1.

HAFTA
TEMEL KAVRAMLAR
NERLEN OKUMALAR:
-E.H. Carr, Tarih Nedir?, stanbul, letiim, 2011 (kitabn tm).
-Hner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, Ankara, D Politika Enstits, 1991, s.1-41.

BU HAFTA RNECEKLERMZ
-Osmanl Diplomasi Tarihi dersinin balangcnda, nce tarih, diplomasi ve Osmanl
kavramlar aklanacaktr.
-Tarih bilimsel disiplininin, fen bilimlerinden farkl ynleri zerinde durulacaktr. Tarihte
yntem konusuna deinilecektir.
-Diplomasinin ortaya k ve geliimi anlatlacaktr.
-Osmanl kavramna giri yaplacak, Osmanl toplumu ve nfus yaps hakknda bilgiler
verilip, Millet Sistemi anlatlacaktr.

Tarih
Olaylar yer, zaman gstererek, neden sonu ilikisi iinde kronolojik bir srayla inceleyen
bilimsel disiplin.

Olay

Tarihte her ey bir olaydr.

Neden-sonu ilikisi iinde daha byk bir para iinde, Tarihi
tarafndan sorgulanarak anlaml hale getirildiinde olguya dnr.
Tarihte olaylar biriciktir. Aynyla tekrar etmez. Tarihi deney ve
gzlem yapma imkanna sahip deildir.

Kronolojik Sra

Her olay/olgu bir dierinin nedeni veya sonucudur.

Tarihsel olaylar fotoraf karesi gibi deil, film eridi gibi
alglanmaldr.

Neden-sonu (Nedensellik)
Olaya, neden? sorusu sorulmaldr.
Ne, ne zaman, kim vs. kadar neden de nemlidir.

Gazetecilikteki 5 N 1 K kural gibi olay sorgulayan tarihinin de

soru kelimeleri vardr.

Bilimsel Disiplin

Tarihte deney ve gzlem yoktur. Bu anlamda fen bilimlerinden ayrlr.

Tarihinin en ok bavurduu bilimsel yntemler tmevarm ve
tmdengelimdir.

Diplomasi
Diplomasi : Devletler aras ilikilerin bar yollardan, savaa bavurulmadan yrtlmesi
sanatdr. Diplomasi devletin bu i iin grevlendirdii kiiler tarafndan yrtlr.
Gnmzde bu kiilere diplomat diyoruz.

D Politika : D politika bir devletin dier devletlerle uluslararas alanda izleyecei temel
yoldur. Bir ilkeler-hedefler btndr. Bu balamda diplomasi ile d politika arasnda
dorudan iliki vardr. Hkmetler d politikay ve temel hedefleri belirler. Diplomasi
yoluyla bunlar uygulamaya geirilir. Ksaca d politika amalar ve hedefler btn,
diplomasi ise bunlara ulamak iin kullanlan aratr.

Diplomasi karlkl uzlamay ngrr. Bir tr pazarlk srecidir. Ancak devletler her zaman
diplomasi yoluyla anlamazlar. Bu durumda diplomasi d yollara bavurulur ki, bu ya
ilikilerin tamamen kesilmesi veya eitli zorlayc yntemler (ambargo, abluka vs.) ya da
savatr. Prusyal Von Clausewitz Sava zerine adl kitabnda Sava, siyasetin ve
diplomasinin bir devamdr diyerek diplomasi ve sava genel d politika hedeflerine
ulamak iin bir btn olarak deerlendirmitir. Gnmzde BM sistemi kuvvet kullanmay
ve kuvvet kullanma tehdidinde bulunmay yasaklamtr. stisnas meru mdaafa halidir.

Diplomasinin Ortaya k
Antik Mezopotamyada (Amarna Mektuplar gibi), Hititlerde ve Eski Msrda,
hkmdarlarn birbirlerine yazd mektuplar tayan, anlama grmelerine katlan
diplomatlarn varl biliniyor. Fakat bugn de geerli olan baz kurallarn ilk kez eski
Yunanda ortaya ktn gryoruz. Zaten diplomasi kelimesi de ikiye katlamak anlamna
gelen

Yunanca

diploma

szcnden

tremitir.

(Belgelerin

saklanmak

zere

katlanmasndan tr)

Eski Yunann Diplomasinin Evrimine Katklar

1. Yunan sitelerinin karlkl olarak srekli konsolosluk bulundurmas. Yunan
konsoloslar (Proxenos) bulunduklar kentin vatandayd.
2. Diplomatik dokunulmazlk (Eliye zeval olmaz).
3. Ak diplomasi anlay. Yani tm d ilikilerin halkn bilgisi dahilinde
yrtlmesi.
4. Konferans diplomasisi. Tek tek Yunan kent devletlerini deil de, bir d tehlikeye
kar tm Yunan dnyasn ilgilendiren konularda tm kent temsilcilerinin katlmyla
toplanan konseyler bu tr konferanslarn ilk rnekleridir.

Romann Katklar
1. Diplomasi kurallar daha da gelitirildi. zellikle sava ilan, barn nasl yaplaca
baz kurallara baland. Sava ilan iin dier devletin snrna kadar gidip mzrak
atlyordu. Anlama yapldnda ise bunu bozanlara lanet okunur ve tanrlara
kurbanlar verilirdi.
2. Roma elileri (nuntli veya oratores) Senato tarafndan snrl yetkilerle atanlrd.
Bu ok nemlidir ve merkezi devletin gcn gsterir. Eliye ok fazla hareket alan
braklmaz ve neyi, nasl yapaca tam olarak kendisine verilen talimatta yer alrd.
3. Baka lkelerle yaplan diplomatik grmelerde Romallar zaman kstlamas
uygularlard. Bu hem grmelerin ok uzun srmesini engeller hem de kar tarafa bir
ultimatom eklinde Romann isteklerini uygulamak zorunda brakrd.

Sonuta, Roma gl bir merkezi otoriteye ve dnyann o zamanki en byk ordusuna sahip
bir devlet olarak diplomasiye ok fazla bavurmamtr. Diplomasi yerine g kullanmay
tercih etmitir.

Dou Romada (Bizans) Durum

Bizans yani Dou Roma ise, zellikle zayflamaya balad dnemde, gce bavurmak yerine
diplomasiyi kullanmay tercih etti. Bu nedenle tarihte ok parlak Bizans zaferlerine
rastlayamayz ama Bizans oyunlar gibi tabirler dnya dillerine girmitir.

Bizans dneminde gelen yenilik, baka lkelerde grevlendirilen elilere temsil grevlerinin
yannda istihbarat toplama grevinin de verilmesidir. Bylece casusluk diplomatlarn
grevlerinden ve zelliklerinden biri haline gelmitir. Halbuki eski Yunanda bir elinin gr
3

sesli konuabilmesi ve kendisine verilen belgeleri yksek sesle okuyabilmesi yeterliydi. imdi
ise haber alma kabiliyeti yksek kiiler tercih edilmeye balad. Bu ok nemlidir.

Bizansn bir dier katks, protokol konusunun kurumlamaya balamasdr. Protokol kimin
nde olaca, kimin masann neresine oturaca sorunudur ve devletler sz konusu olduunda
itibar ok nemlidir.
Bugn tm dileri bakanlklarnn protokol genel mdrlkleri (terifat daireleri) vardr.
Yuvarlak Masa dzeni bu sorunun giderilmesi iin bir bulutur. Yani her devletin eit
olduu algs, diplomasiye yava yava yerlemitir. Bu balamda, 30 yl savalar sonunda
(1618-1648) toplanan Westphalia Kongresi bir dnm noktas saylr. Zira, egemen
devletlerin eitlii ilkesine dayanan modern diplomasi ve uluslararas ilikiler anlay
Westphaliada yaratlmtr. Buna Westphalia Dzeni denir. lerleyen yllarda, Viyana
Kongresinde (1814-1815) de devletler aras eitlii gsteren protokol uygulamalarna
bavurulmutur.

Srekli Diplomasi
Buraya kadar anlatlanlar birka ayrks istisna dnda hep ad hoc (geici) diplomasi
rnekleriydi. XV. yzyldan itibaren talya kent devletleri birbirlerinin bakentlerinde srekli
eliler bulundurmaya baladlar. Bu srekli diplomasiye geiin ilk rnekleridir. Niye
talyada? nk byk kent devletlerinin hibiri kendisini tam anlamyla gvende
hissetmiyor ve diplomasiye byk nem veriyordu. Aralarnda srekli bir rekabet sz konusu
olan talya kent devletleri bylece bu rekabeti, savaa dnmeden, diplomatik grmeler
yoluyla ortadan kaldrlmasn amalyorlard. Bu uygulamay Venedik balatt. Cenova ve
Floransa onu izledi. Sadece birbirlerinde deil, kendilerine kar tehdit olarak grdkleri
lkelerde de temsilci bulundurdular. Mesela Fransada. stanbulun fethinden sonra Venedik
elilerinin (balio) stanbulda elilik

atn gryoruz. Osmanl topraklarnda yabanc

elilik ve konsolosluklarn srekli hale gelmesi konusu, 7. Haftada anlatlacaktr.

talyan diplomasisi de haber alma, yani casuslua byk nem vermitir. Machiavelliden
yakndan etkilenmilerdir. Machiavelliye gre,

devlet ynetiminde g

(askeri ve

ekonomik g) esastr. Devletleraras ilikilerde ebedi dostluklar sz konusu deildir. karlar

n plandadr. Diplomatlarn yalan sylemesi ayplanacak bir ey deildir. Devletin kar iin
yalan sylenecektir. Amaca gtren her yol mbahtr.
4

XVI. yyda diplomasi gelitike, Hristiyan devletler arasndaki protokol de, nemli bir sorun
olarak ortaya kt. Katolik Hristiyan dnyasnn sayg duyduu Papa bu sorunu yle zd:
1504te Papa II. Julius Hristiyan devletler arasnda bir sralama yapt. Kutsal Roma
mparatoru, Fransa Kral, spanya Kral ve byklklerine gre dier dkalk ve prenslikler
sraland.

Ulusal monarilerin XVII. yyda glenmeleriyle, dinsel ereveli bu yaklamn yerini laik
temellere dayanan ve g gibi rasyonel bir izaha dayanan sralamalar ald. Bu dnem
Fransann baat g olduu dnemdir. XIII. Louis dneminde Kardinal Richelieu 1626da
d politikay dileri bakamlnn tekeline veren bir kararname kard. Bylece ilk kez
dorudan d ilikiler konusu dilerinin grev alanna girmi oldu. Evvelce bu konuda baka
bakanlklarn da yetkileri vard.

Richelieu ayrca Fransa kamuoyunu da d politika konularnda ynlendirecek bir propaganda

sistemi de gelitirdi.

XVIII. ve XIX. yzyllarda, diplomasinin genel ilkesi gizlilikti. Bu durumda hkmdar ya

da hkmet bakan, halkn grn almadan dorudan d politika kararlar alabiliyordu.
Demokrasi olmad iin bu doald. Bu durum Osmanl Devletinde de ayn biimde yrd.
Sz konusu dnemde, Fransada Talleyrand (Devrim sonras Fransa Dileri Bakanlarndan),
Avusturyada Metternich (Avusturya Babakan; Viyana Kongresinin mimarlarndan) ve
Prusyada (1871den sonra Almanyada) Bismarck (Alman ulusal birliinin kurucusu;
Babakan) gibi gizli diplomasiyi baaryla yrten diplomat ve devlet adamlarn gryoruz.

XIX. yzyl ayn zamanda Avrupa sorunlarnn kongreler yoluyla zlmeye alld,
Avrupa Uyumu sisteminin de doduu dnemdir. Napoleon savalarndan sonra Viyana
Kongresiyle (1814-1815) balayan Avrupa Uyumu sreci, XIX. yzyln boyunca ciddi
sarsntlar geirse de, I. Dnya Sava ile tam anlamyla sona ermitir. XIX. yzyl
kongrelerinin bazlarnn dorudan Osmanl Devletiyle ilgili toplandn ilerideki derslerde,
zellikle Dou Sorunu erevesinde greceiz.

Osmanl
Osmanl kelimesi 3 eyi ifade eder.
1- Hanedann ad
5

2- Devletin ad
3- Bu devletin tebaasnn ad.

Ders kapsamnda, esas olarak Osmanl Devleti zerinde durulacaktr. Ama yeri geldike
hanedann zelliklerine ve tebaann durumuna da deinilecektir. Devletin toplumsal ve
ekonomik yaps Osmanl Toplumsal, Ekonomik, Siyasi Yaps dersinin konusudur.
Osmanl Diplomasi Tarihi dersinde ise arlkl olarak, d ilikilerinden sz edilecektir.

Derste, Osmanl Devletinin d ilikilerinin nasl yrdne (diplomatik uygulamalara)

deinilecek; eli gnderme, eli kabul, sava-bar yapma, protokol hususlar ele alnacaktr.
Ama dersin konusunu, esas olarak Osmanl d ilikileri yani Osmanl siyasi tarihi
oluturmaktadr. Siyasi Tarih disiplini genel bir alandr. Zaman zaman Uluslararas likiler
Tarihi olarak isimlendirildii de olur. Osmanl Diplomasi Tarihi, Trk D Politikas gibi
konular ise genel Siyasi Tarihin altnda zel alanlardr.

Osmanl d ilikilerin ileyiine gemeden nce genel hatlaryla Osmanly gzmzn

nne getirmemiz lazm. Osmanl, aada ana balk altnda ele alnacaktr:

1. Osmanl Toplumu, Osmanl Nfusu,

2. Osmanl Devletinin Ynetim Biimi,
3. Osmanl Corafyas

OSMANLI TOPLUMU, OSMANLI NFUSU

Osmanl Devletinin salkl nfus bilgilerine XIX. yzyla kadar sahip deiliz. Fakat
zellikle fethedilen topraklarda esasen vergi toplamak iin tutulan Tahrir Defterlerinde en
azndan nfus kaydnn ok iyi tutulduu bilinmektedir. Bu kaytlarn tamam henz tasnif
edilmediinden, dnemlere ve mekanlara gre salkl nfus bilgileri eksiktir.

Uzun yllar taht merkezi olmu stanbul (Resmi yazmalarda, Kontantiniyye ismi
daha ok tercih edilmitir) hakknda baz verilere sahibiz. Fethedilmeden nce nfus 40.000
kadard. Fatih dneminde kente gmenlerin yerletirilmesiyle nfus 1477de 100.000,
1530da 400.000, 1680de ise 800.000 e ulat.

1831de ok ayrntl bir nfus saym yapld. Bu sayma gre Osmanl Devletinin nfusu;

Rumeli

4.839.000

Anadolu

6.700.000

Afrika ve Ortadou

3.800.000

1884te toplam

17.134.000

1893te

17.381.670

1897de

19.050.000

1913de

29.357.000

1927de (Trkiye)

13.000.000

--- 15.339.000

OSMANLI NFUSU NASIL YNELTLYORDU ?

MLLET SSTEM

Osmanl Devletinde Mslman ve gayrimslim tebaann nasl idare edildiini

anlayabilmek iin slam hukukunda nfusa yaklamn nasl olduunu grmek lazm.

slam hukukunda insanlar ikiye ayrlr:

1- Mslmanlar
2- Gayrimslimler (Mslman olmayanlar)

(1) SYAS AYRIM

Gayrimslimler siyasi durumlarna gre ikiye ayrlr:
-

Ehl-i Harb (Mslmanlarla sava halinde olanlar)

Ehl-i Ahd (Mslmanlarla anlama yapm olanlar)

Ehl-i Ahd
-

Zmmiler (slam devletinin himayesini kabul etmi ve kendilerine koruma verilmi

olanlar).
7

Muhhedler (Kendileriyle bar yaplm olanlar).

Msteminler (Kendilerine aman / eman verilmi olanlar. Yani, slamla dostluk ve

bar iinde bulunmay kabul etmi kiiler verilen devletlerin tebaas buna gre
muamele gryordu).

(2) DN AYRIM
Dini durumlarna gre de gayrimslimler ikiye ayrlr.
-

Ehl-i Kitab: Kendilerine semavi kitab gnderilmi olanlar (Yahudiler ve

Hristiyanlar)

Ehl-i Kitab Olmayanlar

(3) CORAF AYRIM

-

Darl slam : slam devletinin hakimiyetindeki blge.

Darl Harb : slam devletleriyle sava halinde olanlar ve hakimiyet altnda

olmayanlar.

Dars Sulh : Mslmanlarla bar anlamas yapm olanlar.

Btn bu ayrmlara gre farkl kurallar uygulanmaktayd.

Osmanl Tebaas: Mslman veya gayrimslim, slam lkesinde srekli yaayan

halklarn hepsi tebaa statsndedir. Ama Mslmanlarla, gayrimslimler arasnda siyasi,
kiisel, ekonomik haklar bakmndan farkllklar vard.

Zmmler: Ehl-i Kitab olan gayrimslimler slam devleti hakimiyetinde yaamay

kabul ettikleri takdirde bunlara zimme (koruma, sahip kma) stats verilir. Bunlara da
zmm (korunmu) denirdi. Bu koruma, teorik olarak Mslmanlardan koruma anlamna
gelirdi. Can, mal, rz ve namuslar devletin garantisi altndayd. Bu statye sahip olmayanlar
slam lkesinde rahata bulunamazlard. Byle bir stat verilmeseydi gayrimslimler kle
veya sava esiri statsne sokulabilirdi.

Zmm,

stats

temelde dinde zorlama

yoktur

ayetine dayanr.

Fetih

tamamlandnda gayrimslimler (ehl-i kitap) 3 kere slama davet edilirler. slama geenler
Mslmanlarla ayn haklara sahip olur, Hristiyan veya Yahudi olarak kalmak isteyenlere ise

Zmm stats verilir. Zmmler buna karlk devlete cizye yada hara ad verilen ayr
vergiler derler.

Osmanl Devleti zellikle Balkanlardaki genilemesinde bu staty ska vermitir.

Dine geie zorlamamann

nedenlerinden

biri

de ekonomiktir.

nk

zmmler,

Mslmanlardan farkl bir vergi modeline tabilerdi.

Msteminler: Bunlar, Osmanl hakimiyeti altnda olmayan ama Dars Sulh

devletlerinden ticaret, hac vs. amalarla Osmanl topraklarna gelen gayrimslimlere verilen
statdr. Bunlar tpk zmmler gibi devletin himayesindedir. Mesela stanbulla ticaret yapan
bir Cenevizli tacir ancak bu statyle alabilir. Msteminlerin Osmanl topraklarna
gelebilmesi iin, onlarn devletine Osmanl devletince kapitlasyonlar verilmesi gereklidir.
Bugn, kapitlasyon kelimesi olumsuz bir anlam ieriyor. Halbuki kapitlasyonlarn ilk
kez Osmanl devletinin gl olduu dnemlerde verilmi olduu aklda tutulmaldr. Latince
szleme yapmak anlamndaki, capitulare fiilinden gelen kapitlasyon kelimesi yerine,
Osmanl Devletinde Muahedat- Atika, Uhud- Atika veya mtiyazat- Atika tabirleri
kullanlmtr. Bu hakka sahip olmamalar durumunda, yabanclarn Osmanl topraklarna
girileri ve ekonomik faaliyette bulunmalar mmkn deildi. Ama zellikle XVIII. yzyldan
itibaren bunlarn kapsam ve ierikleri geniletilmi ve srekli bir hal almlardr.

lk snrl kapitlasyonlar 1352de Cenevize verilmitir. stanbulun fethinden sonra

Cenevizin yansra, Venedik, Toscana ve Napoliye da bu hak tannmtr. Daha kapsaml
kapitlasyonlar ise, ilk olarak 1535te yaplan antlamayla Fransaya verilmitir.

Osmanl Devletinde Milletler:

1- Mslman (slam) Milleti : Trkler, Krtler, Araplar, Arnavutlar, Bonaklar,
Pomaklar, Tatarlar, Berberiler, Grcler, Abazalar, eenler vs.

2- Rum Ortodokslar: Osmanl mparatorluu iinde en kalabalk gayrimslim unsur

Rumlardr. zellikle stanbulun fethinden sonra Fener-Rum Ortodoks Patrikhanesine
tm Ortodokslarn temsili gibi nemli bir ayrcalk tannmtr. Rum Ortodoks Patrii
dier milletlerin ruhani bakanlarna gre ayrcalkl bir yere sahiptir.

Rumlar, devlet ynetiminde nemli konumlara gelmilerdir. XIX. yzylda bykeli

hatta bakanlk makamna gelenler olmutur. Fenerli Rum beyleri (Feneryotlar), prens
olarak Osmanl topraklarna ynetici sfatyla atanmlardr (Eflak-Bodan voyvodalklar)
Girit, Sisam gibi adalarn yneticilikleri bazen Rumlara verilmitir.

3- Ermeniler : mparatorluun zellikle Anadolu, Ortadou ve Kafkasya topraklarnda

dank biimde yayorlard. ounlukla, Trke konuuyorlard. nk Ermeniceyi
byk lde unutmulard. XIX. yzylda Ermeni harfli Trke olarak baslan
kitaplar vardr.

II. Mahmut dnemine kadar brokrasi iinde ok yer almadlar. Ama Yunan syan
dolaysyla Rumlar brokrasiden uzaklatrlmaya balaynca, Ermeniler de ynetim
birimlerinde yer ald. Darphane, Maliye, Hazine-i Hassa gibi ekonomiyle ilgili birimlerde
grev aldlar. Agop Paa (Maliye Nazr) ve Hariciye Nazr (Artin Dadyan), ktisat Nazr
Ohannes Efendi (Sakzl) nemli figrlerdir. nemli mimarlar kartan Balyan ailesi,
Dolmabahe dahil pek ok saray ina etmitir.

4-Yahudiler : mparatorlukta dank olarak yayorlard. Ama daha ziyade ticaret ve

ekonominin

kalbi

olan

Selanik,

stanbul,

zmir

gibi

kentlerde

younlamlard.

mparatorluun Yahudi nfusu zellikle II. Bayezid dneminde, 1492de spanyadan

kovulan Yahudilerin Osmanl topraklarna kabulyle artt. Trke konuanlar gibi, spanyolca
(Ladino) ve Arapa konuanlar da vard.

1882den itibaren Dou Avrupadaki pogromlardan kaan Yahudiler aliyah (g) dalgalar
halinde Osmanl topraklarna geldiler. Bunlar Filistine yerlemek istiyorlard. Siyonistlerin
rgtledii bu gler, zaman iinde Filistinde kayda deer bir Yahudi nfusu olumasna yol
at. Yahudiler arasnda da elilik, valilik, bakanlk dzeyine ykselenler olmutur.

5-Bulgarlar : Uzun sre Rum milleti iinde sayldlar, Rum-Ortodoks patrikhanesine bal
oldular. XIX. yzyln son eyreinde Bulgar Milli Kilisesi kuruldu. Bu adm bamszla
giden kapy aralad. Bulgarlarn bamszlk yolunda, Robert Kolej, Galatasaray gibi
okullarda aldklar milliyeti fikirler de etkili oldu.

10

6-Srplar: Berlin anlamasyla bir Srbistan Devleti kurulana kadar Osmanl Balkan
topraklarnda yaadlar.

11