nhau. T6t nhat lA quan sat dciCti anh sang mat trdi.
3- Mau cilia khoang vat
MAu sac IA mat trong nhCing dac tinh quan trong nhat caa khodng vat. D6 IA tinh
chat dau tien khign ngueti ta chit y tdi mai khi quan sat khodng vat. Rat nhieu
khodng vat c6 mau sac rat dac truhg, co the lam dab hieu nhan bigt; doi khi can giap
ta phdn dodn ve hoAn canh sinh thAnh ra cluing va lam mat trong nhing dau hieu
tim kiem. Nhieu khodng vat duoc mang ten Uri mau sac dac truing caa
Ding tren quan diem boa hoc tinh the, su phdt sinh ra mdu cua khodng vat lA vo
all-1g ph& tap, trong dO c6 nhieu van de chu'a the giai quye't duoc. N6i chung, can cit
vao nguyen nhan tao mau c6 the phan maul khodng vat thanh ba loai:

Mau tri sac

MAu tit' sac l mau cua ban than khodng vat, do cac tinh chat ben trong caa no
quygt dinh, nhuing c6 trutng hop vi nhing nguyen nhan ben ngoAi ma thay doi. Nei
chung mau tyr sac twang d6i c6 dinh, cho nen da IA mat trong nhitng dau hieu gidm
dinh quan trong. MAu tu sac do nhing nguyen nhan sau day gay ra.
- Trong thanh phan culla khodng vat co chia cdc nguyen to mang mau (cdc sac t6)
nhu Ti, V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, doi khi W, Mo, va cdc (tat hie'm (TR). NhCing
nguyen to tren hoac la thanh phan chinh trong khoang vat, hoac c6 khi chi thay the
clang hinh cho mat s6 nguyen to khdc. Ion sac to tieu bleu nhat la Cr. Khodng vat c6
chia Cr vai nhing ham Wong khdc nhau co maul sac sac sd. Vi du, trong corindon
(A1203) ne-u lan vao chUng 1% Cr thi CO mau do tuoi (ruby). Cr trong pirop c6 mau dO,
trong uvarovit c6 mau xanh v.v... Fe ming l mat nguyen to mang maul rat manh. Fe2+
thutng cho mau luc, Fe' cho maul nau do. Can nha rang mot sac to khong phai chi
gay nen mat mau c6 dinh. Ngructc lai mat mau sac nAo dO khong phai chi do mat ion
sac to tao nen.
CO mat so" nguyen to khOng phai l ion sac to nhung a trong mot s6 khodng vat
ca biet thi cang lam cho khoang vat do mang mau. Vi du, Rb trong lazurit lAm cho
khodng vat c mau luc, Cs trong berin lam cho khodng vat c6 mail hang.

TINH CHAT VAT L? CCM KHOANG VAT

79

- MAu tit sac con do thay d6i thanh phan h6a hoc Ara tinh citing nhgt trong mang
tinh the. Vi du, mu6i mo (NaC1) ban than 'thong mau nhung khi phun hai natri kim
loai hoac chidu tia am cite vAo lAm cho cac ion Na + bin d6i thanh Na nguyen tit thi
lai mang mau xanh.
- Sit c6 mat trong cac h6ng kidn true cac alumosilicat nheng ion am C1 hay
nheng g6c ion am nhii SO4- cung gay ra mau tki sac. VI du: mau xanh cUa. lazurit.
Mau ngogi sac
MAu ngoai sac finking do cac tap chit ca hoc phan tan nho lan \Tao
hinh
thee cac tinh dung giao. Cdc tap chit car hoc c6 thd lA vo ca hoac hell co' mang mau
rihu' hidroxit Fe mau nau, oxit Fe mau do, oxit Mn mail den, cac chit bitum mem den...
Doi khi cac tap chit da la thd khi (bao thd khi) hoac IA cac bot nu'6'c tan man. Cdc tap
chit hoac phan tan ddu trong khodng vat hoac tap trung lai thanh nheng &king van
hoa rat dep, vi du, khodng vat ma nao. Vi cac tap chit lan vAo c6 thanh phan khdc
nhau nen ding met khodng vat c6 thanh phan va kidn true gi6ng nhau nhang mau
ngoai sac cUa chdng khdc han nhau.
Vi du: thach anh (Si02).
Ndu tap chgt lA actinolit hoac clorit ta c6 thach anh luc.
Ndu tap chit IA bet gatit hay vay mica ta c6 thach anh mat.' dO nau.
Ndu tap chit l hat bitum ta c6 thach anh am khoi v.v...
Vi ngoai sac khong on dinh, khi thay c16i nhiet de thi chung bidn mau nen khong
thd dUng lAm dgu hieu nhan bidt.
Mau gici the
Mau gid sac khong lien quan ddn bdn chit ben trong cUa khoang vat, ma do hien
Wang giao thoa anh sang tren mat khodng vat cUa anh sang tai va anh sang phan xa.
MAu gid sac anteing xugt hien gi6ng nhe mau eau v6ng. Tren mat cat khai cUa mica
hoac tren be mat cua chancopirit, bocnit c6 thd thgy ro cac mau sac do. MAu gid sac
thay d6i theo phu'ang cUa mat quan sat. Khi chuydn citing mau quan sat thi mau gid
sac cung thay Mi theo. MAu gid sac khong c6 dinh nen trong met s6 trung hap dac
biet mai c6 thd dimg lAm dgu hieu gidm dinh khodng vat.
Mau cua khodng vat vo cung phec tap. Trong khoang vat hoc de tien phdn biet
mau sac thu'Ong dung ten kep M goi mau cua chLing. Vi du: mat] lye yang. MAu do
nau. Khi mau gi6ng nhau nhang sac khdc nhau thi c6 thd dung de dam, nhat dd mo
td. Vi du: mau do tham, mau luc nhat, mau yang Wai. Dd mo ta mau sac cua khodng
vat met each sinh Ong hem ngtki ta the Ong dung maxi sac cUa nheng vat da quen
bidt ghee cung mau chinh cua khodng vat. Vi du: mai.' 'cam chi, mau den sat, Inau
trang sea, mai.' yang cam... Mac da viec mo to man sac cUa khodng vat chi lA Wang d61
nhang trong cac tai lieu khodng vat hoc, d6i vdi WI-1g khodng vat thi mau sac ciuvc m6
ta Wang d6i thong nhgt.

CHUCNG 6

80

Thong thtiang nhimg mau sac dUctc lay lam tieu chua.n la nhfing mau sac dadi day:
1. Mau tim - thach anh tim. 2. Mau xanh - azurit. 3. Mau luc - malachit. 4. Mau
yang - thu' hoang. 5. Mau do - than sa. 6. Mau nau.- limonit. 7. Mau den - piroluzit. 8.
Mau trang thi6c - acsenpirit. 9. Mau xam chi - molipdenit. 10. Mau 'cam thep tetraedrit. 11. Mau den sat - manhetit. 12. Mau do clang - dang tu' nhien. 13. Mau
yang dang - chancopirit. 14. Mau yang kim - yang tai nhien.
D6i vdi nhCing ngtkri mai hoc, sau khi nam \Tang nhiing mau sac tieu chudn tu'o'ng
d6i c6 dinh con can phai so sanh yeti cdc khodng vat khac co mau Wong tu. Tren car sa
so sdnh quan sat nhiau lan clan dan phan biet su' khdc nhau rat nhO trong mau sac,
neu khong se mac sai lam trong giam dinh.
4- Mau vet vach
Thong thtiang de this vet vach nguai ta dem vach khodng vat len mot tam sit
nham mau trang. BOt khodng vat dd lai tren tam sit goi la vet vach. Mau cua bOt
khodng vat l mau vat vach. Cac loai khoang vat dau co mau vet vach rieng cua minh
va d6i vdi Bing khodng vat thi mau vet vach on dinh hcrn mau khoang vat, do do c
thd &mg lam mot dau hidu ddc trting dd giam dinh khoang vat.
MOt s6 khoang vat co mau va mau vet vach giong nhau. Vi du, malachit mau va
mau vat vach dau luc. Nhung c mot s6 khoang vat mau vet vach va mau cUa no khdc
nhau. VI du, hematit ket tinh, mau gan nhu den, nhu'ng vet vach cc-) mau do ruau yang
hay do mau.
CO mot s6 khodng vat, mau vet vach c thd dimg de phan dodn thanh phan hoa
hoc vi do dam nhat cUa vet vach co lien quan tai cdc ham lung cUa thanh phan dO.
Vi du, sfalerit (ZnS) vet vach thuang co mau yang nhat hodc khong mau. Nhung
sfalerit chita sat (Zn, Fe) S thi vet vach thutng c mau sam. Neu ndm &fore mot cach
thanh thuc quan he giCia ham Wang cu thd cua thanh phan khodng vat vdi do dam
nhat cua vet vach thi hoan toan co thd xdc dinh &foe cdc bi6n the clang hinh trong
khodng vat.
Sau khi nghien citu xong cdc tinh chat quang hoc cilia khodng vat chtang ta co thd
thay ton tai m6i quan he Wang h6 gida d6 trong su6t, anh, mau va mau vet vach.
Qaan hd do ducrc bid'u di6n trong bang 6.2.
Bang 6.2: Quan he. girla ccic tinh cheit quang hoc cua khocing vat
D6 trong su6t

Trong su6t

Nita trong su6t

Kh6ng trong su6t

Anh

They tinh kim along

Ban kim

Kim

Mau

KhOng mau

Nhat mau - sam mau

Mau kim loai

Mau vet vach

Khong mau hoac trang

Mau nhat - mau sam hoac mau kim loai

Nhung cling can chi ra rang nhiing tinh chat quang hoc tren la can Cif vao nhiing
quan sat bang mat thtiang, clang that khong phai tinh chat quang hoc cua tat ca cdc
khodng vat au c m6i quan he tren. Vi du, cac khoang vat piroxen ya amfibon
thuang thay c mau den nhting duti lat mOng no van trong su6t chit khong phai la
ban trong suol va tang khOng phai l kh6ng trong su6t.

TINH CHAT VAT L11 GOA KHOANG VAT

81

6.2 TINH CHAT Cd HQC CUA KHOANG VAT

Tinh chat co' hoc cua khodng vat la tinh chat bleu hien khi khodng vat co nhang
lkic tdc dung ben ngoai nhki dap, rach, ep, keo... Trong phan nay se not ve cac tinh
chat nha cat khai, tdch khai, vet vd va de' ding.
1- Cat khai
Cdt khai la tinh chat dac biet cua vat chat kat tinh. Cdc tinh the khodng vat hay
hat khodng vat dddi tdc dung ngoai lkic tdch thanh nhang mat phang rat nlign theo
phu'ong Iniang kat tinh nhk dinh, nhang mat tdch ra nhki vay goi la mat cat khai. Ski
phan b6 cac mat cat khai tren tinh the hoan toan ph6 hop vdi quy luat doi xdrig va
song song vdi nhang mat c6 mat de ldn nhat trong kien true tinh the. Tinh cat khai
del vdi met s6 khoang vat la dau hieu gidm dinh dac thing. Trong ding nghiep ngu'di
to ceng da sd dung tinh chat cat khai c6a nhieu khodng vat nhu tan, grafit... do do cat
khai coy nghia thdc to nhk dinh.
Cdt khai va kieu kien true tinh the co m6i quan he rat khang khit. Trong tinh
the c6 mei lien ket deng cy'c (mei lien kat kim loai, m6i lien ket Ong hoa tri, moi
lien ket phan td) thi yeu to hinh hoc c6 anh twang quan trong tai cat khai.
Trong nhang tinh the co mei lien he di clic (mei lien ket ion) till dien tich va yeu
t6 hinh hoc deu anh hdang nhu nhau tdi tinh chat cat khai. VI trong tinh the di chic,
lye lien ket giaa cac ion khdc dau Wong dei ldn cho nen mat cat khai thdang song
song vdi mat mang c6 mat do cao chda ca hai loai ion khdc.dau ma khong nhat dinh
phai song song vdi mat mang co khoang each mat mang,ldn.nhat.
Vi du: cat khai c6a sfalerit theo (110) hoan toan, no chi song song vdi mat mang
co mat de cac ion khdc dau ldn nhk ma khong khong song song vai mat',mang co
khoang cdch mat mang lan ,nhat .(H.6.2), theo (111) cat khai trung binh, can theo
(100) cat khai kern. Tit d6 co the thay re quan he cila cat khai Va yeu t6 tinh dien.
Ngoai ra cat khai can lien quan vdi tinh chat kien true tint'. the. Cat khai cua
nhang khodng vat c6 kien trot clang mach nOi chung ctOu c6 clang keo. dai, vi dy nhu
antimonit va piroxen. Cat khai ,c6a nhang khodng vat c6 kiln true ldp dgu c6 cat khai
thanh tam mong nhu mica, molipdenit.
'
VI lift lien ket giaa cac mat mang vdi nhau manh yeu khdc-nhau clo'd6 tren mat
cat khai cfing phan anh trinh de cat khai khdc nhau. Trong kfloang yat hoc chia ra
lam nam mitt do cat khai.
1- Cat khai rat hoan toan: khodng vat rat a tach theo nhang phuting Inidng
nhat dinh thanh nhang la mang, mat cat khai tram nhAn. Tren loai khoang .vat, nay
kh6 tim thay ducic cac vet von. Vi du: mica, clorit.
2- Cdt khai hoan toan: lay boa nh6 dap nhe len khodng vat' Chung bi tdch ra
thanh nhfing manh nh6 gieng tinh the me, mat cat khai thong defi nhgn. Vi
galen,
canxit.

CHLJONG 6

82

3- Cdt khai trong binh: khi bi tdc dung ngoai lye kho tach ra thanh nhang mat
pha. ng nhat dinh. Tren nhang manh vun khoang vat vita c6 th6 thay cat khai vita c6
the thay nhCing vet vd, mat cat khai khong lien tuc. Vi du: piroxen, amfibon.
4- Cdt khai khong hoan toan: rat kh6 nhin thay nhang mat cat khai, dai bo phan
la nhang vet vq. Ili du: berin, caxiterit.
5- Cdt khai rat khong hoar' toan: tren thkic t6 la khong c6 cat khai, chi trong
nhfing truqng hqp clac biet mai c6 th6 phat hien nhang mat cat khai phan b6 linh
tinh. Vi du: thach anh.

ao = 5,406A

Quan ke kieln true tinh the vai trinh dO cat khai cua sfalerit
(cac chi? sos" ghi khocing cdch giaa cac mat mang tinh bang A )

Hinh 6.2:

2- Tach khai
Tach khai la tinh chat cUa khodng vat chiu tdc dung cUa ngoai luc thi tach theo
mO,fE's; phuang kat tinh hoc nao dO. Ben ngoai, mat tach khai ciing Wang tti nhii mat
Cc t khai nen ngutti ta con goi la gia cat khai.
Ngdyeri nhan cua tach khai den nay chua that rO rang. NOi chung ngutti ta cho
rang do cac mat. ghep song tinh ca hoc hay do cac mat ghep cUa song tinh to phien
tai) nen 1.\40t.,Vi ngtki cho rang do mot s6 bao th6 rat nh6 phan b6 doc theo nhang

TINH CHAT VAT CUA KHOANG VAT

83

mat ch6ng khit thanh nhang "tang kep" ding co thd gay ra tach khai. Do do cat khai
va tach khai ve ban chat hoan toan khdc nhau. Khi quan sat yeti cau phan biet ro
rang.
Mat tach khai not chung khong nhan lam. Mat tach khai cling khong phan 136
deli khap tren toan be mau khoang vat nhu' cat khai, ding met loai khoang vat thi
kh6ng nhat dinh mau nao cling c6 tach khai. Vi vay trong viec nghien cub khOang vat
thi tach khai khong quan trong bang cat khai. Nhung dei yeti met s6 khoang vat ma
not thi c thd dOng lam met trong nhitng dau hieu giam dinh. Vi du, tach khai theo
mat thoi ba phuang (1011) va mat day (0001) cila corindon va hematit....
3- Vet vat
Vet vi, clang dd chi tinh chat khodng vat diidi tdc dung ngoai
bi vet ra khong
theo bat kr met phu'o'ng hiidng ket tinh nao ma thanh vet 16i 16m tren be mat khodng
vat. Cdt khai chi phat hien duoc tren cdc vat chat ket tinh, con vet viff thi bat luan
teen vat chat ket tinh hay tren chat vo dinh hinh deu c thd phat hiOn duoc. Do hinh
thai cila vet va co nhieu ye nen cc-) thd loi dung vet vii lam dau hi0u gidra dinh khodng
vat. Hinh thdi vet va khodng vat g6m co nhang clang sau:
Vet va vo so: Tren mat cong thuang c nhiing veng d6ng tam gieng nhu hinh v6
so. Thach anh va khoang vat thily tinh thing co dang vet vo. nay.
Vet v6 dang soi: Teen cdc khodng vat c cau tao dang soi khi vC thanh nhang
manh nh6 do dang soi nhu vet vbc cua atbet - crizotin.
Vet co' rang cu'a: Dung de chi nhang vet va sac nhon lam chum gieng nhu hinh
rang cu'a. Nhang khoang vat c6 tinh keo dai manh thuang co vet vet- dang nay. Vi du,
cdc khoang vat clang tit nhien, bac tii nhien.
Vet vet xor: L vet va cua nhang khodng vat c6 ca.O tao sgi khi tach thanh manh
nh6 thi bi xuac chi? khong lien tuc. Vi du: vet va cua atbet amfibon.
Vet co' clang dlit: Ming dd chi nhung khoang vat teen mat va c bet min nhu
dat set, vi du cdc khoang vat nhom kaolin, piroluzit.
4- DO cling
DO cling clang dd chi trinh de cheng lai nhang lite tdc dung co hoc ben ngoai cua
khoang vat. Co nhieu phu'ong phap do de ding khoang vat. Vi du, phuang phap rach,
pinking phdp nghien, phi ong phap ep. Trong khodng vat thong thu'Ong dOng phu'ong
phdp rach dd xac dinh de cling tuang doi. Ve mat gidm dinh va mat sit dung, de cling
c met S7nghia rat tan. Do ding cua khodng vat c0 quan he rat mat thiet vdi kien true
tinh thd va thanh phin hoa hoc dm no. Can cif vao nghien cdu h6a hoc tinh the, dO
ding phu thuOc vao nhang ydu to sau day:
Ban kinh ion
Khi kidu kien trot giong nhau, hoa tri cdc nguyen tit cua cdc nguyen to tham gia
giting nhau thi de ming se toy theo khoang each gida cac chat didm tang len ma mem
di. Do do ban lanh ion hay nguyen tii trong kidn trot tang len se lam cho do cling

CHUONG 6

84

giam xu6ng. Lay vi du cac oxit cua kim loci kim dat c6 kien true kidu NaC1 thi thay
rO (bang 6.3).
Bang 6.3: Su phu thuOc gilla ban kinh cation uai do cang
Mg 0

Ca 0

Sr 0

Ba 0

Khoing cach Me 0 (A)

2,10

2,40

2,57

2,77

08 ct?ng tfnh theo Mohs

6,5

4,5

3,5

3,3

Hoct tri cua ion

Khi kieu kidn true gi6ng nhau, khoang each cac ion ggn bang nhau thl dO ding
cua khodng vat se tang len ndu hoa tri cac ion tang len. Hay lay b6n loci hqp chat
cimg kin true cua NaC1 de" so sdnh. Mac du khoang each cac chat diem ggn bang
nhau, nhung dO ding tang clan theo trinh tki tang len ctia hoa tri cac ion tham gia
(bang 6.4).
Bang 6.4: Quan he giaa hoa tri cac ion yeti cio Gang
.

Khoang cach ion (A)

TiC

NaF

MgO

ScN

2,31

2,10

2,23

2,33

3,2

6,5

7,8

8,9

I-16a tri ion duting

D8 ming

So- piaci tri cite ion du'o'ng

Trong ding mot nhorn khodng vat, cac ion duang c6 ding hoa tri. Neu ion nao c6
s6 ph6i tri lan se lam cho dO cling khoang vat tang len (bang 6.5).
Bang 6.5: Quan h? giaa s6" phei tri cation vai dO cang
Khodng vdt

C8ng thiic haa hoc

S8 pheatri

ID8 cang

Olivin

Mg2SiO4

6,5 7

Montiselit

CaMgSiO4

Enstatit

fv1g2El203

56

Diopsit

CaMgS1266

5 6

Ban kfnh Ion

Mg2+ = 0,78 A

ca2f = 1,06 A

Ngoai ra trong ding mot hen true tinh thd, u tren nhting mat khdc nhau hay
theo nhieu plliong khde nhau tren ding mot mat tinh the dO ming cung khdc nhau. Vi
du tren tinh the Glisten song song vdi phtiong [0011 d6 ding 4,5 trong he dO song song
vOi phuang [0101 dO cling 6,5 - 7.

TINH CHAT VAT LI.

' CCJA KHOANG VAT

85

Trong khoang vat hoc tht.Ong dung 10 khodng vat ph6 bin dd lam thang do cling
la "thang di) ding Mohs". Dung thang dO cCing de so sanh TO ding Wang d6i giaa cdc
khodng vat Arai nhau, tuy dO chinh xdc thap nhung tinging dung liong thqc. to dia
chg. Trong phong thi nghiOm va trong ding nghiep Ling dung ngutti ta dung may do
vi dO cling I1MT - 3 de xac dinh dO ming tuyet d6i (KG/mm2) ctia khoang vat. Gina dO
ming Wang d6i theo Mohs va dO ding tuyet d6i c6 m6i quan he nhg dinh c6 the bigu
din theo mOt ham so. Du'ai day neu len di) ming Mohs va dO ding tuyet d6i cilia 10
khoang vat Wang ang Arai 10 bac ctia thang di) ming nhu' sau (bang 6.6).
Bang 6.6: Quan he gida cdng tztang chfi trong thang dO cang Mohs
va di) cling tuyft dei
Khoang vat

DO cung Mohs

DO cdng toy0
- d61
(KG/mm2)

Tan

Mach cao

36

Canxit

109

24

Fluorin

189

Apatit

536

Octocla

795

Thach anh

1120

Topa

1427

Corindon

2060

10

10060

Kim =rig

Ngoai cac tinh chat co hoc cila khodng vat dal not tren con nhieu Will chat khdc
nhu' tinh don, tinh deo, tinh keo dai, tinh clan h6i, tinh u6n ductc cang clang du'o'c chti
y. Nhung tinh chat nay tuy khOng ph6 bien lam song d6i vdi mOt s6 khoang vat 14i c6
the lcci dung lam dau hieu giam dinh va trong Ong nghiep thl sii dung chling trong
viec xti 1Y, gia tong thi nghiem ky thuat.
6.3 'I."( TRQNG COA KHOANG VAT
Ty trong cua khoang vat la mOt trong nhang hang so vat ly trong khi gidm dinh
c6 mOt y nghia rat Ian. Mat khdc trong tim kigm va tuy4n khoang, trong viec nghien
ci.iu d6ng hinh deu licti dung tinh chg nay. Ty trong ctia khoang vat khdc nhau rat
nhieu. Tit nhOng chg khi thien nhien ty trong rat thap tai cdc khodng vat nhom
Os-Ir c6 ty trong Mil 23. Nhung tuyOt dai b0 phan khodng vat c6 tY trong tit 2,5 - 4.
Thong thutng trong khodng vat nguti ta chia ty trong ra lam ba lo4i:
1- Loai nhe: 2,5 nhu': lulu hoang, grafit.
2- Loai vita: 2,5 - 4 nllii: canxit, corindon.
3- Lo4i Ong: 4 nhu: galen, molipdenit.
Co nhieu nhan to anh lwang tai ty trong, do la trong lurcing nguyen tit cua cdc
nguyen t6 tao thanh khodng vat, h6a tri cila ion va nguyen tei chda trong khodng vat
va s6 ph6i trf dm ion du'ang.

CHUONG 6

86

1- TrQng hicing nguyen tit cita cac nguyen to tao thanh khoang vat
Trong nhang khoang vat c6 kie'n tl6c gifing nhau ngu trong lacing nguyen tit cim
nguyen t6 trio thanh tang len thi tST trong ding tang len. Dac Wet khi trong Wong cac
nguyen tit khac nhau kha xa thi tang ro rat (bang 6.7).
Bang 6.7: Quan he girla trong lacing nguyen ta va tj, trong cda khodng vat
Khoting vat

Thanh phgn h6a hoc '

Ty tong

Nguyen ti! Iticing

Selestin

SrSO4

3,9 4,0

Sr = 87,63

Barit

BaSO4

4,3 4,5

Ba = 137,56

Anglezit

PbSO4

6,1 6,4

Pb = 207,21

Nhu'ng can phai chit y khi nguyen tit Wong tang len thi ban kinh ion hay nguyen
tit ding tang theo. Neu ski tang cac nguyen tii lacing khong dU de vtiot qua sti tang cUa
ban kinh ion hay nguyen tif thi mac dit trong Wong nguyen ttit c tang nhung tir trong
khong nhat dinh tang. Xem bang 6.8 dudi day chtang to c the thay ro.
Bang 6.8: Quan he giaa ban kinh on vet t33 trong ctia khoang vat
TY trong

Khoang vet
Anbit Na [AISi3O8]

2,61

Octocla K[AISi203]

2,55

Halit NaCI

2,17

Sinvin KCI

1,98

Nguyen td hicing ciia K(39) ldn hon nguyen tit Wong cua Na(23) nhung tSro trong
cac hcfp chat K van be hon ty trong cac hop chat Na vi ban kinh cilia K(1,33 A) ldn
horn nhieu so vdi ban kinh cUa Na(0,98 A ).
2- lloa tri clia ion va nguyen tit chtTa trong khoang vat
Trong kien trtic mang thi 16 h6ng giCia cac ion am nhieu hon 16 h6ng giaa cac ion
dtiang. Trong cac 16 h6ng do thi chi c mot b6 phan ion duang dien vao thoi. Khi hOa
tri cUa ion duong du'oc tang len va hoa tri cUa ion am giam ttYc la s6 kfqng cac ion
du'ung dien vao h6ng tang len, nang tSr le s6 16 h6ng duoc lap day tang len, do do qr
trong tang cao. Bang dudi day thong minh ro dieu do (bang 6.9).
Bang 6.9: Quan he giaa q 10 ion du'ang-ion am va ty trong khodng vat
Khoang vat

Thanh phgn hoa hoc

TY trong

.1-9 10 gitia ion dubng va ion am

Pericla

MgO

3,65

Mg: 0= 1: 1

Selait

MgF2

3,16

Mg: F2 = 1: 2

3- So phiii tri eiia ion diking

Trong o mang, s6 ph6i tri ciia ion dUong co anh htt&ng rat ldn den tS7 trong ctia
khoang vat. Su- tang s6 ph6i tri cUa ion duong c tac dung lam giam khong gian r6ng

TfigH CHAT VAT LY CUA KHOANG VAT

87

trong mang, lam tang mat do vat chat trong mot don vi thg tfch, do do tS7 trong tang
theo. Ddc biet s6 ph6i tri trong khoang 4-6 bigu hien rat ro rang dieu d6. Bang duzli
day neu len quan he giCia tSr trong khodng vat va s6 phea tri cua cdc ion doting trong
do (bang 6.10).
Bang 6.10: Anh halting czia so" phdi tri ion duang tai tS, trong czia khocing vat
Ph6i trf ion diking bang 4

Ph6i trf ion dating bang,6

CEng tht?c h6a

hoc

-1-9 trong

Khoang vat

Sfalerit

ZnS

4,08

Pirotin

FeS

4,70

Vilemit

Zn2 Slat

4,1

Fayalit

Fe2SiO4

4,30

Khoang vat

Cong thtic h6a

hoc

Tit trong

T37' trong dia ding mot khoang vat ding thay doi trong nhCing khoang nhat dinh.
Vi du, sfalerit thy theo lu'ong tap chat Ian vao ma thay dOi tit 3,50 - 4,20; vonframit co
the thaydOi td 7,1 - 7,5. Trong thuc td su' thay d6i d6 khong phai bao giO ding lien
quan vdi sit thay d6i thanh phan h6a hoc. Doi khi do tinh khong d6ng nhat trong
khoang vat nghien tutu hoac khoang vat chon khong thuan khi6t co nhQng khodng vat
khac Ian vao duOi dang lien tinh hay bao thd, cung co khi do khoang vat co nhidu 16
h6ng hay khe mit lam cho tS7trong dia ding mot khoang vat khong the IA mot con s6
c6 dinh. Do dO khi chon mau don khoang dd do -6'7 trong can phai h6t sdc chi 3'7.
Ngoai ra, nhiet d6 va tip suat dia didm va thOi gian xac dinh t'S7 trong clang co
anh hu'ang d6n su' bi6n d6i t3'7 trong, nhu'ng trong nhang dieu kien binh thuOng c the
be) qua cac 37du to dO.
Trong khoang vat hoc co rat nhieu phuong phap dd do t'S7 trong. DuOi day chi gidi
thieu hai phu'ong phap thuOng clang nhat.

Phu'ung phap clang binh ty trong

Phuong phap nay data vao nguyen
trong luong mat di dia mot vat ran khi tha
vao trong nudc bang trong luting nu& hi chidm ch6. Tit d6 suy ra ty trong cUa khoang
vat. Trinh tu' thao tac dd xac dinh t3'7 trong khoang vat nhd sau:
Dau tien dung can chinh xac can trong Wong cUa binh P1.
Sau do can trong lu'ong ciia ca binh Ian khoang vat P2.
D6 nu& cat day binh can trong Wong cua binh+mdu khoang vat + nu& duoc P3
Cu6i ding do khoang vat ra can trong lacing cUa binh d6 day nu'ac P4.
TS7trong cUa khoang vat ddoc tinh theo ding thdc sau:
D =

P2

P1

- ) (P3 - P2 )
Ndu dung dich clang dd xac dinh t3'7 trong khong phai la nddc cat (t37' trong = 1),
thi sau khi tinh toan nhd tren, kdt qua nhan difoc phai nhan them a la tS7 trong ctia
dung dich.

CHUCING 6

88

Phuong phap dung dich nang

vao nguyen tdc khi
Phtiang phdp nay cOng thing clUng trong klaodng vat. N6
ty trong cua khoang vat va tY trong cUa dung dich bang nhau thi khoang vat se n6i for
ldng trong dung dich. Tit ty trong caa dung dich ma xac dinh ty trong &la khodng vat.
PhLicrng phap nay can c6 mot bo cdc chat dung dich nang vdi day dU cdc cap tY trong.
Kgt qua do &lac khd chinh xac nhu'ng bi han chg vi khong thg do &Plc cdc khodng vat
nang hcrn 4,2. Cdc dung dich nang khong nhjng dg dung do tY trong khodng vat ma
con c6 the (Ring de tuygn loc cdc loci khoang vat c6 ty trong khdc nhau.
Dutri day labO dung dich nang clUng de xac dinh ty trong cua khodng vat (bang 6.11).
Bang 6.1: BO dung dich Ong thing de xac dinh ty trong khocing vat
Thanh phgn

Ten dung dich

Ti trong

Bromofoc

ChBr3

2,80

Dung dich Tule

KI + Hg12

3,196

Dung dich Xusina - R6bakha

Ba12 + Hg12

3,588

lodua metilen

CH212

3,33

Dung dich Cleric

CH2(COOH)2 TI + HCOOTI

4,27

Ngutri to con clUng cac tai lieu phan tich rangen dg tinh ty trong cUa khoang vat.
Tai lieu ca ban l thg tich o mang ca sir va s6 Kiang phan tit trong o mang do. Cong
thdc dOng dg tinh ty trong nhu' sau.
D =

Z M
N -V

trong do: M - trong lcifing phan tii cUa khodng vat

V - thg tich o mang ca sd tinh theo tai lieu rangen
Z - s6 phan tit trong mot o mang co so
N - s6 avogadro, bang 2,6502 (d6i vOi o mang tinh theo anstron) hoac 1,6602
(dol vdi o mang tinh theo kX).
6A CAC TINH CHAT VAT Li' KHAC COA KHOANG VAT
Ngoai cdc tinh chat vat lY da n6i tren, khoang vat con c6 nhiing tinh chat sau:

1- Tii tinh
Tit tinh cUa khodng vat la tinh chat cila nhang khoang vat bi nam cham but hoac
ban than n6 co thg but nhimg vat thg bang sit. Vi cdc khodng vat c6 tit tinh vdi
nhieu mitt do khdc nhau nen tit tinh la mot clau hieu nhan bigt khoang vat. Do tit
tinh cUa da s6 khodng vat Wang dol ygu nen trong thkic to chi Ling dung d6i vdi xi*
s6 it khodng vat. Ngoai ra tit tinh con diiac img dung rat ph6 bign trong tim quang va
trong tuygn khoang.
Tii tinh cUa khodng vat chu ygu do trong thanh phan cua no c6 cluia nhung
nguyen to co tii tinh nhu' sat, coban, niken, crom, titan... Thong thtiOng tit tinh manh

TINH CHAT VAT

89

IS' COA KHOANG VAT

hay ygu IA do ham lu'dng cac nguyen to c6 ti tinh nhi6u hay it quygt dinh. Ngu'di ta
chia khodng vat tii tinh thanh ba nh6m theo muc dO manh ygu sau day:
1- Tu tinh manh: nam cham m6ng ngua thOng thuang co thg but dudc. Vi du:
manhetit, titanmanhetit, pirotin.
2- Tit tinh trung binh: nam chain mOng ngya thong thuting khong thg hitt du'dc,
nhu'ng dimg nam chain dien ygu thi c6 thg but dudc. Vi du: biotit, vonframit, hematit,
inmenit, cromit...
3- Tit tinh ye"u: dUng nam cham dien manh mdi c6 thg but dudc. Vi du: cac loci
amfibon va piroxen nhat mau, sfen, tuamalin (nhat mau).

2- Tinh dien
Tinh dien cUa khoang vat l nhang tinh chat c6 lien quan tdi dien hoc. Co thg
neu hai tinh chat sau day:

Tinh dein dien

Tac IA kha nang c6 thg truy6n du'dc dong dien cUa khoang vat. Ned chung cac
khoang vat kim loci la nhang chat clan dien t6t. Cac khodng vat phi kim loci l
nhang chat dan dien kem. Co mot s6 khoang vat khac l chat ban dan. Tinh dan dien
co lien quan vdi tinh chat cua m6i lien kgt trong kign truc tinh thg. Khi nghien ciu
tinh clan dien cua khoang vat ngudi ta rat chi trong tdi he s6 dien trot ciia no (tLic
dien trot suat) (bang 6.12). Nhang khoang vat c6 he so dien tra cang nhO thi dan dien
cang t6t. Tinh dan dien dudc Ling dung Ong rai trong thi c tg. Nhang chat clan dien
tot dUng lAm cac dien chic nhu cac kim loci va grafit, nhang chat dan dien t6i thi lam
chat cach dien nhu mica, amiang. Cac chat ban dan dudc dung rat nhi6u trong ky
nghe vo tuygn dien. Ngoai ra ngudi ta con dung tinh dan dien cua khodng vat trong
cong tdc tham cid dia chat.
Bang 6.12: W6t so khodng vast co tinh clan diO'n
He s6 dien UZI (C1cm)
Cong fink hoe Iwo
Ten khoang vet
Pirit

FeS2

0,0023 - 1,5

Pirotin

Fel _ xS

0,0050 - 0,01

Acgentit

Ag2S

0,0067

Galen

PbS

0,037

Acsenpirit

FeAsS

0,13

Hematit

Fe203

0,35 - 1200

Bocnit

Cu5FeS4

0,50

Macazit

FeS2

1,4 - 300

MOlipdenit

MoS2

1,8 - 16000

Inmenit

FeTiO3

220

Vuazit

ZnS

350

Chancozin

Cu2S

2300

Antimonit

Sb2S3

107 - 1014

Sfalerit

ZnS

108

90

CHUONG 6

Tinh tich din

LA tinh chat cila khoang vat khi chin tac dung ctia cac nang lu'ong ben ngoai nhu
ma sat (co nang), d6t nong (nhiet nang), keo ep vv... thi mang dien. Tinh tfc;h dien
san sinh sau khi thu cct nang va nhiet nang, khodng vat co the chuyen bien chUng
thanh dien nang. Vi du, htu hoang, kim Wong khi co vao len da, hay td thi xuat hien
dien tick goi IA dien ma sat. Tuamalin, calamin sau khi d6t nong thi met dau tich
dien dung met clau tich dien am goi l tinh hoa dien
Ngoai ra c6 met s6 khodng vat dudi tac dung cilia sac ep va keo thi bi bign hinh
gay ra tinh tich dien. Khi ep thi c6 be phan tich dien du'o'ng, khi keo thi lai xuat hien
tich dien am. Do do khi tac dung ep keo not duei nhau xgy ra met each lien tuc thi se
sinh ra met dien tru'dng xoay chieu. Iiieu Ong do goi l hieu irng ap dien. Trong va
tuyen dien ngiRri ta da dimg tinh ap dien cua thach anh met each rat ph6 hien.
Tat ca khodng vat c6 tinh ap dien thi ye tinh chat hinh hoc tinh the ctia no
khong co tam del ming, do do nhfing thi nghiem ye tinh ap dien cling thodng dung de
kiem tra tinh the c6 tam del ming hay khong.
3- Tinh phong xa
Tinh ph6ng xa l tinh chat clac trong cUa cac khodng vat c6 chtla cac nguyen to
phong xa. U, Th co tinh phOng xa rat manh, can K va Rb thi tinh phong xa rat yell.
Qua trinh phan hUy ph6ng xa cua cac nguyen to trong gido trinh vat IY va h6a hoc da
not ky, d day khong nhac lai nda.
Tit khi con ngodi nam doo'c ky thuat phd hUy nhan tao hat nhan nguyen tii, viec
ldi dung nang loong ve ding to ldn do so phd hUy hat nhan da dat tdi trinh de phdt
trien cao. Cdc khoang vat chda U va Th cluoc chon lam nguyen lieu cua nganh vat ly
hat nhan ngay tang coy nghia thuc to quan trong. Hien nay tong tac nghien cau cac
khoang vat phong xa da va clang thu cluoc nhang thanh titu to ldn. Trong tit nhien
ngu'di ta da bik dooc Ilan 250 loai khodng vat phong xa china U va. Th.
Tinh phong xa cUa khodng vat clocfc sit dung khong nhirng de tim kigm cac mO
phong xa ma con sir dung tinh tu6i tuyet dal cUa khoang vat va clia tang, co tam quan
trong trong dia chat hoc.
Mu6n xac Binh tinh phong xa, nguOi ta dung may dem Gheghe (Geiger) hoac tien
hanh xa.c Binh bang tac dung cam quang tren giay
4- Tinh phat quang
Cdc khoang vat du'di anh hudng cUa cac tac dung kith thich ben ngoai phat sang
goi Ja tinh phat quang. NhOng tac dung kith thich ben ngoai c6 nhieu ngu6n khdc
nhau. Vi du, d6t ming, tang dp, hea tan, chigu tia tii ngoai, tia am clic hoac cac tia
khac co bock song ngan vao khoang vat v.v...
D6i vdi khoang vat hoc hien Wdng phdt quang do chi6u tia ngoai, tia X va tia
am clic la coy nghia quan trong nhat. Ban chat hien Wong phdt quang cho den nay
co nhieu y kien theta th6ng nhat, viec giai thich cling can nhieu ch.6 chu'a hoan chinh.

91

TiNH CHAT VAT O.'CUA KHOANG VAT

Nhung sit phd huy tam thei can bang tinh dien trong mang kien troc; cac tia sang
back song ngAn khong nhin thay bieen thanh tia sang look song dai co the thay du'ec
IA nhiing dieu khang dinh khong ch6i cai du'ec. Thy theo ban chat ciia hien Wang
phdt quang ngutti ta chia ra hai loci phdt quang dac biet IA phdt huynh quang va phat
lan quang. CO nhieu khodng vat khi nhan tdc dung kich thich ben ngoai, qu'y dao
cac dien tit bign d6i, nhu'ng lap We tra lai trang thdi ban dau. Nhkt vay khi dimg cac
tia kich thich ben ngoai, hien Wang phdt' quang cung bin mat. DO la phdt huynh
quang. MOt s6 khodng vat khdc sau khi ditng cac tia kich thich, khodng vat van phat
sang. DO IA phat lan quang. Mau sac va cueing d6 mau phdt quang cua khodng vat thy
thu6c vao ban chat h6a hoc va ham lu'eng cua cac tap chat Mn vao. VI du, sielit phdt
ngoai, neb co khoang 0,5% Mo cho mau xanh nhat; 0,96 huynh quang dtidi tia
4,8% Mo - mau yang; tren 4,8 % Mo - mau trdng. Thktc t6, ding mot loci khodng vat
sinh ra trong nhting khodng sang khdc nhau thu'eng co nhilng mau huynh quang khdc
nhau. Can ci vao thi nghiem cua nhieu tdc gia phdt quang bang tia tit ngoai, tia am
cktc va tia Rengen co the n.eu mot s6 vi du cac khodng vat phat quang tren day (bang
6.13). Trong khoang vat ngeei ta chi) trong den tinh chat phdt huynh quang hen ca.
Dac biet d6i vdi cac khodng vat nhe ziacon, sielit, kim cuing tinh chat nay coy nghia
giam dinh rat quan trong. Ngoai ra ve pharng dien tim ki6m tham de khoang san,
phat quang co mot tdc dung nhat dinh.
Bang 6.13: Tinh ph& quang czia mot so khocing vat
Tint, phat quang
Khoang
vat
Kim
ming

Mau sac

DO sang

Mau sac

DO sang

Mau sac

DO sang

mau luc

r6

xanh da troi

trung binh

xanh da tridi

r6

xanh da trdi

rat ro

den ya-"u

mau xanh

r6

mau yang

ro dgn

mau yang

Apatit

Barit

Tia tit ngopi

Tia Rdngen

Tia am ckic

mau tim

trung binh

luc yang

trung binh

ro clan and

mau hong

CO

trung binh

trung binh
luc nhat

rat r6

xanh da Vol

trung binh

mau tim

mau tim
_

trung binh - md

mau tim

md - rat mo

mau tim

r6

mau yang

trung binh

mail h6ng

trung binh

mau h6ng

trung birth

xanh da troi

rat r6

xanh da troi

rat r5

xanh da troi

r6

mau tim

RO - trung binh

luc

trung binh and

mau tim

ro. - mO

mau luc

ro

tim s'am

rat and

mau luc sAm

ro

r6

Itic

mei

yang gach

CO

Sfalerit

Sielit

Fluorin

Ziacon
yang y quit

92

CHUONG 6

CAU HOI WONG DAN ON TAP CHIANG 6

6.1. Hay kg ra mot s6 nguyen to mang mau quan trong trong khodng vat va not
rO cdc mau do thong sinh ra. Neu vi du v6 cdc khodng vat c6 chita cdc
nguyen to do.
6.2. Tai sao co nhilng khodng vat ca mau sac ca thg thay d6i cidoc va lai co
nhCing khodng vat mau sac tdcmg d6i c6 dinh? (Xem tat ca cdc nguyen nhan
ben trong, ben ngoai anh huang tai mau sac cua khoang vat).
6.3. Tai sao tren be mat cua khoang vat kim loci va tren mat cat khai cUa
khodng vat nhat mau thdang hay gap mau gi sac?
6.4. Co thd dung vet vach d6 nghien cdu anh va nhang h8n hop thay the (long
hinh trong khodng vat du'oc kh6ng? tai sao?
anh khoang vat la gi? Tai sao not mau sac khong
6.5. Cdc ygu to anh hu'ang
anh hu'ang tdi anh cua khodng vat?
6.6. Tai sao nal cat khai la tinh chat c6 dinh cua khodng vat. Nguyen nhan gay
ra cat khai l gi? Cdt khai va tdch khai khdc nhau nht.t the nao?
6.7. Khi quan sat cat khai can chu y nhCing mat nao? Cdt khai chia ra lam may
mitt d6? Dac didm cua mjEli mac di)? Y nghia thqc t6 cua vikc nghikn cdu cat
khai?
6.8. DO cling cua khodng vat la gi? NhCing ygu to nao anh hu'Ong tdi dO ming? Kg
ten cdc khoang vat trong thang d6 ding cua Mohs.
6.9. Nhung ygu to anh hdang tdi (10 cling l gi? Ygu to nao l chili ygu? Hay x6p
cdc ygu to da thanh nham co anh hdang thong nhat va nham c6 anh hu'ang
d6i lap.
6.10. MOt mau quang ca chita yang can nang 309,3 gam, thd tich 82,9 CC, khodng
vat mach duy nhat la thach anh (tS7 trong 2,65). Trong yang ca chita 12,1%
bac. Ty trong cua h8n hop yang bac la 17,5. Hai trong mau quang nay co
chita bao nhieu yang nguyen chat?
6.11. Hay tinh tS trong cua mot loci quang c6 17% thach anh, 38% manhetit va
45% inmenit.
6.12. Mot tap hop khodng vat cilia thach anh va barit tY trong 3,6. Hay tinh phan
tram trong lu'ong cua barit trong tap hop do.
6.13. Cdc phdong phdp do tSi trong cua khoang vat Oa vao nguyen tac nao? Neu
ro 3'7 nghia vat ly cua cac s6 hang trong tong thdc tinh ty trong khodng vet.
Hay tim mot ding thifc tinh t'Sr trong khoang vat dun gian hon.
6.14. Ghia d6 cling, tS7 trong va thanh phan, kign trot cua khoang vat quan hg
vcli nhau nha the nao?

Chuting

NGUON GOC CCM KHOANG VAT

7.1 DIM

mem CHUNG

1 Sit hinh thanh mita khoing vat

Cdc khodng vat duoc hinh thanh trong tit nhien c the xuat hien a trang thdi
khi, trang thdi lOng, nhang loaf khoang vat nay vo ding it. Dai da s6 khoang vat xuat
hien duai trang thai ran. Phuong thdc hinh thanh chi ye.0 cua khoang vat ran la tac
dung ket tinh, tac dung ngung ket cila chat keo va tac dung tai kgt tinh tit chat ran.
Ski san sinh ra nhang mam ket tinh trong chat ming chay qua dung va trong
dung dich qua bao haa c the la do nhang manh vun hay hat bui lan vao gay nen: nO
cang co the ty phat hoac la do su ket hop cdc ion trong chat ming chay hay trong
dung dich tao nen. Sau khi hinh thanh nhang mam kgt tinh, cac vat chat tigp tuc
duoc ba dap dan dan ldn len va trot thanh tinh the.
Trong qud trinh truang thanh cia tinh the no hoan toan c kha nang bat lai
nhang tap chat khong lien quan vdi thanh phan ciia tinh the tao nen nhang bao the.
Khoang vat co chila bao the goi la khoang vat chi. Trong dieu kien nghien cau trong
phong thi nghiem bao the c the la the khi, nuac va chat ran. Co nhang truOng hop
cdc bao the xuat hien trong khoang vat vdi met tutting, hai Wang hoac nhi'eu tutting.
Bao the la vat phan dnh hoan canh thanh tao khoang vat. D6i yeti viec giai quygt van
de ngu6n g6c khodng vat, bao the c6 met y nghia rat to ldn.
Hinh dang &la bao the rat khdc nhau, chung thudng chiem nhang 16 hOng trong
tinh the. Theo trang thdi. ton tai cua minh, bao thd c6 kha nang Win dot tit the khi
sang the long va ket tinh a the ran. Trong da s6 trutng hop bao the ran la nhang
manh va cia cdc khodng vat khac bi gia' lai trong qud trinh phat trien dia tinh the.
Trong khodng vat hoc cluing co y nghia de phat hien vi tri tinh the .trUang thanh so
vdi pluiong cCia trong truOng.
Bao the khi va long la nhiing chat tan du' cila mei trutng bi bat trong khi tao
khodng. Cdc bao the chi g6m mot tutting long chang to dung dich tao khoang trade day
la chat lOng. Nhatng bao the nay co tac dung gill') cluing to xac dinh nhiet de thanh
tao khoang vat.
Cdc nha bao the hoc, tieu bieu la N.P. Ermakov da chia cdc bao the lam ba loai
thy theo trang thdi ton tai ctia cluing (H.7.1).

94

CHLIONG 7

oi.

vih is. ,

C
C)

C
_c

E
"C

0
co

(C

O
as

6
C
C)
C

;'"O.

W,
mansuir

.:--;
- ,....,

O
C

-. ,

CO
N-:
._
:c

401

E
E

cv

co

Lo

"a)

-c
O
C
1.6
C

,_MI.
v 1 AAA

`8'
E
E

a)
-'a)
_c

z
vct
cc
,,W
i
I-

Y
<W
i
I-

0
-0

-.I
^al

I-

as
co
C')
(.1

NGUoN GOO CCM KHOANG VAT

95

De nghien cdu nhiet do thanh tao khodng vat bang phucrng phap gong h6a
(homogeneous method) ngu'ei ta dung be thiet bi phan tich bao the.
Car so cUa phu'ang phap l nung ming clan cac bao the khi - long ma trong do

tu'dng khi chiem tren 50% the tich bao the cho den luac bao the lap day bei Wang khf.
Tai nhiet de bao the 2 Wong khi - lOng da gong hoa thanh tieing khi nguei ta goi la
nhiet de deng
Gia tri nhiet de u laic deng hoa dudc xem IA nhiet de ket tinh cUa khoang vat.
Bao the c6 loai la nguyen sinh c6 loai l this sinh, nhu'ng trong viec nghien cCiu
nguen g6c khoang vat thi cho you la data vao bao the nguyen sinh, dtia vao cac bao
the IA chat tan du' cUa mei trueng tao khoang. Nhang bao the nay ngoai loaf chi c6
met tutting ran ra, sau .khi bi bao, nhiet de giam thap thi.c6 the tach thanh loai hai
tuidng hay nhiOu tueng. Sau khi dun ming len thi cac bao the hai tuidng hay nhiOu
to dng se dOng hoa thanh met tueng. Nhiet do deng hoa ve co ban thong &fang vdi
nhiet de ket tinh cua khodng vat.
2- Sit Men ctoi ciia khoang vat
NhCfng khoang vat sau khi hinh thanh, dudi tac dung cUa cac qua trinh dia chat
vO sau do cac dieu kien hOa 1ST thay dei nen It nhieu bi bien dei. Su' hien dei do bieu
hien u met s6 mat sau day:
Hien tuvng an mon
Khoang vat da hinh thanh, dutori tac dung cUa dung dich Ilea tan bi gam mon ding
phan goi la hien tuiccng an men. Ket qua cUa si an men de lai nhCing vet tich tren
mat tinh the, va c6 hinh dang nhat dinh. Si dung nhang hinh clang do co the nghien
cdu tinh dei )(ling cUa tinh the va qua trinh phat trien cUa no. Khoang vat sau khi bi
an men thi mat cUa ne bi sdn siai, anh se giam xueng, neu an mon manh hurl thi canh
va dinh se bien thanh ta. Mat kim cueng sau khi bi an men thueng thanh nhCfng mat
tong 16i.
Hien Wang trao ctoi
Cdc khoang vat da hinh thanh, dutch anh hueng cUa cac dung dich phat sinh cac
&an ling hoa hoc gay nen stt trao doi thanh phan vdi nhau, lam cho khoang vat ban
dau hien thanh met khoang vat khac. DO l hien tudng trao d6i. VI du, canxit sau khi
bi tac dung cUa dung dich nuidc chda axit sunfuric se phat sinh thach cao CaSO4.2H20.
Phan Ting trao d6i xay ra: CaCO3 + H2O + H2SO4 = CaSO4 .2H2O + CO2
Thach cao sau khi hinh thanh van gia nguyen hinh dang cua canxit; nhui \Tay
thach cao mang gid hinh cua canxit. HiOn tuccng nay nhi6u khi gap ca trong tap hdp
khoang vat dudi kinh hien vi, vi hien ttiong trao (161 con xdy ra trong chat nOng chay
giCta dung dich tao khodng muen vdi cac khoang vat hinh thanh sam hen.
HiOn tuVng phit luly kart true tinh the
Kien trot cUa khoang vat khi thay d6i cac die'u kien h6a 13'r hoac chiu met tac
dung nhat dinh nao dO thueng.bi pha hUy. Vi du, bruxit c6 chCia Fe2+ vdi ham lueng

CHUONG 7

96

cao (Mg, Fe2+ )(OH)2 lay tit cac gieng khai thdc sau thi trong su6t khong mau, d6 trong
khong khi vai ngay troy thanh mau yang hoac nau yang. Khi phan tich thi thay Fe2+
bign thanh Fe3+ va kign trim bi phd htly thanh chat vo dinh hinh.
Ngoai ra c6 mOt s6 khoang vat chita cac nguyen to phong xa va cac nguyen to dat
hi6m, c6 th6 la do tac dung cua tia a lam cho chung tit nhCing khodng vat k6t tinh
bi6n thanh khoang vat vo dinh hinh nhu'ng van giO nguyen hinh clang tinh th6 ban
dau. DO la hien tutng bien tinh. Hien tutng bign tinh tuy khong lam thay d6i hinh
Bang tinh the, nhiing nhiing khoang vat bi6n tinh c6 chtla nude thi trang thai phd
htly cUa no lam tang th6 tich gay nen su' tong 16i hoac ndt ne a ngoai mat khoang vat
bi6n tinh.
Khi nung ming khoang vat bi6n tinh co th6 khoi phut lai trang thai It6t tinh ban
dau. Nhiet dO chuy6n bi6n cac khoang vat Wen tinh thanh chat lt6t tinh d6i vdi m6i
khodng vat l mOt dai lacing gan nhu c6 dinh. Bang duti day cho bfet nhiet d6 chuy6n
bi6n cUa mOt vai khoang vat bi6n tinh thanh trang thai lt6t tinh (bang 7.1).
Khi mot khodng vat c6 ca trang thai lt6t tinh Lan bi6n tinh .thi loaf bien tinh
ciing dutc mang cling ten nhu' loai k6t tinh, vi du, ziacon bi6n tinh hoac mang ten
rie'ng nhu' ziatolit hay malakon la hai khodng vat bi6n tinh cUa ziacon.
Bang 7.1:
Ten khoang

Nhi0 cho chuyen bien cac khocing vat bien tinh

vet

Nhiet dc) (C)

Thanh phgn

Ziatolit

Zr(SiO4)

Fecgusonit

(Y, Er, Ce, U) (Nb, Ta, Ti) 04

Samackit

(Y,Er, U, Fe)4[(Nb, Ta, Ti)2 043

Oxenit

(Y, Ce, U, Ca, Fe) (Nb, Ta, Ti, Si)2 Os

Vinkit

(Y, U, Ca, Fe) (Nb, Ta, Ti, SO2 06

Osinit

(Ce, Th, Ca, Fe) (Ti, Nb)2 Os

Piroclo

(Na, Ca, Th)2 (Nb, Ti)2 06_7 (OH, F)

Gadolinit

Y2 Fe, Bee [Si042 02

830 860
510 570
650 700
705 745
695 703
735 850
770

Hien nay nhi'eu nha nghien cub cho rang bilntinh c6 lien quan vdi mang tinh
the du'ai anh twang phan htiy phong xa cua cac nguyen to chita trong khoang vat.
Dieu d6 rat phis hqp vdf cac khodng vat c6 chita U308. Nhurng ci.ing co trutng hqp
khong th6 n6i rang bi6n tinh gay ra chi do phan huy phong xa vi cac khodng vat giau
nguyen to phong xa nhat nhu uraninit (UO2) va (Th02) not chung khong thay co hien
ttio'ng Wen tinh.
Tit nhiing vi du neu a tren co th6 not rang nguyen nhan chung nhat cUa bi6n
tinh la su pha hay m6i lien 1dt trong mang tinh the; trong mOt s6 trueIng hqp l do
phan htiy phOng xa va trong nhiing trutng hop khdc la do su' chuye2n bign cac ion 116a
tri thap thanh nhang ion c6 mac c10 oxy h6a cao hon.

NGUON GOC CCIA KHOANG VAT

97

3- Cfic thg 110 khoang vet, this tut sinh thanh va to hop c(ing sinh khofing vet
Trong ding met khodng sang bao gid ding c met vai giai doan tao khodng. Cling
met loai khodng vat, hinh thanh trong nhCing giai doan to khodng khdc nhau ding
tao nen cac th6 he khodng vat khdc nhau. Th6 he sinh thanh trong giai doan ddu tien
la th6 he I, trong nhung giai doan sau Mn ittot la th6 he II, III, IV...
VI tinh chat dia dung dich tao khodng va cac didu kien hoa V khi hinh thanh cac
the he khodng vat cua ding met loai khodng vat khong giOng nhau nen bidu hien
trong thanh phOn cac nguyen to phan tan, trong hien Wong ang hinh, mau sac,
nhiet do ang hoa cac bao thd, tap tinh cac don tinh the au co nhiing net khdc nhau,
mac du ski khdc nhau do rat nhO.
Cdc th6 he cUa fluorin trong khodng sang nhiet dich vdi nhCing tinh chat dac
trking cho ding the he dkioc neu trong bang 7.2.
Viec xdc dinh cac the he khodng vet, ngoai nhiing tieu chudn data vao thanh
phan hoa hoc, tinh chk vat V, hinh dang tinh the, can xet tai quan he the nam va
nhang quan he Ong sinh khdc. Sau dO mdi ti6n hanh phan chia th6116.
Danh tii Ong sinh clang dd chi to hap cda mot loat khocing vat khac nhau c cling
mot ngu6n go'c, xucft hien ddng thai (trong ding met giai doan tao khodng) vet cling
mot noi. No khong phai chi dun thuan bidu hien v6 mat khong gian. Vi du, tren pirit
CO nhang vet, nhang mang mOng do bien al v6 sau cUa limonit khong the goi la Ong
sinh du'oc, vi chking khong co tinh chat chung v6 ngu6n g6c, khong d6ng theri sinh
thanh, ngu6n dung dich tao khodng ding khdc nhau; chung chi to tap vdi nhau trong
khong gian Ira goi la ban sinh.
Bang 7.2: Ccic the he cad fluorin
The he

The' he I

The he II

Tha he III

Hinh clang tinh the

Tu hinh dm bat dial, 12 mat thoi.
Trinh clO phat tridn hai den hinh

nhu nhau

Nhiet de &frig
boa bao thi

Mau sac
Mau tim s5rn hoac mau tim, phat hojnh
quang khi nung ming trong teii

330C

Tu hinh &Oa 12 met thoi va bat dien nhung 12

met thoi la chi', ygu

Trung tam mau luc nhat hoac mau tfm

nhat, xung quanh rla co mau tfm slm

300C - 330C

Lep Outing hoac to hlnh dm lap phwng vdi 12

Mau luc nhat, mau trang, khong mau

trong su6t hoac khong trong su6t

300C

met thoi nhking lap VON la chii yeu

Trong mot khodng sang, them chi trong ding mot loai qudng co the.xuk hidn vai
to hop Ong sinh khoang vat khdc nhau, mOi mot to hop Ong sinh khoang vat Wong
ring vfti mot giai doan tao khodng nhdt dinh. Cdc to hop Ong sinh co the chting chgt
len nhau lam cho quan he gift chung tra nen pink tap.
to hop ding sinh khodng vat coy nghia, rat to lan trong vi6c tim hieu
1\ghien
ngu6n g6c khodng vat. Mat khdc trong chi ciao tim kigm cling co met gid tri thyc t6
quan trong vi no chi rO trong khodng sang nao co the tim that' loai nguyen lieu
khodng vat gl. Ngodi ra vd mat nhan biet khoang vat ding coy nghia nhit dinh.

CHUCNG 7

98

Dd nghien cdu the he khoang vat va, to hap tong sinh chi:mg to phai bigt xac
Binh the! tki thank tao caa chting. Thong finking nhting dgu hieu xdc dinh this to sinh
thanh g6m nhang tieu chudn sau:
1- Quan he tigp xtic cua ranh giai cac khodng vat
MOt loai khodng vat xuyen qua hoAc dien vao mot khodng vat khdc thi sinh
thAnh muOn hon (11.7.2). Wit khodng vat bi mot khodng vat khdc bao vay thi sinh
thanh scam hon (H.7.3).
2- Trinh de tit hinh cua tinh the
'chi hai loai tinh the khoang vat tigp x6c vai nhau thi tinh the nao dO tii hinh
cao se sinh thanh sam hon (H.7.4).
3- Quan he trao d6i

1- Galen; 2- Sfalerit

1- Piroxen; 2- Amfibon; 3- Biotit

PI, , PI2 - plagiocla; Ap- apatit; Or- Octocla

Hinh 7.2
Nhang mach nhd
sfalerit xuyen qua galen

Hinh 7.3
Piroxen vcc amfibon bi
biotit bao boc

Q- Thach anh; Bi- Biotit; Ab- Anbit

Hinh 7.4: Trinh dd tit hinh ca a

cac khodng vat

Hien Wong trao d6i thdang tign hanh doc theo cac ria khodng vat hay l cac khe
mit. Khoang vat bi thay thg sinh thAnh sam hcm khodng vat thay thg. Hien Wang
trao d6i tinging duoc quan sat duai kinh hien vi nhong vi phdong huang va pham vi
1dt mong hay mau mai ldng han ch6 viing quan sat cho nen phai kgt hop nghien eau
mau va mach quAng r6i mai quygt dinh tai nao thay the cdi nao.
4- D4c digin tieu hinh cua khoang vat
CUng mot loai khodng vat nhong sinh thanh trong nhang dieu kien khdc nhau
thi bao gii7 hinh thdi, thanh phan hoc tinh chat vat 13'7 ming c6 nhiing dAc diem rieng
bi'et. Nhung dAc diem c6 the lAm dau hieu cho ngu6n g6c c6a khodng vat del.' ddqc goi
IA ctqc diem tieu hinh cua khodng vat. Nhang khodng vat c6 dAc diem tieu hinh goi la
khodng vat tieu hinh. DAc diem tieu hinh gam may mat sau:
1- Hinh thdi - hinh dang tinh the, tap tinh, kith thoac, hinh cham tr6, vet khia,
song tinh va dAc diem c6a tap hop.
2- Thanh phan haa hoc - cac nguyen to phan tan, cac .nguyen to dOng hinh, hAm
Kiang cua cac loai nuac khdcl nhau.
3- Tinh chat vat ly - mau, mau vet vach, anh, dO cling, tS7 trong, cac bao the va
nhiet de dung hoa.

NGUON GOC CCJA KHOANG VAT

99

Vi dq: caxiterit ngu6n g6c pecmatit, ve hinh thdi c6 tap tinh thdp doi Mn
phu'ong, mat (111) Ira (101) phdt tridn, khong c6 lang try hoc lang try phat trign
kern. Trong thanh phan h6a hoc luon luon c6 chtia Mn va Fe; ham 'Yong Nb va Ta
kh6ng qud 1%. W tinh chat vat ly c6 mau nau nhang phan b6 thanh van, d6m, dnh
kim wo'ng.
V. G. Menkov va V. A. Tocarev ciing da neu len dau hieu tieu hinh c6a sfalerit
trong cdc khodng sang nhiet dich. Nhang dau hieu nay bign d6i theo ski ha thap nhiet
d6 (bang 7.3).
Bang 7.3: Sit bin &di ale tinh chdt cua sfalerit theo nhiet do ha thd

Tinh chdt

Chidu hq thgp nhidt dO

Mau

Den

Nau

yang, dO

D'a'c trung
dm tap hop

Kh6i dac xit,

khong gdp tinh
the' rieng la

Hiern thgy tinh

the' rieng 10,
thuong gap cdc

it khi they kilo' dac xit,

thuong gap tinh the dap

Mau vet vach

Mau sem

Nau

yang

Trang

Hon hop

Nhi0u Fe, Mn,

Cd, In, Ga

It

It hOn

Frau nhu. khong cd

DO trong su6t

Kh6ng trong su6t

Phdt luc (trong su6t)

Luen luOn
thanh nhdng
tinh the dap

6 ria manh vd cho dnh sang di qua

Gan trong su6t

Nhang vi du tren day chang to khodng vat c6 rat nhieu dac digm tieu hinh,
thong thuting trong khoang vat chi can mot d4c digm tieu hinh clang tin cay la da c6
th6 lam dau hieu ngu6n g6c chicle r6i.

7.2 DAC DIEM co BAN OA cAc QUA TRiNH DIA CHAT TAO KHOANG
Qua trinh dia chat tao khodng c6 the chia ra lam ba loai Ian:
1- Qua trinh n6i sinh tign hanh do sii kgt tinh cUa "lo macma" hinh thanh
khodng vat
sinh.
2- Qua trinh ngoai sinh tign hanh trong v6 phong hoa va d6i oxy hoa hinh thanh
khodng vat ngoai sinh.
3- Qua trinh bign 'chat tin hanh trong d6i bign chat, hinh thanh khodng vat
bin chat.
1- Cac qua, trinh tao khoang nOi sinh
Tdc dung nOi sinh bao g6m toan b6 qud trinh hoat dOng c6a macma. Vat chat
hinh thanh nen khoang vat dgu tit trong macma (kg ca the khi va dung dich nhiet
dich tech ra). Chat &mg chay macma g6m c6 silicat ming chay, mot it chat bay hoi va
hop chat c6a kim loai. Macma tha6ng dam sau du'ai v6 Trai Dat bAt dau kgt tinh
trong dieu kien nhiet d6 va ap suet cao. Qua trinh kgt tinh tit nhiet dO va ap suet cao
den nhie;t clOs Ira AID swat thap, theo ski ha thap nhiet dO va ap suet den den thanh tao

CHUONG 7

100

cac tap hop khodng vat, do do n6ng do Wang d6i cua cac nguyen t6 trong macma pang
MAI d6i. Can di vao nhiet d'6, ap suat va M.:mg d6 Wong d6i cac loai nguyen t6 trong
macma chia ra may giai doan sau day:
Giai loan macma

Chat ming chay macma nam sau trong v6 Trdi DA dki6i dieu kien nhiet d6 va ap
suat cao, dan dam ldt tinh. Do tdc dung cua ski kA tinh nhang nguyen to chit ye'u nhat
ta.ch ra la 0, Si, Al, Ca, Mg, Na, K v.v... goi l cac nguyen t6 tao dd. Trong giai doan
nay cac chat b6c van con haa tan trong macma ma khong bay ra thanh khi. NhCing
khodng vat hinh thanh do tdc dung macma tuyet dai da s6 la khodng vat tao da nhti
olivin, piroxen, amfibon, mica, fenpat, thach anh v.v... Khodng vat phu c6 apatit, den,
ziacon, inmenit, manhetit... Cdc khodng vat nay hop thanh cac loai dd macma. Dila
vao phuong thac thanh tao khdc nhau ngueti ta chia macma ra lam hai loai:
1- DlfOi digu kien nhiet dO va ap suat cao, do tdc dung macma, hinh thanh nen
da xam :hap
2- Duch dieu kien nhiet d6 cao va ap suat thap, do tdc dung nth lila, hinh thanh
nen da rhun trao.
KhoanL vat trong da xam nhap hoan toan la nhang hat hign tinh con cac khodng
vat trong da phun trao, tra mot s6 hat hign tinh ra, deu c6 clang an tinh hay thily
tinh.
Da macma dua vao ham lu'ong SiO2 it hay nhieu phan ra da macma sieu baza,
macma bazar, macma trung tinh, macma axit.
dunit, piroxenit
Da macma sieu baza c6 SiO2 < 45%, giau MgO, FeO nhui
trong da xam nhap va picrit trong da phun trLo.
Da macma baza c6 Si02, giau hc%n, tit 45 - 55% giau A1203, CaO; nhu'ng MgO, FeO
gabro, norit thu6c loai xam nhap; bazan, diaba thu6c loai phun
ngheo han nhti
trao.
Da macma trung tinh SiO2 chiAn 55 - 65%, giau cac chat ki6m va ngheo CaO han
nhu dd: diorit, diorit thach anh thu0c loai xam nhap; pocfirit, andezit thu6c loai phun
trao.
Da macma axit giau SiO2 nhat chiem trail 65%, chat kim van con giau, nhung
granit, granodiorit...
CaO, MgO, FeO ngheo horn tat ca cac loai dd ke tren nhu
thu6c loai 'cam nhdp; liparit, pocfirit thach anh thu6c loai phun trao.
chung trong dd macma hien tucing phan di trong macma xam nhap hoan toan
han. 'Ygu t6 phan di chit yeti la :nhiet dO kA tinh cua cac tap hop khodng vat Ira tSt
trong cua chung. VI vay trong (macma bao girl ta cang thay macma baza kA tinh truck
va lang long a phan dticli ding.
Trong giai doan macma, ngoai viec hinh thanh nen cac dd macma con c6 the
hinh thanh nen mot s6 khodng sang macma. Vi du, khodng sang cua oxit Fe, Ti, Cr;
sunfua Fe, Cu, Ni; cac nguyen to nhOm bach kim va kim cuong. Nhang khodng sang
nay thtiOng nam trong cac da macma baza va sieu baza.

NGUON GOC COA KHOANG VAT

101

Giai doan pecmatit - khi hoa

Sau tdc dung phan di k6t tinh tiep tue ctia kh6i macma nong chdy, nhang chat
tan du to tap 14i, trong do co Si02, Na20, K20 tang len &Ong thai tap trung cac chat
b6c nhu H2 O, HF, HC1, 112S, SO2, N2, CH4, CO2, H31303, H2B 04 va cdc nguyen to hiein
nhu Li, Be, Rb, Cs, Nb, Ta, TR, U v.v... Chat b6c c6 tdc dung lam ha nhiet dO ket tinh
cua macma va lam gidm dO nhdt ciia thong khign macma rat linh dOng de clang di
chuydn vao khe nut hay ke ha ctia dd.
Nhiet de cua macma tan du khoing 400 - 700C. Do rat giau chat b6c nen dp lkfc
ben trong rat ldn. Can al vao quan he khdc nhau giiia dp laic ben trong va dp lift ben
ngoai hinh thanh nen hai lo4i tdc dung tao khoang sau:
1- Khi dp 11.ic ben ngoai ldn ho'n dp lye ben trong, chat b6c khong the bay ra
ngoai dive, ltic d6 no se ding ket tinh Arai nhCing thanh pi-tan khong phdi IA chat b6c.
D6 IA tdc dung pecmatit.
2- Khi dp lye ben ngoai nho ham dp luc ben trong thi chat b6c se bay ra ngoai,
d6ng thai mang theo met s6 thanh phan khac, tao dieu kien cho sU hinh thanh tdc
dung goi la khi h&c. Qud trinh tao khodng khi hoa la qua. trinh ket tinh tii cdc chat
thang hoa.
GiCia pecmatit va khi hoa, mac du co su phan Chia nhu' tren nhung trong thqc to
khOng hoan toan din gidn nhu' vay. Nghien cdu chting to rang trong giai doan macma
aing co mot be phan chat bay hai ta.ch ra dien vao khe mit cua pecmatit hoac trao d6i
vdi cid vay quanh tao nen Wen chat tiep xLic.
Tit sit phk sinh tdc dung pecmatit c6 the thay re, didu kien dO sau sinh thanh
rat quan trong; neu dO sau qua
+ ++++ + + +++++ +
dp lkfc ben ngoai se gidm
:: + + + + + +
xu6ng, khong thuan lo'i cho sit hinh
*:.*+.4.
1. 1
+++
+++
+++
++
++
+
. :.+
I.
+++
.1.
thanh pecmatit. Cdc san vat cCia
, . =:4.4.+++4.
pecmatit thutong phan b6 o phan
'1+
+.1. 4.
-,4,n
...4 + + +
v1/4
Binh cua cdc kh6i xam nhap sau,
..1. ;.:-.J.. +..:.
.:::
. ::::p
va khong xa cdc kh6i xam nhap d6.
gt.,:- 77.14:-'-.4:4'
I :e-7-4 + + +
% .+ +
Pecmatit la san phdm phan di
.% I tilriiMliii:++

+++
+
,d II i CIL_ 7 41 ii + +
cua macma. Da'c didm ve thanh
+
s 3 3) at .1!: I++ +
.. :f+ + +
phan hda hoc cila pecmatit granit,
%
++
.)..k. :: ..i. +4. +
ngoai Si02, cac chat kiem va thanh
Looll
it :;* i i + - +
::. ++ +
phan chat b6c Wang d6i giau ra,
-`...
.... ON AI ::
iliti :::+ +4.4. 4.
2_6
1...t
ar
411.1.
i
:
c\
0
con tap trung khd nhieu nguyen to
1.-+'+ +
c6 ban kinh rat 'an hoac rat nhO.

-.

Ve cau tao pecmatit co hai dac

didm ldn: met IA cac din tinh the
kith thudc rat ldn, hai la co cau tao
phan ddi. Hinh 7.5 bidu dien cau
tao ciia mot mach pecmatit.

511Pi

1- Granit; 2- Aplit; 3- Granit chri co"

4- Fenpat, thach anh tinh trig Idn; 5- HOng tinh dam

Hinh 7.5: Cciit tao clia mach pecmatit granit

102

CHIANG 7

Thanh phan khoang vat cua pecmatit Wang tit nhd thAnh phan macma xam nhap
me. Trong pecmatit granit cho yeu c6 fenpat kali, thach anh, mica va cac khoang vat
CO nhang khoang vat chda chat b6c nhd topa, tuamalin, cac
tao da. Ngoai ra,
khoang vat dm nguyen to hiem nhd spodumen, berin, ziacon; doi khi chda cac nguyen
to dat hiem va phong xa nha monaxit, uraninit, thorit... Do d6 trong pecmatit thutng
tim thay nhang khoang sang cua ng9c qui, nguyen to hiem, vat lieu chiu lira va
nguyen lieu gain sit.
W nguon g6c pecmatit cho den nay van l van de dang tranh luan soi noi. Theo
quan diem cUa A. E. Fersman, pecmatit IA san phdm cUa sd kit tinh nhang chat tan
dpi cUa cac khol nong chay co chi a nhieu chat b6c. Chung ket tinh trong he th6ng kin
tao thAnh nhang mach c6 khi rOng tdi 30 met va dAi hang 400 met, A. N. Zavaritxki
can cd vao nhang ket qua thi nghi'em h6a ly cho rang cac tinh the lan trong pecmatit
c6 the thanh tao do sit tai ket tinh cac khodng vat dia dd me &Ali anh hdang cUa chat
b6c tap trung cao dO trong khol macma tan chi. Nhking ca hai quan diem tren deu xdc
nhan vai tro cila chat b6c va deu cho rang pecmatit thanh tao vao cu6i giai doan
macma thkic ski va chie-ra vi trf trung gian giisa cac da macma saki va cac mO quang
nhiet dich.
Gan day K. A. Vlaxov phat trign quan diem &la A. E. Fersman phan chia si
thanh tao pecmatit thanh b6n giai doan Wang king vai b6n kidu pecmatit ma 6ng da
kidu this nhat = pecmatit chic c6 va hat deu; kidu this hai quan sat du'oc trong thkic
pecmatit dang kh6i; kieu this ba - pecmatit phan di hoan toan; kidu tin? tkf - pecmatit
thay the kim loai hiem.
136n kidu pecmatit nay deu nam a phan tren cUa mach pecmatit va c6 5r nghia
trong thu'c to rat lan.
Khi nhang chat bay hai to tap trong macma tan du' b6c ra cac da xung quanh hay
theo cac khe nut bay ra ngoai, do tdc dung thang hoa se ngang ket thanh khodng vat,
tao nen tdc dung khi h6a. Can di vao cac san pham thang hoa cr mieng noi lila. Co
the khang dinh la mot s6 khoang vat du'ac hinh thanh trkic tiep tii thd khi. Tac dung
tao khoang khi hoa ma thong to noi a day lai co sit lap day cac khe nitt bang cac
khoang vat thanh tao do cac chat kill thang hoa nhki topa, berin, tuamalin, apatit, lau
huknh. Di nhien ski xuat hien dun dec tdc dung nay thi rat it thay.

Giai doan nhiOt dich

W ly luan cac dung dich tao khoang c6a tac dung nhiet dich trong naa the kSr
gen day deu cOng nhan no la san pham cu6i c6ng cua su' phan di macma. Vat chat tao
khoang d6ng thci ding vdi nhiet dich tach ra tis macma.
Do kdt qua nguOi clan ckla chat ming chay macma, cac vat chat bay hai ch6 ydu la
112 0 tap trung cao do. Sau khi nguei den nhiet de dddi 374C - 400C, tic la nhiet d6
tai han c6a nadc, cac chat bay hai ngLing dong lai thanh nu'dc (11.7.6) trong do hoa tan
khOl luang len cac thanh phan khac, van chuydn theo cac khe mit trong dd. Met mat
cac dung dich c6 thd lap day cac khe nntt, mat khac no c6 thd phat sinh cac phan ring
trao d6i vai da vay quanh. Do d6 tao thanh nhang khoang sang kim loai c6 mot

NGUON GOO GOA KHOANG VAT

103

Hg
BaSO4 t As
nghia to lam va nhang dai bign d6i da
Sb V
I
CaF2
/
S 102
vay quanh ca tac dung chi dao cho
)j CaCO3 Alb 1 B004
viec tham do tim kim ve sau.
SiO4 liu
A /
Zn Pb
C NI tAs Pi n I C CO2
Dia vao nhiet du sinh thanh khac
Co c Cu
Au Bi Au Mo
nhau, cac khoang sang nhiet dich du'ac
Si02
.
LI
i U
phan ra ba loai:
n
Au /6 Sn
Cu
A
1- Nhiet dich nhiet dc, cao: nhiet
Sn
I Sn w M
Be
dO sinh thanh khoang 300C - 400C,
hinh thanh nen cac khoang
TR Ta +
vat cia vonfram, thi6c, molipden,
T + ++ +
+ +
bismut, sat va cac nguyen to kim loai
+++ +
++
+ +++
+++
+
khdc. Cdc khodng vat phi kim loai chu
Fe
+ + +
+ ++
++++
+++
++
+ +++
++
+ +
++ +++++++++++
y6u c thach anh, mica, tuamalin v.v...
Hinh 7.6: Sa do tong quest phan bd cac
CO hic con c6 topa, berin; bien d6i da
vay quanh chta 376u c greizen hoa thanh tao nhiet dich. Ccic nhcinh nh6 bie'u
din ccic da phun trao
(g6m thach anh, mutcovit).
2- Nhiet dich. nhiet do trung binh: nhiet dO sinh thanh trong khoang 200C - 300C.
ChU ygu hinh thanh cac khoang vat sunfua caa d6ng, chi, kem, sat, coban, niken va
cac kim loaf khdc. Cdc khodng vat phi kim loaf chi ygu la thach anh va cacbonat, c6
hic cling xuk hien barit. San pham cUa bign
vay quanh.c6 clorit h6a, xerixit
h6a, silit h6a v.v...
3- Nhiet dich nhiet dO thdp: nhiet dO sinh thanh tit 50C - 200C chii yeu hinh
thanh cac sunfua acsen, antimon, thUy ngan, bac ding thu'Ong xuat hien sunfua cUa
chi, kern, sat. Khoang vat phi kim loai cO thach anh, canxit, opan, canxedon v.v... Bien
d6i da vay quanh c6 kaolin h6a, thach anh h6a.
Giaa cac giai doan nhiet dich, sti bign d6i thanh phan vat chat xdy ra lien tve,
tinh chat dia dung dich tao khodng din bign tit tit. Do d6 trong nhiet dich nhiet de)
cao da c6 nhang mam meing cua nhiet dich nhiet d0 trung binh. Nguac lai trong nhiet
dich nhiet dO trung binh van con gdp nhang khodng vat "sot lai" phat trian trong
nhiet dich nhiet dO cao. Dieu do chang to tinh thita kg va tinh phdt trign trong cac
dung dich tao khodng. Mdt khdc, do hien Wong hoat dung da cac khe mit c6 tinh
chat "mach dap" nen thanh phan vat chat trong nhiet dich tang tr.& nen phi c tap hon.
W sit chuygn cac kim loaf ndng tit macma vao dung dich nude nong co thd xay ra
vao dau giai doan nhiet dich. Khi toan b0 chat kill tan du trong macma chuygn thanh
nude nhiet (10 toi han), ap suk hal nude rat cao lam cho cac kim loai ndng bi cu6n
theo va phan tan theo mOi truting du-6i clang keo r6i tii do k6t tinh lai theo nhiet dO
ha thap clan.
Tat ca cac khodng sang c6 ngu6n g6c nhiet dich, not Chung de'u la clang mach
hoc clang d6i. Cdc khodng vat lap day mach ding phan 136 thanh d6ri. Dac bit trong
nhiet dich thYOng co nhieu tinh h6c, trong d6 c6 moc nhigu tinh dam. Tinh thg rat
hoan chinh. Cac khoang vat trao d6i v6i da vay quanh thYOng co clang xam nhiem.

CHLIONG 7

104

Khoang vat thliang co tap hop hat.

2- Cac qua trinh tao khoang ugoai sinh

Dtiui tac dung dia miac, khi hau va sinh vat cac loci der va quang trong v6 Trai
Dat bi bi6n d6i vo ding phdc tap. D6 -la tac dung phong hoa. Ngu6n nang liking chi'
y6u cua tac dung phong hoa la nhiet va dnh sang cua mat trai.
Tren Trdi Dat, nu'dc chigm mot dien tich rat han bao g6m bien dai dutng, song,
h6, vang, vinh v.v... trong cac mai trutng do phat sinh ski lang dong khodng vat. D6
l tac dung tram tich.
Nhdrig san phdm cua cac qua trinh ngoai sinh g6m cac san phdm cua qua trinh
phong hoa va qud trinh tram tich.

San phttm phong hoa

MOt s6 khodng vat, der dkidi tac dung cua nuac tren be mat bi boa tan ch6 ye-u
mot s6 thanh phan vao dung dich nkteic tren mat. Sau do dung dich nkiac giau thanh
phasi haa tan, duti tac dung tuan hoan lang dong thanh mot boat khoang vat tao nen
nhGng quang oxi hoa nhd limonit, piroluzit, malachit, azurit v.v. D6 la qua trinh
phong hoa h6a hoc. Cac khodng vat cua ddi lam giau this sinh cac khodng sang sunfua
IA san phdm thuOc loai tac dung nay.
Cf nhting vung nhiet ddi khi hau nong am, hien tu'ong phong hoa hoa hoc an sau
xu6ng nhang phat duti cua v6 Trod Dat, tao nen va phong hoa c6 khi day tai hang
tram met. Trong sit hinh thanh vo phong hoa, nktac duti dat gilt mot vai tro rat quan trong.
Nutc chi& dat c6 the chia ra lam ba ddi (11.7.7):
1- Ddi nztac therm thdu nam tren ding gidi han bai mat dat yeti mart nutc th6
nhutng; nude or day di chuyen theo chieu thang ddng va c6 chda nhieu CO2, oxi c6 tac
dung oxi h6a va hoa tan manh cac khoang vat kha.c.
2- Ddi mak chdy nam phia
dutch &Plc gidi han bai mkic phong
h6a. Nude a day di chuyen gan

nhd theo chieu nam ngang va
4/ //Mktc nttOc th6 nhutl
mat dan oxi trong cac phan ring
oxi h6a, hidrat h6a, cacbonat hoa .
a ddi tren- nen kha nang oxi h6a
rat y6u.
3- Ddi rat& tinh nam du'ai
a- Doi raidc therm thgu; b- Ddi ruidc chay; c- Ddi tinh
muc.phong h6a hdu nhu khong di
chuyen, chi y6u nam trong cac 18
Hinh 7.7: So. dd tudn hoar' cda nit& dzidi ddt
h6ng hay khe nat cua dat der.
Nude nay rat ngheo oxi, kha nang oxi h6a vo ding y6u at.
Trong cac khoang sang sunfua, qud trinh oxi hoa cac sunfua kim loci cho to cac
san phdm dau tien la cac sunfat de h6a tan va dai 130 phan bi cu6n vao ddi oxi h6a.

105

NGUON GOO CCM KHOANG VAT

day phan tang xay ra nhti sau: CuFeS2 + 402 = CuSO4 + FeSO4
Cdc sunfua ngam xu6ng dadi tdc dung vdi sunfua nguyen sinh cho ta sunfua this
sinh giau nguyen to c6 ich hon.
CuSO4 + Cu5FeS4

= 2Cu2S + 2CuS + FeSO4

Chancozin

Bocnit
(sunfua nguyen sinh)

Covelin

(sunfua thd sinh giau Cu)

Mach

mu sat
Cac hqp chit de tan di chuygn

DOI h6a tan

--------------Malachit
azurit cuprit
dong tij nhien crizocon

Doi oxy h6a

_ _My.c natc
thiS nhuang

Chancozin
convenlin
bocnit
chancopyrit pyrit

DOi sunfua
lam giau th6 sinh

-- Doi sunfua
nguyen sinh

Chancozin pyrit

Hinh 7.8: So. do mach quang c hi'On Wang lam giau that sinh
Qua trinh oxi hda tren day clan tdi sui tap trung cdc sunfua thd sinh giau kim loci
c6 ich, du'qc goi la qud trinh lam giau thir sinh va hinh thanh nen ddi lam giau this
sinh trong cdc khodng sang sunfua (11.7.8).
Met s6 loaf da, quang va khoang vat sau khi bi tdc dung phong hoa c6 be phan
khong hoac kh6 hoa tan, chung tich dong 14i thanh the tan dti. Cdc loci dd c6 chda
khodng vat silicat khi bi phong h6a, cdc kim loci kiem va kiem dat bi hoa tan va
cu6n troi di, be phan kh6 has tan nhu' A1203, Si02 bi gii] 14i duti trang thdi keo hinh
thanh cdc khoang vat set va cdc hqp chat cila hidroxit nhom. D6 IA qud trinh tao
thanh cdc khocing sang tan dd. Cdc mu sat nam tren cdc khoang sang sunfua ding
thuec loci khodng sang nay.

Qua trinh tram tich

Cdc san vat bi cdc dong nu& x6i mOn mang di, met be phan Ma tan thi thanh
cdc dung dich that hoac dung dich keo, gap dieu kien thich hqp thi lAng dong. 136 la
tdc dung tram tich hda hoc. Trong tac dung tram tich h6a hoc nguti. ta chia ra tram
tich ke't tinh va tram tich keo.
Tram tich kgt tinh phat sinh trong moi trung dung dich qua bdo hoa hoac do tdc
dung h6a hoc ma lang dong 14i. Tram tich keo thi do sit trung hba dien ctia cdc phan

106

CHUONG 7

tit mang di6n trong dung dich keo hoac moi tradng phan tan bi giam clan ma tao nen.
Nhang khodng vat co lien quan den tram tich h6a hoc chi' yeu g6m co cdc loai
mu6i clorua, borat, cacbonat, fotfat; cdc loai oxit nhom va mangan. Khi chUng tap
trung thAnh kh6i Wong lan se thAnh tao cox ma mu6i NaCI, mu6i KC1, mO borat,
thach cao, apatit, bauxit Ara mangan co gid tri cOng nghiep 16'n.
B6 phan khong haa tan bi cdc dung nu& cuo'n di den nhang noi thuan tien se
tram tich lai. Trong nhang tram tich vun do co mot lu'ong nhat dinh cdc khodng vat
co ich, neu tich to nhidu thi se thanh khodng sang sa khoang. DO IA tdc dung tram
tich car hoc.
Trong tdc dung tram tich can phai ke tdi tram tich hitu ccr do nhang hoat dOng
sinh vat tao nen.
Tram tich hub co' g6m chu yeu xdc sinh vat co vo voi hay silit tao thanh nhang
kh6i dd voi san ho va tao, nhang tang silit hau cc; rat dAy. Cdc mO dau khi thien
nhien ma thanh phan chinh l cdc hidrocacbua dutc hinh thanh do ski phan hUy cdc
di tich sinh vat trong cdc b6n tram tich cang thuOc loai tram tich hau co'. ThuOc loai
nay con phai kd den cdc mO than, cdc bd than lan l ncri ton tra kh6i Wong kh6ng 16
xdc cdc thqc vat Ma. dd va cang l noi tich lay nang lacing cua Trdi Dat qua nhidu
trieu nam.

3- Cac qua trinh bign chgt

Qua trinh bien chat bao g6m toan 106 cdc tdc dung hoa hoc cUa cdc dung dich
trong cdc 18 hong, do nhiet do va ap suat lam bien doi cdc da, khodng vat nam (Rich
ddi phong hoa. Can ca vac) quan he khdc nhau giaa the xam nhap va da vay quanh,
can ca vAo nhiet dO va ap suat (chi' yeu la ap suat) nguti to Chia ra lam hai loai Wen
chat 16n:
Bien chat tiep xiic
Bien chat tiep xLic thutng xay ra ngay ch8 tiep xt.ic giaa thd xam nhap voi cdc da
vay quanh. DO sau cUa cdc thd xam nhap not Chung khong ion
Khi kh6i xam nhap tiep )(Lie yeti da vay quanh va da vay quanh chi chiu anh
hu'Ong nhiet thi ban chat boa hoc ctia chOng ve co ban khong co gi Nen dOi. Khodng
vat chi tai ket tinh. Vi du, dd voi Wen thanh da hoa do l bie'n chat tiep xz c nhiet.
Khi khol xam nhap anh hutng
tai da vay quanh khong nhang chi
v6 nhiet do ma con mang lai nhang
thanh phan bay hoi se xay ra hien
tu'ong trao doi lam bien chat cac
khodng vat ciia da tiep xtic. Hien
tu'ong do goi l bien chat trao
San pham cua bidn chat trao d6i
phu thuOc vao thanh phan cUa da
vay quanh va thanh phan cilia thd
xam nhap. Thong thutng cdc thd

Hinh 7.9:

so. cm bieu dien sic tao thanh

khocing sang skaena (malt den la khocing the)

NOR% GoC CCJA KHOANG VAT

107

xam nhap axit tier) xdc vdi cdc da cacbonat thi rat a phat sinh hien taring bien chat
trao d6i, hinh thanh ddi Men chat skacna, thanh phan chi yeti cda chiing g6m cd
granat, ogit, vezuvian v.v... C6 ldc trong ddi skacnd c6 khoang sang nhu' manhetit,
sielit va cdc khoang sang sunfua kim loai khac (H.7.9).
Nhiet de cda tdc dung bien chat tigp xdc c6 the tit 500 - 600C, do sau sinh thanh
tren duel 2000m, cang c6 the ming hdn, khoang tren du'di 1000m.

Bien chat khu vat

Bien chat khu vtic xay ra tren pham vi reng ldn do cdc hoat deng kien tao gay
ra. V6 Trai Dat a met khu vitt ilk) de bi hoat Ong tao sdn lun xuOng du'di sau, cdc da
cda dp suat tang len. Kern theo nhCing hoat Ong tao son 116ng th6i c6
chiu anh
hoat citing macma do d6 lam cho cdc dd chiu them anh huang cda nhiet de. NhCing
anh hu'O'ng d6 lam cho khodng vat NIA dd bien d6i thich ing vdi dieu kien mdi.
Trong ddi bien chat khu vitt nong cac dd chiu anh hudng cda ap suat dinh hudng
l chti yeu, tao ra met boat cdc khodng vat hinh try, hinh la, tam sap xep theo hudng
nhat dinh. Vi du: mica (trong dd gdnai), amfibon (trong amfibolit).
Trong ddi bien chat khu uric sau, anh hu'ang cda ap life tinh l chu yeu nhu'ng
tong them la nhiet de tang cao (theo dia nhiet cap). Dac diem not bat l trong thanh
phan khoang vat khong c6 gOc (OH), vi du, silimanit, fenpat, piroxen, granat, disten v.v...

Mach anpin
Mach anpin (lay ten goi cua day mil Anpd
tren bien gidi Phdp - )-() thutng gap trong dd
phien ket tinh va da ganai, dac biet trong vOng
uOn nep manh va nhieu khe mit phd huy. Mach
anpin c6 hai dac diem: met la thanh phan cua
mach va that-1h phan dd vay quanh Wang ty',.cdc
ion diking co trong thanh phan cua mach la do
cdc da xung quanh tiet vao; hai l khe mit eau tao
va thd mit cua da phu hdp vdi nhau. Ding
Hinh 7.10: Mach anpin
phadng cua mach va &Ong Phu'ung cua dd giOng
nhau, nhu'ng &Ong clOc thi ngu'dc nhau. Hinh dang mach IA cdc thau kinh keo dai.
Khoang vat trong mach c6 tinh the hoAn chinh (11.7.10), thutng thay nhat l thach
anh, adule, canxit, va clorit. Ngoai ra con c6 met lacing rat it cua rutin, anata,
specularit va sfen. Trong loai mach nay thutng cang hinh thanh khodng sang thach
anh ap dien c6 gia tri.
CAU HOI HL(ONG DAN ON TAP CHLrnNG 7
7.1. Trong dung dich hay chat 'long chay tinh the cdc khodng vat phdt sinh va
trtfang thAnh theo phtiong thdc nAo?
7.2. Bao the l gi? The nao l nhiet de deng h6a bao the? V. nghia thkic to cua
viec nghien cdu bao the?

108

CHUONG 7

7.3. Lam the nao de biet cluac khodng vat da bf hien do2i?
CO nhting nguyen nhan nao lam cho khodng vat bien d6i?
7.4. The he khoang vat la gi? Phan tich cac bieu hien sau day xem co the la the
he khoang vat khong:
Tuamalin c6 cac dth mau va cac vanh sac thdi khdc nhau.
Tren mat cilia tinh the thach anh lan moc len nhdng tinh the thach anh
nh6.
Tren mat tinh the rat lan cua barit c6 nhang tinh the dang hat be barit bao
quanh thanh mOt lap v6.
Thanh phan cilia agat (ma nao) la SiO2 c6 nhCing yang mau sac khdc nhau,
m6i yang co phai la mOt the he khoang vat khong?
7.5. Nhang dieu kien de xac dinh mOt to hqp cong sinh IA gi? )2. nghia thu'c to
cua viec nghien citu to hqp cong sinh?
7.6. Hay neu nhCing dau hieu de xdc dinh
thanh tao khoang vat.
7.7. Dac diem fiat' hinh va khoang vat lieu hinh la gi? CO phai he la khodng vat
tieu hinh thi nha./t dinh c6 clac diem tieu hinh khong?
7.8. Y nghia cua viec nghien cdu clac diem tieu hinh cilia khoang vat va khoang
vat tieu hinh la gi?
7.9. Tai sao trong qud trinh tao khoang not sinh lai c6 the phan chia thanh
nhieu giai doan? Yeu to cc ban de phan chia cac giai doan la gi?
7.10. Nguyen nhan nao clan den su phan chia cac da macma thanh nhieu loaf
theo thanh phan?
7.11. Trong giai doan pecmatit tai sao khoang vat c6 kith thudc 16rn, hoan chinh?
Tai sao cac mach pecmatit phan b6 thanh dii d6i xiing? Cdc khoang vat
trong mach pecmatit c6 nhat thiet ding phan b6 d6i xtIng nhu vay kh6ng?
7.12. Giai doan nhiet dich thanh tao nhu the nao? Can cii vao nhiet d6, giai doan
nhiet dich c6 the chia ra lam may loci? Dac diem khodng vat cong sinh cilia
m6i loaf va quan he cUa no voi cac da vay quanh bf bien d6i nhu the nao?
7.13. Hay phan biet cac khai niem sau day:
Dii phong hoa, va phong h6a va dai oxi hoa.
Dii lam giau this sinh cilia khoang sang sunfua.
Khoang sang tan du va cac mu sat, mangan.
7.14. Qua trinh phong hoa va qua trinh tram tich lien quan vii nhau nhu the nao?
7.15. The dung bien chat trao d6i la gi? Tai sao khi macma tiep xtic vii dd vay
quanh co 16c sinh ra skacna, c6 luc lai khong thanh skacna?
7.16. Bien chat khu vuc c6 sinh ra khodng sang &lac khong? Kg mOt so vi du.

Chu'cing

CAC PHUIING PHAP NGHIEN

KHOANG VAT

D6i vdi nguti lam eking tac nghien eau khoang vat hoc, xac dinh met cach chinh
xac dac diem va tinh chat cUa khoang vat, di sau nghien cilu thanh phan kin trdc,
hinh thai va ski khac biet rat nhO trong cac tinh chat khac, ding mei quan he vdi
ngu6n gee cUa khoang vat la met ding tac rat quan trong. Ngoai ra trong qud trinh
nghien cal giam dinh, phat hien met khoang vat mai ding phai tien hanh met cach
ti mi than trong. Neu khong lam &lac nhd vay thi khong danh gia dung gia tri cUa
khoang sang, khong ca phuting phdp khai that hap ly, khong lai dung Ong hap dutc
tat ca thanh phan vat chat cUa quang, lang phi tai nguyen ctia dat nude. Muen lam
tot cong tac nghien cdu khoang vat hoc can phai dkia vao met s6 piniang phap co din
va plufang phap hiOn dai.
HiOn nay cac phuang phap hOa hoc, vat IS7 hoc va hoa ly da tharn nhap ngay cang
nhieu vao khoang vat hoc, cung cap cho khoang vat hoc nhang cong cu nghien cdu
hien dai vdi do chinh xac va do nhay rat cao. Tuy nhien nhang pinking phap cu va
cong cu c6 din van chive sit dung met each c hieu qua nhat. Trong dieu kien cUa to
hien nay, nhang phuang phap va cong cu c6 din do lai cang phU hap. Trong nhang
giao trinh rieng se gidi thieu ti mi cac phuang phap c6 dign. Dudi day chi trinh bay
met s6 phuang phap hien dai vdi cac thiet bi hoan chinh.

8.1 PHIRiNG PHAP NGHIEN CUU BANG TIA X

Phu'ong phdp nay la phdo'ng phdp dung tia X dd nghien ct.Iu thanh phan kie/n trdc
tinh thd. Trong do phu'o'ng phdp bet (con goi la phdang phdp Debai) la phu'ang phdp
rat gian tien, phan tich nhanh, yeu eau d6i vdi mAu don gian nen chicle dng dung met
each Ong rai de giam dinh khoang vat.
Phu'ang phdp bet lai dung tia X da bidt budc sang, chie/u vac) bet khodng vat dat
trong met hop chup dac biet co lap phim dd chup anh cac tia "phan xa". Anh chup
dkio'c goi l "phO Debai". Ph6 Debai g6m hang loat cac dung cong co do dam va
khoang cach khdc nhau. Hinh dang cUa phO Debai la do ki6n trdc caa khodng vat
guy& dinh. Cac kie/n trdc khodng vat khdc nhau thi cho nhCing ph6 Debai khdc nhau;
s6 Mang cac dutng cong, de dam va khoang cach cUa chdng khac nhau.
Dkia vac) phO Debai, nguti ta xac dinh dutc thanh phan khodng vat nha so sanh
vdi met bang tieu chuan. Do dO cho phep giam dinh chinh xac khoang vat chu'a
deng thai c th6 tinh dutc cac hang s6 cua o mang nha ao, bo, co v.v...

110

CHl1UNG 8

Ngoai ra, dung phao'ng phap Laoo co the xac Binh chfcrc dang doi xiing cila c mang,
tinh throe hang s6 cua o mang co set. Pinking phdp Vaisenbec cho phep to xac dinh
throe kik trtic cua tinh the. Hai phutng phdp nay yeu cau phai dung don tinh the.

8.2 PHUONG PHAP KINH HIEN VI DIEN

Day la phutng phap mdi. Kinh hien vi dien tit co kha nang phong dai rat ldn.
Hien nay cid ch6 tao dime loai kinh do phong dai tdi hai magi van ran, dO phan ly cac
hat IA 5 - 7A . Do do climg phutng phap nay nghien cdu nhiing khodng vat phan tan
nhO, kich thick cluti mOt micron c hieu qua nhat.
Khi phan tich can dem khoang vat khuyech tan trong dung dich 'nide amon
thanh dung dich keo, sau do nho nhiing giot keo len tren mot mang lacii co nhUng l6
nhO (mang lcidi c &Ong kinh 2 mm) r6i dat vao ch6 khO rdo cho bay heft nude, cu6i
ding (Ida vao kinh hien vi dien tit' de quan sat. Trong dik kik chan khong, khi chain
tia dien tit thau qua mang keo se chieu hinh dang cac hat len mOt man huknh quang
giop chung ta quan sat gian tiep hinh clang cac hat va chup anh no. Phutng phap nay
rat thich ang vdi cac khoang vat nhu' kaolin, monmorilonit va cac khoang vat phan
tan nhO.
Trong viec giam dinh chinh xac can ph6i hop vdi phutng phap tia X, pinking
phap phan tich nhiet .va phan tich h6a hoc.

8.3 PHIJiNG PHAP QUANG PHO

Phutng phap quang ph6 hien nay la mOt phutng phap xac dinh thanh phan hoa
hoc thutng dung nhat. Co set ly luan cua phutng phap nay la: m6i mOt nguyen to khi
dtictc cung cap nhiet lacing mOt each day dU thi deu c the phat ra mot quang pho co
back song nhat dinh. NhO cac kinh phan quang va phu'ong tien chup anh ta c the
chup no lai tren kinh anh. Can al vao cac vach quang ph6 c the tien hanh dinh tinh
cac nguyen to, can cif vao cuing dO cac vach quang ph6 c the tien hanh dinh Wong
cac nguyen to dO. Phtiong phap nay phan tich to:mg d6i nhanh, dO chinh xac cao,
trong lu'ong mau phan tich khong can nhieu (vai mg la clU), gia thanh thap, do do
du'oc clang rOng rai de phan tich thanh phan hoa hoc cUa khoang vat. May quang ph6
thong thtiOng co the phan tich dinh tinh va ban dinh lacing cUa tren du'ai 50 nguyen
to. May quang ph6 loai ldn, hoac quang ph6 co 130 phan tia h6ng ngoai thi co the tien
hanh xac dinh hau het cac nguyen to.

8.4 PHIAING PHAP Ct/C PHO

Phutng phap nay cling dung de phan tich thanh phan Ma hoc ctla khoang vat.
Dac biet d6i vdi cac khoang vat co chtla nguyen to phan tan va nguyen to hiem thi co
tam quan trong to ldn. Nguti ta dem dung dich da khoang vat dat trong mOt binh
dien giai, n6i kin mach dien cUa binh phan tich dien giai, sau do thay d6i the hieu
(dik ap) ben ngoai thi se &foe mOt boat cac gia tri &mg dien Wong Ling. Ve clu'6ng
}Dieu dik quan he dong dien - dien ap cua phap phan tich. Can cif vao dutng 'Dieu
dik co the xac dinh nguyen to chda trong khoang vat. Vi phtiong phap nay c dO
nhay, dO chinh 'xac cao, phan tich nhanh, tu'crng d6i don gian, may moc khong phtic
tap do do dime dung de nghien cdu thanh phan hoa hoc cila khoang vat.

CAC PHLIONG PHAP NGHIEN CCM KHOANG VAT

111

8.5 PHUtiNG PHAP PHAN TICH NHIET

Phuong phdp nay dung de nghien cdu tinh chat hda lSr c6a khoang vat. N6 g6m
phan tich thodt flack va phan tich nhiet.
Phan tich thodt nudc can cd vao hidng nu'dc mat di trong nhung khoang vat a
nhi6t d6 khac nhau. Sau do lap dudng cong thoat nadc, bieu dien quan he giaa luong
nu'dc bi thoat ra va nhiet do. Hinh dang &Ong cong thodt nudc do hinh thdc ton tai
clia nude trong khoang vat va tdc dung cilia nude trong kien true quyet dinh. Cac
khoang vat chiia nudc khac nhau c6 doting cong thoat nu& khdc nhau. Phuong phap
nay chi han the trong pham vi nghien tutu cac khodng vat chda nudc nhu khoang vat
set, thach cao v.v...
Kaolinit
Phan tich nhiet dung bet khodng
vat va chat lieu chudn hay can goi la
NU& hgp phv Ntidc kgt t nh
chat trung tinh dat trong to nhiet.
....
_4
Trong qua trinh nung nong khoang
1
vat phat sinh phan Ling thu nhiet hay a)
tda nhiet can chat tieu chudn thi
khong c6 nhang phan Ling nhu vay.
....
"."
Do nhiet dO chenh lech gida khoang
vat va chat tieu chudn thong qua cap
Monmorilonit
nhiet dien ghi dudc dong dien sai
NUdc hgp phy NUoc ket tinh .
1
Tren dudng cong sai nhiet ghi
'41
lai cac hien tuong dO: cac dinh thu
2
_
nhiet va tda nhiet (xem H.8.1).
--- .... .
b) _

Moi met hieu Ling nhiet Wong

-_
duong vdi nhang nhiet de khdc nhau
va phan anh cac hien tudng nhti thoat
nudc, phd huy kien true, thanh tao Hinh 8.1: Duvng cong sai nhift (1) vet clueing
khoang vat mdi, chuyen bien Wang
cong thodt nude (2) czia kaolin (a)
khodng vat v.v... Nhd do at the data
va ctia monmorilonit (b)
vao nhting dulling cong tieu chudn de
xac dinh khoang vat va nghien tutu sit bien doi hod ly phat sinh trong qua trinh dun ming.
Vi du: Kaolin trong khoang nhiet do 500C - 550C phat sinh tac dung thodt
nude, tren dutng cong 'Dieu dien hieu Ling thu nhiet bat dau bang met diem u6n.
Trong khoang nhiet do 950C - 1000C phat sinh tdc dung phd htly kien true, tren
du dng cong bieu thi bdi met dinh tda nhiet. Phan tich nhiet not chung chi dung
nghien cifu doi vdi dan khoang vat, dac biet dei vdi khodng vat set, hop chat hidroxit,
cacbonat va nhdng khoang vat chda nu'dc khac. Tuy nhien cung co trudng hop ngLiai
to dem tren ran cac khoang vat khac nhau vdi nhang tSr le nhat dinh de ye nhung
duting cong tieu chudn dUng trong viec phan tich dinh lacing cac hiin.hop khoang vat.
Trude mat, met s6 phong thi nghiem dang ductc dan dan cai tign hoan chinh de
c6 the ma Ong pham vi nghien tutu d6i vdi cac khoang vat khac.