Studija Odrzivog Turizma

Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u sjevernom
i centralnom dijelu Crne Core: Putokaz za razvoj

divlje ljepote predstavlja izuzetno dobar okvir za
razvoj turizma u navedenim podrujima. Njime se
promovie koncept ekonomski, ekoloki i socijalno
izbalansiranog turistikog razvoja koji treba podstai
ne samo u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore
ve i ire.
Vlada Republike Crne Gore
Pored teorijskih osnova odrivog turizma, to je

izuzetno vano za razumijevanje samog pojma i
sutine izabranog oblika turizma, u ovom dokumentu
su obraeni i svjetski trendovi i iskustva, od onih koji
upozoravaju do onih koji ohrabruju, to e
nesumnjivo doprinijeti irenju domaih saznanja u
ovoj oblasti.
Putokaz za razvoj divlje ljepote
Znaaj i vrijednost ovog dokumenta je prevashodno u

tome to je u pravom trenutku, kada se razvoj
crnogorskog turizma nalazi na prekretnici, ukazao na
one potencijale koji su ve znaajno istraeni u
domaoj literaturi ali nedovoljno afirmisani u praksi. U
tom smislu, isticanje primjera Kostarike, koja je
uspjela da svoju viziju odrivog turistikog razvoja
dobrim dijelom realizuje u praksi i postane svjetski
poznata po tome, predstavlja adekvatan izbor.
Takoe, ovaj dokumenat je dao strateke preporuke
sa akcionim planom i ukazao na zajednike,
koordinirane aktivnosti relevantnih zainteresovanih
strana (javnog i privatnog sektora, donatora,
Ministarstva turizma, itd.) koje e doprinijeti afirmaciji
odrivog turizma.
Ciljevi koji su postavljeni u Stratekom okviru za
razvoj odrivog turizma u sjevernom i centralnom
dijelu Crne Gore dobro su nauno razraeni i
postavljeni to e osigurati njihovo efikasno
ostvarenje kroz koordinirani i sinhronizovani rad svih
relevantnih aktera.
Niki, 9. Novembar 2004.godine
Dr Slobodan Kasalica,
Redovni profesor
Univerziteta
Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u

sjevernom
i centralnom dijelu Crne Core: Putokaz za razvoj
divlje ljepote predstavlja izuzetno dobar okvir za
razvoj turizma u navedenim podrujima. Njime se
promovie koncept ekonomski, ekoloki i socijalno
izbalansiranog turistikog razvoja koji treba
podstai
ne samo u sjevernom i centralnom dijelu Crne
Gore
ve i ire.
Pored teorijskih osnova odrivog turizma, to je
izuzetno vano za razumijevanje samog pojma i
sutine izabranog oblika turizma, u ovom
dokumentu
su obraeni i svjetski trendovi i iskustva, od onih
koji
upozoravaju do onih koji ohrabruju, to e
nesumnjivo doprinijeti irenju domaih saznanja u
ovoj oblasti.
Znaaj i vrijednost ovog dokumenta je
prevashodno u
tome to je u pravom trenutku, kada se razvoj
crnogorskog turizma nalazi na prekretnici, ukazao
na
one potencijale koji su ve znaajno istraeni u
domaoj literaturi ali nedovoljno afirmisani u
praksi. U
tom smislu, isticanje primjera Kostarike, koja je
uspjela da svoju viziju odrivog turistikog razvoja
dobrim dijelom realizuje u praksi i postane svjetski
poznata po tome, predstavlja adekvatan izbor.
Takoe, ovaj dokumenat je dao strateke
preporuke
sa akcionim planom i ukazao na zajednike,
koordinirane aktivnosti relevantnih
zainteresovanih
strana (javnog i privatnog sektora, donatora,
Ministarstva turizma, itd.) koje e doprinijeti
afirmaciji
odrivog turizma.
Ciljevi koji su postavljeni u
dobro su nauno razraeni i
postavljeni to e osigurati njihovo efikasno
ostvarenje kroz koordinirani i sinhronizovani rad
svih
relevantnih aktera.
Dr Slobodan Kasalica,
Redovni profesor
Univerziteta
Akronimi i skraenice
CANATUR Nacionalna komora turizma
Kostarike
CATIE Centar za tropsko poljoprivredno
istraivanje i vie obrazovanje
CBNRM Menadment prirodnih resursa na nivou
lokalne zajednice
CHF Zajednica-Prebivalite-Finansije
CIS Komonvelt nezavisnih drava
DANIDA Danska meunarodna pomo razvoju
DBSA Razvojna banka June Afrike
DEG Njemaki fond za razvoj i investicije
DFID Britansko ministarstvo za meunarodni
razvoj
EAR Evropska agencija za rekonstrukciju
EU Evropska Unija
EURONATUR Evropski fond prirodne batine
FDI Strane direktne investicije
FINNIDA Finska meunarodna razvojna
agencija
GDP(BDP) Bruto domai proizvod
GEF Globalni fond za ivotnu sredinu
GTZ Njemako drutvo za tehniku saradnju
ICT Informatika, Komunikacije, Tehnologija
IICA - Inter-ameriki institut za saradnju u oblasti
poljoprivrede
IIED Meunarodni institut za ivotnu sredinu i
razvoj
INCAE Meunarodna kola biznisa (Latinska
Amerika)
ISSP Institut za strateke studije i prognoze
LOHAS Zdrav i odriv nain ivota
MMEOEI Ministarstvo za meunarodne
ekonomske odnose i evropske integracije
MONTSTAT Statistiki zavod Crne Gore
NEDA Holandska podrka razvoju
NP Nacionalni park
ODI Meunarodni institut za razvoj
OECD Organizacija za ekonomsku saradnju i
razvoj
OSCE Organizacija za bezbjednost i saradnju u
Evropi
SIDA vedska agencija za meunarodni razvoj
SiCG Srbija i Crna Gora
TIES Meunarodno drutvo za eko-turizam
TSA Satelitski obraun u turizmu
UNCTAD Konferencija Ujedinjenih Nacija za
trgovinu i razvoj
UN Ujedinjene Nacije
UNDP Program za razvoj Ujedinjenih Nacija
USAID Agencija SAD-a za meunarodni razvoj
WTO Svjetska trgovinska organizacija
WTTC Svjetski savjet za turizam i putovanja
STRATEKI OKVIR ZA RAZVOJ ODRIVOG

TURIZMA U SJEVERNOM I CENTRALNOM
DIJELU CRNE GORE:
Strateki okvir je usvojila Vlada Republike Crne Gore

na sjednici od 6. septembra 2004. godine
Copyright 2004.
Program za razvoj Ujedinjenih Nacija
Kancelarija u Podgorici,
Beogradska bb, 8000 Podgorica, Srbija i Crna Gora
>>>
Sva prava su zadrana. Nijedan dio ove publikacije ne moe se reprodukovati, sauvati u arhivski sistem ili
prenositi u bilo kojoj formi ili putem bilo kojih sredstava, bez prethodne saglasnosti UNDP-a kancelarije
u Podgorici, Srbija i Crna Gora.
Miljenja izneena u ovoj publikaciji, pripadaju autorima i ne moraju da predstavljaju miljenja Ujedinjenih
Nacija ili UNDP-a. Analiza i preporuke vezane za politiku, date u ovom Izvjetaju, ne moraju da
odraavaju miljenja Razvojnog Programa Ujedinjenih Nacija (UNDP), njegovog Izvrnog Odbora ili
drava lanica. Ovaj okvir predstavlja nezavisnu publikaciju naruenu od strane UNDP-a. To je proizvod
zajednikog napora tima eminentnih konsultanata i savjetnika.
Naslovna strana:
Fotograje: Naslovna strana Biogradsko jezero (Vojo Radonji), Sige na Tari (Dejan Kalezi);
Poledjina: Skadarsko jezero Pogled sa Pavlove strane (Duko Miljani), areni pasovi (Dejan Kalezi).
Crtei na mapi Crne Gore: Roman uranovi
Lektura: Lida Vukmanovi Taba
Prevod: Vanja Jani, Ana Trnini i Jasmina Tatar
Dizajn i postavka: Biljana Gligori i Radmila Bea Radulovi (NVO Expeditio)
tampa: tamparija CICERO, Jovana Zujovia 8, 040 Beograd, Srbija i Crna Gora.
tampano u Beogradu, 2004. godine
crna gora
Ovaj dokument je tampan na recikliranom papiru.
>>>
Zahvalnost
UNDP zahvaljuje Fondu Rockfeller Brothers, koji je podrao projekat: Strateki okvir za razvoj
odrivog turizma u sjevernoj i centralnoj Crnoj Gori, kao i pripremanje ove publikacije.
Strateki okvir je uraen kao dio Programa za odrivi razvoj Crne Gore, koji predstavlja okvir UNDPu i Vladi Republike Crne Gore, za zajedniki rad u etiri kljune oblasti: odrivi turizam, obnovljivi
izvori energije, prostorno planiranje i odrivo umarstvo. Glavni autor Okvira je Crist Inman, dok je
tim UNDP-a, predvoen Garret Tankosi-Kelly-jem i Sanjom Bojani, kao i tim Ministarstva turizma
RCG, predvoen ministrom Predragom Neneziem, pruio smjernice i podrku. Zajedniki, UNDP i
ministarstvo su, takoe, obezbijedili obiman konsultativni proces tokom rada na nacrtu Okvira i kasnije,
u njegovoj nalizaciji, kada je on predstavljen Savjetu za odrivi razvoj, a zatim Vladi Crne Gore na
usvajanje.
Posebno dugujemo zahvalnost Savjetu za Odrivi razvoj Crne Gore, koji je obezbijedio Forum za
konstruktivni dijalog vezano za Okvir, kao i predsjedavajuem, Premijeru Milu ukanoviu na njegovoj
velikodunoj podrci.
Zahvaljujemo se i drugima koji su dali komentare na tekst ili pruili podrku na drugi nain, meu
kojima su: Stephen Heintz i William Moody (Fond Rockfeller Brothers ), Francis ODonnell
(UNDP, SiCG), Branko Lukovac (ambasador SiCG u Italiji i predsjednik lokalne NVO: Zeleni),
Martha Honey (Meunarodno drutvo za ekoturizam), Megan Falvey (UNDP, Bratislava), Jerey
Sachs(Earth Institute na Univerzitetu Columbia), Rene Castro(profesor na INCAE), Slavica
Milai(Kabinet Premijera), Neboja Kaluerovi(Ambasador SiCG u UN, u Njujorku), Boro
Vuini (Ministarstvo za zatitu ivotne sredine i ureenje prostora), Gordana urovi(MMEOEI),
Ferdinand Weiland i Jelena Paovi(Ministarstvo turizma), Jadranka Vojvodi (Ministarstvo inostranih
poslova), Vojin Vlahovi(Nacionalna turistika organizacija Crne Gore), Ranko Radovi(Fakultet za
arhitekturu u Novom Sadu), Branko Radujkovi(Univerzitet Crne Gore Odsjek za biologiju), Hoyt
Bryan Yee(ameriki konzul), Andrew Vonnegut(USAID), Nathan Koeshall i Milo ivaljevi(CHF),
Martyn Schneider-Jacoby(EURONATUR), Uli Lachenmaier i Duanka Pali(GTZ), Ruy Frank i
Manfred Kojan(Austrijsko-Crnogorsko partnerstvo za Bjelasicu i Komove), Margit Lautehold i Cristian
Baumgartner(Respect, Austrija), Srna Sudar-Viloti(OSCE), , Darko Brajukovic (NP Biogradska
Gora), Tomo Pajovi (NP Durmitor), Zoran Mrdak (NP Skadar Lake), Vasilije Uskokovi (NP
Loven), Darko Pajovi (Greenhome), Brano Perovi (Planinarsko drutvo ), Milan Medenica
(Natura), Velibor Spalevi (EAR), Vanja Madzgalj (Britanski Savjet ), Vesko Drobnjak i Tatijana
Krgui(Regionalni poslovni centar - Bijelo Polje), Selman Muri(Poslovni Centar Roaje), Miroslav
ljivananin(Drutvo prijatelja rijeke Tare), Darko Savelji(Centar za prouavanje i zatitu ptica), eda
Ivanovi(Lynx), Milo Stani (Prijatelji Durmitora), Biljana Gligori i Tatjana Raji ( Expeditio),
Dragana Radevi(ISSP), Darko Bulatovi (Jelka), Predrag Vukovi (Durmitor), Jezdimir Vujii
(Meduza), i optine Kolain, Andrijevica, Bijelo Polje, Plav, Berane, Roaje.
Fotograje za naslovnu stranu su ustupili Dejan Kalezic, Vojo Radonji i Duko Miljani, dok su ostale
fotograje ustupili: Vasilije Bukovi, Zlatko Buli, Vuki Pulevi, Lazar Pejovi, Vojo Radonji i NVO
Expeditio.
Sanja Bojani
iii
crna gora
PREDGOVOR
Kada sam prvi put posjetio Crnu Goru, u jesen 200. godine, odmah me je fascinirala mjeavina pejzaa
od kojih zastaje dah, izuzetnog biodiverziteta, dragocjenog bogatstva istim vazduhom i vodom i prijatne
klime. Bio sam impresioniran crnogorskim gleerskim jezerima i idilinom lokacijom na Jadranskoj
obali. Ali, kao to je sluaj u mnogim mjestima na planeti, izuzetni prirodni resursi kojima raspolae Crna
Gora takodje pokazuju duboke znake zaputenosti i zloupotrebe, koje su rezultat etiri decenije ekoloki
neodrive politike ekonomskog razvoja. Rezultat toga su kako loi ekonomski uinci tako i degradacija
ivotne sredine.
Poev od 2002. godine, Rockefeller Brothers Fund (Fond Rockefeller Brothers) ima zadovoljstvo da
sarauje sa Programom za razvoj Ujedinjenih Nacija (UNDP), Vladom Republike Crne Gore i lokalnim
grupama gradjana na podrci procesu ekonomskog razvoja i planiranju koje je zasnovano na konceptu
odrivog razvoja. Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u centralnom i sjevernom dijelu Crne
Gore predstavlja znaajan element u sveobuhvatnom pristupu odrivom razvoju u Crnoj Gori. Kao to
je naznaeno u ovoj studiji, promovisanje odrivog turizma stimulisae preduzetnitvo i generisati nova
radna mjesta i ekonomski rast, uvajui pri tom i izuzetnu ivotnu sredinu kojom Crna Gora raspolae.
Strateki okvir je rezultat donekle neuobiajene saradnje izmedju UNDPa, Vlade, grupa gradjana i
privatne fondacije. On sadri itavi niz konkretnih preporuka koje e, nadamo se, posluiti kao osnov za
javnu raspravu i izradu javne politike u Crnoj Gori.
Usvajanjem Stratekog okvira, Vlada Crne Gore je javno objavila svoju politiku razvoja odrivog turizma
u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. Da bi se nastavilo sa ovim aktivnostima, Crna Gora je
izabrana kao pilot zemlja za projekat UNDPa Oslobadjanje snage preduzetnitva biznis u funkciji
siromanih. Povezivanjem ovog projekta sa Stratekim okvirom, UNDP e u Crnoj Gori stvoriti okvir
za budue inicijative usmjerene na smanjenje siromatva, zatitu biodiverziteta i postizanje odrivosti u
turizmu u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore.
Fond Rockefeller Brothers je ponosan to je podrao ovaj projekat i pozdravljamo posveenost i talenat
naih partnera, Vlade Republike Crne Gore i UNDPa. Siguran sam da e ove smjernice omoguiti Crnoj
Gori da realizuje svoj potencijal i postane vodei model odrivog turizma u Evropi.
Stephen B. Heintz
Predsjednik
Rockefeller Brothers Fund
crna gora
Kratak pregled
Uvod
12
12
18
I. Svjetsko turistiko trite

1.1 Kratak pregled
1.2. Analiza trita
24
24
25
II. Turizam u Crnoj Gori

2.1. Kratak pregled
2.2. Alternativni turizam
~odrivi turizam
~eko-turizam
2.3. Uenje na grekama
2.4. Odrivi turizam u Crnoj Gori
izazovi i preporuke
32
35
Sadraj
Rikavacko jezero, photo: Z.Bulic
III. Sadanja i potencijalna uloga donatorske zajednice

3.1. Uloga donatora u turizmu prethodni period i trendovi
3.2. Uloga i aktivnosti donatora u Crnoj Gori
44
44
IV. Akcioni planovi

4.1.Odrivi turizam u Crnoj Gori Zajednika inicijativa
javnog i privatnog sektora
4.2. Projekat # 1 Dugorona vizija zasnovana
na principima odrivosti
4.3. Projekat #2: Program certikacije odrivog turizma
4.4. Projekat #3: Biznis Model baziran na Planu
trinog fokusa - Oslobaanje preduzetnitva i
realizacija pilot biznis modela /svjetionika
45
50
53
55
V. Rizici odnosno ogranienja u postizanju uspjeha
56
Dodatak A - Mainstream turizam

denicija i poreenje s odrivim turizmom
58
Dodatak B - Uspjena pria iz Kostarike
68
Dodatak C - Uticaj trinih i potroakih trendova

na budunost putovanja
77
Dodatak D - Principi globalnog kodeksa

ponaanja/etike u turizmu
84
Dodatak E - Spisak institucija/pojedinaca

ukljuenih/konsultovanih tokom realizacije projekta
89
Reference i odabrana bibliograja
crna gora
38
38
42
>>>
Crno jezero, photo: L.Pejovic
Kratak pregled
Crna Gora ima potencijal da postane jedna od vodeih destinacija u Evropi

u oblasti alternativnog turizma, sa velikom dodatom vrijednou. Na
njenoj teritoriji nalazi se znaajan dio preostalih netaknutih divljih predjela
Evrope, i to u neposrednoj blizini najveih centara na starom kontinentu.
Ima i Ustav koji, praktino, zahtijeva odrivi turizam kao razvojni model,
kao i koaliciju javnog i privatnog sektora, koja je spremna da podri taj
ustavni mandat.
Ono to nedostaje je razrada neophodnih koraka, koje je potrebno preduzeti
da bi se iskoristio potencijal za razvoj odrivog/alternativnog turizma
u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore. Usvojen je Master plan
Strategija razvoja turizma do 2020. godine. Meutim, i za vane resurse
za razvoj turizma u sjevernom i centralnom dijelu zemlje neophodno je
uraditi dodatne smjernice za razvoj (smjernice koje su usvojene na sjednici
Vlade RCG u septembru 2004. godine ).
crna gora
Ovaj dokument daje strateki okvir za odrivi razvoj turizma u sjevernom i

centralnom dijelu Crne Gore. Poev od denisanja vizije, misije i vrijednosti,
koje reektuju stavove preduzetnika i dravnih funkcionera o tim
regijama, pripremljena je strategija ovog razvojnog procesa, koja se oslanja
na postojee trendove u relevantnim niama globalnog turizma, uzimajui
kao reper iskustvo Kostarike. Nakon toga, data je elaboracija konkretnih
ciljeva ovog okvira, ukljuujui analizu postojeeg institucionalnog okvira
za razvoj turizma u ovim regionima u unutranjosti, uz identikaciju i
davanje preporuka institucijama i zainteresovanim stranama, koje bi trebale
da odigraju kljunu ulogu u razvoju i implementaciji koncepta odrivog
turizma u Crnoj Gori.
Na osnovu djelovanja trinih sila, koje su predstavljene u analitikom
dijelu ovog materijala, pripremljene su preporuke u okviru dijela koji
>>>
govori o planu akcije, o tome kako pristupiti tom visoko rangiranom
segmentu trita i kako se pozicionirati, koje pakete ponuditi i kako
reklamirati ono to Crna Gora ima da ponudi svjetskom tritu. U okviru
ovog dijela teksta, posebno u okviru Dodatka B, u analizi e kao reper
biti koriena najbolja praktina rjeenja Kostarike, koja se smatra jednom
od najuspjenijih destinacija na ovom specijalizovanom tritu1 (visoko
rangiranom segmentu trita tj. nii).
Iskustva Kostarike koja moemo nauiti, odnose se strogo na proces, a ne na
sadraj, jer se radi o potpuno razliitim lokacijama, klimatskim uslovima,
ekosistemima, itd. Razlog zbog kojeg je Kostarika koristan model, iz
kojeg se moe dosta nauiti, je u tome to je ona pokazala da jedna mala
zemlja u razvoju moe da izabere alternativnu deniciju onoga to je ciljna
grupa posjetilaca zaista zainteresovana da iskusi, kao i da moe da razvije
i reklamira taj iskustveni proizvod, a da ne postane zavisna od udruenih/
integrisanih turistikih preduzea iz Sjeverne Amerike i Evrope, i da uz
sve to i znaajno protira s aspekta ekonomskih, socijalnih i ekolokih
koristi.
Okvir se nadovezuje na ono to su u Crnoj Gori ve sproveli lokalni
preduzetnici, nevladine organizacije i institucije javnog sektora, kao i
meunarodna donatorska zajednica. Najvanija dodata vrijednost ovog
dokumenta jeste kanalisanje interesovanja za odrivi turizam, kao razvojni
model u Crnoj Gori, ka konkretnim rezultatima i integracija siromanijih
slojeva stanovnitva 2 kroz podsticanje na irokoj osnovi zasnovanog razvoja
(broad-based development). Ti rezultati navedeni su ovdje u okviru plana
akcije, i to kao projekti koji objedinjuju sljedea etiri domena:
1.
Konsolidacija i jaanje vizije o razvoju odrivog turizma;
2.
Formiranje javno-privatnog partnerstva u realizaciji projekata/
inicijativa koje pokazuju ekonomske, socijalne i ekoloke efekte odrivog
turizma, omoguavaju ire povezivanje s lokalnim dobavljaima i aktivno
doprinose da to vei broj stanovnika i sve grupe budu ukljuene u razvojne
procese
3.
Usvajanje sistema po kojem e se mjeriti poslovanje preduzea s
aspekta njihovog uticaja na kljune indikatore odrivosti, primjenom
programa certikacije odrivog turizma;
4.
Podizanje svijesti i edukacija lokalnog stanovnitva/preuzetnika
kako bi bili sposobniji da iskoriste anse koje im se pruaju u odrivom
turizmu.
1
Pogledajte uvod za vie detalja o tome kako je uspostavljena saradnja izmeu Kostarike i Crne Gore.
2
Istraivanje domainstava iz juna 2003. koje je uradio ISSP pokazuje da na sjeveru Crne Gore ima
dvostruko vie ljudi ispod linije apsolutnog siromatva nego u centralnoj ili junoj Crnoj Gori.
>>>
Ovaj materijal nema ambiciju da da sve odgovore na pitanja razvoja

turizma u centralnom i sjevernom dijelu Republike, ve predstavlja Okvir
za odrivi razvoj turizma. Naime, pitanja i smjernice razvoja planinskog
turizma i uopte razvoja ski centara u Republici, kao i ostalih vidova
turizma na Skadarskom jezeru, u glavnom gradu i prijestonici, i drugih
segmenata ponude, koja ovim okvirom nijesu detaljno tretirana, bie
denisane posebnim Studijama razvoja, koje Ministarstvo turizma radi s
inostranim ekspertima, potujui principe ovog Okvira tj. odrivosti. Ovo
je posebno vano zbog procesa privatizacije koji je u toku u veem broju
preduzea u sjevernom dijelu Republike, koji e upravo u ovom segmenu
ponude traiti svoje pravce razvoja, posebno u zimskoj sezoni. Time se
stvara osnova da se turizam razvija tokom 365 dana u godini. U saradnji
s Ministarstvom turizma, drugim donatorima i lokalnim partnerima,
UNDP e se angaovati radi konstruktivne podrke integrisanju principa
odrivog razvoja u navedenim posebnim Studijama razvoja.
crna gora
Ne manje vano pitanje prostornog planiranja i ureenja prostora ovog

dijela Republike, na bazi odrivog razvoja bie tretirano prostornim
planom RCG koji je u izradi. UNDP je takoe bio angaovan od strane
Vlade RCG da asistira u razvoju i implementaciji Zakona o planiranju i
ureenju prostora. Posebnu panju ovdje e dobiti Centralni i Sjeverni
dio Crne Gore kako bi planiranje i ureenje prostora bili u skladu sa ovim
Stratekim okvirom. U okviru toga, a u saradnji s inostranim ekspertima
radi se Master plan za upravljanje otpadom na republikom nivou i Master
plan i studije izvodljivosti za preiavanje otpadnih voda sjevernog i
centralnog dijela Crne Gore, koji e dati odreena rjeenja i smjernice,
za rjeavanje pitanja od znaaja za odrivi razvoj turizma u centralnom i
sjevernom dijelu Republike, sa posebnim osvrtom na programe koje rade
pojedine optine i glavni grad.
Imajuu to u vidu, ovim materijalom obraiva je samo konstatovao

odreene probleme, za ija e rjeenja Vlada RCG ponuditi druge strategije
i koncepte razvoja.
>>>
Biogradsko jezero, photo: L.Pejovic
Kanjon Mrtvice, photo: D.Vincek
Uvod
>>>
Crna Gora je u procesu redenisanja svoje uloge u globalnoj ekonomiji3,

na osnovama odrivog razvoja. Ovaj proces je iniciran poetkom 2002.
godine, kada je tadanji ministar inostranih poslova, g. Branko Lukovac,
zatraio od UNDP-a da pomogne Vladi u izradi strategije i plana radi
ponovnog lansiranja Strategije odrive ekoloke drave, u skladu s
Ustavom denisanom obavezom. Nakon posjete g. Kalmana Mizseia,
pomonika administratora i regionalnog direktora Regionalnog biroa
UNDP-a za Evropu i CIS, i razgovora s predsjednikom Crne Gore, UNDP
je pozvao dr. Kastra, biveg ministra za zatitu ivotne sredine Kostarike
i vieg savjetnika UNDP-a za energetiku i ekologiju, da posjeti ovaj
region i pomogne u razvoju Modela saradnje Jug-Jug. Na zahtjev g. Mila
ukanovia, tadanjeg predsjednika Crne Gore, dr Kastro se koncentrisao
na identikovanje kljunih oblasti za implementaciju Strategije odrive
ekoloke drave, zasnovane na uspjehu Kostarike, u njenom opredjeljenju
da se odrivo razvija. Dr Kastro je preporuio tri oblasti od kljunog znaaja
za ovu strategiju u Crnoj Gori: odrivi turizam, energetsku ekasnost/
obnovljive izvore energije i odrivo umarstvo. To bi trebalo da budu ciljne
oblasti za sprovoenje projekata koji bi sluili kao primjer Ranog/brzog
uspjeha i obezbijedili podrku javnosti za Strategiju odrive ekoloke
drave.
crna gora
Cilj UNDP-a je pruanje podrke Vladi u izradi Okvira za Strategiju

odrive/ekoloke drave, fokusiranog na sjeverni i centralni dio Republike.
Dio ovog, ireg okvira je razvoj niza projekata odrivog razvoja ili brzog/
ranog uspjeha, koji predstavljaju njegov sastavni dio. Meu razliitim
inicijativama pojedinih privrednih grana, sektor turizma se smatra jednom
od najboljih opcija za redenisanje Crne Gore, kao stvarno odrive ekoloke
drave. Ministarstvo turizma, zajedno sa nacionalnim parkovima, lokalnim
preduzetnicima i nevladinim organizacijama, uoilo je potrebu i znaaj
razvoja stratekog okvira, koji e identikovati stvarni potencijal i dati
smjernice za razvoj odrivog turizma, posebno u centralnom i sjevernom
dijelu Crne Gore. Ovaj dokument predstavlja korak u tom pravcu.
3
Ovaj okvir oslanja se na Agendu ekonomskih reformi Crne Gore, radi boljeg razumijevanja Vladinih
ciljeva za privredu u cjelini, a posebno za oblast turizma.
>>>
Na samom poetku ovog dokumenta, obraiva denie viziju, misiju
i vrijednosti odrivog turizma u sjevernom i centralnom dijelu Crne
Gore, na osnovu interakcije s liderima javnog i privatnog sektora iz tih
dijelova Republike. Nakon toga, u interesu razvoja trino orijentisane
Strategije zasnovane na viziji i misiji, obraiva nastavlja s analizom
trinog konteksta, u okviru kojeg Crna Gora razvija svoju strategiju
odrivog turizma, razmatrajui trine trendove i poredei situaciju s
jednom konkretnom priom o uspjehu koja se smatra najefektivnijim,
najprimjenjivijim modelom za Crnu Goru: priom o uspjehu Kostarike.
Ova mala zemlja u latinskim tropima, ima puno kontekstualnih razlika u
odnosu na Crnu Goru, ali i jedan preovlaujui i, konano, mnogo vaniji
mali skup slinosti.
Iako je primjer Kostarike dobar da se naui neto o samom procesu,
Crna Gora ima ansu da redenie pravila igre u oblasti odrivog razvoja.
Upravo iz tog razloga ovaj dokument koristi kao reper Kostariku, a ne
nekog lokalnog susjeda iz Evrope jer nijedna susjedna zemlja nema ni
priblino toliki uspjeh u ovoj oblasti kao Kostarika. Nadalje, izbor neke
zemlje iz regiona kao repera, mogao bi da sprijei Crnu Goru da razmilja
ire, izvan okvira, na nain koji e joj pomoi da prestigne mnoge i stigne
do vodee pozicije u kategoriji odrivog turizma.
Premisa ovog dokumenta je da postoji nova teritorija koju treba osvojiti na
globalnom turistikom tritu, za destinaciju koja ima izuzetnu prirodnu i
kulturnu ljepotu i koja je ozbiljno pristupila zatiti ivotne sredine i jaanju
svog kulturnog nasljea. Vrijednost te ozbiljnosti mogla bi se prevesti u
ogromnu ekonomsku korist za Crnu Goru, u roku od jedne decenije i to
samo u oblasti turizma. Ali turizam ima mnogo veu snagu, nego jedna
obina ekonomska aktivnost.
Turizam, posmatran sasvim strateki, predstavlja sredstvo da se jedna zemlja
predstavi. Uz samopotovanje pokazano kroz odrivi razvoj, i praktine
koristi za nivo obrazovanja, zdravstvene indikatore i ivot graana koje
dolaze uz njega, i druge dimenzije ekonomskog razvoja prvenstveno
strane direktne investicije, kao najvanija dimenzija postaju mnogo
plodonosnije. Strani investitori ne trae samo najjeftinije ponude, ve
trae najveu vrijednost i pokazatelje discipline: odrivi turizam je veoma
mono sredstvo za tu vrstu signalizacije. U tom smislu, geografski opseg
ove okvirne strategije istie najvanije prednosti Crne Gore.
Preporuke o tome kako pristupiti razvoju odrivog turizma u Crnoj Gori
usmjerene su na unutranjost, djelimino zbog toga to je primorski dio
ve detaljno analiziran u postojeem Master planu Strategija razvoja
turizma do 2020. godine, ali prvenstveno zbog toga to ovaj region

ima vie unikatnih, jedinstvenih prodajnih taaka lokacija, atrakcija,
karakteristika, koje e omoguiti Crnoj Gori da se snano svojom ponudom
izdvoji od ostalih preovlaujuih evropskih destinacija.
>>>
Dok je Evropa bogata planinama i mogunostima za planinsku rekreaciju i

razgledanje, Crna Gora nudi dosta rijetku mogunost da se obiu ekoloki
bogate i pristupane planine i starinska sela, koja jo uvijek nijesu unitena
modernim ljudskim razvojem. Ove nerazvijene prirodne i kulturne oblasti,
predstavljaju posebnu atrakciju trita, koje je predmet razmatranja ove
analize.
Netaknuti ekosistemi, kao i nain ivota ljudi koji tu ive nude turistima
mogunost da vide i okuse prolost, na nain koji samo mali broj sela
u Evropi jo moe da ponudi. Divlja ljepota Crne Gore lei u umama,
peinama i ljetnjim selima (katunima) koja postoje u itavoj unutranjosti
zemlje. To su proizvodi za koje su ljudi spremni dodatno platiti, to su
pokazala iskustva trita u drugim dijjelovima svijeta.
Postojei nedostaci, u smislu infrastrukture u Crnoj Gori, predstavljaju, u
nekim okolnostima, pravu strukturnu slabost, koja onemoguava razvoj
turizma. Poseban problem i vjerovatno najveu prepreku predstavlja
sakupljanje i tretiranje/prerada otpada moda jedino pitanje koje se
mora rijeiti u kratkom roku, kako bi ovaj okvir imao realnih ansi za
primjenu.
crna gora
Vizija
Sjeverni i centralni dio Crne Gore ugostie putnike koji ele da pobjegnu
od stresnih, vjetakih i homogenizovanih okruenja. Ovi putnici e doi
da se opuste u divljoj ljepoti prirode; da se osvjee u planinama, rijekama
i ruralnom okruenju; kao i da iskuse autentinu kulturu, upotpunjenu
prirodnom hranom, koju lokalno stanovitvo sprema ve vjekovima na isti
nain.
Kada se vrate kui, ovi putnici e biti transformisani kroz ovo iskustvo
bie posveeniji aktivnom ouvanju prirodnih i kulturnih dobara, a
svaki odmor koji budu planirali bie procjenjivan u odnosu na izuzetno
iskustvo koje su imali u Crnoj Gori. Slogan divlja ljepota zauvijek e biti
asocijacija za Crnu Goru.
>>>
Misija
Sjeverni i centralni dio Crne Gore ponudie divlju ljepotu u vidu zabavnog,
relaksirajueg, zdravog i inspirativnog iskustva ljudima iz itavog svijeta.
To e biti pojedinci, porodice, parovi i manje grupe prijatelja, koji potuju
mjesta gdje provode odmor, ma gdje se to mjesto nalazi. Preduzetnici i
njihovo lokalno osoblje pruie ovim putnicima iskustva, koja stvaraju
mona, pozitivna sjeanja o kojima ti putnici nee moi prestati da
govore.
Pozivajui ove putnike da posjete divlju ljepotu, preduzetnici i funkcioneri
javnog sektora obavezuju se da sauvaju prirodna i kulturna dobra, koja
su naslijedili, kako bi ih neokrnjena (neumanjena) prenijeli sljedeim
generacijama. U tom pogledu, divlja ljepota Crne Gore sluie kao model
odrivosti u itavom svijetu.
Vrijednosti
Stanovnitvo sjevernog i centralnog dijela Republike ponosno pokazuje
svoja prirodna bogatstva/divlju ljepotu, jer znaju da su naslijedili neto
od neprocjenjive vrijednosti, i da je dobro da to podijele s drugima. Oni
znaju da e putnici koje e ugostiti cijeniti divlju ljepotu, a samim tim
i da e doprinijeti njenom ouvanju. Oni se obavezuju da e usmjeriti
ekonomsku korist od turizma i na ouvanje prirode i na koristi za lokalnu
zajednicu, a u tom procesu e obezbijediti i sopstvenu preduzetniku korist.
Preduzetniki uspjeh se izjednaava s odgovornim upravljanjem prirodnim
i kulturnim dobrima koja sainjavaju prirodnu ljepotu. Uspjeno ouvana,
ova ljepota sluie kao pokazatelj da je Crna Gora ispotovala Ekoloko
opredjeljenje u okviru Ustava, tako da e postojati neto na ta e zemlja
biti posebno ponosna.
Crno jezero, photo: V.Radonjic
>>>
Strategije
crna gora
Barno jezero, Zabljak photo: V.Buskovic
10
Perspektive Crne Gore za razvoj turizma moraju biti stavljene u kontekst

sila koje upravljaju takvim razvojem. Naime, preferencije relevantne ciljne
grupe treba uskladiti s resursima kojima zemlja raspolae. U centralnom i
sjevernom dijelu Republike mora se kopati ispod povrine i teiti neem
sasvim drugaijem od onog uobiajenog sjaja globalnog turizma, jer tamo
postoje resursi i mogunosti koje se razlikuju od onih na Primorju. Daleko
od sjaja a shodno resursima i mogunostima treba denisati relevantan
skup strategija. Pitanje koje se ovdje namee je: to je to to trite trai, a
to ove oblasti mogu ponuditi? Na ovo pitanje emo odgovoriti analizirajui
trendove na svjetskom turistikom tritu, a strategije koje iz toga proizilaze
obuhvataju:
Razvoj, u smislu obuke i odgovarajuih stimulansa, klase

preduzetnika-vizionara u oblasti odrivog turizma, koji e teiti da
ukomponuju 3 najvanije kompetencije: gostoprimstvo svjetskog ranga,
najsavremenije poslovne prakse i najsavremenija dostignua u oblasti
ouvanja prirode.
Izdavanje certikata za rad turistikih preduzea u skladu

sa njihovom odrivom praksom/potovanjem principa odrivosti i
stimulisanje/nagradjivanje najboljih.
Stvaranje uslova za jaanje partnerstva izmeu malih lokalnih

biznisa i turistike industrije.
Obezbijeenje putnicima nezaboravnih susreta sa prirodom
>>>
kroz redenisanje kvaliteta interpretacije ekosistema putem podizanja
informisanosti lokalnog stanovnitva, njihovom obukom i edukacijom.
Bolja zatita nacionalnih parkova i privatnih zatienih oblasti sa

netaknutom prirodom, i promovisanje ove posveenosti zatiti prirode
kroz osnaivanje crnogorskog vlasnitva nad frazom divlja ljepota.
Unaprijedjenje veze izmeu turizma i lokalnih dobavljaa, turizma

i drugih sektora. Direktno povezivanje oblasti sa ouvanom divljinom i
ruralnih podruja (sela, katuna) koja turisti posjeuju sa proizvodima sa
farmi koje koriste prirodne poljoprivredne metode.
Unapredjenje ekoloke svijesti posjetilaca i etika potronja
Stimulisanje koordinirane akcije meu donatorima slinog

razmiljanja (npr. EU, pojedine vlade razvijeni zemalja, UNDP, Svjetska
banka itd). Najvei dio mjera na meunarodnom planu usmjerava se na
zeleni turizam ili odrivi turizam.
Poeemo od razmatranja najrelevantnijih indikatora dinaminog sektora,
koji je u skorije vrijeme zbunio mnoge eksperte za turistiki razvoj, koji
se bave izuavanjem ove oblasti u posljednjih 50 godina: pojava novih,
znaajnih nia na turistikom tritu koje imaju izvanredne implikacije
za Crnu Goru. Vie ne bi trebalo da bude zabune. Putnika iskustva koja
se vezuju za nie (novu ponudu na tritu) postaju sve vie pravilo, a
ne blago intrigantni izuzetak meu destinacijama koje ele da se izdvoje
od ostalih i maksimiziraju dodatu vrijednost u turizmu, kao i zadranu
vrijednost tj. vrijednost/prihod koji ostaje u samoj turistikoj destinaciji.
Vasojevicki Kom, photo: Z.Bulic
11
I. Svjetsko
turistiko trite
Valovito jezero, photo: V.Radonjic
1.1. Kratak pregled
>>>
Jo uvijek se esto mnogi ugledni eksperti izjanjavaju o tome da

tradicionalni (mainstream) turizam nudi najbolje anse destinacijama
koje se tek pojavljuju na tritu, da se brzo uzdignu u okviru lanca
vrijednosti. Obino se politiarima u tim zemljama kae da nema nade
da se jedna nepoznata destinacija izbori za bolje mjesto na turistikom
tritu, bez pomoi ustanovljenih velikih trinih kanala, kao to su
ponuai turistikih aranmana na veliko, zatim bez velikih hotelskih
lanaca i drugih ponuaa ugostiteljskih usluga, koji su ve izgradili renome
i imaju prepoznatljivo ime. Iako je tano da ovi veliki, moni igrai na
globalnom tritu mogu brzo da skrenu panju svijeta na destinacije koje
se tek pojavljuju na tritu, postoje i odreene posljedice koje prate takav
razvoj dogaaja.
crna gora
Prije svega, vano je shvatiti da su ovi glavni igrai veoma trinodisciplinovani i nijesu skloni riziku. Oni ne lutaju prosto po svijetu u
potrazi za nepoznatim, nerazvijenim, lijepim destinacijama; oni radije prate
tragove drugih pionira koji su ve skrenuli panju na odreenu destinaciju
ili odgovaraju na agresivne stimulanse koje nude potencijalne zemlje
domaini, iz oajnike potrebe da stvore destinaciju tamo gdje ona ranije
nije postojala. Veliki, moni kreatori trita nijesu pioniri sami po sebi,
sem ukoliko je rizik za investicije u nepoznatoj zemlji skoro nepostojei.
Poto oni uloe novac, prioriteti se mijenjaju i javljaju se neka druga vana
pitanja, koja treba razmotriti, kod neke nove destinacije, koja se tek pojavila
na tritu. Zbog izuzetne trine discipline i snage, ovi veliki igrai imaju
mo da dominiraju destinacijama koje se tek pojavljuju na tritu. Vrijedi
razmotriti4 injenicu da iako je turizam najvei generator dohotka u
svjetskoj privredi, i iako se jedna etvrtina tog dohotka stvara u zemljama
u razvoju, 49 najnerazvijenijih zemalja u svijetu trenutno privlai manje
od jednog procenta meunarodnih turistikih posjeta i oko pola procenta
meunarodnih prihoda od turizma. To su zemlje koje su po mnogo emu
4 Za kompletniju analizu, pogledajte Benavides, David Diaz (2002) Worldwide tourism as an engine
12
for sustainable development, (Svjetski turizam kao motor odrivog razvoja) UNCTAD, Hanover.
Prezentiran je na konferenciji koju je sponzorisala STO, a koja je bila posveena Meunarodnoj godini
turizma, odranoj u Kvebeku, Kanada.
>>>
sline Crnoj Gori5 , koje oajniki pokuavaju da se ukljue u globalne
turistike tokove. Neke su ve poele da ostvaruju napredak u tom smislu.
Za jednu treinu zemalja u razvoju, turizam predstavlja najznaajniji izvor
prihoda od izvoza. Jo vie ohrabruje injenica da je u posljednjih desetak
godina dolo do udvostruivanja prihoda od turizma u najnerazvijenijim
zemljama svijeta, iako je najvei dio tog rasta nastao kao rezultat aktivnosti
samo pet zemalja.
Razvoj koji obeava, ipak, dolazi s odreenim ogranienjima, kako je
naglasio rukovodilac za trgovinu u okviru Sektora usluga pri UNCTADu. On kae da uprkos naporima zemalja u razvoju da stvore adekvatno
unutranje okruenje za primjenu politike, ekonomsku odrivost turizma
podrivaju eksterni faktori izvan njihove kontrole, prvenstveno predatorsko
ponaanje udruenih ponuaa, koji imaju dominantnu poziciju na
tritima, odakle dolazi do turistikih kretanja, tj. koja generiu najvie
turista.6
U Evropi, gdje se najvei dio putovanja radi odmora jo uvijek organizuje
preko ovih ujedinjenih/integrisanih dobavljaa, mala grupa sve vie
koncentrisanih dobavljaa kontrolie svoja trita, s kojih turisti kreu
na putovanja7 ; najgori rezultat toga je to zemlje domaini imaju malu
pregovaraku mo, a posljedica je znaajan odliv prihoda od turizma iz
zemlje. Optimistina predvianja kau da oko jedna etvrtina prihoda od
turizma ostaje destinaciji, koja posjeduje tipinu strukturu tradicionalne
turistike privrede.8
U meuvremenu, alternativa mainstream turizmu pokazuje ogranieni
kapacitet za poveanje dodate vrijednosti u lokalnoj privredi iz turizma,
dok istovremeno dolazi do smanjenja odliva prihoda iz zemlje. U sluaju
Kostarike, procjenjuje se da zemlja zadrava skoro pola, ve jako visoke,
dodate vrijednosti od turizma9. Najznaajnije aktivnosti na empirijskom
5
Crna Gora ne spada u grupu 49 najnerazvijenijih zemalja u svijetu, ali u kontekstu pokuaja ponovnog
osvajanja trinog udjela i svog ponovnog pozicioniranja na svjetskom tritu nakon vie od jedne decenije
izolacije (sankcije, nestabilnost, itd.), ona se suoava s nekim od izazova koji su slini onima s kojima se
suoava ovih 49 najnerazvijenijih zemalja u svijetu.
6 Ibid, p. 7.
7 Na primjer, u Velikoj Britaniji etiri ujedinjena tur operatora ine vie od 60% trita putnikih usluga.
Vidi Sinclair, T. i M. Stable (997) The Economics of Tourism, Routledge, London. ire u Evropi,
vie od 60% turistikih aranmana prodaje mala grupa ujedinjenih tur operatora, to im daje nevienu
trinu mo koja, po Bonavidesu (2002) dovodi do monopsone, predatorske taktike pregovora s relativno
bespomonim destinacijama u razvoju.
8 Benavides, p. 2
9 Da biste se upoznali s empirijskom analizom efekata alternativnog turizma, pogledajte Inman, C.
(998) Ecotourism versus Mass Tourism as a Source of Value Added for the Host Economy: the Case
of Costa Rica, u okviru Impacts on Developing Countries of Changing Production and Consumption
Patterns in Developed Countries a to je program Ujedinjenih nacija u oblasti zatite ivotne sredine,
eneva. Ovaj preliminarni rad je sada produbljen kroz analizu ovih ekonomskih efekata uz upotrebu
TSA (Tourism Satellite Accounts) sistema.
13
mjerenju maksimalne vrijednosti turizma obavljaju se u oblasti koja je

poznata kao TSA (Tourism Satellite Accounts).
>>>
etiri meunarodne organizacije razvile su standarde sadrane u TSA:

Ujedinjene nacije, Svjetska turistika organizacija, Organizacija za
ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) i Evropska komisija. U Crnoj
Gori TSA istraivanje sprovodi se uz pomo Svjetskog savjeta za turizam
i putovanja (WTTC). TSA statistika se generalno vie potuje i trai od
ranije raspoloivih statistikih podataka, jer rigoroznost metodologije
kojom se koristi u procesu prikupljanja podataka i izradi prorauna ini je
pouzdanijom.
crna gora
Dodata vrijednost i odliv prihoda mogu dati drugaiju sliku masovnog

turizma, to pokazuje poreenje Kostarike i Hrvatske vezano za 2000.
godinu. Procijenjeno je da je Kostarika otprilike, s milion posjetilaca
imala istu neto ekonomsku korist kao Hrvatska, koja je te godine doekala
esnaest miliona turista. Ovo je zasnovano na statistikim podacima koje
su dostavile obje vlade (od kojih nijedna u to vrijeme nije koristila TSA
sistem), kao i na procijenjenoj dodatoj vrijednosti i odlivu prihoda s aspekta
njihove turistike tradicije. Obje zemlje, u meuvremenu, prele su na TSA
sistem prikupljanja i distribuiranja podataka.
14
Vaan zakljuak istraivanja vezanog za dodatu vrijednost i odliv prihoda iz

turizma je da dolazi do promjene trinih sila u nekoliko vanih aspekata,
ali unutar geografski ogranienih parametara. Prvo, vano je pomenuti
da je, za razliku od Evrope, u Sjedinjenim Dravama postojala drutvena
tendencija da turisti sami prave svoje planove putovanja nezavisno od
udruenih putnikih kompanija/tur-operatora. Najbolji dokaz za to je
injenica da u Sjedinjenim Amerikim Dravama vie od 70% turistikih/
putnikih posrednika nije udrueno. Ovo je stvorilo uslove za sve veu
upotrebu interneta, kao novog sredstva, koje osnauje, ve postojeu,
naglaenu tendenciju samostalnog planiranja putovanja. Ovo su trine
sile koje e postati sve relevantnije u Crnoj Gori u njenom pokuaju da
privue i druge a ne samo lokalne turiste, tj. turiste iz regiona.
Iako se oekuje da e vremenom i Evropljani poeti da se ponaaju slino, za
sada postoje samo ogranieni pokazatelji tog trenda. U daljem tekstu govori
se o elementima u razvoju spektra turistikih proizvoda, koji bi trebali
predstavljati interesantne mogunosti za Crnu Goru, u kontekstu velike
dodate vrijednosti razvoja odrivog turizma. Ciljno trite predstavljaju
nezavisni turisti iz Evrope i Sjeverne Amerike.
Iako ove dvije geografski i kulturno razliite grupe imaju razliito potroako
ponaanje, s aspekta turizma, oekuje se da e doi do pribliavanja trendova
>>>
njihovih preferencija, koji stoje iza tog ponaanja. Trenutno marketing
strategije destinacija koje se tek razvijaju, ignoriu mnoge od ovih trinih
segmenata, jer su usmjerene na masovni turizam. S obzirom na to da oni,
ipak, predstavljaju nie u okviru trinog potencijala koje se mogu dobro
iskoristiti, ali nijesu ukljuene u razvojne planove drugih destinacija koje se
tek pojavljuju na tritu, predstavljaju dobru ansu za Crnu Goru.
Trini i potroaki trendovi u destinacijama za odmor stalno se razvijaju
i prilagoavaju onome to potroai ele, usljed inovacija u oblasti same
usluge/gostoprimstva, putovanja i turizma. To je posebno sluaj danas. eme
turistikog razvoja su se znaajno mijenjale tokom istorije, ali nikada tako
radikalno kao u posljednjih 50 godina, kada je dolo do demokratizacije
putovanja, zbog sve veeg broja turista, pripadnika srednje klase, iz Evrope
i Sjedinjenih Amerikih Drava.
Ova demokratizacija, u kombinaciji sa putnikim inovacijama prije
svega sa uvoenjem mlaznih aviona u komercijalni sistem iroke primjene
dovela je do, takozvanog, masovnog turizma. Masovni turizam su
najagresivnije i najuspjenije razvijala evropska preduzea, prvenstveno iz
Njemake, panije i Velike Britanije i one destinacije gdje stanovnici ovih
zemalja idu na odmor.
Ovaj uspjeh, voen spremnou ili eljom evropskih turista da putuju
u veim grupama ili kao odgovor na takvu njihovu spremnost, doveo je
do irenja turistikih smjetajnih kapaciteta u veini primorskih oblasti
u Evropi, do tog stepena da je sada teko nai prirodnu (tj. nepokrivenu
betonskim objektima) primorsku oblast u zonama Evrope, koje karakterie
toplije vrijeme.
Ovaj pristup se sve bre prenosi i na Karibe i u Latinsku Ameriku. Dok
Evropljani dominiraju tritem tur-operatora za masovni turizam, njihove
kolege iz Sjeverne Amerike se vie koncentriu na sektor smjetaja, odnosno
irenje poznatih hotelskih lanaca kojim utiu na odluke svojih potroaa,
na njihovom masovnom tritu, vezano za to gdje e sljedee odsjesti/
putovati (umjesto da na njihov izbor utiu tur-operatori od povjerenja, kao
to je sluaj u Evropi)0.
0 Da ne kaemo da do udruivanja uopte ne dolazi: neke velike rme kao to je Carlson Hospitality su
udruene kroz razne sektore, ali vei akcenat stavljaju na usluge vezane za smjetaj i doek gostiju, nego
na putnike usluge: dok druge rme, kao to je American Express vre udruivanje razliitih putnikih
usluga (kreditne kartice i usluge putnikih agencija), ali ne i usluge koje se tiu gostoprimstva doeka
i smjetaja gostiju. Smatra se da je to rezultat snane prijetnje da e se uvesti propisi za borbu protiv
trustova, koji su postojali u XX vijeku. Dok se taj trend borbe protiv trustova znaajno ublaio poetkom
2. vijeka, dajui velikim korporacijama veu eksibilnost da se spajaju kroz razliite trine kanale, ova
promjena klime vjerovatno nee u SAD-u rezultirati time da davaoci turistikih usluga ponu da imitiraju
svoje kolege iz Evrope i da se ponu baviti vertikalnim udruivanjem; Internet je promijenio pravila igre
vezano za to kako potroai odluuju o tome gdje e provesti odmor, kao i kako vre kupovinu svojih
putnikih/turistikih aranmana.
15
Najvei dio putovanja i turizma u svijetu danas se moe kategorisati kao

masovno trite, tako da, ukoliko neka destinacija eli da razvija svoje
perspektive za maksimiziranje broja posjetilaca, onda je nesumnjivo
masovni turizam pravi trini segment na koji se treba koncentrisati.
Meutim, ukoliko neka destinacija eli, upravo suprotno, da maksimizira
prihode od turizma i da, pri tom, minimizira ekoloki i kulturni uticaj,
koji prati takve aktivnosti, u tom sluaju alternativni, odrivi turizam nudi
najbolju perspektivu/budunost.
crna gora
>>>
Sreom, ova alternativna trita su se dovoljno razvila tokom posljednje

decenije, da bi se mogla koristiti kao korisne studije konkretnih sluajeva
iz kojih se moe dosta nauiti, a sada postoje i specijalizovani trini
kanali/posrednici, koji su se razvili upravo zbog promjene u preferencijama
nemasovnih potroaa. Identikovanje ovih novih, alternativnih
preferencija potroaa predstavlja ansu za destinacije, koje se tek pojavljuju
na tritu makar za one koje imaju vrijedna dobra, kao to je sluaj sa
Crnom Gorom da pridobiju/zadre vei dio onoga to gost potroi tokom
odmora, uz pruanje boljih usluga, ali i minimiziranje negativnih uticaja
(na lokalno stanovnitvo i ivotnu sredinu). Prije nego to kaemo neto
vie o tim alternativnim tritima, vano je razumjeti kompletnu sliku u
oblasti turizma u regionu.
16
Evropa posljednjih godina prima skoro 60% svih meunarodnih turista i

ostvaruje preko polovine turistikih prihoda u svijetu. Udio turizma kao
procenat BDP-a (bruto domaeg proizvoda) je znaajno visok u nekoliko
evropskih zemalja: 10.7 % u paniji; 7.7 % u vajcarskoj; 4.7 % u
Portugaliji; 6.3 % u Austriji. Putovanja unutar Evrope i putovanja unutar
zemlje su od posebnog znaaja, sa oko 84% dolazaka u Evropu koje ine
putnici iz same Evrope i oko 60% noenja u evropskim zemljama, koja
otpadaju na graane upravo tih zemalja u kojima je noenje ostvareno.
Kao to se moe vidjeti iz primjera Crne Gore, turizam je neravnomjerno
rasporeen u pojedinim regionima Evrope, sa 87% prihoda koncentrisanih
u 12 zemalja, dok ostale 34 zemlje ostvaruje samo 13% tih prihoda.
Evropa je, 2000-e godine, primila 403 miliona turista, prema procjenama
STO. U sljedee dvije decenije doi e do porasta, na osnovu ekstrapolacije
ovih predvianja, i zakljuuje se da e oko 717 miliona turista posjetiti
ovaj region 2020-e godine. Procjenjuje se, da e prosjeni godinji porast
broja dolazaka meunarodnih turista u Evropu, u sljedee dvije decenije
biti oko 3,1%, to je manje nego u drugim vanim turistikim regijama.
Predvia se da e turizam u regionu Istone Azije/ Pacika rasti stopom od
7,5% godinje, u Africi 5,3%, Junoj Aziji 6,2%, a u Sjevernoj i Junoj
Americi 3,9%.
>>>
Oekuje se da e u ovom periodu u Evropi doi do pada trinog udjela
meunarodnih dolazaka sa 58% 2000. godine na 45% 2020. godine. Ovo
predvianje se, po miljenju STO, moe izbjei ukoliko zemlje centralne
i istone Evrope uspiju da privuku vei broj turista ubudue. Turizam
predstavlja vanu kategoriju platnog bilansa, u mnogim evropskim
zemljama, a mnogi sektori vezani za turizam pokazuju da je turizam kljuni
izvor novih radnih mjesta, mada sa znaajnim sezonskim uktuacijama
zavisno od regiona. Turizam u Evropi se, prvenstveno, sastoji od malih i
srednjih preduzea, sa vie od 99% rmi koje zapoljavaju manje od 250
radnika.
U Crnoj Gori, kao i u mnogim drugim novim evropskim destinacijama,
udio na tritu je vaan sam po sebi. Na makro nivou, evropski kontinent
e moda eljeti da zadri svoje globalno vostvo u trinom udjelu i da
ostane region, koji ljudi biraju kao destinaciju za odmor, pri emu sve zemlje
tog regiona pojedinano ostvaruju korist takmiei se da privuku te turiste;
ali, svaka destinacija, kao to je Crna Gora, koja pokuava da upravlja
svojim turistikim razvojem na odriv nain, treba dobro da razmisli da li
eli da poslui samo kao mehanizam uz pomo kojeg Evropa odrava svoje
brojano vostvo, tj. vostvo u broju posjeta, u odnosu na ostale regione
u svijetu. Maksimiziranje broja posjetilaca predstavlja klizavu padinu na
putu ka neodrivom turistikom razvoju.
Zabljak, photo: EXPEDITIO
Riblje i Vrazje jezero, photo: L.Pejovic
17
Ridsko jezero, photo: Z.Bulic
1.2. Analiza trita
>>>
Analiza trita je, nedavno, sprovedena radi boljeg razumijevanja perspektiva

Crne Gore za razvoj odrivog turizma na viem nivou. Sekundarno
istraivanje obuhvatilo je analizu skorijih studija trita o trendovima
u razliitim segmentima globalne turistike privrede, ukljuujui i
preovlaujui (tradicionalni) i alternativni turizam. Dodatno, primarno,
istraivanje sprovedeno je kroz analizu trendova, meu najprepoznatljivijim
imenima u oblasti alternativnih putovanja, uzimajui pri tom u obzir anse
Crne Gore da razvija svoj turizam na odriv nain, u okviru vieg sloja turista
na tritu a to je trite koje je procijenjeno na, otprilike, 30 milijardi
dolara godinje. Istraivanja su otkrila neke od najvanijih trendova na
tritima, na koja se ovi vodei kreatori alternativnog ekskluzivnog trita
trenutno koncentriu, a koji bi mogli biti ansa za razvoj Crne Gore, uz
potovanje odreenih uslova.
Uslovi, na koje se strunjaci iz ove oblasti stalno vraaju, imaju formu
pitanja: Kakva je politika turistikog razvoja Crne Gore? Ovi kreatori
trita uporno istiu Kostariku, kao reper za adekvatnu institucionalnu
podrku alternativnom turizmu.
crna gora
Iz tog razloga, Dodatak B obuhvata detaljni pregled kolektivnog gledanja

(razumijevanja), na to kako se model turistikog razvoja Kostarike razvijao.
Da kratko rezimiramo ovdje tu istoriju. Korisno je primijetiti da vlada
i privatni sektor imaju zajedniku viziju, koja je voena proaktivnim
privatnim sektorom, a praena reagibilnim javnim sektorom, a u posljednjih
desetak godina zemlja se pridravala metodologije razvoja u grupama
(grozdovima, cluster-ima).
Po ovoj metodologiji, Majkl Porter11 i njegove kolege pokazuju da
Kostarika,
photo: www.tourcostarica.com
Profesor Majkl E. Porter (Harvard Business School) je autor knjige Konkurentske prednosti zemalja,
18
koja daje teorijske i empirijske osnove na kojima je zasnovan razvoj turizma po grupama, a to je metod
koji je primijenila Kostarika. Tim istraivaa iz Centra za latinoameriku konkurentnost i odrivi razvoj,
pri INCAE, a to je poslovna kola sa sjeditem u Kostariki, radila je na primjeni ovog razvojnog procesa
sa privrednim liderima zemlje.
>>>
prosperitet jedne nacije ili regiona nije samo rezultat bogatstva prirodnim
resursima. Zvui paradoksalno, ali oni istiu da je bogatstvo prirodnim
resursima ponekad stimulisalo odreene zemlje, da zapostave razvoj vanih
kompetencija. Konkurentnost je u ovom modelu zasnovana na nivou
produktivnosti i inovativnosti jedne zemlje.
Empirijska istraivanja, konkurentskih prednosti pojedinih zemalja,
pokazuju da vodee kompanije, pa ak i itave privredne grane, imaju
tendenciju da se grupiu u geografski male oblasti, koje nazivamo
konkurentskim grozdovima ili grupama. U okviru jedne zemlje ili
regiona, mogu se pojaviti itave grupe vrlo ekasnih privrednih grana, koje
su vezane za turizam ili tzv. grozdovi, ukoliko su uslovi pogodni, pri emu
oni stvaraju odrivu konkurentsku prednost. Ovdje emo navesti kljune
funkcije razvojnog modela12 , i ostaviti detalje za dodatnu analizu u okviru
Dodatka B.
Grozdovi se ocjenjuju na osnovu sljedeih karakteristika. Prvo, oni
predstavljaju geografsku koncentraciju konkurentskih rmi, meuzavisnih
rmi ili rmi koje se dopunjuju u svojim aktivnostima. Ove rme pokazuju
zajednike potrebe za talentom, tehnologijom i infrastrukturom. Uz to,
one su dinamine, mijenjaju se zajedno sa promjenama same privredne
grane ili sa promjenama eksternih uslova.
Turistiki grozd cluster Kostarike

ICT
canatur i komore
zatita ivotne
sredine
regionalne
turistike komore
Restorani
Hoteli
Kuice
Odmaralita
Bed & Breakfast
Kampovanje
Finansijske
Komunikacija
Kolibe
informacija i
rezervcije
Apartmani
Ugostiteljstvo
Banke
Poluformalna
prodaja
Priroda i kultura
Avio kompanije
Nacionalni parkovi
Avanturizam
Muzeji
Konvencije
Rent a Car
Aerodromi
Posao
Taxi
Autoputevi
Zdravstvene usluge
Kolektivni
Luke
Krstarenja
eljeznica
Zabavni program
Iznajmljivanje
opreme za
vodene sportove
Obrazovanje
Vodeni
Stimulansi
Kazino
Pokloni, suveniri
Bezbjednost
Menadment
Tur-operateri
Hoteli
obuka, trening
Putnike agencije
Avio kompanije
jezici
Vlada
Metode komunikacije
Zdravstvo
Carine i
migracije
Radi prakticnog uvida u metodologiju, pogledati tekst Clusters and the New Economics of
Competition (Grozdovi i nova ekonomija konkurencije), Harvard Business Review, novembar 998, na
kojem je zasnovan ovaj kratak pregled.
19
Grozdovi su koncentrisani oko rmi koje prodaju svoje proizvode i usluge

izvan lokalnog, nacionalnog trita, koje su obino shvaene kao pokretake
sile u nacionalnoj, regionalnoj ili dravnoj privredi. Turizam Kostarike se
uklapa u ovaj model, i nije potrebno mnogo da bi se isto moglo rei i za
Crnu Goru. Ovi grozdovi funkcioniu pod uticajem skupa dinamikih
elemenata koje nazivamo dijamantom konkurentnosti.
>>>
VLADA
Strategija poslovanja
struktura
i konkurencija
Uslovi vezani
za ponudu
Faktorski uslovi
crna gora
Vezane grane i
grane za podrku
20
ANSE
Faktorski uslovi se odnose i na naslijeene prirodne resurse i na novostvorene

resurse, kao to je fond specijalizovane radne snage, specijalizovana
infrastruktura, ili odreeni nedostaci koji podstiu inovacije13. Domaa
potranja je obino jaka u sluaju najkonkurentnijih grozdova lokalni
klijenti podstiu kompanije na inovacije, posebno ukoliko njihov ukus
najavljuje/predvia kretanja globalne potranje14. Pratee grane ili grane
koje slue kao podrka su meunarodno konkurentne grane/dobavljai,
koje stvaraju visokokvalitetnu prateu poslovnu infrastrukturu i podstiu
inovacije i kreiranje novih podgrana/industrija.
Poslovna strategija, struktura i rivalstvo oznaavaju lokalno rivalstvo izmeu
sektora, koje je mnogo intenzivnije nego meunarodna konkurencija; u
ovom procesu, rme u okviru grozda razvijaju lokalnu kulturu koja utie
na stavove pojedinih grana prema inovacijama i konkurenciji. Konano,
3 Japan, npr., sa neznatnim prirodnim resursima, je primoran da razvija nove poslovne modele za
trgovake kompanije i da radi na logistikim inovacijama, kako bi obezbijedio neophodne resurse na

vrijeme da bi se proces proizvodnje mogao nesmetano odvijati.
4 Ovo nije najbolje ilustrovano primjerom turizma Kostarike, niti Crne Gore, ali se odlino primjenjuje
u vajcarskoj, Francuskoj i Velikoj Britaniji.
>>>
sluajnost, isto kao i vlada, mogu odigrati pomonu, ali vanu ulogu u
ukupnoj dinamici konkurentnosti izmeu grozdova.
Kostarika se kasnih 80-ih polako razvijala kao turistika destinacija u
povoju, i tek kada je prije desetak godina poela da koristi ovaj model, kao
osnov za dijagnosticiranje uslova za razvoj svog novog turistikog grozda,
razvila je svoju konkurentnost, koju pokazuje i danas i na koju se pozivaju
eksperti u ovoj oblasti. Ovaj model podstakao je konkurentske rme da
posvete dio svog vremena saradnji na denisanju zajednike vizije, i to
saradnji meu kompanijama slinog tipa, kao i sa kolegama iz javnog
sektora. Ovo je, zauzvrat, dovelo do konzistentnije i koherentnije razvojne
eme, a na osnovu smjernica o odrivosti, koje su podstakle inovacije u
razliitim sektorima ovog grozda15.
Kostarika, photo: www.tourcostarica.com
5 Pored vrlo inovativnih preduzeca koja obezbjeduju smjetaj, kao to je preduzee Small Distinctive
Hotels of Costa Rica, (www.distinctivehotels.com), Kostarika je bila mjesto nastanka jedne od najvanijih
i brzo rastuih inovacija u oblasti manjih avantura i prirodnih segmenata globalne turistike privrede
otvorene ture - the canopy tour (www.originalcanopytour.com).
21
Stvaranje kapaciteta za djelovanje u

kostarikanskom turistikom grozdu
Stvaranje uslova
ekonomskih i onih
vezanih za zatitu ivotne
sredine - za
turistiki razvoj
>>>
Zajednika
ekonomska
vizija
crna gora
Lideri javnog i
privatnog sektora
fokusirani na
zajedniku viziju
22
Upravo ova inovacija uinila je Kostariku glavnom destinacijom - modelom/

primjerom u svijetu u oblasti odrivog turizma i to, prevashodno, sa aspekta
obezbijeenog rasta nacionalnog dohotka, uz obezbjeivanje koristi i za
lokalne zajednice, a da pri tom turizam ne predstavlja pretjerano optereenje
za ekosistem. Ovaj model je denisan kao reper jer se esto pominje kao ivi
dokaz uticaja trinih sila u oblasti alternativnog turizma i zato to postoje
odredjene indikacije da kategorije trinih segmenata koje su se u okviru
primarnog i sekundarnog istraivanja pojavile kao presudne za turistiki
razvoj Kostarike obeavaju i u sluaju sjevernog i centralnog dijela Crne
Gore. Ove kategorije turista predstavljaju najbolju ansu na turistikom
tritu sa aspekta ekonomske dodate vrijednosti i zadrane vrijednosti
(prihoda koji ostaje u zemlji). Stoga, dajemo sljedeu listu prioriteta vezano
za kategorije trinih segmenata koje treba razvijati:
Posmatranje ptica i drugi oblici posmatranja prirode;

Avanturistiki obilasci malog rizika, pjeaenje i planinarenje;
Kulturni turizam;
Planinski turizam;
Banje;
Dodatak C sadri pregled najvanijih rezultata sprovedenog primarnog

i sekundarnog istraivanja. Da bi se postigao uspjeh u razvoju odrivog
turizma, kreatori trita u oblasti ekskluzivnog alternativnog turizma
preporuuju vie repera, role modela, koje zemlja sa atrakcijama kakve
ima Crna Gora treba da slijedi, ali od svih primjera najee se pominje
primjer Kostarike. To je rezultat inovativnog pristupa koji je Kostarika
primijenila, kao destinacija koja kombinuje luksuz ili ekskluzivnije trendove
sa sve veom ekolokom i socijalnom svijeu grupe potroaa, koji se danas
alternativno nazivaju kulturnim kreativcima ili LOHAS16.
Ova grupa potroaa, identikovana i u Sjevernoj Americi, i u Evropi,
predstavlja ciljno trite za razvoj odrivog turizma u Crnoj Gori; o njima
se vie govori u daljem tekstu, u okviru datih preporuka.
Skadarsko jezero, photo: EXPEDITIO
6 Istraivanja trinog prola putnika koji su doveli do transformacije Kostarike od beznaajne sile u
oblasti turizma, do lidera u alternativnom turizmu, obuhvataju i radove Reja i Andersona, detaljnije
opisane na www.culturalcreatives.org. Ova grupa, koju drugi istraivai kategorizuju i kao Zdravi
i odrivi ivotni stilovi (Lifestyles of Health and Sustainability LOHAS), predmet je tekueg
istraivanja trita, iji se rezultati objavljuju u online urnalu www.lohasonline.com, koji procjenjuje
da ovaj segment potroaa ostvaruje godinju potronju od 227 milijardi dolara, ukljuujui i njihove
trokove vezane za turistiku potronju.
23
II. Turizam u
Crnoj Gori
Sedlo, photo: Z. Bulic
2.1. Kratak pregled
>>>
Turizam je u Crnoj Gori identikovan kao privredna grana od stratekog

znaaja. To je vie potencijal ili aspiracija, nego pokazatelj postojeeg
statusa, s obzirom da turizam trenutno predstavlja 14,4% relativno malog
BDP-a17, a pored ostalog, ovoj privrednoj grani nedostaju kvalitetni
kapaciteti, diverzikovani i prepoznatljivi turistiki proizvodi/atrakcije i
kvalikovani ljudi, kao neki od osnovnih preduslova za rast.
U Agendi ekonomskih reformi je glavni cilj, u oblasti razvoja turizma,
denisan kao odrivi turistiki proizvod, koji e izazvati postepeni
porast broja gostiju, brz rast dohotka i stvaranje novih radnih mjesta.
Turizam, u fazi u kojoj je, tek treba da potpuno integrie prirodna i
kulturna bogatstva koja Crna Gora moe da ponudi, radi stvaranja
boljeg i raznovrsnijeg turistikog proizvoda. Za sada, veina turista dolazi
prvenstveno na primorje, da kratko posjeti crnogorske plae tokom ljeta,
to predstavlja skromno zadovoljavanje njihovih rekreativnih potreba.
to se tie unutranjosti zemlje, turistika ponuda bi se mogla znaajno
poboljati, a to bi omoguilo pomak naprijed u lancu vrijednosti, odnosno
unaprijeenje kvaliteta turistike ponude.
crna gora
Ovaj sektor trenutno dovodi oko 600,000 turista u Crnu Goru i generie
oko 190 miliona eura prihoda, ali ima potencijal da obezbijedi Crnoj Gori i
znaajnija devizna sredstva. Postojei nivo troenja na ljetnji odmor je mali
ak i za destinaciju u razvoju. Mnogi ljudi, koji rade u sektoru turizma u
Crnoj Gori, imaju osjeaj da bi mogli da rade mnogo bolje. Neki su svjesni
i da je mala vrijednost po ljetnjem turisti trenutno, rezultat masovnog
priliva turista koji troe malo novca, i da je potrebno ponuditi drugaije
proizvode/usluge visokog kvaliteta, kako bi se ovi turisti zamijenili onima
koji mnogo vie troe. Postizanje vee dodate vrijednosti i manjeg odliva
novca u oblasti turizma zavisi od jasnog i iroko prihvaenog potovanja
relevantnog skupa ciljeva. Ciljevi latentnog crnogorskog turizma treba da
budu koncentrisani na ponudu autentinog crnogorskog iskustva u svakom
regionu Republike.
24
7 Na osnovu TSA podataka iz istraivanja koje je koordinirala i analizarala organizacija WTTC.
>>>
To podrazumijeva identikovanje nekoliko lokalnih turistikih proizvoda
svjetske klase (iskustva denisana kao turistiki aranman, upotpunjen
opipljivim dobrima i uslugama) koji e biti karakteristini/razliiti
u pojedinim regionima, jaanje kapaciteta lokalnih preduzetnika da
adekvatno iskoriste te resurse/proizvode/atrakcije i jaanje kohezije
izmeu tih preduzetnika i njihovih kolega iz javnog sektora.
2.2. Alternativni turizam ~

Odrivi turizam ~ Eko-turizam
Alternativni turizam se odnosi na niz putnikih aktivnosti, ali se
generalno koristi da oznai putovanja koja ne spadaju u pakete/aranmane
za masovno trite, niti u sektor 0 turizma. U svakodnevnoj upotrebi
u sektoru turizma, alternativni turizam obuhvata segmente kao to su
ekoturizam, kulturni turizam, prirodni turizam, ruralni turizam, i brojne
druge specine segmente. Meu tim specinim segmentima, najee se
pominje ekoturizam, i ovaj termin se obino koristi kao sinonim za odrivi
turizam. Ali, to nisu sinonimi.
Po deniciji Svjetske turistike organizacije (STO), odrivi turizam18
rezultira upravljanjem svim resursima na nain da se zadovolje sve
ekonomske, socijalne i estetske potrebe, a da se pri tom sauvaju kulturni
integritet, osnovni ekoloki procesi, bioloki diverzitet i sistemi za
obezbjeivanje ivota. (1996.). Odrivi turizam je imao tendenciju da se
najvie bavi ekolokim pitanjima. Meutim, kao to se moe vidjeti iz gornje
denicije, taj koncept je proiren tako da obuhvata socijalne, ekonomske
i kulturne aspekte poto se shvatilo da lokalne zajednice mogu da ostvare
najvie koristi od turizma ako je on odriv na dui rok.
Po deniciji Meunarodnog ekoturistikog udruenja (TIES) ekoturizam
predstavlja odgovorna putovanja u prirodne oblasti (oblasti sa netaknutom
prirodom) koja ne ugroavaju ivotnu sredinu, a poveavaju dobrobit
lokalnog stanovnitva. Turistike inicijative lokalnih zajednica obino
tee proirivanju turistikih preduzea koje vode lokalne zajednice ili
pojedinci (preduzetnici) i/ili podstiu lokalno uee u planiranju.19 Iako
postoji veza izmeu koncepta ekoturizma i koncepta odrivog turizma,
termin ekoturizam se odnosi na posebnu niu u sektoru turizma, dok se
odrivost obino shvata kao neto to je primjenjivo na sve vrste turistikih
aktivnosti, ukljuujui i alternativne i konvencionalne (tradicionalne)
8 Odrivi turizam ima tendenciju da se fokusira na probleme okoline. Ipak, kao to se moe i vidjeti
iz gore navedene denicije, koncept je proiren da ukljui drutvene, ekonomske i kulturne aspekte.
Priznata je injenica da domaini moraju izvui korist ako je turizam izvodljiv u duem roku.
9 Iz Studije o odrivom turizmu i otklanjanju siromatva koju su uradili Deloitte&Touche, ODI i
IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999
25
forme turizma (STO, 2003.). Razlikovanje ova dva termina i koncepta je

od presudnog znaaja za detaljnu analizu potencijala Crne Gore. Moglo
bi se rei da se oba koncepta odnose na ekoloki i socijalno odgovornu
poslovnu praksu. Ali, ekoturizam se fokusira na prirodne oblasti (taj termin
se obino odnosi na netaknutu prirodu), dok sa druge strane postoje brojne
kategorije odgovornog ekskluzivnijeg turizma koje se, na primjer, fokusiraju
na kulturne ili poljoprivredne atrakcije koje tehniki nisu obuhvaene
konceptom ekoturizma.
>>>
Svi ovi oblici turizma se, u praksi, nagomilavaju pod istim terminom, jer
i strunjaci u sektoru turizma, i sami putnici izjednaavaju ekoturizam sa
odgovornim turizmom, to je dovelo do pojave nejasne terminologije, koja
se nee tako lako proistiti tj. jasno izdenisati. Pa ipak, u ovom tekstu
obraiva pokuava da pravi razliku i ne, da predlae samo ekoturizam,
kao razvojni model za Crnu Goru, ve jedan iri segment u okviru
odrivog turizma, koji bi, takoe, obuhvatio i kulturni i prirodni turizam.
Obraivau se vie dopada termin konzervacijski turizam (turizam za
ouvanje) to jest, turizam usmjeren na prirodne i kulturne atrakcije,
koji poveava vrijednost tih atrakcija tako to direktno doprinosi njihovoj
konzervaciji/ouvanju.
crna gora
Odrivi turistiki razvoj predstavlja krovni model koji se predlae Crnoj

Gori, i kao to je naglaeno u ovom tekstu, to je razvojni model koji
posebno istiemo, da bi se izbjegle ekoloke i socijalne opasnosti, koje je
masovni turizam izazvao u mnogim zemljama u razvoju, pa i u razvijenim
zemljama. Odrivi turizam kao razvojni model destinacija koje se tek
pojavljuju na tritu se, po deniciji STO-a, smatra nekompatibilnim sa
razvojem mainstream, masovnog turizma.
26
Postoje, nedvosmislene, ekonomske koristi od masovnog turizma, ali

socijalni i ekoloki trokovi, koji prate te ekonomske koristi, spreavaju nas
da ga smatramo odrivim zavisno od stepena zrelosti ivotnog ciklusa
takvih destinacija, degradacija koja rezultira iz masovnog turizma je
neprihvatljiva za lokalno stanovnitvo.
Odrivost kao korektivna mjera za pretjerano razvijene destinacije
mainstream turizma - tu je sluaj Majorke (panskih Balearskih ostrva)
odlian primjer20 - predstavlja drugaiju upotrebu istog sredstva, ali
20 Za bogatu studiju sluaja o pogubnim efektima masovnog turizma, posjetite sajt www.calvia.net
i zatraiti paket informacija koji se odnosi na projekat Agenda Local 2, zajedno sa video snimcima.
Optina Majorka slui kao upozorenje svim destinacijama koje razmatraju mogunosti arter turizma
ili masovnog turizma. Nakon pionirskog poduhvata u razvoju ove destinacije u drugoj polovini prolog
vijeka, lokalno stanovnitvo je vremenom postalo optereeno i zgaeno destrukcijom koje je masovni
turizam izazvao u njihovim ivotima. Od 993 godine, lokalna zajednica je poela da raiava objekte
i da titi zemljite, to je rezultiralo ruenjem oko 30 zgrada za koje se smatralo da predstavljaju kulturni
i ekoloki zloin masovnog turizma. Od uvoenja ove mjere povraeno je kroz ruenje zgrada, odnosno,
sauvano kroz preventivne mjere, vie od 76,000 kvadratnih metara najkvalitetnijeg zemljita zemljita
za koje se ranije smatralo da je potpuno uniteno masovnim turizmom.
>>>
primijenjeno na Crnu Goru i njen odrivi turistiki razvoj znai izbjegavanje
trita i vrstu turistikog razvoja koje izazivaju isti tip socijalne i ekoloke
degradacije, koji je iskusila i Majorka (Balearska ostrva), dok s druge strane
rezultiraju i novim radnim mjestima i porastom prihoda.
Majorka, photo: www.tui.com
To podrazumijeva fokusiranje ogranienih resursa male republike na

alternativna trita, trine nie koja su se pokazala ekonomski efektivnim
i u drugim destinacijama u razvoju, uz istovremeno pruanje podrke
drutvenom razvoju i ekolokoj zatiti.
Agenda ekonomskih reformi Crne Gore jasno denie ciljeve Vlade za
zatitu ivotne sredine i turizam, a to je skup mjera koje izjednaavaju
Crnu Goru sa globalnim trendovima, u smislu odgovornog razvoja. Od
posebnog interesa je harmonizacija sa politikom Evropske unije u toj
oblasti. U tom smislu, vrijedi razmotriti sadraj Dodatka D, koji ponavlja
Principe globalnog etikog kodeksa za turizam, koje je denisala Svjetska
turistika organizacija.
Imajui ovaj skup principa na umu, lake je razumjeti zato bi Crna
Gora trebalo da se potrudi da ogranii uticaj velikog broja posjetilaca,
uz maksimizaciju dohotka i zaposlenosti u sektoru turizma. Odrivost je
vana ne samo u smislu ekonomskih koristi, ve i u smislu socio-kulturne
dobrobiti zemlje. U pojedinim primorskim krajevima Crne Gore do skora
je vaila atmosfera sve moe, uz nekontrolisani razvoj /gradnju, osiono do
te mjere, da je dovelo do nepopravljive tete na nekim lokacijama, koje su
samo prije nekoliko godina imale izvanredan potencijal za razvoj odrivog
ekskluzivnog turizma.
Graani Crne Gore, sa kojima je razgovarano tokom izrade Okvira prole
godine, vidjevi ovu tetu, su dosta obeshrabreni. Oni izjednaavaju ovu
tetu sa vizuelnim efektima masovnog turizma, a to depresivno utie na
preduzetniki instinkt mnogih inae potencijalno motivisanih lokalnih
stanovnika. Nekontrolisana gradnja e skoro sigurno imati identian
uticaj i na potencijalne strane investitore, koji e dobro razmisliti kada se
suoe sa oiglednim zagaenjem primorja, koje je naraslo u skorije vrijeme.
Preduzetnika aktivnost, nedostatak regulative, kontrole i implementacije
27
zakona (tipian problem zemalja u tranziciji i zemalja u razvoju) u nekim

od primorskih krajeva, preraslo je punom brzinom naprijed u privlaenje
to veeg broja posjetilaca i to ima odreenu cijenu21. Odrivi turizam
kao tripartitni pristup nudi alternativu. Kratkorono posmatrano moda je
strateki bolje usmjeriti ograniene resurse na zatitu crnogorskih dobara,
umjesto na korienje tih dobara za masovni marketing i ostale skupe
promotivne aktivnosti, koje e izazvati vei broj posjetilaca sa masovnog
trita 22.
>>>
Druge, manje, zemlje u razvoju, pokuale su da primijene ovaj model,

ali obino samo u izolovanim djelovima zemlje, dok su istovremeno
primjenjivale strategiju razvoja masovnog turizma u ostalim djelovima
zemlje. Tajland i Indonezija u Aziji23, ili Madagaskar u Africi predstavljaju
dobre primjere ove raznolikosti u pristupu, ali nisu date kao reper u
ovom tekstu, jer kod njih taj pristup nije koherentno primjenjivan, to
donekle objanjava zato odrivi turizam nije bio toliko uspjean na tim
lokacijama.
Postoje i manje razvijene zemlje, koje su bile izuzetno uspjene u primjeni
modela odrivog turizma u tom smislu je Novi Zeland najdrastiniji
primjer. Iz dva razloga smatramo da se primjer Novog Zelanda ne moe
ba primijeniti na situaciju u Crnoj Gori.
crna gora
Prvo, kao razvijena zemlja, Novi Zeland je imao znatno vie resursa na
raspolaganju za realizaciju ove strategije.
28
Novi Zeland, photo: www.ecoland.ro
2 Ako se pogleda bilo koji internet sajt sa mogunou pregleda vijesti iz prethodnog perioda i potrae
tekstovi u novinama u mjestima gdje su Ryanair, Easyjet i ostali avio-prevoznici koji lete po vrlo niskim
cijenama poveali broj letova posljednjih godina, moe se vidjeti da je neoekivana epidemija rezultirala
sa: destinacijama koje su eljne da privuku to vei broj posjetilaca kako bi popunile hotele, restorane i
none klubove, pri emu nude jako jeftin smjetaj, hranu i zabavni program; u sluaju nekih destinacija
dolo je do pojave novog oblika huliganstva lutajue grupe mladih grubijana, koji jako puno piju i koji
zauzimaju urbani dio grada tokom produenih vikenda tokom itave godine. Komentar koji bi se mogao
identikovati kao zajedniki u svim ovim tekstovima, mogla bi da bude stara kineska poslovica: vodi
rauna ta eli, jer bi mogao to i da dobije.
22 U posljednjem dijelu ovog okvira, predlozi projekata detaljno analiziraju ovaj strateki pristup.
23 Ovaj region je najekstremniji primjer jer predstavlja jedan od najveih projekata masovnog turizma, a
istovremeno, to je postojbina odmaralita Aman, koje se smatra jednim od najprestinijih imena u oblasti
luksuznih putovanja u svijetu. Zaista, odmaralita u Amanu stvaraju najbolji mogui imid za lokacije
gdje ta odmaralita funkcioniu, ali ipak, u okruenju nekih od tih lokacija emituju se, u najbolju ruku,
mjeovite poruke, jer dolazi do irenja masovnog turizma to nije od pomoci u jacanju trine pozicije
Amana.
>>>
Drugo, iako Novi Zeland ima dramatino lijepe pejzae, ova zemlja nije
usmjerena na promovisanje divljine u tolikoj mjeri koliko istie svoje
odlino kultivisano poljoprivredno zemljite24. Ova zemlja zaista ozbiljno
i disciplinovano sprovodi strategiju odrivog razvoja, ali primjenjuje ovaj
koncept u ruralnim krajevima, koji su ve pod velikim uticajem savremenog
svijeta. Ljepota da, ali ne divlja ljepota.
Trei razlog zbog kojeg treba analizirati model Kostarike i zanemariti
primjer Indonezije, Madagaskara, Novog Zelanda, ili ak i veih prirodnih
destinacija kao to je Kenija, jeste da veina vrhunskih prirodnih destinacija
u svijetu podrazumijeva jako dugo putovanje iz SAD-a i Evrope. Zajedniko
za Kostariku i Crnu Goru predstavlja rijetko, dobro ouvano prirodno
okruenje, koje je dostupno velikim tritima koja imaju svoje dokazano
bogate, diskriminirajue i motivisane turiste. Kada se ovo razjasni, vrijedi
dodatno objasniti i ta bi model razvoja odrivog turizma stvarno znaio,
ako bi se primijenio u Crnoj Gori.
Kao to je naglaeno u kratkom pregledu turistikog razvoja Kostarike,
koji je dat u prethodnom tekstu i u Dodatku B, sve vea globalna
zabrinutost za pitanja ivotne sredine, koja se javlja 70-ih i 80-ih godina
prolog vijeka, dovela je do razvoja modela odrivog turizma 90-ih godina,
nakon Samita u Riu. Od poetka rada na ovom modelu uoeno je, imajui
na umu destinacije na Mediteranu i Karibima, da s obzirom da turizam
ima kulturni, ekonomski i ekoloki uticaj, on sadri i sjeme sopstvenog
unitenja. Turizam moe, i esto je to i radio, unititi, upravo, one ekoloke
atrakcije, koje su posjetioci doli da posjete na odreenoj lokaciji.
Turizam bilo koje vrste, po deniciji, je uzrok promjena. Neki, ako ne i
veina, efekata tih promjena, koje turizam izaziva mogu se kontrolisati,
regulisati ili usmjeravati. Ukoliko se njime pravilno upravlja, turizam
ima potencijal da postane obnovljiva privredna grana, u kojoj se integritet
resursa odrava ili ak osnauje. Ukoliko se razvija imajui na umu samo
kratkorone ciljeve, turizam postaje primjer tragedije obinih ljudi, kao
to je sluaj kod veine destinacija mainstream turizma.
Da do ove tragedije ne bi dolo, ili da bi njeni efekti bili minimalni,
model razvoja odrivog turizma nudi alternativu i kae da aktivnosti
moraju biti ekonomski odrive, ekoloki osjetljive i kulturno prilagoene.
Fundamentalni princip ovog novog modela, jeste meugeneracijska
jednakost: razvoj se smatra odrivim, samo u onoj mjeri u kojoj se
24 Ovaj zakljuak je autor izvukao na osnovu razgovora sa strunjacima iz oblasti turizma u Novom
Zelandu, 2003. godine. Veoma je teko da Crna Gora pokua da kopira neoekivani domino-efekat koji
je lmska trilogija Gospodar prstenova izazvala vezano za sve veu panju koju turisti ljubitelji prirode
posveuju Novom Zelandu. Za detaljnije izvjetaje o ovome, pogledajte odjeljak o putovanjima na sajtu
29
dananje potrebe mogu zadovoljiti, a da to ne sprijei budue generacije

u zadovoljavanju njihovih potreba. Postojea generacija, drugim rijeima,
treba da ostavi sljedeoj generaciji zalihe dobara za kvalitetan ivot, koje
nee biti manje od onih koje su i sami naslijedili. Kao takav, koncept
odrivog razvoja se obino formulie oko tri kljuna pitanja: ekonomska
ekasnost, drutvena jednakost i ekoloka odrivost.
>>>
Ekonomska ekasnost podrazumijeva obezbjeivanje maksimalne

nansijske koristi, kroz optimalnu upotrebu prirodnih resursa. Za
postojee potrebe u Crnoj Gori, ekonomska ekasnost odnosi se na cilj da
se proizvede najvei ivotni standard ljudi koji ive u blizini tih prirodnih i
kulturnih dobara u unutranjosti zemlje, a da se pri tom ta dobra ne unite
drugim rijeima, upotreba tih dobara kao obnovljivih resursa.
crna gora
Iako se esto zanemaruju u okviru tradicionalnog, posebno masovnog

turizma, socijalni i kulturni aspekti su od presudnog znaaja za model
odrivog razvoja. Drutvena jednakost bavi se konzervacijom/ouvanjem
i promovisanjem socio-kulturnog diverziteta. To se odnosi na pravian
i ravnopravan pristup turistikim resursima za sve korisnike grupe. To
je usmjereno na obezbjeivanje ravnopravnosti u raspodjeli trokova,
koristi, procesa odluivanja i upravljanja, to sve doprinosi iskorjenjivanju
siromatva. Turistiki razvoj, prema ovom modelu, pretvara posjetu jednog
turiste u socio-kulturni dogaaj i za domaina, i za putnika, ime se
obezbjeuje vee ukljuivanje lokalne zajednice i ravnopravnija raspodjela
prosperiteta koja iz turizma rezultira.
30
Ekoloka odrivost u okviru ovog modela, odnosi se na to da stopa

iskorienosti obnovljivih prirodnih resursa ne smije biti vea od stope po
kojoj se taj prirodni resurs obnavlja. Tipino, usljed pretjerane upotrebe,
dinamiki procesi prirodnog okruenja e postati neobnovljivi, kao rezultat
stresa izazvanog aktivnostima ljudi. Ekoloka odrivost se, samim tim,
odnosi na odravanje stabilnosti sistema, to podrazumijeva ograniavanje
stresa u ekosistemima, koji su od presudnog znaaja za odrivost date
regije.
U oblastima oko nacionalnih parkova u Crnoj Gori, imperativ ekonomske
ekasnosti kombinovan sa drutvenom ravnopravnou i ekolokom
odrivou, prevodi se u maksimiziranje broja visoko platenih turista,
koji koriste lokalne davaoce usluga u samim nacionalnim parkovima
i oko njih, bez izazivanja stresa za same parkove i njihovo okruenje, u
smislu njihove sposobnosti samoodranja. U blioj budunosti, denicija
ove sposobnosti samoodranja, uz posjetu ekolokih turista (koji vre
manji uticaj na prirodu) u nacionalnim parkovima u Crnoj Gori nee se
smatrati najvanijim pitanjem25. tagod da ta sposobnost samoodranja
>>>
podrazumijeva, u kratkom roku, bolje je poveati broj ovih ekoturista, s
obzirom na postojeu situaciju sa nelegalnim lovom i sjeom uma, koji
lokalnom stanovnitvu predstavljaju izvor sredstava za ivot.
Tri koncepta ekonomske, socijalne i ekoloke odrivosti su meusobno
povezana. Uticaj na jedan od njih e vrlo vjerovatno uticati i na ostale.
Nezadovoljavanje socio-ekonomskih potreba zainteresovanih strana,
posebno u lokalnim zajednicama oko nacionalnih parkova i planinskih
sela, u okviru turistikog razvoja Crne Gore, vjerovatno e imati negativan
uticaj na ekoloku odrivost prirodnih i kulturnih atrakcija. Snaga modela
odrivog razvoja lei u viedimenzionalnim koristima nude se nove
anse lanovima lokalne zajednice i izbjegava se zamka u kojoj bi dolo
do zamjene ekolokih ciljeva za ekonomski rast. Opipljive koristi ove
discipline, sprovedene danas, prenose se na budue generacije.
Prutas, photo:Z.Bulic
25 Naravno, bilo bi idealno ukoliko bi postojala takva studija, ali imajuci na umu ogranicene resurse, ovo
moda i nije najvanija aktivnost kratkorocno posmatrano. Za srednji ili dugi rok, izrada te studije bice
od presudnog znacaja.
31
2.3. Uenje na grekama

U Crnoj Gori je mogue napraviti neke intrigantne paralele sa Majorkom
sa aspekta klime i lokacije. Izuzev toga, jedini razlog zbog kojeg bi se
trebalo osvrnuti na iskustvo Majorke jeste da bi se taj model odbacio kroz
>>>
Majorka, photo: www.tui.com
istoriju i sada u smislu zavisnosti o masovnom turizmu. Pokuaj Majorke

da se okrene ekskluzivnijem tritu, da poljulja svoju vrstu poziciju pionira
i lidera u masovnom turizmu, bie interesantan za posmatranje i relevantan
za turistiki razvoj u nekim djelovima crnogorskog primorja. Meutim,
centralni i sjeverni dio Crne Gore, sa svojom netaknutom prirodom i
prirodnim atrakcijama, trebali bi da se ugledaju na zemlje i regione koji su
pravilno postupili, i koji su uspjeno stvorili preduslove za razvoj odrivog
turizma.
crna gora
panija, Meksiko ili Turska, da nabrojimo samo neke prie o uspjehu u

oblasti masovnog turizma, lake mogu sebi priutiti da naprave greke i
32
Mexico, photo: www.tripsurvey.com
opredijele se za masovni turizam, jer su relativno velike zemlje, pa ak i

ako unite jednu ili vie destinacija sa netaknutom prirodom, preostaje
im jo puno drugih lokacija u njihovim zemljama da promijene kurs i
preorjentiu se na ekskluzivnija nova trita (trine nie). Ove tri zemlje,
kao i neke druge, to ve rade. Na primjer, Meksiko je, za vrijeme mandata
predsjednika Visentea Foksa, zvanino odustao od masovnog turizma u
formi mega-odmaralita (tj. model koji su koristili od Akapulka 50-ih
godina, do Majanske rivijere u skorije vrijeme) kao najvanijeg razvojnog
sredstva, i preusmjerio resurse u razvoj alternativnih nia, posebno
ekoturizma, avanturistikog i ruralnog turizma, u itavom Meksiku.
>>>
Meksiko je, konkretno, koristio primjer Kostarike, kao reper najboljeg
praktinog rjeenja. To ne znai da e Meksiko naprasno prestati da razvija
masovni turizam u regiji Kankuna, ve da e akcenat u politici turistikog
razvoja, od sada, biti stavljen na ove alternativne nie.
Prepoznajui oblik razvoja turizma koji je primijenila Kostarika, kao
mnogo superiorniji od modela masovnog turizma u smislu ekonomske
dodate vrijednosti i zadrane vrijednosti, kao i u smislu socijalnih i
ekolokih koristi, Meksiko je drugim destinacijama u povoju iz Latinske
Amerike, koje su posljednjih decenija gledale na Meksiko kao na lidera u
turistikoj industriji, skrenuo panju na ove koristi. Na taj nain Meksiko
je uinio model razvoja ekskluzivnijeg odrivog turizma, koji je primijenila
Kostarika, legitimnim.
Neto slino dogaalo se u paniji, gdje je inicijativa za Majorku, u okviru
Agende 2, izazvala reakciju, koju sada uoavaju i druge destinacije u paniji
i irom Evrope. Ali lijeenje uasnih arhitektonskih oiljaka izazvanih
masovnim turizmom, povraaj zelenih povrina i kulturnih tradicija,
i isticanje alternativnih atrakcija to je veoma vano za Majorku zbog
onoga to je izgubljeno iako moe biti od pomoi zemljama, koje sada
Majorka, photo: www.dreamys-nightmare.de
pokuavaju da isprave greke uinjene u prolosti, nije od direktnog

znaaja za Crnu Goru, koja sada ima zavidnu mogunost da denie jasne
smjernice/putokaz za budui turistiki razvoj. panija, kao zemlja, moe
prevazii ovaj opti doivljaj nje, kao destinacije masovnog turizma, ali ipak
ostaje da vidimo koliko daleko e Majorka uspjeti da stigne u pokuaju da
se oslobodi tog imida. Bez obzira na to, vrijedi pomenuti da Republika
Crna Gora, zbog svoje veliine, krhkosti i meuzavisnosti ekosistema, ne
moe sebi dozvoliti luksuz da uini greke, pa da ih kasnije ispravlja u
preostalom dijelu teritorije. Kada se mainstream turizam ukorijeni, on
dominira pejzaom i na lokalnom nivou, i na svjetskom nivou, sa aspekta
onoga to ljudi misle da Crna Gora moe da ponudi, tako da to moe
sprijeiti razvoj modela odrivog turizma u Crnoj Gori.
Ako posmatramo globalne statistike podatke iz oblasti turizma, obraiva
bi volio da vjeruje da Crna Gora moe jednostavno uzeti komad tog
33
velikog, rastueg kolaa. Procjene Svjetskog putnikog i turistikog savjeta

(WTTC) pokazuju da su 2002-e godine, putovanja, turizam i vezane
aktivnosti doprinijele sa oko % svjetskom (BDP-u) bruto domaem
proizvodu, a trebalo bi da to uee poraste na oko 2% do 200-e godine.
Ova grana obezbjeuje jedno na svakih 2.8 radnih mjesta, ili 7,8% ukupne
radne snage, prema podacima WTTC. Ovaj procenat trebalo bi da naraste
na 8,6% do 202-e godine. Turizam je najvei poslodavac u svijetu, jer
stvara vie od 255 miliona radnih mjesta, odnosno upoljava 0,7% globalne
radne snage (podaci WTTC za 2002-u godinu).
crna gora
>>>
Da li Crna Gora eli da bude samo jo jedan komad ovog rastueg

kolaa, ili eli da se izdvoji od makro trendova i da se izdiferencira na
tritu? Investicija koja je potrebna za prikljuivanje ovom glavnom toku u
svijetu, u kombinaciji sa postojeim rejtingom zemlje i u smislu postojanja
stimulativnih mjera za strane investicije26 , pokree i dodatna pitanja; ini se
da je osmiljavanje strategije i stvaranje institucionalnog okvira za podrku
alternativnim formama turizma, gdje je odrivost najvaniji kriterijum,
mnogo racionalnije rjeenje, koje tedi i vrijeme i novac. Kostarika
predstavlja dobar reper. Naime, to je najvanije, to se tie institucionalnog
okvira za razvoj te destinacije, od samog poetka turistikog razvoja u
zemlji je postojao vrst stav i javnog i privatnog sektora vezano za ekoloku
i drutvenu odgovornost, kao osnovnu vrijednost ove privredne grane. U
Crnoj Gori, institucionalno polazite za razvoj ekolokog ili nekih drugih
alternativnih oblika turizma kao odrivog ili eko-turizma, manje obeava
jer tom obliku turizma nije dat prioritet, u bilo kojem planu za razvoj
zemlje, iako se odrivi turizam pominje u Agendi ekonomskih reformi.27
34
Strategije koje e se sprovoditi u sjevernom i centralnom dijelu Crne

Gore, u oblasti odrivog turistikog razvoja, podrazumijevaju denisanje
konkretnih ciljeva, kako bi se mogao mjeriti progres u njihovoj realizaciji.
Generalno govorei, za privrednu granu u samom zaetku, kao to je ova,
imajui na umu trenutni geopolitiki poloaj Crne Gore, obraiva e te
ciljeve denisati kao izazove i mogue predloge za preduzimanje aktivnosti
od strane lokalnog stanovnitva i donatorske zajednice.
26 Incentives for tourism Investments - Comparative Analysis (Podsticaji za investicije u turisticku
privredu Komparativna analiza) studija koju je za potrebe Ministartsva turizma uradio Bearing Point
Dusseldorf opirnije govori o atraktivnosti Crne Gore u smislu podsticajnih mjera za investicije u turizam
u poredenju sa drugim turistickim destinacijama kao to su Tunis, Madarska, Grcka, Hrvatska, panija
27 Moda najvie obeava izvjetaj Stimulansi za turisticke investicije, koji je pripremio Bearing Point za
Vladu Crne Gore, a koji je prezentiran pocetkom 2004. godine, u kojem ova ugledna konsultantska kuca
potvrduje procjenu datu u ovoj okvirnoj strategiji, a koja kae da je jedna od prednosti Crne Gore, koja
bi mogla privuci strane direktne investicije, to to ima prirodne preduslove, pogodnost koju predstavlja
euro kao zvanicna valuta, pa cak i pozitivan trend u razvoju malih i srednjih preduzeca. S druge strane,
slabosti i opasnosti u privlacenju tih stranih investicija ne treba ignorisati, to dodatno osnauje navode iz
ovog dokumenta koji se odnose na predloene projekte u posljednjem dijelu teksta.

Izazovi, preporuke
>>>
Jasno je da ekoturizam, u najuem smislu rijei, jo uvijek predstavlja

samo mali procenat na ukupnom turistikom tritu. Postojee zvanine
procjene kau da je manje od 10% ukupnog trita angaovano u oblasti
strogo denisanog ekoturizma tokom jedne prosjene godine (WTTC
2002. godine, Svjetska turistika organizacija 2002 godine).
Meutim, ukoliko se kombinuje sa drugim trinim niama i ukoliko
se ukljue sve nie, sa odrivou kao glavnim kriterijumom, ekoturizam
predstavlja dobar osnov za razvoj strategije jedne destinacije, zbog imida
koji ga prati. Centralni cilj sjevernog i centralnog dijela Crne Gore treba
da bude upravo razvijanje ovog trita.
Izazovi
Najvei izazov za Crnu Goru sa aspekta odrivog turizma je prolost/istorija.
Skorija istorija/tradicija, pruanja jeftine rekreacije turistima iz zemlje i
susjednih zemalja i regiona, je ukorijenjena i otporna na promjene. Turistika
industrija Crne Gore prije 90-ih godina prolog vijeka i nakon niza godina
izolacije (sankcije, nestabilnost, itd), implementirala je strategiju masovnog
turistikog razvoja, a to ini i danas, jer je najvanija inicijativa, sve do
skoro, bila da se privuku turisti i da se povrati izgubljeni udio na tritu.
Meutim, ovo fokusiranje na kvantitet, vie nego na kvalitet (izgradnja
boljeg, raznovrsnijeg turistikog proizvoda) onemoguilo je Crnu Goru da
u potpunosti iskoristi svoje prirodne resurse, kulturno i istorijsko nasljee,
i dovelo je do privlaenja klijentele sa manjom platenom moi.
Postoji sve vei pritisak na Vladu, sa trenutno ogranienim alternativnim
mogunostima da ostvari devizne prihode, da to prije iskoristi turistike
resurse Crne Gore. Ali ukoliko se turistika sezona produi kroz dalje
uvrenje imida Crne Gore, kao destinacije za turiste sa niskom
platenom moi, onda e ovaj cilj, dugorono posmatrano, sam sebe
ponititi.
Sada, meutim, ovaj pokuaj da se promijeni paradigma crnogorskog
turizma, izazvao je pokretaki impuls kod donatorske zajednice i kod
lokalnog stanovnitva, jer su i jedni i drugi pokazali jasnu zainteresovanost
za odrivi turistiki razvoj u centralnom i sjevernom dijelu zemlje.
Zajednike, koordinirane aktivnosti relevantnih zainteresovanih strana,
ukljuujui pored ostalih i donatore, lokalne zajednice i Ministarstvo
turizma, na razvoju alternativnog turizma imaju potencijala da radikalno
transformiu Crnu Goru iz destinacije mainstream turizma, u destinaciju
alternativnog/ odrivog turizma, ukoliko budu imale adekvatan okvir i
podrku.
35
Preporuke
>>>
Kao to je detaljnije objanjeno u inicijalnoj procjeni odrivog turizma

u Crnoj Gori, koja je uraena u decembru 2002-e godine, kao i uz
dodatnu analizu koja je zapoeta u septembru 2003-e godine, a zavrena
u decembru te iste godine28 , na osnovu raspoloivih resursa, moe se rei
da je potencijal za razvoj visokokvalitetnog prirodnog i kulturnog turizma
u Crnoj Gori veliki. Kao to je detaljnije objanjeno u analizi trita,
koja je uraena za potrebe ovog stratekog okvira, postoji trite za ovaj
proizvod, ali samo uz ispunjavanje odreenih uslova. Jedan od tih uslova je
i potreba za kompetentnim pruanjem usluga kvalitet privatnog sektora
ali jo jedan jednako vaan uslov je kontrolisana i kanalisana inicijativa
kroz zvaninu politiku Vlade, i institucionalizacija koncepta odrivog
turistikog razvoja kroz izdavanje certikata.
crna gora
S druge strane, ve se sprovodi program za identikaciju proizvoda, jaanje

kapaciteta i koheziju u okviru same privredne grane. To je inicijativa koju
trenutno predvodi donatorska zajednica i javni sektor u Crnog Gori. Javni
sektor je ve usvojio Master plan Strategija razvoja turizma do 2020e
godine, a ovdje se predlae dopuna u vidu Stratekog okvira za razvoj
unutranjosti zemlje. Oekivanja crnogorskog stanovnitva ne samo onih
koji su zainteresovani za turizam zbog sopstvene dobrobiti, ve oekivanja
svih stanovnika trebalo bi da budu velika.
36
Stanovnitvo Crne Gore mora biti uvjereno da e, kada se Master plan

Strategija razvoja turizma do 2020-e godine i njegov Strateki okvir za
razvoj turizma u centralnom i sjevernom dijelu Republike u potpunosti
implementiraju, to izdvojiti Crnu Goru kao destinaciju, uiniti je
intrigantnom i spremnijom da doeka samostalne turiste, a posebno da
privue najobrazovanije goste iz Evrope i Sjeverne Amerike, sa najviim
primanjima, koji su pokazali da su spremni da plate posebnu premiju
(veu cijenu) za autentinu kulturu i divlju ljepotu.
Hoteli moraju ponuditi standarde usluga, koji odraavaju crnogorsku
kulturno - istorijsku tradiciju, ali koji, isto tako, zadovoljavaju i oekivanja
trita. Restorani moraju ponuditi jela koja odraavaju crnogorsku tradiciju
i koriste lokalne sastojke, uz istovremene inovacije i kreativnu nadogradnju
ove tradicije u oblasti gastronomije. Tur-operatori moraju istai kulturna,
istorijska i prirodna dobra, koja su specina i karakteristina jedino za
Crnu Goru, dok bi upravo vezano za ta dobra, preduzetnici trebalo da
razviju aktivnosti koje e te specinosti Crne Gore pretoiti u iskustvo
svjetskog ranga.
28 Ova analiza je dodatno potvrdena procjenom koju su uradili konsultanti Bearing Point-a, kao to je
vec pomenuto u prethodnom tekstu.
>>>
Arhitektura i urbano planiranje, kao elementi poslovnih aktivnosti u
sektoru turizma, moraju odraavati istorijske uticaje, kojima je Crna
Gora bila izloena. Funkcije obrazovanja i obuke, u ovom sektoru, treba
da se pridravaju ne samo standardizovanog meunarodnog sistema
dodjeljivanja zvjezdica, ve treba da razvijaju ljudske resurse, koji e znati
kako da gostima iz inostranstva prenesu osjeaj o tome ta, zapravo, znai
biti graanin Crne Gore.
Strane investicije i angaovanje stranaca u sektoru turizma u Crnoj Gori
mora se stimulisati, pod uslovom da su takve investicije usklaene sa
ciljevima vezanim za ouvanje autentinosti, onako kako to promoviu
crnogorski preduzetnici, ali i svi ostali i menaderi i osoblje tj. zaposleni29.
Na taj nain se obezbjeuje ira promocija koristi za ovu prepoznatljivu
grupu turista, na koju je ova strategija usmjerena, a istovremeno se sve to
prevodi i u koristi i za crnogorsko stanovnitvo i crnogorsku privredu i
na nacionalnom, i na lokalnom nivou.
Ministarstvo turizma je logina i legitimna institucija, koja bi trebalo da
obezbijedi odrivost procesa turistikog razvoja, ne samo u centralnom i
sjevernom dijelu Republike, ve i na primorju. U daljem tekstu, u dijelu
koji sadri preporuene aktivnosti (akcioni plan) u kontekstu ovog okvira,
date su i konkretne preporuke Ministarstvu, kako da ojaa svoju ulogu
kao lider i supervizor u realizaciji svih pitanja koja se tiu odrivosti.
Crno jezero, photo: V.Buskovic
29 Ovo nije direktno naglaeno u analizi koju je uradio Bearing Point, ali to treba uzeti u obzir kao
jednako vano u preporukama vezanim za promovisanje stranih direktnih investicija u oblasti turizma,
ukoliko se eli da odrivi turizam postane dominantan.
37
III. Sadanja i
potencijalna
uloga donatorske
zajednice
3.1. Uloga donatora u
turizmu prethodni period i trendovi
>>>
Veliko Poensko jez. i ulaz u kanjon Nevidio, photo:V.Buskovic
U posljednih 20 godina, vlade i donatori su uglavnom promovisali

meunarodni turizam radi ostvarivanja maksimalnog deviznog prihoda.
Ta konvencionalna usmjerenost na turiste iz inostranstva i devizne
prihode zanemarivala je potencijalno jaanje koristi od turizma za
siromane i nije uspjela da smanji trokove za siromane30. Isto tako,
nije bilo posveivano dovoljno panje ekolokim, socijalnim i kulturnim
posljedicama meunarodnog turizma. Kao posljedica toga, nedavno su
se pojavila tri trenda: zeleni turizam, u cilju svoenja ekoloke tete na
minimum; turizam kao sredstvo ouvanja (ukljuujui turizam zasnovan
na angamanu lokalnih zajednica), pri emu su obaveze donatora i vlada po
Konvenciji o biolokom diversitetu koja naglaava znaaj odrive upotrebe
resursa i zajednikog uivanja koristi posluile da ojaaju ovaj trend; i
ouvanje kulturnog nasljea kao trei trend3. Sve ovo je dovelo do toga da
se danas najvei dio djelovanja u turizmu usmjerava na zeleni turizam ili
odrivi turizam32.
crna gora
Od Svjetskog Samita u Riju 1992, ostvareno je ogromno djelovanje u oblasti

ozelenjavanja turizma (npr. kroz upravljanje otpadom, ekasno korienje
energije) i promovisanje ekoloki odrivijeg turizma (npr. Agenda 21 za
sektor turizma i putovanja). Pored toga, neuspjeh pokuaja da se priroda
ouva kroz nametanje odozgo, potreba da priroda plati svoje ouvanje
i potreba ukljuivanja lokalne zajednice u njeno ouvanje, doveli su do
poveanja turizma koji se bazira na prirodi, odvija u zatienim zonama
kao mehanizam ouvanja bio-diverziteta. Ovo je, s druge strane, podstaklo
30 Zakljucak Studije o odrivom turizmu i otklanjanju siromatva koju su uradili Deloitte&Touche,
38
ODI i IIED na zahtjev DFID u aprilu 999 (str.ii)

IIED na zahtjev DFID u aprilu 999 (str.i i 3)
IIED na zahtjev DFID u aprilu 999 (str.8)
>>>
interes za turizam koji se bazira na ukljuivanju lokalne zajednice, esto
kao sastavnog dijela strategije upravljanja prirodnim resursima na nivou
zajednice (CBNRM). Incijative za ouvanje kulturnog blaga, kao ona
koju je incirala Svjetska banka, sve su ee kao reakcija na zabrinutost
u pogledu opasnosti globalizacije po zajednice koje visoko vrednuju svoj
lokalni i kulturni identitet i kao dio iroko denisane ekoloke i socijalne
odrivosti. Koncept odrivog turizma sada kombinuje elemente ove tri
stvari33. Meutim, na donatorima i vladi je da integriu probleme siromanih
(milenijumski cilj br. 1) kako bi biznis, u ovom sluaju turistiki biznis,
donosio koristi i za siromane34.
Do sada intervencije donatora u oblast turizma nisu bile rukovoenje
rjeavanjem pitanja siromatva. Postoje dva suprotna gledita o znaaju
turizma za smanjenje siromatva. Jedno po kojem turizam nije konkurencija
sektorima kao to su poljoprivreda, primarna zdravstvena zatita i
obrazovanje kao sredstvo za ublaavanje/smanjenje siromatva (DANIDA,
NEDA). Drugi, suprotan stav koji imaju EU, UNDP, FINNIDA, je da
e turizam imati glavnu ulogu na ivote siromanih i da je intervencija
od kljunog znaaja kako bi se maksimalno uveale koristi i maksimalno
smanjili trokovi siromanih, marginalizovanih grupa, ili ak da turizam
ima veliki potencijal da doprinese najirem rastu, to se ne moe ostvariti
bez intervencije (DBSA). Imajui u vidu injenicu da turizam ima
perspektivu, ini se da je glavno pitanje nai mehanizme za podsticaj to
vie pozitivnih efekata i smanjivanje trokova za siromane.
Prvi korak u integrisanju problema siromatva prilikom donatorskih
angamana u turizmu je da se denie to je to turizam u korist siromanih.
Studija o odrivom turizmu i otklanjanju siromatva znaajno pomae u
tome. Taj koncept se u njoj denie kao turizam koji generie neto dobiti za
siromane (koristi vee od trokova). Ekonomske dobiti (trokovi) samo su
jedna komponenta ovoga, budui da se mora voditi rauna i o socijalnim,
ekolokim i kulturnim trokovima i dobitima. Strategije za turizam u korist
siromanih naroito se orjentiu na otvaranje ansi za siromane u turizmu,
vie nego na irenje ukupne veliine sektora35. Meutim, vano je naglasti
da se u Studiji neto dobiti mjere u apsolutnom, a ne u relativnom iznosu:
odnosno, i oni koji nijesu siromani mogu ostvariti isto tolike, pa moda
IIED na zahtjev DFID u aprilu 999 (str.3)

34 Komisija za privatni sektor & razvoj je u martu 2004 izradila Izvjetaj za Generalnog sekretara UN
Oslobadjanje preduzentiva kako postici da biznis sector radi i u korist i siromanih. Ovaj izvjetaj
bavi se uglavnom predlaganjem odgovora na dva glavna pitanja: Kako pokrenuti potencijal privatnog
sektora i preduzetnitva u zemljama u razvoju? I kako se postojeci privatni sektor moe angaovati na
rjeavanju ovog pitanja?
IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999 (str.iii)
39
i vee koristi od razvoja turizma u korist siromanih. Ua denicija

rasta u korist siromanih bila bi rast koji donosi disproporcionalnu korist
siromanima, ali time bi se iskljuile mnoge inicijative u turizmu koje
mogu uspjeno doprinijeti otklanjanju siromatva36.
Zbog ega je toliko bitno da se u ovaj Strateki okvir za Crnu Goru integriu
pitanja siromatva?
>>>
Oko 10% crnogorskog stanovnitva ivi u apsolutnom siromatvu.

Meutim, ta procjena je vrlo osjetljiva na to kako se denie granica/prag
siromatva 37. Ako se granica siromatva podigne za 50%, jedna treina
populacije ivjela bi ispod te vie granice siromatva. Takoe, prema
podacima Monstata prosjena zarada bez poreza i doprinosa u junu 2004
iznosila je 194 eura (304 sa porezima i doprinosima) dok se, prema podacima
ISSP-a, neformalni sektor procjenuje na oko 30% 38. Treba imati na umu
da granica siromatva varira u raznim regionima zemlje. Siromatvo je
znaajno vee na sjeveru, koji je najmanje naseljen i najmanje razvijen region.
Procenat siromatva na sjeveru je dvostruko vei nego u centralnoj i junoj
Crnoj Gori. Sve u svemu, preko 54% siromanih ivi na sjeveru, jedna
treina u centralnom dijelu i oko 16%, odnosno procentualno najmanje,
u junom dijelu Crne Gore39. Pokrivanjem sjevernog i centralnog dijela,
Strateki okvir obuhvata 84% siromanih.
Neke od identikovanih intervencija donatora u korist siromanih na
lokalnom nivou/nivou destinacije su:
crna gora
1.
2.
3.
40
Podrka malim i mikro preduzeima,

Seoski turizam,
Zajednika ulaganja i koordinacija akcija lokalne zajednice i
privatnika,
4.
Uee lokalne zajednice, planiranje u korist siromanih,
5.
Unapreenja u turizmu s jasnim potencijalnim koristima za
siromane (bolji uslovi rada, bolje upravljanje zatienim zonama, razvoj
turizma u nacionalnim parkovima, obuka kadrova, ozelenjavanje
industrije), koja bi istovremeno svela na minimum negativne efekte po
ivotnu sredinu to moe biti od velike koristi za siromane, budui da oni
najee trpe posljedice degradacije ivotne sredine. Naroito su osjetljive
grupacije ene i siromana domainstva jer one vie zavise od prirodnih
IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999 (str.6)

37 Istraivanje domainstava broj 7 koje je Juna 2003 g. uradio ISSP denisalo je da oko 0% stanovnitva
Crne Gore ivi ispod apsolutne linije siromatva tj. ispod 07 Eura mjeseno po osobi.
38 Istraivanje domainstava broj 7 koje je Juna 2003 g. uradio ISSP, str.36
39 Istraivanje domainstava broj 7 koje je Juna 2003 g. uradio ISSP, str.36.
>>>
resursa koji zbog turizma mogu da nestanu ili pretrpe tete.
Neke od najekasnijih vrsta intervencija su40 :
1. Obuka, naroito tamo gdje je ukljuen privatni sektor,
2. Projekti orijentisani na samo jednu komponentu ili geografsku oblast
3. Posebna orijentacija na mala i mikro preduzea i na domai privatni
sektor, iako u nekim sluajevima (naroito kada su u pitanju NVO)
nije posveeno dovoljno panje marketingu i odrivosti ili obuci koja je
potrebna radi postizanja odrivosti.
Veina ovih ili slinih intervencija identikovane su i preporuene u okviru
dijela pod naslovom Strategije u Stratekom okviru, i dalje razraene u
okviru akcionih planova.
Crno jezero, Zabljak photo: EXPEDITIO
IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999 (str.9,20)
41
3.2. Uloga i aktivnosti donatora

u Crnoj Gori
Pokuaj da se promijeni paradigma crnogorskog turizma, podran je u
vidu pomoi koju su obezbijedili donatori i agencije, koje implementiraju
projekte donatorske zajednice, od kojih neke direktno sarauju s
Ministarstvom turizma, a druge rade direktno s privatnim sektorom i
nevladinim organizacijama.
>>>
GTZ je najpoznatija meu takvim organizacijama, djelimino zbog toga

to dolazi iz Njemake, jako cijenjene kao zemlja donator kao i DEG
tim, koji je pripremio Master plan Strategija razvoja turizma do 2020.
godine. Njihova dosadanja aktivnost bila je usmjerena na mala i srednja
preduzea, uglavnom na primorju, ali i na neka u sjevernom i centralnom
dijelu Republike. Njihova pretpostavka ta se moe uiniti u Crnoj Gori
kae da Crna Gora ima prihvatljiv kvalitet prirodnih i kulturnih atrakcija,
ali i trenutno skromne mogunosti to se tie ljudskih resursa, koji bi trebalo
da dodaju vrijednost tim atrakcijama pa su, kao rezultat, i njihovi
ciljevi, tj. ono to se uz njihovu pomo moe postii, za sada skromni kada
je u pitanju kontinentalni dio zemlje.
crna gora
Pored panje koju je UNDP posvetio odrivom turizmu prole godine,

Britanski savjet je nedavno zapoeo inicijativu i izdvojio odreena sredstva
za kulturno nasljee, ali samo u oblasti Boke kotorske. Isto se moe rei
i za vrlo znaajne aktivnosti nevladine organizacije Expeditio, koja prua
savjetodavne usluge vezane za kulturno nasljee, takoe u Boki kotorskoj, a
tu su i NVO Natura iz Kolaina, Regionalni biznis centar u Bijelom Polju,
lokalni preduzetnici itd. koji se svi bore za neto bolje od tradicionalnog
turistikog razvoja i preduzimaju konkretne korake u tom pravcu41.
42
Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju - OEBS ima trogodinji

projekat i obezbijeena sredstva (oko milion eura) od Ministarstva
inostranih poslova Austrije, i jo 100000 eura koje je obezbijedila Vlada
RCG, koji je usmjeren na Nacionalni park Biogradsko jezero, kao i na
sve optine koje se nalaze u blizini/ na samoj granici tog parka. Agencija/
implementator je ve odabrana, tako da su u toku konkretne aktivnosti
vezane za razvoj mree i akcionog plana. Svjetska banka je odobrila projekat
vrijedan 4.9 miliona dolara, koji sponzorie GEF, i to kao zajedniki
projekat za Srbiju i Crnu Goru i Albaniju za Skadarsko jezero. Pripremne
aktivnosti vezane za ovaj projekat trebalo bi da otponu u aprilu 2004.
4 Radionice su organizovane i za optinsko rukovodstvo, lidere nevladinih organizacija i predstavnike
privatnog sektora u Kolainu i Bijelom Polju, jer su to lokacije u ijoj blizini se nalaze interesantne
turistike atrakcije. Regionalni biznis centar iz Bijelog Polja je pokazao svoju preduzetniku ulogu u
zajednici, kroz posjetu jednom katunu u planinama izvan grada. Ovaj posjeta predstavljala je jednu od
najvanijih aktivnosti na terenu tokom prikupljanja podataka za ovaj projekat, u smislu prikazivanja
kvaliteta prirodnih resursa, kao i kreativnosti ljudi iz tog kraja.
Direktor poslovnog centra u Bijelom Polju je pokrenuo inicijativu za razvoj ljudskog resursa u oblasti
turizma u svojoj regiji, na primjer kroz saradnju koju je dogovorio sa jednim optinom/selom (Beton u
Bretanji) u Francuskoj u cilju razmjene znanja sa preduzetnicima iz Bijelog Polja sa okolinom.
>>>
godine, a u okviru tih aktivnosti organizovana je posjeta Tirani/ Skadru i
Podgorici u periodu 7-17. april 2004. godine, kako bi se napravio konaan
dogovor oko implementacije granta za pripremu projekta.
Projekat Jaanje upravljanja u oblasti urbanog planiranja, koji
implementira UNDP i za koji je SIDA (vedska agencija za meunarodni
razvoj) obezbijedila sredstva (750000 dolara) poeo je u martu i bie
od velike pomoi i znaaja za implementaciju ovog Stratekog okvira.
Nakon usvajanja zakona (prva faza ovog projekta), razvoj kapaciteta za
bolju implementaciju zakona (druga faza projekta) bie skoncentrisan i na
optine obuhvaene Stratekim okvirom. USAID je uradio analizu stanja
u nacionalnim parkovima, dok je optina Bijelo Polje razvila saradnju sa
Betonom, optinom u Bretanji Francuska, za razvoj seoskog turizma.
Pet predstavnika Francuske posjetili su sela u okolini Bijelog Polja, a
12 predstavnika Crne Gore je posjetilo Francusku. Neke od planiranih
aktivnosti obuhvataju: posjetu tridesetak mladih ljudi iz tri optine
iz sjevernog dijela republike Betonu, Francuska; organizovanje kursa
francuskog jezika za 100 ljudi (poee u martu ove godine i sprovodie
se u sljedeih pet godina), itd. U nekim optinama, poput Andrijevice,
intenzivirani su napori da se u saradnji s Vladom i donatorima radi na
oivljavanju seoskog turizma i promovisanja prirodnih ljepota njihove
optine/kraja. CHF, kao jedna od agencija koja implementira projekte
USAID-a, ve je ukljuena u konkretne projekte/ aktivnosti u sjevernom
dijelu republike i izdvojila je sredstva za realizaciju eko-sela u Andrijevici.
Crnogorsko planinarsko drutvo, s druge strane, ima odreenih ideja, ali
ne i dovoljno sredstava da bi te ideje u formi prijedloga projekata predstavili
potencijalnim donatorima/investitorima.
Sistem nacionalnih parkova i nekoliko optina su, izgleda, najbolje
svjesni potencijala koje nudi odrivi turizam, ali je ta njihova svijest za
sada izgubljena u ogromnom institucionalnom optereenju sistema, koji
raspolae s jako ogranienim resursima. UNDP je organizovao radionice
za menadere nacionalnih parkova, kako bi se stvorili uslovi za primjenu
pristupa upravljanja parkovima, koji e biti vie zasnovan na zahtjevima
trita. Na tim radionicama prezentirana je ideja o uvoenju sistema
naplate ulaznica u nacionalne parkove, i za domae i za strane posjetioce.
Ulaznice za takve parkove postoje praktino svuda u svijetu, i pokazuju
razliit stepen uspjeha. Za Crnu Goru sada je najvanije da se sprovede
jedan eksperiment u toj oblasti, prije poetka ljetnje sezone 2005. godine,
kada bi trebalo otpoeti s implementacijom tog programa.
Kao zakljuak, institucionalno okruenje je gladno znanja o principima
odrivosti, a jedina mogunost da se ovo ostvari lei u saradnji lokalnih
zajednica, Vlade i donatora, kako bi pokazali da je model odrivog
poslovanja zaista primjenjiv.
43
IV. Akcioni
Planovi
Poscensko jezero, photo: V.Radonjic
>>>
Specini i konkretni/materijalni projekti moraju biti rezultati ciljeva,

koji proistiu iz strategija. Ovdje su uoblieni akcioni planovi prema
inicijativama i u javnom i u privatnom sektoru.

Zajednika incijativa privatnog
i javnog sektora
Razvoj turizma u Crnoj Gori uspjee jedino kada postane pravilno usmjerena
i stimulisana inicijativa privatnog sektora. U okviru privatnog sektora, i
protne i neprotne organizacije posebno nevladine organizacije (NVO)
moraju u ovoj fazi igrati ulogu, u kojoj trenutno dominiraju ove druge,
ali bi vremenom protne organizacije trebalo da postanu dominantne
u procesu utvrivanja programa rada. Uspjean odrivi razvoj zahtijeva
blisku saradnju izmeu vlade i njenih razliitih ministarstava i drugih
organa. Vlada treba da sarauje i s privatnim sektorom u uspostavljanju
nacionalnih i regionalnih paramatera u ovoj grani (npr. ciljevi politike),
pruanju pomoi turizmu (npr. preko turistikih odbora, pruanja usluga)
i u njegovoj kontroli (npr. putem prostornog planiranja)42.
crna gora
Privatni sektor, da bi ostvario ciljeve odrivosti, mora dobiti podrku

javnog sektora. Uopteno govorei, takva podrka bi trebalo, uglavnom,
da bude u obliku vie preduzetnikih podsticaja za konzervaciju, primjenu
postojee regulative vezane za ouvanje ivotne sredine, i izradu ekasnog
programa upravljanja otpadom. Konkretno, u oblasti turizma postoji
potreba da se kreira povoljnija klima i za domaa i za strana ulaganja u
ekoloki turizam.
Nedavno je javni sektor implementirao program, koji ide u ovom pravcu
osnivanjem fonda za pruanje povoljnih kredita za izgradnju i revitalizaciju
turistikih kapaciteta. Ovo je ohrabrujui znak, i obraiva se nada da e
ovi krediti biti odobravani u skladu s principima odrivosti, u idealnom
44
>>>
sluaju prema dugoronoj viziji uraenoj za ovu industriju i uz proces
certikacije, kao to je sugerisano u projektima u daljem tekstu.
4.2. Projekat #1:

Dugorona vizija zasnovana na
principima odrivosti
Tokom obilaska lokacija od septembra do decembra 2003, obavljeni
su intervjui i odrane radionice u unutranjosti Crne Gore, a voeni
su i razgovori s kreatorima politike u Podgorici. Izraeno je znaajno
interesovanje za koncept ekskluzivnog odrivog turizma, ali izraena je i
razumljiva zabrinutost. Skoro svi intervjuisani imali su pritube na trenutno
turistiko trite u Crnoj Gori, na kome dominiraju lokalni gosti, gosti iz
Srbije i gosti iz istone Evrope koji ne mogu ili nee da plaaju usluge
visokog kvaliteta, ak i kada bi im takve usluge bile ponuene. Svi su se
saglasili s konceptom po kome treba poboljati kvalitet usluga, kako bi se
privukli bogatiji turisti iz zapadne Evrope, i mogue iz Sjeverne Amerike.
Nijesu se esto ule optube na raun drugih zbog stanja u industriji.
S druge strane, rijetko se ula ideja o zajednikom radu na ostvarenju
zajednikog cilja. ini se da je jedno od najvanijih pitanja s kojima se
suoava crnogorski turistiki grozd (cluster), njihova sposobnost da
rade zajedno u tekoj borbi za osvajanje ekskluzivnog trita koje je pred
njima. Kompanije i potencijalni preduzetnici u grozdu moraju, ne samo,
razmotriti nain na koji oni, kao pojedinane kompanije, mogu poboljati
svoju konkurentnost u odnosu na druge kompanije u istoj industriji, ve
moraju zajedniki razmotriti sudbinu koju dijele. Bez jasnog, nepristrasnog
shvatanja da dijele zajedniku sudbinu, turisti slabe platene moi nastavie
da dominiraju turistikim kapacitetima. Drugim rijeima, turistika
industrija mora biti u stanju da artikulie svoj identitet i budunost.
Turistiki predstavnici u Crnoj Gori moraju pogledati u kakvom se stanju
nalazi njihova industrija danas i zapitati se: ta je zaista vano za moju rmu
i kakva elim da bude naa budunost? Uraen je Master plan Strategija
razvoja turizma do 2020. godine, a ovaj Okvir predstavlja dodatnu razradu
mjera i aktivnosti u sjevernom i centralnom dijelu Crne Gore, ali ono to
trenutno nedostaje je koordinirana vizija razvoja zasnovana na principima
odrivosti. Ova kohezija, ili tendencija udruivanja u razmatranju pitanja
od zajednikog interesa, dovee do denisanja zajednikih ciljeva i
45
najvanijih motiva za odrivi turizam, koji se trenutno osjeaju kao skrivene

tendencije/strujanja, ali jo nijesu artikulisane i demonstrirane. Takva
kohezija je omoguila da Silikonska dolina, holandski proizvoai cvijea,
italijanska kona galanterija, i drugi uspjeni grozdovi budu izuzetno
konkurentni u svojim privrednim aktivnostima.
>>>
Kao to je ve naglaeno, Michael Porter sa Harvard Business School,

istakao je vanost zajednike vizije u kreiranju fokusiranih i konkurentnih
ekonomskih aktivnosti kakve su ove, a koje se danas uglavnom nazivaju
grozdovi43. Upravo ova kohezija, a to potvruju mnogi primjeri, omoguava
tim grozdovima da prevaziu, praktino, svaku veu prepreku, ukljuujui
i tako velike probleme sa kakvima se suoava turistiki grozd u Crnoj
Gori. To su uvijek problemi koje nijedna rma ne moe sama da rijei.
Iskustvo turistike industrije Kostarike prua najbolje dokaze za ovo.
Tokom proteklih 15 godina bilo je ozbiljnih prepreka u razvoju, ukljuujui
ekonomske krize, infrastrukturna ogranienja, pristup/kapacitet avionskog
saobraaja, ali je kohezija industrije dosljedno pomogla da se nau praktina
rjeenja za veinu problema.
crna gora
Kanjon Susice, photo: V.Pulevic
46
Kako se razvija kohezija grozda? Za razliku od velikih pojedinanih

kompanija, veliki grozdovi obino ne zavise od harizmatinog vostva.
Ne postoji Mojsije u Silikonskoj dolini, koji e povesti vjernike do meda i
mlijeka. Zapravo, usred San Hozea u Kaliforniji, moe se uiniti da nema
nikakve kohezije, zato to su rme tamo gurnute u agresivno rivalstvo. Ovo
rivalstvo, elja da se bolje posluje nego u prolosti i da se bolje posluje od
drugih, moda je klju kohezije. Da bi bolje poslovao od drugih, preduzetnik
mora svoje konkurente dobro da razumije, da razumije nain na koji rade,
da razumije temeljno dobre i loe strane konkurenata u odnosu na svoje
dobre i loe strane. Ovo temeljno razumijevanje navodi na preispitivanje,
ali, to je jo vanije, i na omoguavanje zajednike perspektive ili osjeaj
dijeljenja sudbine s drugima.
43 Ibid, Porter, M. (998) Grozdovi i nova ekonomska konkurentnost Harvard Business Review.
>>>
Kada je to neophodno, ova zajednika perspektiva kompanija u grozdu
moe postati istaknuta fokusna taka, jednako vana kao i njihovo
pojedinano preispitivanje. Turistiki grozd Crne Gore danas se nalazi
u takvoj taki. Kompanije i potencijalni preduzetnici u grozdu, ne treba
samo da razmotre nain na koji, kao pojedine kompanije mogu poboljati
sopstvenu konkurentnost, u odnosu na druge kompanije u grozdu, ve
razmotriti i svoju zajedniku sudbinu. Bez osjeaja da se dijeli zajednika
sudbina, problem nacionalnog upravljanja otpadom ostae nerijeen,
vodeni resursi e i dalje biti sve manji, a parkovi e se moda prodati za
drvnu grau. S obzirom na to da nijedna rma ne moe sama rijeiti ove
velike probleme, i budui da nema Mojsija da izda zapovijedi ili podijeli
vodu, jedini nain da se osigura, da ono to je dobro za turistiki grozd
bude dobro i za Crnu Goru, jeste da turistiki grozd pokae da je to tako.
Drugim rijeima, turistiki grozd mora biti u stanju da jasno izrazi svoj
identitet. Meutim, ovo preispitivanje ne poinje lako, posebno ne u
destinacijama koje su nerazvijene, poput Crne Gore. Kada odraslo ljudsko
bie pogleda u ogledalo, on ili ona obino vidi izuzetno protivurjene izbore
identiteta, ili ne vidi jasne identitete. Kada lanovi turistikog grozda
naprave pauzu u svojim svakodnevnim poslovima, kako bi razmotrili
identitet grozda, esto se najlake vide greke voa, mrnja konkurenata
unutar i izvan grupe, ili ak i njihova nemo pred turbulentnim svijetom.
Adolescenti prevazilaze ovakve situacije jaanjem samopouzdanja kroz
razmiljanje o tome kakvu budunost ele (tj. to elim da postanem kada
odrastem?). Turistiki grozd mora da proe isti proces.
I dok je ovaj Strateki okvir denisao viziju, zasnovanu na intervjuima i
radionicama s predstavnicima uesnika u turistikom grozdu na sjeveru i u
centralnom dijelu Republike, ovo se smatra poetnom takom poetkom
jednog razvijenog iskaza o viziji koja istinski proizilazi iz cijelog grozda
i svih njegovih lanova. Dugorona strateka vizija, koherentna zato to
su svi uestvovali u njenoj izradi, kljuni je sastojak za prirodno sazreli,
zdravi preduzetniki turistiki grozd u Crnoj Gori. Bez toga, rme se
fokusiraju na kratkorone aktivnosti. Kada dugorona vizija postoji, rme
posjeduju bar jedan instrument za poboljanje kohezije koja rjeava glavne
trenutne probleme i to je vanije, pomae da se sprijee budui problemi.
Dugorona strateka vizija je potrebna da bi grozd razumio svoj znaaj, i
da bi mogao da taj znaaj prezentira i unutar Crne Gore i na traite izvan
granica Crne Gore.
Kolektivno poznavati kljune vrijednosti grozda, znai znati tano to
je vano, ne samo za sopstveno poslovanje, ve i za drutvo, kulturu i
privredu u kojima se posao odvija. S tim znanjem, grozd i zemlja mogu
zapoeti da deifruju budunost, i da preduzmu odlune aktivnosti kako
bi obezbijedili tu budunost. Postoje dobro izraene metodologije za izradu
47
vizije destinacije. Prvi korak je svijest i dijalog, koji se, obino, najbolje
razvijaju u kontekstu kongresa zaposlenih u industriji.
>>>
Upotrebom kongresa kao profesionalnog instrumenta za preispitivanje

u industriji, lanovi grozda mogu, dalje, da preiste svoju kolektivnu
dugoronu strateku viziju. Iz ovoga proistie vizija budunosti i kako bi
ona trebalo da izgleda, i konkretni prijedlozi o onome to treba uraditi i
ko to treba da uradi da bi se obezbijedila takva budunost. Rezultat ovog
kongresa treba da slui i onima koji vode zemlju, ukljuujui predsjednika,
premijera, Kabinet, irem graanskom drutvu i lanovima privatnog
sektora, a u samom procesu svi oni mogli bi jasno da izraze zato je turizam
dobar za Crnu Goru i to treba uraditi da bi se obezbijedilo dobro stanje u
sadanjosti i u budunosti.
crna gora
Specina pitanja koja treba postaviti na razliite naine na takvom

kongresu odnose se na pojedine rme, njihove kljune vrijednosti, ono
to pokuavaju da postignu (osnovnu svrhu), i na to kako se mjeri uspjeh.
Slina pitanja treba postaviti i u kontekstu Crne Gore kao zemlje ko su
njeni konkurenti, kako se ostvaruje konkurentnost (kljune kompetencije i
strateke prednosti), i kakav je uinak Crne Gore u toj konkurenciji. Zatim
dolaze na red velika pitanja o budunosti: dugoroni ciljevi rmi i Crne
Gore, kako bi izgledalo da se postignu ti ciljevi, ko su budui konkurenti,
i kako bi budunost izgledala u pogledu proizvoda koje turistiki grozd
Crne Gore nudi. Rezultati vjebe ove vrste mogu biti izuzetni u pogledu
uticaja na pojedine preduzetnike i kompanije, koji, zatim, imaju temu koja
ih okuplja i pomae ne samo u stvaranju kohezije ve i koherentnosti, na
nivou destinacije sve rme rade na sopstveni, jedinstven nain u cilju
postizanja centralnog cilja. To bi takoe u ogromnoj mjeri doprinijelo
ekasnom ostvarenju mnogih ciljeva navedenih u Agendi eknomskih
reformi i Master planu za razvoj turizma do 2020. godine.
48
Okvir za razvoj turizma i Marketinke agende u ranijem dokumentu

sadre specine inicijative koje bi bilo lake ostvariti uz pomo koherentnije
vizije vizije koja jasno denie ta odrivi turizam zapravo znai za Crnu
Goru. U ovom sluaju, uz objedinjavajuu temu kakva je odrivost kao
vizija, interesantno je razmotriti iskustvo Kostarike u takvom procesu.
Turistika komora Kostarike je 1998. godine, nakon gotovo decenije
fokusiranih napora za razvoj odrivog turizma, zakljuila da mora imati
jasno denisanu izjavu o viziji, kako bi napori i dalje bili skoncentrisani
u istom smjeru. Nakon nekoliko mjeseci rada na sakupljanju podataka
o pojedinim kompanijama, a zatim i dvodnevnog kongresa, koji je
organizovao entitet izvan industrije, sljedea zajednika vizija uraena je
uz sugestije gotovo 300 lanova industrije:
>>>
Kostarika e biti destinacija gdje e turista biti u prilici da iskusi autentinu
tico gostoljubivost u kombinaciji s fantastinim dobro ouvanim ekolokim
atrakcijama, to e mu pruiti jedinstveno, nezaboravno iskustvo putovanja,
ispunjeno vrijednim duhovnim iskustvima, koja obogauju, i duhovnom
relaksacijom.Turista e moi da uiva u prirodi, u bezbjednosti i miru, i da
komunicira s ljubaznim, obrazovanim stanovnitvom, koje e ga odueviti
svojim uslugama.
Naa turistika ponuda jasno e se razlikovati na tritu i zauzimae poziciju
glavne prirodne destinacije na svijetu. Bie raznovrsna, inovativna, stalno
e otkrivati svoje nove karakteristike i potovae prirodno okruenje. Mnoge
zainteresovane grupe imae priliku da uivaju u naoj zemlji, a sve to uz
potovanje i razumijevanje prirode.
Ono to je dobro za turistiku industriju dobro je i za Kostariku. Turizam e
biti najekasniji nain razvoja ruralnih oblasti u cijeloj zemlji.
Kada itate ovu izjavu, ono to je vano, nije da li je ona smislena ili da li
neko ko ita ovaj dokument uiva u njoj, ve da li je ona smislena za lanove
turistike industrije Kostarike i da li je oni stalno koriste. Godinama od
kad je uraena na nju je upuivano, ne samo na kongresima industrije, ve
i u intervjuima u tampi i prilikom donoenja politikih odluka.
Iskustvo s ovim instrumentom posmatranim u kontekstu Kostarike, ukazuje
na to da on moe biti najuticajniji od svih instrumenata, koje bi Crna Gora
mogla usvojiti od te zemlje na kratak rok.
Da bi ovaj projekat funkcionisao i rezultirao institucionalizovanim
jaanjem odrivosti modela crnogorskog turistikog razvoja, Ministarstvo
turizma treba da preuzme vodeu ulogu. Imajui na umu raspoloive
resurse i trenutnu strukturu Ministarstva, veoma je vano obezbijediti i
stvoriti uslove za angaovanje i pomo donatora u ovim aktivnostima. Ovaj
dokument predstavlja prvi korak u tom pravcu. Ministarstvo turizma treba
da inicira osnivanje odbora za odrivost, koji bi sainjavali ministar turizma
lino, ministar za zatitu ivotne sredine i prostorno planiranje i, moda,
jo jedan ministar iji je resor direktno vezan za pitanja odrivosti; zajedno
sa etiri lana odbora iz turistike industrije; u idealnim okolnostima to
bi bila dva predstavnika nevladinih organizacija i dva preduzetnika. Uz
precizno denisanu ulogu Odbora odrivosti u sveukupnim naporima i
aktivnostima koje se preduzimaju u cilju armisanja koncepta odrivog
razvoja Crne Gore, prvi zadatak odbora za odrivost bio bi da organizuje
proces, kroz koji e se detaljno opisati/ institucionalizovati dugorona vizija
odrivosti crnogorskog turistikog grozda. Uloga Odbora za odrivost
treba du bude i formiranje koordinirane vizije zasnovane na principima
odrivosti, odnosno da denie dugorone vizije odrivosti crnogorskog
turistikog proizvoda.
49
4.3. Projekat #2:

Program certikacije odrivog turizma
>>>
Nakon uspjene realizacije Projekta 1, odbor za odrivost zapoeo bi

implementaciju zvaninog programa. Kao to je u prethodnom tekstu
utvreno, najvaniji cilj Agende ekonomskih reformi u oblasti turizma je
kreiranje odrivog turistikog proizvoda. Denisana vizija e pomoi u
realizaciji ovog cilja. Prilikom utvrivanja dugoronih ciljeva za turizam
zasnovanih na vrijednostima Crne Gore, ve je utvreno da odrivost mora
biti jedna od kljunih vrijednosti. Ipak, postoje mnogobrojna iskuenja
da se dozvoli da masovni turizam istovremeno odigra ulogu u razvojnom
procesu. Ovo uglavnom zbog naina na koji turistiki predstavnici esto
uzimaju model masovnog turizma zdravo za gotovo. Konkurentnost se
esto izjednaava s mjerama masovnog turizma.
crna gora
Okolina Kolasina, photo: EXPEDITIO
50
Konkurentnost u turizmu se mjeri stopama dolazaka, udjelom na tritu

i/ili ukupnim prihodima, a zanemaruju se drutveni i ekoloki uticaji
turizma i ne uzimaju se u obzir vrijednosti razliitih opcija u razvoju
odreene destinacije. S kratkoronim vizijama u veini zemalja, koje ele
da eksploatiu turizam za ekonomski razvoj, javne politike i regulative
usmjerile su svoje napore na maksimalno uveanje prihoda, uglavnom kroz
poveanje broja posjeta. Crna Gora je dobar primjer za to, iako je Agenda
ekonomskih reformi eksplicitno postavila poveanje prihoda i zaposlenosti
kao cilj.
Turistiki proizvodi danas nijesu samo paketi prirodnih atrakcija,
ve kombinacija prirodnih, drutvenih i kulturnih elemenata. Ovo je
oiglednije u segmentima ekoturizma, kulturnog turizma, prirodnjakog
i istorijskog turizma, i avanturistikog turizma, gdje vrijednost atrakcije
zavisi ne samo od zikih karakteristika atrakcije, ve i od drutvenih i
kulturnih karakteristika i uslova njene lokacije. Ovi segmenti ne postoje u
trenutnoj strukturi turizma u Crnoj Gori, a trebalo bi da postoje.
>>>
Turisti sve vie posmatraju turizam, ne samo kao izvor rekreacije,
ve i kao produetak njihovih ivota i vjerovanja. Ovim se objanjava
zainteresovanost za destinacije gdje im je garantovano i dokazano da su
javni i privatni sektor preuzeli obavezu upravljanja drutvenim i uslovima
ouvanja okruenja, dok su i oekivanja vezana za rekreaciju zadovoljena.
Uz dokazano prihvatanje modela odrivog razvoja, od strane javnog i
privatnog sektora u Crnoj Gori, trite koje je zainteresovano da posjeti
zemlju bie sve ekskluzivnije. Ako se posmatraju promjene u oekivanjima
turista, moe se primijetiti da oni trae aktivniji, vie interaktivan turizam,
s veim potovanjem drutveno-kulturnih i ekolokih interesa lokalih
zajednica, s veim standardom usluge, i sa sposobnou da se zatiti i
regenerie prirodno okruenje i da se naui neto o lokalnim obiajima.
Takoe, ne samo turisti, ve i potencijalni investitori u turizam, koji sve
ee s velikom panjom biraju kompanije ili projekte u oblasti turizma
u koje ulau svoja sredstva, trae one koji djeluju u skladu s drutvenim
i ekonomskim interesima odrivog turizma. Zamislite kad investitori u
turizam u Crnoj Gori ne bi bili samo kapitalisti leinari koji trae potcijenjene
objekte, ve oni koji imaju i duboke depove i savjest: infrastrukturnim
izazovima u zemlji bi se moglo odgovoriti, a ivotni ciklus Crne Gore kao
turistike destinacije bio bi automatski produen.
Ouvanje atrakcija ili bogatstava odreene destinacije zavisi od obima
koristi koje inioci ukljueni u turizam imaju od uvanja tih bogatstava.
Direktne koristi, prema konceptu odrivosti, ne bi trebalo da ima samo
jedan inilac (npr. turistiki preduzetnici u najuem smislu), ve bi one
trebale biti raspodijeljene na one koji pruaju usluge, lokalne zajednice i
organizacije ukljuene u ouvanje ivotne sredine. Jedini nain na koji se
moe ouvati ivotna sredina je da svi zainteresovani inioci uvide istinske
koristi ponaajui se na taj nain.
Razvoj odrivog turizma koji ima kao osnovne principe ouvanje i
ekasno korienje resursa, i aktivno uee zajednica treba da bude proces
koji generie i distribuira bogatstvo kako bi se ekasno i konstruktivno
pomoglo cijelo drutvo. Materijalizacija ideje odrivosti nije jednostavna,
zato to zahtijeva radikalnu promjenu pristupa poslovanju, drutvenim i
ekolokim sektorima. Ovi sektori rijetko meusobno djeluju kao grupa, i
imaju razliite agende, razliite vizije, potrebe i oekivanja od turizma.
Usvajanje jednog, od nekoliko postojeih svjetskih programa izdavanja
certikata o odrivosti, za primjenu u Crnoj Gori, pomoglo bi da se postojei
preduzetnici fokusiraju na ekoloke i prakse vezane za pitanja zajednice,
za koje su turisti pokazali interesovanje. Ako postoji zainteresovanost
da se manji pansioni, ak i neke privatne kue u planinskim regijama
51
u unutranjosti preurede za stanovanje, onda bi upotreba standarda,

denisanih u jednom od ovih programa izdavanja certikata, obezbijedila
da se to uini na odgovarajui nain.
>>>
Globalni razvoj turizma, posljednjih godina, karakterie potraga za

interaktivnijim turizmom, s visokim stepenom odgovornosti u pogledu
drutveno-kulturnih i ekolokih aspekata turistikih destinacija. Ovaj
trend je zapoeo sredinom 80-ih, sa avanturistikim turizmom, a ira oblast
eko-turizma sada ima godinje stope rasta koje Meunarodno udruenje
za ekoturizam procjenjuje na priblino 20%.
Turistika industrija je relativno sporo odgovorila na promjene ukusa i
sklonosti konzumenata, kao i na porast izdavanja zelene karte (potvrde
da su zadovoljeni standardi zatite ivotne sredine), do koga je dolo u toku
protekle decenije. Rijei odrivi turizam sada se koriste u irem smislu, da
bi se utvrdile odgovornosti na strani potranje i ponude, ali ostaje injenica
da je ak i sada odrivi turizam loe denisan termin. Zapravo, postoje
mnoge denicije. Ovo je jedan od izazova sa kojima se sreete u rjeavanju
cilja, kako je naveden u Agendi ekonomskih reformi. Moe se izabrati
vie naina za denisanje odrivosti, ali, trebalo bi da postoji relativno
koherentna crnogorska denicija, koja bi prvo bila razraena kroz viziju, a
zatim uobliena sistematski kroz sistem izdavanja certikata.
crna gora
Bez obzira na to koliko je denicija u opticaju u Crnoj Gori i drugdje, pitanja

odrivosti nijesu kljuni elementi u osmiljavanju i implementaciji veine
turistikih destinacija, karakteristika ili projekata. Kao rezultat ovakvih
trendova, u proteklih 10 godina, pojavio se niz programa akreditacije i
certikacije, iji je cilj da se zadovolje zahtjevi konzumenata i obezbijedi
odrivost turizma u industriji.
52
Veina ovih programa je praktino nepoznata izvan lokalnih trita na

kojima postoje, ali nekoliko njih su postali vodei programi u oblasti u
pogledu vidljivosti i/ili kredibiliteta. Kostarikanski certikat odrivog
turizma smatra se vodeim u takmienju za prestino prvo mjesto, nakon to
ga je Svjetska turistika organizacija proglasila svojim izborom za program
uzor. Druga opcija je globalno priznati program Zelena planeta.
Specinost kostarikanskog odrivog turizma je jasan set standarda
za mjerenje aktivnosti, koje se tiu odgovornosti prema okruenju, kao
to je pristup upravljanju turistikim poslovanjem i ouvanje prirodnih
resursa, i unutar i izvan mjesta poslovanja. On, takoe, mjeri koliko nain
poslovanja ukljuuje lokalnu zajednicu i obezbjeuje da ona ima koristi od
aktivnosti, a da se ne nanosi teta njenom kulturnom identitetu. Najzad, i
moda najvanije je to to program poklanja izuzetnu panju pronalaenju
ravnotee izmeu ovih mjera i pozitivnog odnosa trokova/koristi za
preduzetnike.
>>>
Crna Gora bi mogla imati koristi od pionirskog rada Kostarike u ovoj
oblasti, i iskoristiti program izdavanja certikata i kao instrument, preko
koga e se obezbijediti da cjelokupan razvoj turizma u budunosti u zemlji
bude odriv, i kao instrument za obezbjeivanje vizibiliteta destinacije,
kako je utvreno obavezama i principima. Donatorske organizacije mogu
da pomognu da se iz procesa certikacije ne iskljue siromani proizvoai
i destinacije. Iskustvo u oblasti umarstva i poljoprivrede pokazuje da
certikacija moe da ne donese korist siromanim zemljama i preduzeima
koja ne mogu odmah da zadovolje visoke standarde ili kojima nedostaje
sistem upravljanja, praenja i evidentiranja koji je potreban da bi mogli da
se kvalikuju.
4.4. Projekat #3:

Biznis Model baziran na Planu
trinog fokusa Oslobaanje snage
preduzetnitva i realizacija pilot biznis
modela /svjetionika
Preduzetnitvo je kljuni faktor razvoja i smanjenja siromatva. Prevashodno
se misli na domai privatni sektor. Naime, istraivanja koja je Komisija za
privatni sektor i razvoj sprovela u vezi s izradom materijala Oslobaanje
snage preduzetnitva biznis u korist siromanih, za potrebe Generalnog
sekretara Ujedinjenih nacija, izmeu ostalog pokazuju da, kada se ukljue
resursi neformalnog sektora (sive ekonomije) domai resursi su znaajno
vei od kumulativnih stranih investicija ili privatnih portfolio tokova.
Tako na primjer, procjene neformalnog sektora zemalja u razvoju pokazuju
da je njegova vrijednost oko $9.4 trilliona, mnogo vie od kumulativnih
portfolio tokova ili stranih direktnih investicija (FDI).
Kao to i materijal Oslobaanje snage preduzetnitva - biznis u korist
siromanih ukazuje, tri su podruja u kojima treba djelovati:
U domenu javnog sektora reforme zakona, regulative i uklanjanje
drugih razvojnih barijera (na emu Vlada RCG radi ve nekoliko
godina),
U domenu saradnje javnog i privatnog sektora i
U domenu privatnog sektora u smislu davanja podrke razvoju pilot
biznis modela koji se onda mogu prilagoavati u smislu veliine i kopirati
i koji su komercijalno odrivi.
53
>>>
Mada je ovaj Okvir projekat za sebe, on nije konkretan projekat od cigli

i betona koji e dati direktan doprinos u smislu poveanja broja posjeta,
prihoda i porasta zaposlenosti. Meu specinim inicijativama Agende
ekonomskih reformi, ovaj Okvir predstavlja doprinos Inicijativi 2C.
Naime, projekti broj 1 i 2 su logino u domenu Odbora za odrivost, pri
Ministarstvu turizma, koji okuplja i predstavnike javnog, i predstavnike
privatnog sektora. Dakle, pokrivaju prva dva navedena podruja djelovanja.
Meutim, da bi se vizija i regulatorni mehanizmi primjenjivali u stvarnom
ivotu od presudnog je znaaja da se uradi i pronae i implementira biznis
model koji bi predstavljao svjetionik (primjer na koji se treba ugledati).
Na osnovu opsenih posjeta lokacija u untranjosti zemlje, evidentno je
da postoje mnoga mjesta na kojima bi preduzetnika aktivnost mogla
da otpone. Postoje izuzetne peine, rijeke, jezera i planine na nekoliko
lokacija. Meutim, na osnovu postojeih nivoa posjeta u Nacionalnom
parku Durmitor, kao i posjeta rijeci Tari, i s obzirom na to da su programi/
katalozi stranih tur-operatora ve identikovali ovaj park kao primarnu
destinaciju u pogledu privlanosti i infrastrukture, region Durmitora ima
navjei potencijal da se razvije u kratkom roku, a posebno lokacije na
prihvatljivoj udaljenosti od parka, a u idealnom sluaju uz sami park.
crna gora
injenica da Crna Gora ima malo iskustva s ne-primorskim turizmom,

kulturnim turizmom, ekolokim/konzervacijskim turizmom (usmjerenim na
ouvanje prirodnih dobara), ili ekskluzivnim turizmom ini poetak takvih
poslovnih aktivnosti rizinim. Stoga je potreban biznis model koji e pokazati
da su ovi oblici turizma ostvarivi pokretai ekonomskog i drutvenog razvoja kao
i ouvanja ruralnih oblasti. U realizaciji ovog izazovnog zadatka neophodna
je saradnja izmeu Ministarstva turizma i donatorske zajednice, kao i dobra
koordinacija aktivnosti svih donatora i predstavnika meunarodne zajednice,
kako bi se omoguila implementacija konkretnog biznis modela.
54
Projekat koji se nametnuo obraivau je protna, ekskluzivna eko-koliba,

koja obuhvata projekat ouvanja ivotne sredine, koji ne samo da pokazuje
odrivost ekoturizma, kao alternativu mainstream turizmu, ve slui i kao
prostor za obuku buduih preduzetnika, menadera i zaposlenih u oblasti
ekoturizma. Na osnovu iskustva Kostarike, predlae se da ovi projekti,
koji slue kao model, tokom svog poslovanja uvijek koriste 20% kapaciteta
zaposlenih za obuku personala, izvan preduzea na svim nivoima.
>>>
V. Rizici odnosno
ogranienja u
postizanju uspjeha
motiv sa abljaka, photo: EXPEDITIO
Vie donatora je identikovalo specina ogranienja koja ometaju uspjene

intervencije u turizmu a vae i u ovom sluaju pa zasluuju da se posebno
pomenu:
- Kapaciteti i opredijeljenost partnerske vlade/ministarstva44 bilo koji okvir,
akcioni plan ili intervencija imaju ansi za uspjeh samo ako je partnerska
vlada/ministarstvo tome posveeno. Ovaj okvir moe biti uspjeno
primijenjen samo ako je praen adekvatnom politikom i inicijativama
za jaanje kapaciteta privatnog sektora i izgradnju institucionalnih
kapaciteta.
- Sektorska koordinacija i ukljuivanje niza dravnih inilaca45 Za
orkestrirano i produktivno djelovanje u turizmu neophodna je
meusektorska koordinacija naroito s ministarstvom koje pokriva
prostorno planiranje, zatim s ministarstvom poljoprivrede, saobraaja,
agencijom za MSP, itd.
- Odrivost intervencija u turizmu ugroena je nedostatkom koncentracije
na ekoloka, kulturna i drutvena pitanja kao i nedostatkom osmiljenog
uea lokalne zajednice46. Konstantnim ponavljanjem znaaja ova dva
pitanja kroz cijeli dokument, sam proces u kojem je Okvir formulisan kao
i akcioni plan koji on predvia proizvod su nastojanja da se izbjegne ta
zamka. Meutim, za samu realizaciju preporuka iz Okvira neophodno je
koordinirano djelovanje vlade, donatorske i lokalne zajednice.
- Trajan dijalog izmeu svih inilaca drave, privatnog sektora, lokalnog
stanovnitva civilnog drutva i donatora. Samo taj pristup moe dovesti
do toga da lokalno stanovnitvo usvoji projekte/incijative kao svoje i da
djelovanje bude koordinirano. Drava treba da uspostavi i podstakne
mehanizme i postupke koji omoguavaju dijalog. Donatori takoe mogu
da pomognu u tom procesu.

IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999 (pg. 4)
IIED na zahtjeva DFID u aprilu 999 (pg. 20)
55
Dodatak A
Mainstream turizam denicija i
poreenje s odrivim turizmom
crna gora
>>>
Optereena ogranienjima koje status zemlje u razvoju nosi, okruena

nematinom tokom dugih perioda istorije, ali blagoslovena izuzetno
povoljnim uslovima s aspekta biodiverziteta, Kostarika se izdvaja od
ostalih zemalja u razvoju kao odluan i uspjean primjer u oblasti turizma,
kao zemlja koja je odbila mainstream turizam radi razvoja alternativnog
modela turizma od kojeg su imali koristi i lokalno stanovnitvo, i ivotna
sredina i nacionalna privreda. Crna Gora je suoena s izazovima slinim
onima s kojima se Kostarika suoavala prije 20 godina, ali ima jednako
dobre anse, ako ne i bolje, da ponovi taj uspjeh. Radi razumijevanja
terminologije koju koristimo u ovom dokumentu, dajemo sljedeu deniciju
mainstream turizma:
56
U daljem tekstu, mainstream turizam je termin koji oznaava turiste i

destinacije za koje su aktivnosti odmora, ukljuujui i putovanje/prevoz kao
jednu komponentu, uglavnom unaprijed denisane kao aranmani, koji
se prodaju putem velikih udruenih/integrisanih turistikih i putnikih
veleprodajnih agencija na tritima s kojih ti turisti dolaze. Ove velike,
udruene/integrisane agencije na tritima odakle turisti dolaze su kroz
istoriju nudile destinacijama koje se tek pojavljuju na tritu mogunost
da razvijaju turistike tokove, ali uz prilino visoku ekonomsku, socijalnu
i ekoloku cijenu; ove agencije su vremenom sticale dominantni uticaj na
tritu tih destinacija, i to do te mjere da je znaajan dio dodate vrijednosti
(kreiranog prihoda) od turizma jednostavno oticao/curio iz tih
destinacija. U isto vrijemeradi zadovoljenja zahtjeva tih agencija, dolazi do
jako brzog razvoja infrastrukture da bi se omoguio projektovani ubrzani
rast broja posjetilaca, pri emu se vri veliki pritisak na socijalno tkivo i
ekosisteme destinacija koje esto moraju da preopterete planske i regulatorne
mehanizme rezultat toga je naglo irenje turistike infrastrukture koja
ugroava ivotnu sredinu. To se dogaa ak i kod najbolje osmiljenih
master planova za razvoj turizma u zemljama gdje je akcenat stavljen na
ubrzani rast, umjesto na odrivi razvoj.
Kostarika se razvijala na alternativni i odriviji nain, iako ima lokalne,
receptivne tur-operatore, povezane s velikim kompanijama koje organizuju
putovanja na tritima odakle dolazi veliki broj turista, prvenstveno
zbog toga to je izbjegla da u potpunosti potpadne pod uticaj (postane
zavisna od) tih velikih, udruenih/integrisanih kompanija. Umjesto
toga, Kostarika se vie orijentisala i vie zavisi od turistikih kompanija
>>>
na tritima odakle dolazi veliki broj turista, koje su specijalizovane za
vrstu turizma koju Kostarika nudi: relaksirajua priroda i manje avanture
na primorju ili u planinama, koje se reklamiraju visoko obrazovanim
turistima s visokim dohotkom koji cijene (netaknutu) prirodu. Pored
ovih putovanja uz angaovanje posrednika, infrastruktura Kostarike u
privatnom sektoru posebno je prilagoena privlaenju samostalnih turista
s visokim primanjima i iz Evrope, i iz SAD.
Uz ova dva trina mehanizma prvenstveno specijalizovane manje

turistike posrednike i veliki broj samostalnih turista odliv prihoda
od turizma u Kostariki, kao to je detaljnije objanjeno u daljem tekstu,
mnogo je manji nego kod veine mainstream destinacija. Jednako vana
je i dinamika razvoja, znatno sporija nego kod veine tradicionalnih
destinacija, koja je omoguila Kostariki da ouva svoj karakter i da se ne
homogenizuje u jo jednu od brojnih tradicionalnih (mainstream)
destinacija u svijetu, to joj omoguava da odri i integritet cijena (i to
na relativno visokom nivou). Zauzvrat, veina preduzetnika pionira
u oblasti turizma u Kostariki jasno se obavezala da e voditi rauna o
socijalnoj i ekolokoj dobrobiti zajednica i netaknute prirode gdje sprovode
svoje aktivnosti a to je obaveza i posveenost koja se rijetko sree kod
mainstream destinacija.
Sutinske ideologije koje stoje iza mainstream i odrivog turizma lako
se razlikuju, jer nude jasne izbore. Tradicionalne destinacije funkcioniu
kao trita roba gdje se najvanije odluke donose na tritu kupaca (tritu
odakle turisti dolaze); dok odrive destinacije funkcioniu kao trita gdje
postoji ravnotea izmeu kupaca i prodavaca specijalizovanih dobara i
usluga, gdje obje strane u ovakvim transakcijama smatraju da su lokalna
ekoloka i socijalna dobrobit jednako vane kao i da se gostima obezbijedi
fantastian odmor. Birajui ovu drugu ideologiju, Kostarika je zadrala
kontrolu nad sopstvenim razvojnim procesom, a istovremeno je ostvarila
57
Dodatak B
Uspjena pria iz Kostarike
A) Proces razvoja turizma u Kostariki
>>>
Kostarika se pojavila kao vodea na tritu u oblasti odrivog turizma a

posebno u domenu turistike ponude usmjerene na posmatranje prirode.
Pretvorila se u dobro poznatu destinaciju za stanovnike Sjeverne Amerike
i Evrope. Zahvaljujui prirodnom bogatstvu, prijateljski nastrojenom
stanovnitvu, umjenoj vladi i planiranju razvoja privatnog sektora, ova
zemlja se pozicionirala kao prvorazredna destinacija koja nudi avanturu,
sunane plae, raznovrsne aktivnosti u prirodi i mogunosti linog
duhovnog obogaenja/oplemenjenja koje se ne mogu uporediti ni s jednom
destinacijom u regionu. Ovaj imid, zajedno s geografskim poloajem
zemlje i njenom relativnom blizinom najveim tritima turista na svijetu
(Sjedinjene Drave i Kanada), ine konkurentnu prednost Kostarike kada
je u pitanju porast njene popularnosti kao globalne destinacije.
crna gora
58
Uspjeh Kostarike kao potvrenog pionira odrivog turizma najveim

dijelom proizilazi iz pametno osmiljene kombinacije ogranienih resursa
za ouvanje prirode, djelia istorijskog nasljea i odline samopromocije.
Poetno doivljavanje Kostarike kao turistike destinacije vremenski se
poklopilo s nagraivanjem doktora Oskara Ariasa Saneza, tadanjeg
predsjednika Kostarike, Nobelovom nagradom 1987. godine. Ovaj dogaaj
je doveo Kostariku u udarne vijesti najveih svjetskih novinskih agencija i
doprinio velikom i konstantnom interesovanju za ovu zemlju.
Meunarodni publicitet koji je privukla ova nagrada omoguio je Kostariki
da se prikae kao mirna destinacija s dugom demokratskom reputacijom
u meunarodnoj zajednici. Uspjean nastup fudbalske reprezentacije
Kostarike na Svjetskom prvenstvu 1990. u Italiji takoe je poveao nivo
popularnosti ove male centralnoamerike zemlje. To se poklopilo s vladinom
strategijom stvaranja raznovrsnije ekonomske osnove ne-tradicionalnim
izvozom; Zakon o podsticajima u oblasti turizma koji je stupio na snagu
1985, obezbijedio je znaajne poreske olakice i stimulanse preduzeima
>>>
ukljuenim u receptivni turizam. Na osnovu ovog zakona, mnoga
preduzea su zapoela aktivnosti vezane za turizam (hoteli, tur-operatori,
rent-a-car itd.) koje su sada sazrele i obezbjeuju infrastrukturu i logistiku
koja olakava porast priliva turista u zemlju. Znaajno poveanje turistikih
potencijala zemlje zahvaljujui poreskim stimulansima u kombinaciji sa
umjenim promoterima i tur-operatorima s najveih svjetskih trita,
stvorilo je meunarodno turistiko interesovanje za Kostariku.
Kostarika, photo: www.partirou.com
Pored planiranja zasnovanog na dobrom poznavanju situacije i opreznog

upravljanja resursima, globalni trendovi ouvanja prirodne sredine i
pitanja ekologije dodatno su podstakli razvoj. Bioloki diverzitet i politika
stabilnost Kostarike uspjeli su da privuku ustanove kao to je Organizacija
za tropske studije koja okuplja 55 univerziteta meunarodnog renomea,
Tropski agronomski centar za istraivanja i obrazovanje (CATIE) i
Interameriki institut za poljoprivrednu saradnju (IICA). Ove institucije
su ranije vodile napredna istraivanja u zemlji, i zauzvrat, pohvalile
Kostariku u akademskim krugovima, krugovima koji se bave prirodnom
sredinom i u javnosti uopte, kao zemlju s posebnim biodiverzitetom,
posveenu ouvanju prirodne sredine. Kostarika je istovremeno uspjela da
stvori zavidan sistem nacionalnih parkova, koji omoguava lak pristup i
obuhvata etvrtinu zemlje. Zahvaljujui kontrolisanom procesu razvoja,
Kostarika danas ima poloaj na tritu i imid koji jednako privlai ekoturiste, naturiste, avanturiste, porodice, profesionalce, ljubitelje sportova
na vodi i masovni turizam.
U periodu od 1995. do 2000. turistika privreda u Kostariki znaajno se
razvila, i imala podsticajni efekat po ekonomski i socijalni razvoj zemlje.
Turizam je 1987. godine predstavljao 3 % BDP-a , a 2000. godine 6.8
%, to se procjenjuje na oko 1.04 milijardi dolara deviznog prihoda na
malo vie od milion posjetilaca. Broj turistikih putovanja u Kostariku
se uetvorostruio za prethodnih 15 godina. Po globalnim turistikim
statistikama, broj posjeta Kostariki se brzo uveava: stopa rasta turistikih
posjeta ovoj zemlji je 10 % za posljednjih 12 godina, skoro dvostruko vea
od iste stope na svjetskom nivou.
59
Stoga je sektor turizma postao primarni izvor spoljnotrgovinske razmjene,

prevazilazei banane i kafu zajedno, kao glavne izvozne artikle. Oko 18
% ukupnog izvoza Kostarike otpada na turizam, to ima pozitivan efekat
po platni bilans. Turizam je sve vaniji izvor direktnog i indirektnog
zapoljavanja u Kostariki. Procjene govore da je turistika privreda otvorila
preko 170 000 novih radnih mjesta u prethodnih 10 godina i zapoljava
oko 14 % nacionalne radne snage.
>>>
Uticaj razvoja turizma prevazilazi Centralnu Dolinu i predstavlja katalizator

razvoja udaljenih regiona, gdje se nalaze mnogi generatori interesantnije
nacionalne potranje. Sedamdeset pet odsto smjetajnih kapaciteta
Kostarike nalazi se van Centralne Doline, iako te udaljene zone pokrivaju
samo 8 % tradicionalnih privrednih aktivnosti.
Iskustvo Kostarike pokazuje da se i neki nedostaci mogu iskoristiti za
reputaciju jedne zemlje kao turistike destinacije. Posebno, na primjer,
lo kvalitet puteva u Kostariki omoguava turistikim vodiima u zemlji
i knjigama/turistikim vodiima za Kostariku koji promoviu zemlju,
da naglase da je najvei dio ogranienog nacionalnog budeta Kostarike
stavljen u funkciju razvoja ljudskih resursa (obrazovanje) i zatite prirode.
Umjesto investiranja u asfalt, kae se u tom promotivnom tekstu, nacionalni
prioriteti su usmjereni na univerzalno obrazovanje i zdravstvenu zatitu,
kao i na nansiranje nacionalnih parkova.
crna gora
Ovo nije zatakavanje i ova vrsta lekcija ne predstavlja samo pametno

racionalizovanje i promociju. U stvari, najvei dio onoga to turistiki vodii
Kostarike kau na ovu temu vezano je za realnost: zemlja je prepoznala
da je model odrivog razvoja prisiljava da donese teke odluke, a kad se
te odluke donesu, jedini nain da se iskoriste negativne posljedice nekih
od tih odluka u turistikom kontekstu je da se naglasi rezon koji iza njih
stoji.
60
U sluaju loih puteva, efekat ovog okvira je zapanjujui: vodii i tekstovi

u turistikim asopisima rijetko se ale na obino uasne puteve, i
umjesto toga opisuju avanturistiku, neravnu, pa ak i romantinu
mreu sporednih puteva. Oni obino polaze od hipoteze da stanje puteva
predstavlja nenamjernu pozitivnu posljedicu u domenu zatite prirode:
uz vei broj modernih puteva dolo bi i do veeg ugroavanja uma zbog
interesovanja za sjeu uma, rudarstvo, i graevinske radove.
Prevedeno na crnogorski kontekst to znai da je potrebno odluiti o tome
u kojim oblastima su investicije od presudnog znaaja da bi turizam imao
realne anse za razvoj, i gdje je trenutno potrebno uiniti rtve. Neke od
tih rtvi treba pretvoriti iz limuna u limunadu dakle razblaiti ih u
procesu interpretacije (navoenjem konkretnih razloga, izbora i odluka
>>>
koji su uslovili te rtve), jer interpretacija je od kljunog znaaja za razvoj
turizma visokog kvaliteta. Zainteresovane strane - funkcioneri u javnom
sektoru, funkcioneri na lokalnom nivou u unutranjosti zemlje, i kao
najvaniji preduzetnici i potencijalni investitori - imae presudan uticaj na
uspjeh Crne Gore u razvoju odrivog turizma. Imajui u vidu znaajan
porast posjeta i potronje od strane turista u relativno kratkom vremenskom
periodu, bilo bi lako zakljuiti da je turizmu obezbijeen porast i van trase
odrivog prirodnog turizma. Iako su snage masovnog turizma godinama
pokuavale da ukljue Kostariku, u tome se jo nije uspjelo. Veliki inostrani
lanci obuhvataju manje od 10 % hotelskih soba u zemlji.
B) Geografsko porijeklo potranje
Najvei dio hotelskih gostiju dolazi na meunarodni aerodrom Huan
Santamarija. Prosjeni broj dolazaka na ovaj aerodrom biljei godinji porast
od 5,7 % od 1994. godine. Najvei broj turista koji dolaze iz Sjedinjenih
Drava i Evrope dolazi u Kostariku avionom. Broj turista iz Sjedinjenih
Drava koji dolaze avionom se i dalje poveava, tako da su 2000. godine
inili polovinu svih turista koji su doputovali na ovaj nain.
Broj turista iz Evrope je znaajno rastao do 1996, ali je taj rast blago opao
od 1997. zbog negativnog ekonomskog okruenja u Evropskoj zajednici i
slabosti evropske monete u poreenju s amerikim dolarom. Godine 2000.
zabiljeeno je 16,9 % dolazaka avionom iz Evrope. Ostali turisti koji
posjeuju Kostariku dolaze iz Centralne Amerike (9,2%), s Kariba (1,1%),
iz June Amerike (11,4%), iz Azije (2,4%), Afrike (0,1%) i ostalih zona
(0,8%). Tabela prikazuje poreenje porijekla turista za period 1999-2000.
C) Glavni cilj posjete
Poput veine turista na svijetu, turisti koji posjeuju Kostariku idu na
plau, ali su istakli da se radi o perifernom dijelu odmora. Oni planiraju
da odu u Kostariku zbog tople klime i plaa, ali kada stignu, kombinuju
plau s mnogim drugim aktivnostima.
Nedavno je Turistiki odbor Kostarike sproveo istraivanje u kome su turiste
pitali to su radili u Kostariki (po principu odabira jednog od ponuenih
odgovora). Napopularnije aktivnosti su bile sunanje i kupanje(70 %),
61
pjeaenje u prirodi (55 %), posmatranje ore i faune (41 %) i posmatranje

ptica (38 %). Iako je odlazak na plau bio najee navoena pojedinana
aktivnost, treba dodati da se ta aktivnost kombinuje sa brojnim drugim
aktivnostima, od kojih nijedna nije dominantna. To znai da Kostarika i
dalje predstavlja kupaku destinaciju, ali s vanim zaokretom ka kombinaciji
oputanja na plai i prirodnih atrakcija. Preko 62 % posjetilaca iz Sjedinjenih
Drava su za vrijeme boravka u Kostariki posjetili makar jedan nacionalni
park.
>>>
Aktivnosti turista iz SAD u Kostariki za 2000. godinu

AKTIVNOSTI
crna gora
Plaa i sunanje
70.2
Sportski ribolov
13.2
Surfovanje
17.6
Ronjenje
15.7
Splavarenje
12.5
Ostali sportovi na vodi
9.1
Ostali sportovi
5.6
Pjeaenje u prirodi
54.5
Posmatranje ptica
38.2
Posmatranje ore i faune
41.1
Posjeta prijateljima i porodici
16.9
Kursevi panskog
6.3
Finansijski motivisana putovanja 1.3
Izvor: Kostarikanski odbor za turizam (ICT)
62
62 % posjetilaca iz SAD su izjavili da im je to prvi boravak u Kostariki, a

37,6 % da su ve dolazili,
35,3 % posjetilaca su doputovali sami, 13,2 % s porodicom, 23,1 % s
prijateljima i 19,7 % s partnerom. 8,7 % je odgovorilo da obino putuju s
prijateljima i lanovima porodice.
D) Prosjeno trajanje boravka i smjetajne navike
Prosjena duina boravaka svih turista u Kostariki je 11,1 noenje (do 7,5
dana do 1987)
Prosjena duina boravka turista iz Sjedinjenih Drava je neto manja,
10,7 noenja.
To se objanjava injenicom da se turisti iz Evrope trude da ostanu due (u
prosijeku 14,5 noenja) zbog duine letova do Kostarike (izmeu 12 i 16
sati) i dueg trajanja godinjih odmora u Evropi.
Priblino polovina turista iz Sjedinjenih Drava ostaju u zemlji manje od
>>>
devet noenja, uglavnom zbog kraih godinjih odmora i razliitih perioda
u kojima ih stanovnici SAD koriste. Prosjeno trajanje boravka u Kostariki
je ipak due od boravka na alternativnim destinacijama kao to su Irska
(9,2 noenja), Francuska (7,1 noenje), Aruba (7,1 noenje), Bahami (5,7
noenja) i Kanada (5,4 noenja).
Kada su u pitanju demografski podaci o stanovnicima SAD, koji posjeuju
Kostariku, 67,5 % imaju izmeu 30 i 60 godina. Neto vie od polovine
su neoenjeni/neudate.
Univerzitetsko obrazovanje ima 55,6 % ispitanika , a 30 % ima zavrene
poslijediplomske studije. Ovi podaci potvruju predstavu o visoko
obrazovanim, pa samim tim i ekonomski obezbijeenim turistima
Generacije X koji dolaze na Kostariku.
Vie od polovine ispitanika, koji su prvi put doli u Kostariku, izjavilo je
da su odluku o putovanju donijeli na osnovu komentara prijatelja, roaka
ili poznanika. To je dokaz vanosti izlaenja u susret oekivanjima turista,
jer su oni sami najvaniji instrument reklamiranja. Na odluku o dolasku u
Kostariku su takoe uticali: objavljeni tekstovi (7,8 %), internet (5,6 %),
tampani vodii (4,3 %) i turistike agencije (3,9 %).
Nauene lekcije Vodi za odrivi razvoj turizma
a)
Podsticanje investicija u turizam
Bez obzira na skepticizam kada je u pitanju mijeanje vlade u pitanja
biznisa i, posebno, olakice za odabrane privredne grane, brojni posmatrai
kostarikanskog obrasca turistikog razvoja, priznaju da su ovi podsticaji
ubrzali turistiki razvoj ove zemlje.
Dokument o podsticanju razvoja turizma br. 6990 daje olakice preduzeima
s validnim turistikim ugovorom. Te olakice ukljuuju:
Dvanaestogodinje oslobaanje od poreza na prihod na

neraspodijeljenu dobit;
Duty free uvoz artikala, koji se ne mogu nai u Kostariki, po istoj

cijeni i kvalitetu;
Oslobaanje od poreza na zemljite, za period od 12 godina, za

hotele locirane van gradske zone San Hoze;
Ubrzana amortizacija sredstava;
Duty free uvoz vozila, s kapacitetom motora do 1,600 cm3 za

transport turista;
Avio-kompanijama se garantuje da cijena goriva nee biti vea

od prosjene prodajne cijene u Majamiju, Meksiku, Panami, Kolumbiji
i Venecueli; osloboene su poreza i prireza na uvoz ili kupovinu u zemlji
rezervnih dijelova potrebnih za ispravan rad aviona;
Turistike i rent-a-car agencije osloboene su poreza i ostalih

dabina na uvoz kompjutera ili njihovu kupovinu u zemlji.
63
Podsticajni zakoni Kostarike bili su pokretaka snaga za razvoj hotelskih

kapaciteta zemlje. U periodu izmeu 1990. i 2002, broj hotelskih soba u
Kostariki je povean sa 6173 na 14929 soba (ovo se odnosi samo na sobe
koje imaju deklaraciju ICT).
>>>
Kao dokaz uspjeha podsticanja investicija u Kostariku, a posebno zakona

6990, ICT je izvijestio da je od uvoenja ovog programa 1986. godine, u
turistiki razvoj zemlje uloeno preko milijardu dolara.
Porast smjetajnih kapaciteta i broja posjeta
crna gora
1990.
1991.
1992.
1993.
1994.
1995.
1996.
1997.
1998.
1999.
2000.
2001.
2002.
64
Broj soba
6713
7196
8549
9479
10794
11862
13128
1,437
13413
13714
14122
14643
14929
Broj dolazaka
435037
504649
610591
684005
761448
784610
781127
811490
942778
1031585
1125214
1033127
1127462
b) Procedure i zahtjevi za otvoreni turistiki biznis

Kostarika ostaje jedna od najbezbjednijih i najprivlanijih zemalja za strana
ulaganja u Latinskoj Americi. Najspecijalizovaniji inostrani tur-operatori
ne investiraju direktno u destinacije poput Kostarike, ali istiu taj faktor
kada objanjavaju kako pronalaze kompetentne uslune djelatnosti.
Veliki broj dobrih hotelskih preduzea i tur-operatora u Kostariki doli
su iz drugih zemalja, zahvaljujui tome to se vlada obavezala da e
obezbijediti nansijsku sigurnost i podsticati ulaganja. Kostarikanska
vlada, ministarstva i nansijske institucije odravaju bliske veze sa
Sjedinjenim Dravama i igraju aktivnu ulogu u omoguavanju sigurnih
inostranih ulaganja.
Kostarika nema posebne zakone koji reguliu direktne strane investicije.
Lokalna i strana nansijska sredstva uivaju isti tretman i zatitu nacionalnih
zakona o ulaganjima. Svaki pojedinac i privatno preduzee iz zemlje ili
>>>
inostranstva moe da posjeduje teren ili imovinu u Kostariki. Primjenjuje
se mali broj ogranienja, od kojih je najvanija zika zauzetost prostora i
udaljenost 50 metara od plae za terene uz obalu okeana.
Potencijalni kupci nekretnina i njihovi advokati moraju prvo da se obrate
Nacionalnoj agenciji za nekretnine, radi denisanja vlasnikih prava, zatim
moraju da dobiju studiju o uticaju na prirodnu sredinu od Ministarstva
za zatitu okoline i energetiku, lokalne pravilnike i dozvole za gradnju
od lokalnih vlasti kao i potrebne informacije od ostalih ministarstava i
institucija.
Kostarika ima zakon o zatiti potroaa, koji olakava proces dobijanja
dozvola za preduzetnike djelatnosti, ukljuujui hotele, restorane,
turistike agencije, rent-a-car agencije i preduzea za transport na vodi.
Turistiko preduzee mora ispunjavati propisani minimum zahtjeva i
obratiti se ICT-u. Ti su zahtjevi prikazani u narednoj tabeli:
Zahtjevi za turistika preduzea
Hoteli Minimum
Restorani
Turistike agencije
Rent-a-car agencije
Transport na vodi
20 soba ili 10 vila.

Potovanje normi za hendikepirana lica.
Potovanje normi za hendikepirana lica.
Primjerak ugovora s tri meunarodna tur-operatora.
Minimum 20 vozila
Minimum pet plovila iste vrste.
Kostarika, photo: www.costa-rica-villa-rental.com
Kostarika, photo: www.costa-rica-villa-rental.com
65
c) Institucionalni okvir kao preduslov odrivog razvoja turizma Uee

vlade u turizmu
Opta je ocjena da institucionalni okvir za turizam u Kostariki, predstavlja
jedno od najvanijih objanjenja uspjeha ove destinacije. Kada je koncept
odrivog razvoja turizma razvijen od strane nekoliko preduzetnika i kada
se pokazao kao ekonomski perspektivan i socijalno i ekoloki koristan,
javni i privatni sektor su poeli zajedno da rade da bi postigli uspjeh na
nivou cijele zemlje.
>>>
Zahvaljujui tome turizam je danas jedna od najorganizovanijih privrednih

grana u zemlji. U javnom sektoru, Turistiki institut Kostarike (ICT)
predstavlja regulatornu instituciju sa zadatkom da promovie i prati privatne
aktivnosti na tom polju. Nacionalna turistika komora (CANATUR)
okuplja predstavnike ostalih znaajnih udruenja i komora iz oblasti
turizma.
Turistiki institut Kostarike (ICT)
ICT je samostalna institucija, formirana 1955. Predsjednik Republike
imenuje njenog izvrnog predsjednika. Najbolje je da slubenik, koji je
izabran na ovu funkciju, bude osoba s iskustvom i interesovanjem za
privredu. Obaveze i odgovornosti ICT-a su regulisane razliitim zakonima.
Ova institucija ima ekstenzivnu mogunost intervencije na svaku temu
vezanu za turizam. Te razliite zakonske norme zajedno pokazuju duh
zakona, tanije viziju turistike promocije, i omoguavaju dravi da
kontrolie razvoj turizma.
crna gora
Jedan od najznaajnijih doprinosa ICT a, institucionalnom okviru za

turizam u Kostariki, u domenu je izdavanja certikata za odrivost.
66
Investiranje u reklamnu kampanju i promociju

Promovisanje turizma je jedna od vanih funkcija ICT-a, koja se nansira
troprocentnom taksom na hotelske trokove. Studija INCAE je pokazala
da Kostarika vie troi na promociju, nego mnoge njoj konkurentne
destinacije. Kostarika je 2000. godine potroila sedam dolara po turisti
na promotivne progame, dok su Panama, Dominikanska Republika i
Meksiko iste godine potroili 5, 4 i 3 dolara po posjetiocu.
Privatni sektor vri veliki pritisak na administraciju da povea budet ICTa za promociju narednih godina, jer su trokovi promocije opali i strani
konkurenti su postali prisutniji na ciljanim tritima.
>>>
Rashodi ICT-a za promociju (1990 2002)
Godina
Budet za promociju (US$)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001*
2002*
2438149
2713958
7087365
5791230
7167552
6450301
8683333
5748611
4750081
5056792
5224371
6723184
9199617
% Budeta koji otpada na

promociju
29.1
37.6
61.7
40.5
44.0
45.8
65.3
59.1
58.1
36.3
39.2
45.4
57.9
*Staro poveanje predsjednikog diskrecionog budeta od pet miliona dolara je raspodijeljeno krajem
200.
d) Turizam kao izvor prihoda

Odrivi razvoj turizma u Kostariki pogreno se tumai kao biznis fenomen.
Vlada i privatni sektor gledaju na odrivi turizam kroz hladnu i preciznu
poslovnu logiku, ali se s druge strane stvara imid ekoturizma i Kostarika
nastavlja da titi prirodu i razvija ljudske resurse.
Turizam se u Kostariki ne koristi samo kao sredstvo razvoja, koje
obezbjeuje zapoljavanje u privatnom sektoru, ve se razvija s namjerom
da znaajno doprinese prihodima vlade. Prilikom svake kupovine, turisti,
kojih je danas vie od milion, plaaju porez na dodatu vrijednost od 13%.
Ovaj porez obezbjeuje vladi sredstva za upravljanje razvojem zemlje.
Osim toga, u restoranima se na raun dodaje porez na usluge od 10%, ime
se poveava doprinos turizma lokalnoj privredi. Turisti plaaju hotelima
boravinu taksu od 3%, koju ubira ICT. Konano, turisti koji odlaze
avionom moraju da plate aerodromsku taksu od 26 dolara. Ekonomski
doprinos turizma u Kostariki je od velikog znaaja, kako za javni, tako i
za privatni sektor.
67
Dodatak C
crna gora
>>>
Uticaj trinih i potroakih trendova

na budunost putovanja
68
Studija koju je pomenulo nekoliko glavnih igraa na tritu, a koju je

napravila rma BT Aleks Brown Research pod naslovom Trendovi
odmora u novom milenijumu, istie da su potroai iz Sjeverne Amerike,
odnedavno, poeli da se pomjeraju ka inovativnim, i na tritu provjerenim
(bendovanim) oblicima odmora i vrstama destinacija, u nastojanju da
maksimiziraju na iskustvu odmora. Kako se vrijeme za odmor smanjuje,
to mnogima cijena odmora (proizvoda) postaje sve manje znaajna.
Procijenjeni uticaj ovih kretanja na putovanje izgleda kao to slijedi:
Potroai ele da imaju mogunost da se pohvale svojim iskustvom,
koje su stekli na vikendu ili odmoru. Stariji uspjeni ljudi cijenie zadravlje,
tness, idealizam, kulturu i to je mogue vie prililka za boravak napolju,
ali samo dok im udobnost i dobar ukus ine sastavni dio paketa.
Potroai trae kvalitetan ugoaj iz svakodnevnog ivota, a ne
proste opipljive stvari. Jedan od primjera za to je eksponencijalni rast
avanturistikih putovanja. Avanturistika putovanja, trenutno, predstavljaju
gotovo polovinu putovanja u svrhu odmora i iznikla su gotovo ni iz ega
prije deset godina, na industriju koja samo Sjedinjenim Amerikim
Dravama donosi godinje dvjesta milijardi dolara.
Potroai hoe najsvjeiji proizvod i koji se bazira na vodeoj
tehnologiji. Statistika u ovoj industriji, pokazuje da je prodaja skupljih
proizvoda za svrhu odmora i rekreacije u posljednjih nekoliko godina
dominantno nadmaila prodaju proizvoda srednje do male cijene.
Nedjelja koja se provodi na plai, samo sa suncem, morem i
pijesakom nije privlana, kao nekada, ljudima koji odlaze na odmor.
Trend je usmjeren na aktivnosti koje podrazumijevaju iskustvo. U novom
milenijumu stanovnitvo koje obitava u stanovima, poput kabina, i koji
su pod stresom, kojeg im namee vrijeme, trae da avanturu, luksuz i
osvjeenje za cijelu godinu spakuju u ogranieno vrijeme koje imaju za
odmor.
Studija predvia da e u budunosti standard biti paketi koji nude punu
uslugu i premijske (traene) destinacije, usmjerene na doivljaj, koji e
zadovoljavati potrebe onih koji, danas, jo uvijek kupuju paket aranmane,
za putovanja na masovnom tritu putnih paket aranmana. Zajedniko
obiljeje za sve najtraenije destinacije bie seoska atmosfera s kreativnim
i autentinim smjetajem, jedinstvene prilike za trgovinu, dobri restorani
>>>
i noni ivot. U zakljuku prethodnog, studija tvrdi da e se sve vei
naglasak stavljati na brendovani (dokazani) imid, usko ciljani marketing,
koji e se usredsrijediti na posebne demografske strukture, kao to su
mlade generacije, ene i djeca, a trend e se pomjerati ka kraim, aktivnijim
putovanjima, zato to godinji odmori sve krae traju.
Segmenti trita koji ve imaju mainstream obiljeje
Mnogi veliki igrai na tritu alternativnog turizma ne promoviu striktno
samo jake proizvode alternativnog turizma, poput onih u Kostariki, nego i
neka blago alternativna i nemasovna trita za odmor. Ovi proizvodi imaju
mainstream obiljeje, koje se dopada velikom procentu trita putovanja.
Oni idu ka tome da postanu sve jai na komponenti ponude proizvoda,
koji nose dodatnu vrijednost, a neki od njih su izuzetni mehanizmi za
zadravanje vrijednosti, dok neki to nijesu. Ovaj pregled situacije ne
pretenduje da denie ta treba, a ta ne treba da se radi kada je proizvod u
pitanju, nego da ponudi jedan men trenutno popularnih proizvoda.
Trite odmaralita
Potroai proizvoda, koji podrazumijevaju odmaralita u toplim, sunanim
destinacijama mogu da biraju izmeu najveeg mogueg raspona
mogunosti. Karipska odmaralita kao trite, na primjer, trenutno se
kotiraju kao najvaniji za korisnike odmora iz Sjeverne Amerike, i njih
moemo podijeliti na sljedee tipove odmaralita, koje emo ovdje samo
kratko pomenuti, za potrebe njihovog opisa:
Odmaralita all inclusive: Postoje nekoliko ovakvih odmaralita na
Karibima. Od prvoga u brani, Club Med, s njegovim duhovitim, ziki
aktivnim i zabavnim stilom, koji je u poetku promovisao samo pristup
turizmu kao hedonistikom ugoaju samo za odrasle, a razvijao se u novi
oblik utoita za porodicu. Nekoliko all-inclusive klubova kapitalizovao je
na samo jednom aspektu Club Med lozoje a to je da treba odmaralite
napraviti drugaijim od ostalih. Glavna atrakcija u pogledu all-inclusive
odmaralita je ksna cijena, ali kada se kombinuje sa naglaskom na
prirodnu sredinu, interakciju s lokalnim stanovnitvom i zdrave, aktivno
ispunjene dane, ovaj koncept postaje dopadljiv alternativnom putniku.
Odmaralita koja su dio velikog lanca: Ova odmaralita kao to su: Marriott,
Hyatt, Westin and Wyndham karakteristino su luksuzna, s izvrsnom uslugom
i pogodnostima koje su mnogo predvidljivije i korporacijske po prirodi to nije
u cjelosti sluaj s malim hotelima i odmaralitima. Za veliki dio mainstream
trita, po svim cijenama i segmentima vrijednosti, ova predvidljivost je vani
peat kvaliteta koji je znaajan za donoenje odluke o tome u koju zemlju otii
na odmor tako da, ako postoji brendovani hotel u glavnom gradu te zemlje,
onda vas to ohrabruje u elji da istraite druge vrste smjetaja u drugim
dijelovima zemlje, gdje su smjetene druge atrakcije obino su to plae ili
nacionalni parkovi.
69
Utoita: Na Karibima ima nekoliko odmaralita i zaklonjenih utoita,

kao to su Island Outpost i Four Seasons, ija glavna atraktivnost lei u
tome to su locirani u zabaenim mjestima i privlae manji broj gostiju.
Klju je u privatnosti i luksuzu.
>>>
Banje: Banjska odmaralita naglasak stavljaju na zdravi, ziki aktivan i

regenerativni odmor sa zdravom hranom i aktivnostima za suzbijanje stresa
kao to su meditacija i masaa. Ovo je kategorija proizvoda koja najbre
raste na alternativnom tritu, a posebno dobro nkcionie na lokacijama
s tihim, prirodnim okruenjem bez velikih guvi.
Sela: Od turistikih sela oekuje se da obezbijede bijeg od mega
odmaralita. Ona nude itavu lepezu alternativa za smjetaj (tj. hoteli,
vile itd.), ali i atmosferu koja je nalik onoj u gradu sa znaajnim brojem
radnji, mogunostima za zabavu i izlazak na veeru i mogunostima za
rekreaciju.
crna gora
Odmaralina industrija razvija se da bi udovoljila razliitim potrebama

dananjih potroaa. Odmaralini proizvodi koji tek nastaju su:
odmaralita za putovanje u fantaziju, oping odmaralita i odmaralita
koja zadovoljavaju potrebe poslovnog/kongresnog trita. Mnogi tvrde da
su takva mega ljetovalita u stvari inovacija, koja ima za cilj da udovolji
zahtjevima svojih klijenata, u smislu to kombinuje smjetajne kapacitete,
mogunosti za odravanje sastanaka i itav niz usluga i aktivnosti, kao
to su tematska odmaralita u San Sitiju u Junoj Africi ili Atlantis na
Bermudama. oping odmaralita se usredsreuju na bogate putnike koji
putuju sami i na organizaciju malih poslovnih sastanaka. Oni se preteno
usredsreuju na smjetaj i mnogo sadraja koji pruaju ugoaj, ali i na
skupe radnje u rezidencijalnim kvartovima. oping odmaralita promoviu
atmosferu mistinosti i, radei upravo to, rade na tome da pruanjem
mjeavine sadraja zauzmu svoj djeli trita koje opsluuje bogate.
70
Postoji snaan trend pomjeranja ka kongresnom turizmu kao jednom od

glavnih potroaa prenoita devedesetih godina, ali u posljednje tri godine
to se smanjilo jer su oslabile i ekonomske prilike. Poslovno/kongresno trite
trai prvoklasne smjetajne kapacitete i usluge. Organizatori poslovnih
sastanaka obino ele da kupe odmaralite koje ima sve sadraje, pa je
samo sebi dovoljno, gdje sve moete nai u kui, ukljuujui i veliki izbor
mogunosti za rekreaciju. S oporavkom privrede oekuje se povratak ovog
vida turizma.
>>>
Segmenti alternativnog trita koji biljee brzi rast
Zeleno putovanje
Odmaralita su odgovorila na sveoptu rastuu svijest o ekolokim
problemima i na taj nain osmislila eko-turizam, jo jedan od vidova
netradicionalnih izvora prihoda u brani. Ekoturizam su neformalno
denisali poslovni ljudi i njihovi klijenti kao putovanje u kojem se uiva
u prirodi i ona se cijeni, i to je jedan od najbre rastuih segmenata putne
industrije. Veina turista, koji planiraju da pou na put i uivaju u prirodi,
smatraju da je takvo njihovo putovanje jedan vid ekoturizma, ak iako se
tehnike denicije jedne od drugih mogu razlikovati. Veina potroaa, s
izuzetkom onih koji su tvrdokorni ekoturisti, ne haju za ove denincije.
Od 1990. godine, dok je turizam u cjelini biljeio rast po godinjoj stopi
od 4 %, putovanje u prirodu biljeilo je rast po godinjoj stopi od 10
do 30 % (Svjetski resursni institut). Na osnovu prola koje je sakupilo
Drutvo za ekoturizam (TIES), i poueni mnogim iskustvima, koje su
opisali gosti, koji su boravili u odmaralitima Kostarike, pokazalo se da
su ekoturisti voljni da potroe mnogo vie na svoja putovanja, nego opti
turisti. Bilo je i drugih izvjetaja, kao to je onaj kojeg je objavila Svjetska
turistika organizacija, koja zakljuuje da je trite ekoturizma malo i malo
troi, ali ovo se najbolje moe shvatiti kao razlika u denicijama koju ete
bolje razumjeti kada analizirate iskustvo u pogledu toga, kako se razvija
odreena destinacija kao Kostarika.
Ukratko, da bi se otilo dalje od ovakve denicije, a da se ne ignoriu vane
implikacije koje ima istraivanje Svjetske turistike organizacije, moramo
prepoznati da postoje tvrdokorni ekoturisti koji zaista doprinose rastuoj
popularizaciji prirodnih destinacija, ali iji je ekonomski uticaj u krajnjoj
liniji ogranien u pogledu obima i veliine. Drugim rijeima, procjene koje
je dalo istraivanje Svjetske turistike organizacije zabrinjavajue su samo
kada se radi o putnicima, koji su se denisali kao uivaoci samo istog
ekoturizma.
Mnogo je interesantnije u svemu ovome obratiti panju ne na relativno
malu grupu koja malo troi, ve na one mekane ekoturiste koje smo
ovdje pomenuli, a pominje ih i popularna literatura, koja se bavi ovom sve
zanimljivijom temom. Ovo su ljudi koji hoe da uivaju u tradicionalnom
konforu i zadovoljstvima odmora, dok istovremeno hoe da pokau (sebi
i drugima), da im je na odmoru vie od sopstvenog hedonistikog uitka
stalo da potroe svoj novac na neto to predstavlja sponu izmeu troenja
71
na odmor i ulaganja u konzervaciju zatiene prirode, kao i popravljanje

socijalne situacije ljudi u oblastima koje posjeuju.
>>>
Neki od primjera ekoturizma ukljuuju paljivo odabrane rute i pjeake

staze u zatienim oblastima prirode, umske ekosisteme, ture s vodiem
i mogunou da se upoznaju ljudi u divljim predjelima47 i njihova uloga
je da budu dobri domaini na zemlji. Ekoturizam e, izvjesno, generisati
poveanu ekonomsku dobit za odmaralita, zatiena podruja i lokalno
stanovnitvo, jer e mnoga odredita prihvatiti ovaj trend u narednim
godinama. To e se odvijati na nekoliko razliitih naina, a ovdje emo
istai samo mogunosti na koje nam ukazuje iskustvo. Klju produavanja
ovog spiska mogunosti lei u koordinaciji ciljeva privatnog i javnog
sektora, na nivou destinacije i samog preduzea.
crna gora
Destinacija zemlja kao cjelina ili region u nekoj zemlji moe da stvori
i odrava imid, ali i da uiva koristi od takvog imida, do te mjere da
i preduzea u privatnom sektoru postignu neku dosljednost u pogledu
standarda. Koliko ovo vai za mainstream turizam, toliko, ako ne i vie
vai u sluaju destinacija za ekoturizam zato to je posjetilac u ovom sluaju
eksplicitno zainteresovan za dosljednost izmeu poruke i medija kojim se
ona izraava. Otuda u sklopu same destinacije, mora postojati koordinisani
napor da se napravi ravnomjerna distribucija dobiti za privatna preduzea48,
zatiena podruja i lokalno stanovnitvo.
72
Odmaralita e imati ekonomsku dobit, zato to ture ovoga tipa generiu

veu potrebu za potronju na gosta, nego u tradicionalnom konceptu;
dodatna vrijednost na strani iskustva za gosta koji moe da shvati ekoloki
i drutveni uticaj njihove posjete doveo je do toga da odmaralita mogu
(makar ona koja su procijenila ovakvu dinamiku) da naplauju premijumske
cijene. Vano je imati na umu da nije mogue sve putnike po automatizmu,
osvijestiti o uticajima koje njihov put ima na prirodu; ali oni koji to ve
jesu, predstavljaju potencijalno trite za Crnu Goru.
Jednako kao to su na dobiti odmaralita, na dobiti su i zatiena podruja,
zbog poveanog broja posjeta i doprinosa/taksi, koje posjetioci ostave kroz
odmaralite. U stvari, ovi doprinosi su naknade za korienje, i konsenzus
oko toga kolika je optimalna cijena za zatiena podruja relativno je mali,
osim to je trenutno javna politika vie okrenuta ka tome da se ta podruja
47 To mogu da budu ljudi koji ive u tropskim umama, ili seljaci u nekom planinskom
selu u Crnoj Gori.

48 Odmaralita se u ovom kontekstu upotrebljavaju da prikau privatna preduzea u zabaenim
podrujima iz razloga da tekst uinimo kraim, ali isto tako bismo mogli da mislimo i na mjesta sa
atrakcijama, tur operatore, i druge oblike turistikih preduzea u oblastima koje okruuju zatiena
podruja. Odmaralite se koristi kao krai izraz zato to ona u svakom sluaju predstavljaju organizacije
koje angauju najvie radne snage i veoma esto predstavljaju integralni dio preduzea, koja angaujui
svoje zaposlene organizuju i nude ovakve ture u zatienim objektima prirode i, umjesto da se ugovor
potisuje sa tur-operatorima, potpisuje se direktno s ovim preduzeima.
>>>
tretiraju kao javno dobro, koje bi trebalo, uopte uzev, da bude jeftino,
kako bi obezbijedilo maksimalnii pristup javnom dobru. Formulisan je
snaan argument49 da ova podruja ne naplauju mnogo od ljudi koji
dolaze da ih posjete; kao uee u njihovim ukupnim trokovima za odmor,
procenat direktnih torkova na karte za posjetu zatienim podrujima
je zanemarljiva, kada se uporedi znaaj koji zatieno podruje ima u
opredjeljivanju njihovog izbora za put do odreene destinacije.
Bez obzira na to da li su naknade koje se plaaju za zatiena podruja
podignute ili ne, destinacije u irem smislu, a odmaralita u posebnom,
imaju podsticaj da naglase premijumsku vrijednost zatienih podruja,
koja privlae posjetioce da ih doive, a kada se tako radi, preuzimaju
odgovornost za nansijski prosperitet ovih podruja. Dio ovih odgovornosti
mora da ukljui i osvrt na lokalno stanovnitvo, koje naseljava oblasti oko
zatienog podruja (a u mnogim sluajevima i oblasti unutar njih). Bez
njihove podrke, nema mnogo nade da e se odrati integritet sistema
zatite, s obzirom na to koliko su vrijedni resursi u tim podrujima.
Crna Gora je, kao i Kostarika, iskusila to i druge zemlje u razvoju, a to je
da je drvee unutar tih podruja bezbjedno, samo u onoj mjeri u kolikoj
lokalno stanovnitvo vidi njihovu bezbjednost kao svoj interes. Ako nemaju
dovoljno sredstava za ivot50 drvee e imati za lokalno stanovnitvo vei
znaaj ako se pretvori u debla; u interesu je jednako destinacija, koliko i
samih odmaralita da se na lokalno stanovnitvo gleda kao na domaine
ovih zatienih dobara i da ih za to dobro nagrade. Na nekom najosnovnijem
nivou ovo znai da bi im se mogla otvoriti radna mjesta, kao vodiima na
ekoturama, to e privui domae stanovnitvo.
U idealnom sluaju, poslove u ekoturizmu trebalo bi da obavlja lokalno
stanovnitvo iz zajednica koje se nalaze u okolini prirodnih i kulturnih
atrakcija, ali u sluaju tek nastajuih destinacija kao to je Crna Gora, gdje
jo treba izgraivati ljudski resurs, moda bi trebalo razmiljati o faznom
pristupu angaovanja profesionalaca za te vrste usluga, koji bi mogli da
dou i postave posao na noge, dok se lokalno stanovnitvo ne obui,
a da se tokom vremena ovi pruaoci usluga zamijene kvalikovanim
lokalnim stanovnitvom, kao zamjenom za uvezenu snagu. Na povrini,
ovo ponekada moe izgledati nepraktino, zbog niskog nivoa obrazovanja
i socijalnih normi medju lokalnim stanovnitvom, koje se ne uklapa sa
onim od putnika.
49 Najcjelovitija studija uraena do sada je J.R. DeShazo Kosta Rika: Karakterizacija posjetilaca i njihova
miljenja o glavnim javnim i privatnim zatienim dobrima, mart 999, str. 28. Cambrige MA, USA
50 Primjer drvea koristimo ovdje zato to je najrelevantnije za Crnu Goru, a jo je dramatinije razmiljati
o tome koliko tete nanosi iezavanje populacije ajkula u podrujima kao to su ostrva Galapagos, koje
je posljedica potranje za perajama od ajkule u Aziji, ili smanjivanje populacije slonova zbog, kroz istoriju,
prisutne fascinacije sa slonovaom, ili populacija nosoroga koja se suoava sa istom sudbinom zbog cijene
njihovih rogova; spisak takvih primjera mnogo je dug da bi se iscrpio ovdje, vie informacija moete
dobiti na www.conservation.org i na slinim sajtovima
73
Iskustvo Kostarike pokazalo da, pored prednosti koje se u ekonomskom

smislu otvore pred lokalnim stanovnitvom i koje smanjuju kod njih izazov
da troe zatiena podruja, i sami posjetioci se vie dive iskustvu posjete
zatienim podrujima, kada to ine u prisustvu lokalnog stanovnitva,
ak i kada lokalno stanovnitvo ne predstavljaju savreni profesionalci.
>>>
Treking (pjeaenje) i mountaineering (planinarenje)

Zbog potencijala koje za razvoj ima, za Crnu Goru je meu najrelevantnijim
od zelenih trendova, u putovanjima, upravo rast segmenta aktivnog odmora,
koji se fokusiraju na pjeaenje (hiking), hodanje ili tehniko penjanje na
planine. Sada postoje nekoliko stotina klubova irom svijeta lokalni,
nacionalni, regionalni i meunarodni s velikim i aktivnim lanstvom
koje ini vie od pet miliona ljudi irom svijeta.
crna gora
Posmatranje ptica i posmatranje prirode

Audubon drutvo i razne druge organizacije pokuale su kvantikovati broj
odmora koji se organizuju za potrebe posmatranja ptica ili ostalih ivotinja
u njihovim prirodnim stanitima u toku tipine godine. Posmatranje ptica
je najvei i najire organizovani hobi ove vrste, ali posmatranje kitova,
velikih ivotinja na safariju i druge sline aktivnosti trebalo bi posmatrati
kao jednako validan pokazatelj cijelog trenda: posmatranje ivotinja
privlai blizu sto miliona51 godinjeodmoraca u tipinoj godini. Sjedinjene
Drave jesu najvee trite, ali sve vanija postaju i nekolika evropska
aktivna trita (na primjer Velika Britanija za ptice). Posmatranje ptica je
najproduktivnija od svih ovih aktivnosti i proizvodi mnogo odmorinih
posjeta, relativno blizu kue. Ali, ozbiljni posmatrai ptica su poznati po
tome to putuju s kraja na kraj svijeta, da bi vidjeli rijetke ptice u njihovom
prirodnom stanitu.
74
Kulturni turizam
I u Evropi i u Sjedinjenim Dravama, studije su pokazale da su nasljee
i kulturni turizam poeli da rastu u dvocifrenom procentu, i jedino ga
nadmauje prirodni turizam. Svjetska turistika organizacija denie
kulturni turizam kao utapanje u nacionalnu istoriju, ljudsko nasljee,
umjetnost i lozoju, kao i institucije drugog regiona ili drave. Ankete
koje su vrile rme Louis Harris Inc. i Decima research identikovale su
da kulturni turisti predstavljaju poeljno, nansijski izdano potroako
trite, koje ine potroai koji su obrazovani, svjesni kvaliteta i osjetljivi
prema tome da podre nasljee lokalnih zajednica ili regiona. Oni troe
vie kada putuju samostalno, nego kada putuju u velikim organizovanim
grupama.
5 Mora se naglasiti da ovaj broj podrazumijeva mnoge kratke, vikend odmore nasuprot dugim odmorima
u toku kojih se odlazi u druge zemlje ili kontinente.
>>>
Banje
Ljudi boljeg imovinskog stanja i obrazovanja iz Sjeverne Amerike i Evrope
danas su vie usmjereni na zdravlje i dugi ivot nego ranije. To je uslovilo
glavni prelaz u pogledu odabira odmaralita na utoita gdje se njeguje
zdravlje i kvalitetniji ivot. Donedavno, topli luksuzni bazeni i plae bili su
prepuni ljubitelja sunca. Nakon dana sunanja, masaa ili banjski tretman
bio je neprivlaan, ak i bolan. Zbog sve jae svijesti o raku koe, ljudi se
vie dugo ne izlau sunevim zracima. Uz to, oni osjeaju da imaju sve
manje vremena za odmor, to znai da se okrepljivanje u banjama kotira
sve vie na listi priorioteta za putnike.
Iz perspektive operatora banjskog odmaralita, banje nijesu samo ugodnost
ve i potencijalni izvor znaajnog prota. Prema PKF Consultingu, prot
od banja u SAD-u drastino je porastao , za 51.3% od 1999-2001. god.
Sve se vie panje poklanja boljem ureenju odmaralinih soba koje
postaju specijalne po strukturi, luksuzne i udobne. elje se u pogledu
sobnih i rekreacionih ugodnosti mijenjaju. Luksuzni proizvodi za kupanje,
posteljine, pekiri, unutarnji i spoljni tuevi, kade s pet funkcija i posebna
sjedala postaju uobiajene u odmaralinim sobama. Prema posljednjoj
anketi AMTA Consumer Survey, dva puta je vie odraslih Amerikanaca
koji su rekli da su imali jednu ili vie masaa kod terapeuta u proloj
godini (16 %) nego u 2001. god. (8%). Dvadeset i jedan posto anketiranih
odraslih osoba, zakazalo je masau u narednih 12 mjeseci.
Posao koji je vezan za vjenanja
Ovo je trina nia, koju obino zanemare, upravo, destinacije koje su
u nastajanju. Kao segment/trina nia, ovaj posao raste zbog prisutnog
trenda da porodice planiraju vjenanja u inostranstvu. Jo se radi o malim
brojkama, ali, ipak, destinacijama kao to je Crna Gora, ovaj segment daje
ansu da se ukljui u ovo unosno trite. U 2004. god. je procijenjeno,
da e vie od 500 000 amerikih parova planirati vjenanje na nekoj
od destinacija. Mnoge privuku, upravo, egzotine lokacije koje pruaju
mnotvo paket aranmana za vjenanje, razliitih cijena.
U prolosti, odmaralita su tipino generisala prihod od vjenanja, samo
tokom medenog mjeseca, ali posebno osmiljeni paket aranmani, za
vjenanja, daju mogunost da se zaradi prihod od ugostiteljskih usluga,
muzike, foto snimaka kao i iznajmljivanja soba za goste. Ovo je jo jedan
trend za koji se predvia da e biti u porastu.
Ostali vani trendovi
Privlaenje Baby-boom generacije
Stariji graani postali su vrlo vana trina nia, zbog mogunosti koju
imaju da putuju tokom mjeseci van sezone i tako poveavaju prosjek
vansezonskih turistikih dana. Danas su u godinama, ali veoma aktivni i
75
zabrinuti za zdravlje, te se na njih gleda kao na trite koje moe da popuni

najpotrebnije periode. Na primjer, trite koje tipino naplauje dnevnu
cijenu od 400 do 600$ tokom pica sezone, u vansezoni naplauje 200
do 300$. Ako se uspjeno uradi marketing koji e se fokusirati na trite
penzionera, kao niu na tritu, odmaralita mogu da podignu prosjenu
cijenu, koju naplauju dnevno, jer bi u tom sluaju sezona bila slabiji
faktor.
>>>
Iskljuivanje posrednika, posebno onih iz Sjeverne Amerike,

manje onih iz Evrope
U prolosti su kupci na veliko bukirali veliki broj putnih aranmana i bili
su posrednici s kojima su hoteli pregovarali. Sada putnici sami istrauju i
organizuju svaki aspekt svog odmora preko interneta i tako smanjuju ulogu
velikih kupaca i, na neki nain, i turistikih agenata. Prema Asocijaciji
amerike putnike industrije (TIA), on-line bukiranje je skoilo sa 911
miliona $ u 1997. godini na 2.2 milijarde $ u 1998. god. (najvei skok po
jednoj godini), i utrostruio se ponovo od 1998. do 2002. god. Oekuje se
da e dostii 22 milijarde $ do 2005. god.
crna gora
Kao rezultat ovoga trenda, mnogi hoteli nude razliite pakete na njihovim
web-sajtovima. Vlasnici hotela nastoje da zamijene velike kupce aranmana,
time to pakuju u jedan program itav niz ugodnosti, poput one u paketima
za banje. Dananji kupci voljni su da potroe vie na odmore, dok se njihovi
ukusi okreu ka brizi o zdravlju, ekoturizmu i personalizovanim uslugama.
Operatori odmaralita, koji kreativno nastoje da nau svoju prednost nad
konkurencijom odgovorie na ove savremene potrebe dananjih klijenata.
Nuenje svake mogue pogodnosti koja se od njih trai i pruanje najljepeg
iskustva koje se zamisliti moe, dae mogunost da ovakva odmaralita
procvjetaju.
76
U meuvremenu, specijalizovani putni agenti ili tur-operatori i dalje su u

punoj mjeri angaovani kao trini kanal za ovakve goste: onda kada odlue
gdje ele da idu, uglavnom opredijeljeni na osnovu preporuka koje dolaze
iz pouzdanih izvora, oni bukiraju svoj putni aranman preko posrednika
ili iz njihove zajednice ili bar iz zemlje iz koje potiu i njima povjeravaju
detaljno planiranje logistike, kupovinu karata i ostale specijalizovane
aktivnosti, koje su dio realizacije tog procesa.
>>>
Dodatak D
Principi globalnog kodeksa ponaanja/
etike u turizmu
lan 1: Doprinos turizma uzajamnom razumijevanju i potovanju meu
ljudima i drutvima
1.
Razumijevanje i unaprjeenje etikih vrijednosti koje su zajednike
za ovjeanstvo, sa stavom tolerancije i potovanja prema razliitosti
vjerskih, lozofskih i moralnih uvjerenja, i temelj su i posljedica
odgovornog turizma; svako kom je stalo do razvoja turizma i sami turisti
trebalo bi da imaju potovanje prema drutvenim i kulturnim tradicijama
i svakodnevnom ivotu svih ljudi, ukljuujui i manjine i starosjedioce i da
prepoznaju njihove vrijednosti.
2.
Turistike aktivnosti trebalo bi obavljati u skladu s atributima ili
tradicijama regiona i zemalja domaina, i uz potovanje njihovih zakona,
postupaka i obiaja.
3.
Zajednice domaini, s jedne strane, i lokalni strunjaci, s druge,
trebalo bi da upoznaju turiste koji ih posjeuju, da ih potuju i da se
informiu o njihovom stilu ivota, ukusima i oekivanjima; obrazovanje
i obuka ljudi zaposlenih u industriji i strunjaka, doprinose da se turisti
bolje ugoste.
4.
Dunost javnih slubi je da obezbijede zatitu turista i posjetilaca i
njihove line imovine; one posebnu panju moraju da posvete bezbjednosti
inostranih turista zbog osjetljivosti koja moe biti karakteristina za njih;
oni bi trebalo da pomognu da se za turiste i posjetioce uprilie posebni
naini informisanja, prevencije, bezbjednosti, osiguranja i pomoi u skladu
s njihovim potrebama; svaki napad, nasrtaj, kidnapovanje ili prijetnja protiv
turista ili radnika u turistikoj industriji, kao i samovoljna destrukcija
turistikih objekata ili elemenata kulturnog ili prirodnog nasljea treba
otro osuditi i kazniti u skladu s njihovim domaim zakonima.
5.
Kada putuju, turisti i posjetioci ne bi trebalo da poine krivino
djelo ili bilo koju radnju koja je krivino inkriminisana u zakonima
zemlje koju posjeuju, i trebalo bi da se suzdre od svakog ponaanja koje
moe biti doivljeno kao uvredljivo ili osjetljivo kada je u pitanju lokalno
stanovnitvo, ili koje bi moglo da priini tetu ivotnoj sredini; trebali
bi se suzdrati od svakog oblika krijumarenja droga, oruja, anitkviteta,
zatienih vrsta i proizvoda, i supstanci koje su opasne ili zabranjene u
nacionalnim zakonima.
77
6.
Turisti i posjetioci su odgovorni za to da se upoznaju, ak i prije
odlaska, s karakteristikama zemalja u koje se pripremaju da pou; oni
moraju biti svjesni rizika po zdravlje i bezbjednost koji su svojstveni svakom
putovanju van njihovog uobiajenog okruenja i ponaati se na takav nain
da ove rizike svedu na minimum.
crna gora
>>>
lan 2: Turizam je sredstvo za individualno i kolektivno ispunjenje

1.
Turizam, aktivnost koju najee povezuju sa odmorom i
relaksacijom, sportom i posjetom kulturnim obiljejima i prirodi, trebalo
bi planirati i upranjavati kao privilegovano sredstvo individualnog
i kolektivnog ispunjenja/oplemenjenja; kada se upranjava s dovoljno
otvorenim umom, to je nezamjenjiv faktor samo(stalnog) obrazovanja,
uzajamne tolerancije i uenja o legitimnim razlikama izmeu naroda i
kultura i o njihovoj raznolikosti.
2.
Turistike aktivnosti treba da potuju jednakost izmeu mukaraca
i ena; da unaprjeuju ljudska prava i, konkretnije, individualna prava
najranjivijih grupa, pogotovo djece, starih, hendikepiranih, etnikih
manjina i starosjedjelaca.
3.
Eksploatacija ljudskih bia u bilo kojem obliku, posebno seksualna,
naroito ako se ona odnosi na djecu, u suprotnosti je sa fundamentalnim
ciljevima turizma i njegova je negacija; kao takvu, u skladu sa meunarodnim
pravom, treba je suzbijati energino, u saradnji sa svim zemljama koje su
za to zainteresovane, i da se poinilac kazni, bez ustupaka, po zakonima
zemalja koje su posjeene i zemalja iz kojih dolaze poinioci ovih djela, ak
i kada se ista vre u inostranstvu.
4.
Putovanja u svrhu zadovoljenja vjerskih, zdravstvenih i obrazovnih
potreba i kulturne i lingvistike razmjene posebno su dobri oblici turizma
koji zasluuju podrku.
5.
Trebalo bi podsticati uvoenje sadraja o vrijednosti turistike
razmjene, njenoj ekonomskoj, socijalnoj i kulturnoj dobrobiti u nastavne
programe, ali i o rizicima koje ona sa sobom nosi.
78
lan 3: Turizam, faktor odrivog razvoja

1.
Svi zainteresovani inioci u razvoju turizma trebali bi uvati
prirodno okruenje sa ciljem da se postigne zdravi, kontinuirani i odrivi
ekonomski razvoj, usmjeren na to da pravino zadovolji potrebe i aspiracije
sadanjih i buduih generacija.
2.
Svi oblici razvoja turizma, koji vode ka ouvanju rijetkih i
dragocjenih resursa, posebno vode i energije, i izbjegavanju produkcije
smea u najveoj moguoj mjeri, treba da dobiju prioritet i podrku od
nacionalnih, regionalnih i lokalnih vlasti.
3.
Treba voditi rauna o varijaciji u protoku turista i posjetilaca
>>>
u vremenu i prostoru, posebno onih koji se deavaju u doba godinjih
odmora i raspusta, i ravnomjernijoj distribuciji odmora, kako bi se smanjio
pritisak turistikih aktivnosti na ivotnu sredinu i pojaao povoljan uticaj
na turizam i lokalnu privredu.
4.
Turistiku infrastrukturu treba tako organizovati, a turistike
aktivnosti programirati na takav nain da iste tite prirodno nasljee
kojega ine ekosistemi i biodiverzitet, i da sauvaju ugroene vrste divljeg
ivotinjskog svijeta; svi akteri razvoja turizma, a posebno strunjaci treba
da se sloe oko uvoenja ogranienja i zabrane njihovih aktivnosti, kada
se iste obavljaju u posebno osjetljivim oblastima: pustinjama, polarnim ili
visokim planinskim regijama, obalnom podruju, tropskim umama ili
movarama, koje su pogodne za stvaranje prirodnih rezervata i zatienih
podruja.
5.
Prirodni turizam i ekoturizam prepoznati su kao posebno pogodni
za obogaenje i popravljanje ugleda koji turizam uiva, pod uslovom da
pokazuju potovanje prema prirodnom nasljeu i lokalnom stanovnitvu i
ako su u skladu s kapacitetom tj. mogunou lokacije da apsorbuje/izdri
priliv turista.
lan 4: Turizam, korisnik kulturnog nasljea ovjeanstva i doprinos
njegovom boljitku
1.
Turistiki resursi pripadaju zajednikom nasljeu ovjeanstva;
zajednice na ijim teritorijama su smjeteni imaju posebna prava i obaveze
prema njima.
2.
Turistike politike i aktivnosti treba da se obavljaju uz potovanje
umjetnikog, arheolokog i kulturnog nasljea, to bi one trebalo da
tite i da prenesu buduim generacijama; posebnu panju treba posvetiti
ouvanju i unaprjeenju spomenika, svetilita i muzeja kao i arheolokih
i istorijskih znamenitosti, koji moraju biti irom otvoreni za turistike
posjete; podrku treba dati i pristupu javnosti kulturnom bogatstvu i
spomenicima u privatnom vlasnitvu, uz potovanje prava vlasnika, kao i
prema bogomoljama, bez predrasuda prema redovnim vjerskim slubama,
koje se u njima vre.
3.
Finansijska sredstva koja proisteknu iz posjeta kulturnim
znamenitostima i spomenicima treba, barem, djelimino, koristiti za
odravanje, uvanje, unaprjeenje kvaliteta i uljepavanje toga nasljea.
4.
Turistika aktivnost trebal da bude planirana tako da omogui
opstanak tradicionalnih kulturnih proizvoda, zanata i folklora i da oni
cvjetaju, a ne da se degeneriu ili postanu standardizovani.
lan 5: Turizam, korisna aktivnost za domae zemlje i zajednice
1.
Lokalno stanovnitvo treba da se ukljuuje u turistike aktivnosti i
79
crna gora
>>>
da ravnopravno uestvuje u ekonomskim, socijalnim i kulturnim dobitima,

koje turizam generie, a posebno u stvaranju direktnih i indirektnih radnih
mjesta koja iz toga proistiu.
2.
Turistike politike treba sprovoditi tako da doprinesu podizanju
ivotnog standarda stanovnitva u regionima koji se posjeuju i da
ispunjavaju njihove potrebe; planiranjem i arhitektonskim rjeenjima u
domenu voenja turistikih odmaralita i smjetaja turista, trebalo bi ih
integrisati, u mjeri mogueg, u lokalno privredno i drutveno tkivo; kada
su poslovne kvalikacije ljudi jednake, prioritet bi trebalo da ima lokalna
radna snaga.
3.
Posebnu panju trebalo bi posvetiti karakteristinim problemima
obalnih podruja i ostrvskim teritorijama, kao i ranjivim ruralnim i
planinskim regionima, za koje turizam obino predstavlja rijetku priliku
za razvoj, uprkos propadanju tradicionalnih ekonomskih aktivnosti.
4.
Turistiki predstavnici, posebno investitori koji se rukovode
propisima koje donose lokalne vlasti, trebalo bi da rade studije uticaja
njihovih razvojnih projekata na ivotnu sredinu i prirodno okruenje;
trebali bi, takoe, da na najtransparentniji i najobjektivniji nain prue
informacije o svojim buduim programima i njihovim predvidljivim
reperkusijama, kao i da sa stanovnitvom na koje se to odnosi njeguju
dijalog o sadrajima tih programa.
80
lan 6: Obaveze svih koji su zainteresovani za razvoj turizma

1.
Turistiki poslenici imaju obavezu da turistima daju objektivnu i
potenu informaciju o destinacijama na koje su se uputili i o uslovima
putovanja, gostoprimljivosti i boravinim uslovima; oni treba da obezbijede
da ugovorne klauzule koje nude svojim klijentima budu razumljive
u pogledu prirode, cijene i kvaliteta usluga koje se obavezuju da e im
pruiti, kao i nansijske kompenzacije koje e im biti plaene, u sluaju
jednostranog prekida ugovora s njihove strane.
2.
Turistiki poslenici, u mjeri u kojoj to od njih zavisi, treba da
pokau zainteresovanost za saradnju s javnim instutucijama/vlastima za
potrebe obezbjeivanja bezbjednosti i sigurnosti, sprjeavanje nesrea,
zatitu zdravlja i bezbjednosti hrane, za one koji trae njihove usluge; oni
bi trebali da prihvate obavezu izvjetavanja koju propisuju domai zakoni
i da plate potenu nadoknadu u sluaju propusta u potovanju ugovornih
obaveza.
3.
Turistiki poslenici, u mjeri u kojoj to od njih zavisi, treba da
doprinesu kulturnom i duhovnom ispunjenju turista i da im dozvole da
tokom njihovih putovanja upranjavaju svoju vjeru.
4.
Javne vlasti u zemljama iz kojih potiu turisti i onih koje ih primaju,
u saradnji sa zaintersovanim strunjacima i njihovim udruenjima, trebalo
bi da se postaraju da postoje mehanizmi za repatrijaciju turista u sluaju
bankrotstva preduzea koje je organizovalo njihovo putovanje.
5.
Vlade imaju pravo i obavezu, posebno u sluaju krize, da informiu
>>>
svoje graane o tekim prilikama, ili ak opasnostima na koje mogu da
naiu tokom putovanja u inostranstvo; njihova je obaveza, ipak, da izdaju
takve informacije bez podsticanja predrasude na bilo koji neopravdani ili
pretjerani nain prema turistikoj industriji zemalja domaina i interesima
njihovih vlastitih operatera; zato bi trebalo sadraj tih savjeta za putovanje
unaprijed analizirati sa vlastima zemlje domaina i sa strunjacima koji
su u to ukljueni; preporuke koje su formulisane treba da budu striktno
proporcionalne ozbiljnosti situacija koje se dese i ograniene na one
geografske prostore gdje se nesigurnost pojavila; takvi savjeti za putovanja
trebalo bi da budu kvalikovani, a trebalo bi ih staviti van snage im se
situacija vrati u normalu.
6.
tampa, a posebno specijalizovana turistika periodika i ostali
mediji, ukljuujui moderna sredstva elektronske komunikacije, treba da
daju potene i uravnoteene informacije o dogaajima i situacijama koje
bi mogle da utiu na priliv turista; kao i tanu i pouzdanu informaciju
konzumentima turistikih usluga; trebalo bi razviti nove komunikacione i
elektronske komercijalne tehnologije i njih koristiti u ove svrhe; to se tie
medija, oni nikako ne bi trebali promovisati sex turizam.
lan 7: Pravo na turizam
1.
Mogunost direktnog i linog pristupa otkrivanju i uivanju u
resursima planete ini pravo jednako dato svim stanovnicima svijeta;
sve ekstenzivniju participaciju u nacionalnom i meunarodnom turizmu
trebalo bi posmatrati kao jednu od najboljih mogunosti da se ispuni
poveano slobodno vrijeme, i na tom putu im ne bi trebalo postavljati
prepreke.
2.
Univerzalno pravo na turizam moe da se posmatra kao posljedica
prava na odmor i oputanje, ukljuujui razumno ogranienje radnog
vremena i periodine plaene odmore koji su garantovani u lanu 24
Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima i lanu 7 Meunarodne povelje
o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima.
3.
Trebalo bi uz podrku javnih vlasti razviti socijalni turizam i posebno
asocijativni turizam koji olakavaju irok pristup oputanju, putovanjima i
odmorima.
4.
Trebalo bi podsticati turizam za porodice, omladinu, studente i
starije i turizam za ljude sa hendikepom.
lan 8: Sloboda kretanja turista
1.
Turisti i posjetioci treba da imaju koristi od slobode da se kreu u
okviru svojih zemalja i iz jedne zemlje u drugu, u skladu sa meunarodnim
pravom i nacionalnim propisima i u skladu sa lanom 13 Univerzalne
deklaracije o ljudskim pravima; oni bi trebali da imaju pristup mjestima
tranzita i boravka, turistikim i kulturnim znamenitostima, a da ne budu
izloeni pretjeranim formalnostima ili diskriminaciji.
2.
Turisti i posjetioci trebalo bi da imaju pristup svim raspoloivim
81
crna gora
>>>
oblicima komunikacije, interne ili eksterne; oni bi trebalo da budu slobodni

da koriste brze i lake pristupe lokalnim upravnim, pravnim i zdravstvenim
slubama; oni treba da budu slobodni da kontaktiraju konzularna
predstavnitva svojih zemalja (porijekla) u skladu s diplomatskim
konvencijama koje su na snazi.
3.
Turisti i posjetioci treba da uivaju ista prava kao i graani zemlje
koju posjeuju u pogledu povjerljivosti linih podataka i informacija koje
se na njih odnose, pogotovo kada se isti uvaju u elektronskoj formi.
4.
Upravne procedure koje se odnose na prelazak granice, bilo da
su u nadlenosti drava ili rezultat meunarodnih sporazuma, kao to je
postupak dobijanja viza ili zdravstvene ili carinske formalnosti, treba da u
najveoj moguoj mjeri budu prilagoene tome da olakaju maksimalnu
slobodu putovanja i opti pristup meunarodnom turizmu; trebalo
bi podravati potpisivanje sporazuma izmeu grupa zemalja sa ciljem
harmonizacije i pojednostavljenja ovih procedura; trebalo bi postepeno
ukinuti ili korigovati posebne poreze i dabine koje sankcioniu turistiku
industriju i podrivaju konkurentnost.
5.
Putnici bi trebali da imaju pristup odreenoj svoti konvertibilne
valute, koja im je potrebna radi putovanja, u mjeri u kojoj ekonomska
situacija u zemljama iz kojih dolaze dozvoljava.
82
lan 9: Prava radnika i preduzetnika u turistikoj industriji

1.
Fundamentalna prava radnika, zaposlenih i samozaposlenih u
turistikoj industriji i srodnim djelatnostima, treba s posebnom panjom
garantovati pod nadzorom nacionalnih i lokalnih uprava, kako u zemljama
njihovog porijekla, tako i u zemljama domainima, kada se imaju u vidu
specina ogranienja, koja su vezana za sezonalnost njihove djelatnosti,
globalne dimenzije njihove industrije i eksibilnost koja se od njih trai
zbog svojstvenosti njihovog posla.
2.
Zaposleni i samozaposleni radnici u turistikoj industriji i
srodnim djelatnostima imaju pravo i obavezu da stiu adekvatnu poetnu
i kontinuiranu obuku; treba im pruiti adekvatnu socijalnu zatitu;
treba u najveoj moguoj mjeri ograniiti nesigurnost samog zaposlenja;
a sezonskim radnicima u sektoru trebalo bi ponuditi posebni status, sa
posebnim naglaskom na socijalnu zatitu.
3.
Bilo koje ziko ili pravno lice, pod uslovom da ima neophodne
sposobnosti i vjetine, treba da dobije pravo na to da razvije strunu
djelatnost u oblasti turizma po pozitivnim domaim propisima;
preduzetnici i investitori posebno u oblasti malog i srednjeg biznisa, treba
da imaju pravo na pristup turistikom sektoru s minimalnim pravnim ili
administrativnim ogranienjima.
4.
Razmjene iskustava koje imaju izvrno rukovodstvo i radnici
iz drugih zemalja, bez obzira na to da li su zaposleni ili ne, doprinose
njegovanju razvoja turistike industrije; ova kretanja treba olakati,
koliko je to mogue, u skladu sa primjenjivim nacionalnim zakonima i
>>>
meunarodnim konvencijama.
5.
Kao nezamjenjiv faktor solidarnosti u razvoju dinaminog rasta
meunarodne razmjene, multinacionalna preduzea iz turistike industrije
ne bi trebalo da eksploatiu dominantne pozicije koje ponekada imaju; oni
bi trebalo da izbjegavaju da postaju sredstva kulturnih i drutvenih modela
koji se vjetaki nameu na zajednicu domaina; u zamjenu za njihovu
slobodu da investiraju i trguju, to bi u punoj mjeri trebalo armisati,
oni treba da se ukljue u lokalni razvoj, izbjegavajui da putem pretjerane
repatrijacije njihovog prota ili indukovanih uvoza, umanje svoj doprinos
privredama u kojima funkcioniu.
6.
Partnerstvo i uspostavljanje uravnoteenog odnosa izmeu
preduzea zemalja koje generiu i onih koje primaju turiste, doprinose
odrivom razvoju turizma i pravinu raspodjelu dobrobiti od njega.
lan 10: Primjena principa Globalnog etikog kodeksa za turizam
1.
Javnost i privatna zainteresovana lica treba da sarauju u turistikom
razvoju na planu implementacije ovih principa i praenja njihove ekasne
primjene.
2.
Pojedinci koji su zainteresovani za razvoj turizma treba da
prepoznaju ulogu meunarodnih institucija, meu kojima Svjetska
turistika organizacija zauzima prvo mjesto, i nevladinih organizacija
koje posjeduju strunost u oblasti promovisanja i razvoja turizma, zatite
ljudskih prava, ivotne sredine i zdravlja, sa dunim potovanjem prema
optim principima meunarodnog prava.
3.
Ista zainteresovana lica trebalo bi da pokau svoju namjeru
da pomirenje u bilo kakvim sporovima, koji se odnose na primjenu ili
tumaenje Globalnog etikog kodeksa za turizam, prepuste nepristrasnom
treem licu, koje je poznato pod nazivom Svjetski komitet za turistiku
etiku.
83
Dodatak E
>>>
Spisak institucija/pojedinaca
ukljuenih/konsultovanih tokom
realizacije projekta
crna gora
INSTITUCIJA
84
ime i prezime,
funkcija
tel./fax.
adresa/e-mail
081 482145/234168
pedjan@cg.yu
Ministarstvo
turizma
Predrag Nenezi,
ministar
Ministarstvo
turizma
Slobodan Lekovi,
zamjenik ministra
081 234166/ 234168
milica.l@cg.yu
Ministarstvo
za zatitu
ivotne sredine i ureenje
prostora
Boro Vuini,
ministar
081 482121/234156
081 234131
ministar.ur.pr@cg.yu
Ministarstvo
za zatitu
prostora
Luka Mitrovi,
zamjenik ministra
081 482121/ 234231
lukam@mn.yu
Ministarstvo za
meunarodne
ekonomske
odnose i evropske integracije
Gordana urovi,
ministarka
081 225568/ 225591
gordanad@cg.ac.yu
Ministarstvo
za zatitu
prostora
Vasilije Bukovi,
vii savjetnik
081 482169/ 234183
vasob@mn.yu
Ministarstvo
za zatitu
prostora
Lazarela Kalezi,
savjetnica
081 482173/ 234183
lakik@mn.yu
Ministarstvo
za zatitu
prostora
Viktor Suboti,
savjetnik
081 482167/ 234131
viktors@mn.yu
Ministarstvo
poljoprivrede,
vodoprivrede i
umarstva
arko Vuini,
savjetnik
081 482383/ 234306
zarkov@mn.yu
>>>
INSTITUCIJA
ime i prezime,
funkcija
tel./fax.
adresa/e-mail
Ministarstvo
poljoprivrede,
vodoprivrede i
umarstva
Ranko Kankara,
savjetnik
081 482272/ 234306
rankok@mn.yu
Ministarstvo
turizma
Jelena Paovi,
savjetnica
081 482333/ 234168

067 231823
jpaovic@mn.yu
Ministarstvo
turizma
Goranka Lazovi,
savjetnica
081 482333/ 234168
gorankal@mn.yu
Ministarstvo
turizma
Ferdinand Weiland,
savjetnik
081 482 337/ 234168
fweiland@mn.yu
J.P.Nacionalni
Parkovi
Jaukovi Mitar
081 634621/ 634810
jpnpcg@cg.yu
J.P.Nacionalni
Parkovi
Slobodan Stijepovi,
pomonik
067 500963/ 634810
sslobo@cg.yu
NP Skadarsko
jezero
Zoran Mrdak,
direktor
067 500908/ 634810
zoranmrdak@cg.yu
NP Biogradska
Gora
Darko Brajukovi,
direktor
081 865 625
Buda Tomovia bbKolain
NP Loven
Vasilije Uskokovi,
direktor
069 025661/ 634810
Trg Bozane Vucinica bb
NP Durmitor
Tomo Pajovi,
direktor
089 61346/089 61346
NP Durmitor Zabljak
GTZ
Uli Lachenmaier,
ef projekta
385 20 356 914;

385 20 356 921
uli.lachenmaier@gtz.de
USAID
Andrew Vonnegut,
081 241 050/ 241 371
vii savjetnik za raz- 069 315110
voj privatnog sektora
avonnegut@usaid.gov
CHF
Milo ivaljevi,
ekspert za
ekonomski razvoj
milos@chfcg.org
Respect Austria
Margit Leuthold
MZ Brzava
Vukoje Drobnjak,
predsjednik
084 476222
Prijelozi
Zaton
84303 Bijelo Polje
Regionalni
biznis centar
Roaje
Raid Mujevi,
savjetnik
087 71498/ 74770
bizniscentar@cg.yu
Regionalni
biznis centar
Roaje
Selman Muri,
direktor
087 74770/ 74770
bizniscentarro@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
ebek Dragomir,
direktor
084 32102/084 32102

0675555096
protokolso@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
Rek Bojadi,
zamjenik
084 31002/ 32270

069022082
protokolso@cg.yu
081 272 484; 069 312

039; 310 030
margit.
leuthold@respect.at
85
crna gora
>>>
INSTITUCIJA
86
ime i prezime,
funkcija
tel./fax.
adresa/e-mail
Optina Bijelo
Polje
Rizo Keumovi,
savjetnik
za meunarodnu
saradnju
084 32303/ 32270

067276010
protokolso@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
Fadil Bahovi,
savjetnik za poljoprivredu
084 31026/ 32270

067256398
protokolso@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
Slobodan Jeli,
sekretar
084 31415/ 32630
protokolso@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
Abaz Kujovi,
sekretar za nansije
084 32300/ 32630
nansijebp@cg.yu
Optina Bijelo
Polje
Milisav Guberini,
savjetnik za poljoprivredu
084 32300/ 32630

067276027
nansijebp@cg.yu
Meduza privatno preduzee
Jezdimir Vujii,
direktor
084 482281/ 480 800/

482 298 /482 252
069 360 436
meduza@cg.yu
Durmitor
Motel
Predrag Vukovi,
direktor
067 515685/084 488111
RAKONJA bb
Bijelo Polje
Brskovo Hotel Goran Prebiraevi,

direktor za nansije
067 862 894/084 32777
g_preb@yahoo.com
Regionalni
biznis centar
Vesko Drobnjak,
koordinator
084 32324/ 32324

069051951
bizniscentarbp@cg.yu
Regionalni
biznis centar
Tatijana Krgui,
savjetnica
084 32324/ 32324
bizniscentarbp@cg.yu
Biotehniki
fakultet - odsjek
za voarstvo
Dr Miodrag
Jovani, pomonik
084 476040
Optina
Andrijevica
Veselin Baki,
predsjednik
087 243171
so_andrijevica@cg.yu
Optina
Andrijevica
Goran urii,
savjetnik
087 243171 069409711
so_andrijevica@cg.yu
Biotehniki
fakultet
Vuki Pulevi PhD
69020945
Planinarsko
drutvo
Brano Perovi
69077392
GTZ Projektna
kancelarija
Duanka Pali
086 453669/ 453272
gtz.budva@cg.yu
Jelka Motel
Darko Bulatovi,
direktor
081 865533 /865940

069031392
mikbul@cg.yu
Tree Doba
NVO
Ljiljana Tati,
predsjednica
069 478965
ljiljatatic@yahoo.com
Natura NVO
Mina Jovovi,
koordinatorka
081 860040/ 860041
natura@cg.yu
Natura NVO
Novak Vuksanovi,
nansijski menader
081 860040/ 860041
natura@cg.yu
>>>
INSTITUCIJA
ime i prezime,
funkcija
tel./fax.
adresa/e-mail
Generala Anelia8/1
SRD Kolain
B.Vujisi,
predsjednik borda
069 467471
Ekoloko drutvo
Kolain
D.Dozi
Predsjednik
069 082740/081
865143
Vlasnik privatnog Ljubinka Baki

smjetaja
067 508850/081
865184
UL.brae Vujisia81 220 Kolain
Eko-vlados
Privatno
preduzee
081 865 872/ 865859

067 553 556
slavkobul@cg.yu
Milosav Bato
Bulatovi, direktor
Totem Privatno J.Tahi

preduzee
vlasnik
081 865656
Iva NVO
eljka Vuksanovi,
lanica
069 509217/081
864101
enski centar
NVO
Verica Stojkovi,
predsjednik borda
067 817955/081 864101 zeljkav@cg.yu
Optina Kolain
Dijana Miloevi,
savjetnik za turizam
069 439608
Buda Tomovi bb
81210 Kolain
Optina Kolain
Ljubo Mileki
069 400714
Buda Tomovi bb
81210 Kolain
Optina Kolain
Vladimir Berber,
inspektor
Turistiki informacioni centar

Plav
Skender arkinovi,
direktor
087 52888/ 52888

067635456
skendoplav@cg.yu
Optina Plav
Husnija
Hadimusovi, vii
ekonomski savjetnik
087 51129/087 51420

069622905
S.O.PLAV
Optina Plav
Abaso Canovi,
direktor
087 52546
S.O.PLAV
Optina Berane
Vlatko Pekovi,
sekretar za
ekonomiju i nansije
087 231956/ 233357

069344425
berane@cg.yu
Optina Berane
Danko Orovi,
savjetnik za
ekonomiju
087 233358/ 233357

067509425
berane@cg.yu
Centar za
podsticanje
razvoja turizma
Andrija Drakovi
086 451 071 / 451 071

069 563 870
budva.tdi@cg.yu
Za Druga NVO ore Gregovi
069 499 349
komunica@cg.yu
Institut za
strateke studije i
prognoze - ISSP
Dragana Radevi,
koordinator
081 633623
dradevic@cg.yu
Institut za
strateke studije i
prognoze ISSP
Jelena Perunii
081\ 633623/ 633833

633 855
jperunicic@cg.yu
Britanski savjet
Vanja Madgalj
direktor
069 070769
madzgalj@cg.yu
zeljkav@cg.yu
Buda Tomovi bb
81210 Kolain
87
crna gora
>>>
INSTITUCIJA
88
ime i prezime,
funkcija
tel./fax.
adresa/e-mail
Evropska
Agencija za
Rekonstrukciju
Velibor Spalevi
Operations
081 406600/ 231742
velibor.spalevic
@ear.eu.int
Univerzitet
- odsjek za
biologiju
Branko Radujkovi,
profesor
081 264 557
brradujkovic
@yahoo.com
Centar za
prouavanje i
zatitu ptica
- NVO
Darko Savelji
067 245006
czip@cg.yu
Lynx NVO
eda Ivanovi
069 078661
lynx@cg.yu
Restoran na
Skadarskom
jezeru
Radomir Vukasevi
069 321162
zoranmrdak@cg.yu
Expeditio
NVO
Biljana Gligori
082 302520/302521
069340163
expeditio@cg.yu
Expeditio
NVO
Tatjana Raji
082 302520/ 302521

069340163
expeditio@cg.yu
Evropska kua
Tivat
Marija Nikoli
082 684 531

067 457 469
nikol@cg.yu
Drutvo
prijatelja Tare
NVO
Miroslav
ljivananin
069 311 032
tarafriends@cg.yu
Drutvo
prijatelja Tare
NVO
Suzana Bulatovi
067 806 114
uzi@cg.yu
Drutvo prijatelja Durmitora NVO
Milo Stani
067 809094
drupridur@cg.yu
Republiki
Sekretarijat za
razvoj
Sylvia Droves
081 241 005

069 315 101
Sylvia.Drovs@gmx.de
SELECT MN
- preduzee
Zvonko Turkovi
081 227 752;

069 422 323
select@cg.yu
Natura NVO
Milan Medenica
069 074766
natura@cg.yu
Natura NVO
Mile Lazarevi
069 023760
natura@cg.yu
Grenhome
- NVO
Darko Pajovi
067 514 100/

081 637 993
greenhome@cg.yu
Grenhome
- NVO
Lejla Abdi
069 684 861/

081 637 993
greenhome@cg.yu
Eko centar
deln - NVO
Ljilja Radunovi
069 416 743,

082 11 624
ecodeln@yahoo.com
EURONATUR
Martyn Schneider
Jacoby
49 7732 927221/
49 7732927222
martin.schneider.
jacoby@euronatur.org,
null@euronatur.org
OSCE
Srna Sudar-Viloti
081 235 104 lok. 195
Aleksandra Kecojevi 069 312 117
Srna.sudarvilotic@osce.org
Dr Inman je takoe imao prezentaciju za studente na Univerzitetu Crne

Gore - Ekonomskom fakultetu i Odsjeku za biologiju. Profesor Gordana
urovi i profesor Branko Radujkovi su bili partneri/domaini UNDP-a
u organizaciji ove dvije prezentacije.
>>>
Reference i odabrana bibliograja
Benavides, David Diaz (2002) Worldwide tourism as an engine for sustainable development UNCTAD,
Hanover.
Boo E. (1991 Ecotourism - a tool for conservation In Kusler J. (ed) Ecotourism and Resource
Conservation Project Volume 1 Papers presented at the First International Symposium on Ecotourism,
Mexico 1989. and the Second International Symposium on Ecotourism and Resource Conservation,
Florida 1990.
Ceballos-Lascurain, H. (1991) Tourism, Ecotourism and Protected Areas In Kusler J. (ed) Ecotourism
and Resource Conservation Project Volume 1 Papers presented at the First International Symposium
on Ecotourism, Mexico 1989. and the Second International Symposium on Ecotourism and Resource
Conservation, Florida 1990.
Cessford, G.R. and Dingwall, P.R. (eds) 1996. Impacts of visitors on natural and historic resources of
conservation signicance. Part 1 Workshop Proceedings. Science and Research Internal Report. No.
156. Department of Conservation, Wellington.
Corbett R.A. (1995) Managing Outdoor Recreation. In Devlin P.J., Corbett, R.A. and Peebles C.J. (eds)
Outdoor Recreation in New Zealand Department of Conservation, Wellington.
Commission on the Private Sector & Development (2004) Report to Secretary General of the United
Nations Unleashing Entrepreneurship - making business work for the poor
Delloitte & Touche, IIED, ODI (April, 1999) Report to the Department for International Development
Sustainable Tourism and Poverty Elimination Study
De Kadt E (1979) Tourism Passport to development, Oxford University Press, Oxford.
Dower M (1965) The Fourth Wave: the challenge of leisure, Civic Trust, London.
Dowling R.K. (1997) Plans for the Development of Regional Eco-tourism In Hall C.M., Jenkins J. and
Kearsley G.W. Tourism Planning and Policy in Australia and New Zealand : cases, issues and practice
Irwin, Sydney, 110-126.
Duus, D.A. and Dearden, P. (1990) Non-consumptive wildlife oriented recreation. A conceptual;
framework. Biological Conservation. 53: 213-231.
Edington J M and Edington M A (1986) Ecology, Recreation and Tourism, Cambridge University
Press, Cambridge UK.
Elkington J and Hailes J (1992) Holidays that dont cost the earth, Victor Gollancz, London.
Enz, C. and C. Inman, (1999) Strategic Social Partnerships for Change: A Framework for Building
Sustainable Growth in Developing Countries, in Work Behavior Across Nations & Cultures, Sage
Publications, New York.
Fidell, S., Silvati, L., Tabachnick, B., Howe, R., Pearsons, K.S., Knopf, R.C., Gramann, J. and Buchanan,
T. (1992) Short Term Eects of Aircraft Overights on Outdoor Recreationists in Three Wildernesses.
NPOA Report No. 91-2. Prepared by BBN Systems and Technologies for the National Park Service, U.S.
Department of the Interior and the Forest Service, U.S. Department of Agriculture.
Fodness, D. (1990). Consumer Perceptions of Tourist Attractions. Journal of Travel Research. Spring:
3-9.
Hall, C.M. and McArthur, S. (1993). Heritage Management in New Zealand and Australia. Visitor
Management, Interpretation and Marketing. M. Hall and S. McArthur (eds). Oxford University Press,
Melbourne.
Hammitt, W. E. and M. E. Patterson. (1991). Coping Behaviour to Avoid Visitor Encounters: Its
Relationship to Wildland Privacy. Journal of Leisure Research. 23(3): 255-237.
89
Hawken, P. (1993) The Ecology of Commerce: How business can save the planet. Harper Collins,
New York.
Hawken, P., A. Lovins and H. Lovins, (1999) Natural Capitalism, Creating the next Industrial Revolution,
Little, Brown & Co.
Hauschild, M. and I. Alting (1997) Environmental Assessment of products - methodology, tools and
techniques, and case studies in product development, Chapman and Hall, London
Holtz Kay, J. (1997) Asphalt Nation, Crown, New York.
Heberlein T.A. (1973) Social psychological assumptions of user attitude surveys : the case of the
Wildernism Scale Journal of Leisure Research 5 (3) 18-33.
>>>
Hendee J.C., Catton W.R., Marlow L.D. and Brockman C.F. (1968) Wilderness Users in the Pacic
Northwest : Their characteristics, values and management preferences. Research Paper PNW-61, US
Department of Agriculture forest service, Pacic Northwest Forest and Range Experiment Station,
Portland, Oregon.
Inman, C. and N. Mesa (2001) The Competitiveness of the Tourism Cluster in Central America in
Business Competitiveness in Central America Harvard University Press, Cambridge.
Inman, C. and N. Mesa (2001) Tourism Competitiveness in Honduras in Business Competitiveness in
Central America Harvard University Press, Cambridge.
Inman, C. (1998) Ecotourism versus Mass Tourism as a Source of Value Added for the Host Economy:
the Case of Costa Rica, in Impacts on Developing Countries of Changing Production and Consumption
Patterns in Developed Countries United Nations Program for the Environment, Geneva.
Ingram, P. and C. Inman, (1996) Institutions, Intergroup Competition and the Evolution of Hotel
Populations Around Niagara Falls Administrative Science Quarterly (Volume 41, Number 4), Ithaca,
NY.
Jones, C., L. Pratt, J. Rivera and C. Inman, (2001), Issues in the Design of a Green Certication
Program for Tourism in Environment for Growth in Central America: Environmental Management for
Sustainability and Competitiveness, Harvard University Press, Cambridge.
Kuentzel, W. F. and T. A. Heberlein (1992). Cognitive and Behavioural Adaptations to Perceived
Crowding: A Panel Study of Coping and Displacement. Journal of Leisure Research. 24(4): 377-393.
Lucas, R.C. (1964) Wilderness perception and use : the example of the Boundary Waters canoe Area
Natural Resources Journal 3 394-411.
crna gora
MacEachern, D. (1990) Save our Planet, Dell, New York.
90
Manning, E.W., and S. Prieur (1998), Governance for Tourism: Coping with Tourism in Impacted
Destinations. Toronto, Foundation for International Training.
Manning, E.W., G. Cliord, D. Dougherty and M. Ernst (1997), What Tourism Managers Need to
Know: A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism. Madrid,
World Tourism Organization.
Mathieson, A. and Wall, G. (1982). Tourism: Economic, Physical and Social Impacts. Longman,
London.
Murphy P E (1995) Tourism and sustainable development, in Theobald W (ed) Global Tourism: the next
decade, Butterworth-Heinemann, Oxford.
Murphy P.E. (1985) Tourism: a community approach Methuen, New York.
National Park Service (1994) Report to Congress - Report on Eects of Aircraft Overights on the
>>>
National Park System. National Park Service, USA.
Packard, V.O. (1990) The Ultra Rich; how much is too much, Little, Chicago.
Petroski, Henry, (1993) The Evolution of Useful Things, Pavilion, London.
Porter, M. (1998) Clusters and the New Economics of Competition from Harvard Business Review.
November-December.
Ritchie, J. R. B. (1975). On the derivation of leisure activity types - a perceptual mapping approach.
Journal of leisure research. 7: 128-140.
Shelby B and Heberlein T A (1986) Carrying Capacity in Recreation Settings Oregon State University
Press, Corvallis, Oregon.
Shelby B., Vaske J.J. and Heberlein T. (1989) Comparative analysis of crowding in multiple locations:
results from fteen years of research. Leisure Sciences 11 (4) 269-261
Shelby, B., N. S. Bregenzer and R. Johnson. (1988). Displacement and Product Shift: Empirical Evidence
From Oregon Rivers. Journal of Leisure Research. 20(4): 274-288.
Sinclair, T. and M. Stable (1997) The Economics of Tourism, Routledge, London.
The Ecologist (1972) A Blueprint for Survival. Penguin Books, Harmondsworth.
The Shell Report (1999) People, Planet, Prot: an act of commitment, Shell Corporation, London.
UNEPIE, CP16 (1996) Eco-Eciency and Cleaner Production, Charting the Course to Sustainability.
UNEPIE, CP14 (1996) Life Cycle Assessment and How to do it.
UNEPIE, CP 18 (1997) Cleaner Production List of Publications CP18. Ecodesign, a promising approach
to sustainable production and consumption.
Wackernagel, Mathis, (1996) Our Ecological Footprint, New Society Publishers.
Wagar J A (1964) the carrying capacity of wild lands for recreation, Forest Science Monograph 7, Society
of Foresters, Washington DC.
WCED (1987) Our Common Future. Oxford. Oxford University Press.
Weizaecker, Lovins, and Lovins (1997) Factor Four - Doubling Wealth, Halving Resource Use, Report
to Club of Rome, Earthscan Publication.
Wheeler, D. and Sillanpaa, M. (1997) The Stakeholder Corporation: A blueprint for maximising
stakeholder value. Pitman Publishing, London.
Wilkes, B. (1977) The myth of the non-consumptive user. The Canadian Field-Naturalist.
91(4):343-349.
World Business Council for Sustainable Development (WBCSD), (2002) Walking the Talk: the Business
Case for Sustainable Development, Greenleaf, London.
World Resources Institute, (2000) World Resources 2000 - 2001, Oxford University, London.
Worldwatch Institute, (2002) Vital Signs 2002, Norton, New York.
Worldwatch Institute, (2002) State of the World 2002, Norton, New York.
Young G (1973) Tourism: blessing or blight? Penguin, Harmondsworth.
91
crna gora
92
Crno jezero, Zabljak photo: EXPEDITIO
>>>

Studija Odrzivog Turizma

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Studija Odrzivog Turizma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u sjevernom

i centralnom dijelu Crne Core: Putokaz za razvoj

Vlada Republike Crne Gore

Pored teorijskih osnova odrivog turizma, to je

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Znaaj i vrijednost ovog dokumenta je prevashodno u

Niki, 9. Novembar 2004.godine

Strateki okvir za razvoj odrivog turizma u

STRATEKI OKVIR ZA RAZVOJ ODRIVOG

Strateki okvir je usvojila Vlada Republike Crne Gore

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Ovaj dokument je tampan na recikliranom papiru.

I. Svjetsko turistiko trite

II. Turizam u Crnoj Gori

Rikavacko jezero, photo: Z.Bulic

III. Sadanja i potencijalna uloga donatorske zajednice

IV. Akcioni planovi

V. Rizici odnosno ogranienja u postizanju uspjeha

Dodatak A - Mainstream turizam

Dodatak B - Uspjena pria iz Kostarike

Dodatak C - Uticaj trinih i potroakih trendova

Dodatak D - Principi globalnog kodeksa

Dodatak E - Spisak institucija/pojedinaca

Reference i odabrana bibliograja

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Crno jezero, photo: L.Pejovic

Crna Gora ima potencijal da postane jedna od vodeih destinacija u Evropi

Ovaj dokument daje strateki okvir za odrivi razvoj turizma u sjevernom i

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Ovaj materijal nema ambiciju da da sve odgovore na pitanja razvoja

Ne manje vano pitanje prostornog planiranja i ureenja prostora ovog

Imajuu to u vidu, ovim materijalom obraiva je samo konstatovao

Biogradsko jezero, photo: L.Pejovic

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Kanjon Mrtvice, photo: D.Vincek

Crna Gora je u procesu redenisanja svoje uloge u globalnoj ekonomiji3,

Cilj UNDP-a je pruanje podrke Vladi u izradi Okvira za Strategiju

turizma do 2020. godine, ali prvenstveno zbog toga to ovaj region

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Dok je Evropa bogata planinama i mogunostima za planinsku rekreaciju i

Crno jezero, photo: V.Radonjic

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Barno jezero, Zabljak photo: V.Buskovic

Perspektive Crne Gore za razvoj turizma moraju biti stavljene u kontekst

Razvoj, u smislu obuke i odgovarajuih stimulansa, klase

Izdavanje certikata za rad turistikih preduzea u skladu

Stvaranje uslova za jaanje partnerstva izmeu malih lokalnih

Obezbijeenje putnicima nezaboravnih susreta sa prirodom

Bolja zatita nacionalnih parkova i privatnih zatienih oblasti sa

Unaprijedjenje veze izmeu turizma i lokalnih dobavljaa, turizma

Unapredjenje ekoloke svijesti posjetilaca i etika potronja

Stimulisanje koordinirane akcije meu donatorima slinog

Vasojevicki Kom, photo: Z.Bulic

1.1. Kratak pregled

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Jo uvijek se esto mnogi ugledni eksperti izjanjavaju o tome da

mjerenju maksimalne vrijednosti turizma obavljaju se u oblasti koja je

Putokaz za razvoj divlje ljepote

etiri meunarodne organizacije razvile su standarde sadrane u TSA:

Dodata vrijednost i odliv prihoda mogu dati drugaiju sliku masovnog

Vaan zakljuak istraivanja vezanog za dodatu vrijednost i odliv prihoda iz

Najvei dio putovanja i turizma u svijetu danas se moe kategorisati kao

Putokaz za razvoj divlje ljepote

Sreom, ova alternativna trita su se dovoljno razvila tokom posljednje