AFD XLVIII (2007), say I, s.

177-183

Cahiliye Dnemi Nesri*

TAHA HUSEYN
EVREN: CELALETTN DVLEKC
AR. GR., ANKARA . SOSYAL BLMLER ENSTTS
e-posta: cdivlekci@hotmail.com

1. Nesrin Ortaya k: Bu konuda da kadim ulema ve kadim taraftarlarnn

nazariyesinin deimesini kanlmaz olarak gryoruz. Gerek kadim ulema
olsun gerekse gnmzdeki kadim taraftarlar olsun, u konuda hem
fikirdirler: Araplarn Cahiliye dneminde bir nesirleri vard ve nesir iirden
nce mevcuttu, stelik iirden daha ok ve boldu. Fakat raviler, iir ezberlerine kyasla, kayda deer miktarda nesir ezberlememilerdi. Bunun sebebi ise; nesrin, iirin ezber ve rivayetine yardmc olan vezin ve kafiye unsurlarndan mahrum olmu olmasdr.
Kadim ulema, iirle nesri, hangisinin daha stn olduunu ortaya koymak iin bu ekilde karlatrmtr. Mesela bn Rak ve emsali bu tr bir
karlatrmaya gitmilerdir. Vezin ve kafiye gibi unsurlar sayesinde iirin
gerdanlkta dizilmi incilere benzemesinden, te yandan nesrin ise dank
incilere benzemesinden dolay alimler iiri nesre tercih etmilerdir. iiri
tercih etmilerdir nk air iirini ayakta ind eder, te yandan nsir nesrini, sadece hutbe vs.lerde ayakta in eder.
Fakat bu nazariye kendi iinde bile doru deildir. Her eyden nce,
edebiyat tarihilerinin, nesirden ve iirden ne anladklar hususunda gr
birliine varlmas gerekir. Eer, veznin dizmedii her sz nesir olarak anlalacaksa, kukusuz Cahiliye Araplarnn gemii uzun asrlara dayanan bir
nesri vardr. Araplar, kendilerini ark sylemeye, iir yazmaya ynelten
* Bu eviri,Tha Huseynin fi-iiril-Cahil adl eserine ynelik ciddi tepkiler gelmesi zerine,
eserinde baz deiiklikler; ilave ve kartmalar yapmak suretiyle yeniden kaleme alm olduu
fil-Edebil-Cahil eserinin, Cahiliye Nesri balkl blmnn evirisidir. ( fil-Edebil-Cahil,
Drul-Merif, Kahire, 1927, s. 325-332.) Yazarn, Trke ye tercme edilen fi-iiril-Cahil
adl eserinde evirmi olduumuz bu blm bulunmamaktadr.

178

AFD XLVIII (2007), say I

sanatsal duygu ortaya kmazdan nce de, birbirlerine iaret, kelime ve

veciz cmlelerle hitap ediyorlard. Fakat bu tr bir nesir, dille, psikolojiyle
ilgilenenlerin ilgi alanna girse de, edebiyat tarihiyle uraanlarn ilgi alanna girmez. nsanlarn gndelik hayattaki konumalar ve sradan ihtiyalaryla ilgilenen bir edebiyat tarihisi hakknda ne dnlebilir?
Edebiyat tarihisinin kast ettii nesir, edeb saylabilecek, sanat denilebilecek, estetik ynleri olan, etkilemek gibi bir amaca sahip, sahibinin zel
bir itina gsterdii; kar taraf, zerinde dnmeye sevk etmesi istenilen
szdr. Tpk airin iiriyle amalad ve kar taraf zerinde etki brakmaya alt gibi.
Nesirden bunu anladmzda ki edebiyat tarihinde bunun dnda bir
ekilde anlalmas uygun olmaz- Arap Toplumunda nesrin, tarih bakmndan iire gre daha yeni olduunda kuku yoktur.
u sebeple ki; Arap toplumu ilk ortaya ktnda, iiri, nesri, ilmi ve
edebiyatyla ortaya km, dier toplumlara nispetle ayrcalkl bir toplum
deildi. O da dierleri gibi btn milletlerin hayatna hakim olan toplumsal dzene gre domu, serpimi ve gelimitir.
Biz iirin nesirden daha eski olduunu ve sanatn szdeki ilk tezahr
olduunu, nk his, duygu ve hayalle ilikili olduunu ve bu melekelerin
hemen hemen fert ve toplumda birlikte ortaya ktn biliyoruz. yleyse
iir insan hayatndan, tpk gneten n, iekten kokunun kmas gibi
ortaya kmtr. Nesir ise akln dili, dncenin tezahr ettii alandr. radenin ve dncenin nesirdeki etkisi, iirde olduundan ok daha byktr. Nesrin ge ortaya kmas ve iirin ihtiya duymad baka tabi ve
toplumsal duygularla ilintili olmas garip karlanmamaldr.
iirin nesirden nce veya iirle birlikte ortaya kt eski ya da yeni bir
millet bilmiyoruz. Genel olarak edebiyat tarihinde bildiimiz; milletler nce
iirden nasiplerini almlar ve nesirden tamamen habersiz bir ekilde, iirin zamanla gelitii, dnt, uzun asrlar geirmilerdir. Yunan, Roma
ve Batl milletlerdeki durum aratrld zaman grlecektir ki, bu milletlerin tamam, nesri tanmadan uzun zaman nce ark sylemi, nazm
sylemitir. Bu durum gnmzde az gelimi topluluk ve ortamlarda da
grlebilir.Vahi yahut ilkel topluluklarn, nesirden nasipleri olmadklar
halde, ark syleyip, iir sylediklerini grmek mmkndr. Hatta bizzat
Msrda cahil kesimin ounlukta olduu blgelerde, halk dilinde iirler
sylendiini fakat az ya da ok eitim alma durumu hari, bu kesimin nesri
tanmad grlecektir.
yleyse tarih bakmndan nesir iire kyasla, yenidir. Nesir, genellikle
adna akl dediimiz dnme melekesi toplumda ortaya kp glendi-

Cahiliye Dnemi Nesri

179

inde ve adna yaz dediimiz toplumsal olgu ortaya kp yaygnlatnda, ortaya kar ve glenir. Buna gre akl, dnr, dnce retir ve
dncesini beyan etmek ister. Yaz da ona bu dndklerini kayt altna
alp, insanlara beyan etme imkan sunar. Akl dediimiz bu dnme melekesinin izlerinin, nesirde ortaya kmazdan nce iirde ortaya kmas gerekir. Nihayet iir vezniyle, kafiyesiyle akln rettii dnce iin yetersiz
kalnca, akl amalarn ifade etmek iin, vezin, kafiye, zel dil ve hayal gibi
iire zg kaytlardan kurtulma gereini duyar. Akln gereksinim duyduu
bu ihtiya karsnda iirin yetersiz kalmas, nesri ortaya kartmtr. Akl
insanlarla konumak iin, konuma dili ve slbuna ihtiya duyar. Sonra
akl bu dil ve slbu ileyerek, gelitirerek devam eder. Bylece, ne iir ne
de konuma dili, ikisinin ortas yeni bir sanat ortaya kar. Bu sanat, akln
glenmesi, rafine hale gelmesine bal olarak, oluumu tamamlanncaya
kadar yava yava glenir. Bylece ortaya, tarih dili, felsefe dili, din dili,
ksaca edebiyatn katksz bir tezahr ortaya km olur.
2. Cahiliye Nesri Karsndaki Tavrmz: Bu nazariye nda Cahiliye Araplarnda nesrin tarihini aramak istediimizde, deerli bir ey bulmamz
imkansz olmasa da- gerekten ok zordur. yle ki Cahiliye nesri karsnda da Cahiliye iiri karsnda gstermi olduumuz tavr/ duruu gstermeye mecburuz; Araplar, Gney Araplar ve Kuzey Araplar eklinde iki
ksma ayracaz. Gney Araplarna isnat edilen slam ncesi nesri tereddtsz reddediyoruz. nk kendilerine nispet edilen nesir de iir gibi,
bilmedikleri bir dil ile, Kurey lehesiyle rivayet edilmitir. Dolaysyla doru
olmamas gerekir.
Durum nesirde, iirde olduundan daha brizdir. nk bu insanlarn
yazda kullandklar mehur bir dilleri ve o dilde geriye braktklar; okuyup
inceleyebileceimiz, kendilerinden sanatsal kurallar kartabileceimiz bir
takm mensur metinleri vardr. lgin olan bunlardan birisi doal dillerinde, dieri bilmedikleri, tanmadklar bir dilde olmak zere iki trl nesirleri vardr. Garip olan, bize Kurey lehesiyle yazlm olan tek bir metin
brakmam olmalardr. yleyse Yemenlilere izafe edilen Cahiliye Dnemine ait nesir (mrsel yahut secili olsun) veya hitabet gibi ne varsa hepsi
bize gre merduttur. Ne bir kymeti vardr ne de salkl kabul edilebilir.
Bunlar Cahiliye Edebiyat incelemesinde serd ettiimiz sebeplerden dolay
slamdan sonra uydurulmulardr.
Kuzey Araplarna gelince, iirleri hakknda gstermi olduumuz tutum
ne ise, nesirleri hakknda da o olmal. Raba Kabilesine izafe edilen iirlerin ounu reddettiimiz hatrlanacaktr; el-Ann iirleri gibi daha sonraki asrda ortaya km olan iirler konusunda da son derece ihtiyatl olu-

180

AFD XLVIII (2007), say I

nacaktr. Bizim, Irak, Bahreyn ve Cezira Araplarndan olan Raba kabilesine izafe edilen iirler karsndaki tavrmz/duruumuz; hepsini reddetmek,
neredeyse hibir ey kabul etmemek eklindedir. Bu durumda geriye sadece Mudarllar kalyor. Cahiliyedeki Mudar iirinin ne derece salkl olup
olmadn ortaya koyabileceimiz kriterler aradmz belirtmitik. Bize
yle geliyor ki, bu ltlerden dolay bir dereceye kadar muvaffak olduk.
Fakat Mudarn nesri konusundaki durum, iirinde olduundan daha zordur. Milletlerin iir sylemek iin medeniyetlerden ok fazla nasiplenmelerine ihtiya yoktur. Ayn ekilde, iir sylemek iin yazya da ihtiyalar
yoktur.
Mudarllarn slamdan nce yerleik hayata getiklerinde, bedeviliklerine ve medeniyetten nasiplerinin az olmasna ramen iir sylediklerine
dair kabulmz nasl doruysa, kendilerine izafe edilen nesir konusunda
tereddt etmemiz de ayn ekilde hakkmzdr. nk, Mudarllarn Cahiliye Dnemi medeniyetlerinin tarihini ve akli tekamllerinin tarihini tanmaya ihtiyacmz var. Akas onlara izafe edilen iir, bizim iin bir eyi
temsil etmiyor. Yaznn bu kabilede ne zaman yayldn bilemiyoruz. Elimizde, slamdan nce yazlm, iinde Mudarllara ait bir metin bulunan
tek bir eser bulunmamaktadr. iirde az da olsa rivayete gvenmemiz doru olsa da, nesir konusunda tek bana rivayete gvenmenin ilmi aratrmalarda bir deeri yoktur. yleyse, kendilerine nispet edilen iirin bir ksmn kabul ederken, yine kendilerine izafe edilen slam ncesi bu byk
nesri reddetmek zorundayz.
3. Cahiliye Nesri Formlar: Bununla birlikte Arap Edebiyat Tarihine dair
her ey, Mudarllarn bir tr nesri olduunu, hatta slamdan nce kayda
deer denilebilecek rafinelie ulam bir nesirleri olduunu gstermektedir. Cahiliye iiri konusunda, dnce ve fikre dair izler olan, yaps salam, kusursuz bir halde olduunu syleyemeyiz. Bu konuda ikna olmak
iin, Zheyr, Nabia ve Hutayann iirlerine bakmamz yeterli olacaktr. Bu
kabile, Mekke, Tayif ve Medine gibi ehirlerde kayda deer lde medeniyetten nasiplerini almlar; ticari ve iktisadi amalar iin yazy da kullanmlardr. Yahudi, Hristiyan ve Mecsi Farsllarla kmsenemeyecek lde iletiim iindeydiler. Btn bu hususlarn kendilerini nce tefekkr
ve dnceye daha sonra yazya ve nesri kefe yneltmi olmas makul
gzkmektedir. Kendilerinin bilgi, daha nceki kavimlerin haberleri ve
baka topluluklarn durumlarna dair malumatlar vard. Bu arada yldz,
tp vs. gibi eitli sanatlar da vard. Btn bunlar bir nesirleri olmas iin
yeterlidir. Kendilerine nispet edilen nesri reddederken, nesri btn btn
bilmediklerini, sadece slamdan sonra rendiklerini iddia etmiyoruz. Bi-

Cahiliye Dnemi Nesri

181

zim iddiamz, bunlarn nesirleri vard fakat kesin ya da tercih edilebilir ilm
bir yolla bize ulamamtr.
Kisrya gnderilen Arap heyetlerine nispet edilen hutbeler, kahinlere
nispet edilen secili szler, te yandan Kus b. Sideye isnat edilen hutbe,
Araplarn hakm ve ileri gelenlerine izafe edilen hikmet ve tavsiyelerin ne
olduu sorulursa? yle deriz: Bunlar tereddtsz reddediyoruz. nk
bunlarn tamam slam Dneme aittir. Bunlarn byk ounluu, Cahiliye iiri hangi sebeplerden dolay uydurulmusa, o sebeplerden dolay, hicri II.inci ve III.nc asrlarda uydurulmutur.
Cahiliye dnemi Araplarna izafe edilen nesirden kartabileceimiz tek
bir ey vardr. O da bu nesrin az veya ok Araplarn Cahiliye Dnemi nesrinin taklidi olmas ve bylece bizim iin bu dnem nesrinin, metnini deil,
bir tr fotorafn muhafaza etmi olma ihtimalidir.
Byk bir ihtimalle miladi VI. Asr, Mudarllarn yabanc topluluklarla
iletiim kurduuna ve medeniyet vastalarna dair bir eyler aldklarna;
Yemenlilerden yahut Sryn Nebtlerden yazy aldklarna, genel anlamda medeni hayattan etkilendiklerine ahit olmutur. Bunun sonucu olarak
da, iir kaytlarndan tamamen deil, ksmen kurtulmu, mesela vezni devam ettirememi, sadece kafiyeyi bir yere kadar devam ettirmitir. Bylece
sanat deeri olan baz nutuk ve mektuplarda benimsedikleri sec ortaya
kmtr. Yazy sradan sanatsal ihtiyalarnda kullandklarnda ise kendilerini snrladklarn zannetmiyoruz. O zaman iki tr nesirleri vardr. Birisi: iirin kaytlarndan kurtulamam sanat deeri olan nesir. Dieri: konuma diline dayanan sradan nesir.
Bu nesre dair elimize bir miktar rnek ulam olsayd, Arap nesir tarihini salam bir esas zerinden deerlendirebilirdi, Araplarn iir kaytlarndan nasl kurtulduklarn ve bunun boyutunu; nesrin Emevi ve Abbsiler
dnemlerinde grdmz ekline gelinceye kadarki srete ne tr aamalardan getiini renebilmi olurduk. Fakat bu metinlere dair elimize bir
ey ulamamtr.
Arap nesrinin doru tarihini incelemek isteyenler, bu tarihi Cahiliye nesri
diye bir nesre deil de sadece Kurana gtrmek zorundadrlar. Kurann
Araplarn ruh dnyasndaki tesirinin ne boyutta olduunu; Kurann yazar,
mzakereci, hatip ve airler tarafndan rnek olarak benimsenen ideal bir
rnek haline geldiini biliyoruz. u kadar var ki airler, tevars ettikleri iir
geleneklerini muhafaza ediyorlard ve grnd kadaryla ellerinde, etkilendikleri ve mukayese ettikleri Cahiliye iiri rnekleri de vard. Anlald
kadaryla, hatiplerin hitabet gelenekleri, mzakerecilerin mzakere gelenekleri bulunmaktayd, kukusuz hayatn Cahiliye Dnemi ile slam Dne-

182

AFD XLVIII (2007), say I

mi arasndaki ak, balants kesintiye uramamt. Yine anlald kadaryla, Kurandan, Peygamberin hadislerinden ve Halifelerin konumalarndan ve hutbelerinden fark ettiimiz kadaryla, ayn ekilde nesre dair bir
takm gelenekleri de vard. Fakat nesrin durumu, grld zere iir gibi
deil, elimizde Cahiliye asrna dair iir rnekleri var, ama bir tane olsun
elimizde bu asra ait nesir rnei bulunmamaktadr.

Ata szleri
Ya ata szleri? denilirse. Bu konuda da ayn grteyim. Azmsanamayacak bir miktardaki Ata sznn Cahiliye Dnemine ait olabileceini kabul
ediyorum. Fakat bunlarn tahkiki kolay bir ey deildir. Ata szleri, tabiatlar gerei karmak, deiim geirmi bir halk edebiyatdr. Bunlar, dil incelemelerinde, ksa cmlelerin incelenmesinde ve nasl meydana geldiini
incelemek konusunda olduu gibi, zel bir tr olarak toplumlarn lafz ve
anlam oyunlarn aratrmak konusunda da lt olarak alnabilirler. Ama
btn bunlar baka, sanat deeri olan nesir daha baka bir eydir.
in garibi Cahiliye Araplarna nispet edilen nesrin bozulma ve uydurmadan nasibi, Cahiliye iirinin nasibi gibidir. Ortada, Kus b. Sideye nispet edilen nesirde olduu gibi, yumuak ve basit olarak bilinen bir nesir
var. Dier tarafta, Eksem b. Sayfye izafe edilende olduu gibi, sert ve sk
bir nesir de var. Cahiliye nsirlerinin hayat da airlerinin ki gibi karktr.
Kus b. Side kimine gre, yedi asr yaam, kimine gre , kimine gre de
iki buuk Bu sonuncusu da mutedil melliflerin, en asgarisi eklinde zerinde ittifak ettikleri grtr. Eksem b. Sayf muammerndandr. Zl-sb
el-Udvnnin hayat garabetlerle doludur. Nesrin bu bozukluu ve karkl, nsirlerin hayatlar ve hayatlarndaki karklkla karlatrld zaman, tereddtsz bizim geldiimiz noktaya gelinecektir.
Hitabet
Peki hitabeti ne yapacaksn? Araplar iinde az laf yapan hatipler olduu
konusunda fikir birlii olduu halde, slam ncesi Araplarn hatip olmadn m syleyeceksin? denilirse. slam ncesi Araplarn hatip olduklarn
inkar etmiyorum. Fakat hitabetlerinin zengin bir hitabet olmad konusunda da hibir kukum yok. Arap hitabeti katksz slam bir sanattr. Hitabet, yle milletlerden kendiliinden dou veren, fertlerin kendisi iin ilgilendii, tabi sanatlardan deildir. Hitabet, belirli bir hayat trne uygun
toplumsal bir olgudur. Araplarn slam ncesi sosyal hayat, hibir ekilde
gl, sekin bir hitabeti gerektirmiyordu. Medeniyet merkezleri, ticaret,
mal ve ekonomi merkezleriydi. O dnemde siyasi hayatn hatr saylr bir

Cahiliye Dnemi Nesri

183

nemi olduu da sylenemezdi. Dini hayatlar da yle Hristiyan ve Mslmanlarn alkn olduu trden, hutbe iradna ihtiya gsterecek, fonksiyonel gl bir hayat deildi.
l ahalisi, sava, baskn ve dmanlk iindeydiler. Bu durum, diyalog
ve tartmay gndeme getirir, ama hitabete zemin hazrlamaz. Hitabet,
istikrara, sebata ve kompleks ehirli bir hayata dayanma ihtiyac duyar.
Mesela Yunanda, ne krallar dneminde, ne ilkel dnemde, ne de isyan
zamanlarnda hitabet olmutur. Yunan hitabeti, ister demokratik olsun ister aristokratik, siyasi hayattan ayrlmayan bir olgudur. Romallar da ilkel
dnemlerinde yahut krallar zamannda ve aristokrat Cumhuriyet zamannda hitabeti bilmiyorlard. Onlar da ancak siyasi hayatlar kompleks hale
gelip, hizipsel dmanlklar ba gsterince hitabeti tandlar. Hitabet Hristiyan Avrupada kilise hutbelerini istisna edecek olursak- demokratik dnemde; siyasi hayat kompleks hale gelip, halklar siyasi hayata katlnca
ortaya kmtr.
yleyse Araplarn Cahiliye Dneminde stn bir hitabetlerinin olduuna inanmak doru deildir. Hitabet ancak slam Dneminde ortaya konmutur. Hitabeti, (mtekamil anlamda) Hz. Peygamber ve halifeler ortaya
koymu ve Mslmanlar arasnda siyasi hizipsel husumetler ba gsterince de glenmitir.