Ngy 10/6/2009 sau khi tt nng, nhiu khu vc ti th H Ni b mt lp khi m

vy kn v bao ph nh mt mn sng m o. Nhiu ngi ra ng vo thi im ny

cm
thy
mt
mi
cay
cay
nh
b
khi
xc
vo...
Nhng nm trc y, vo nhng nhng ngy nng nng cao im ma h, H Ni v
cc vng ln cn cng tng xut hin tnh trng ny. Khi , nguyn nhn c cc c
quan chc nng l gii l do nng dn cc khu vc ngoi thnh t rm r vo ngy ma
lc chp ti v s i lu khng kh b cn tr, khi khng thot nhanh c.
Theo b Nguyn Lan Chu, Ph Gim c Trung tm kh tng thy vn Trung ng
cho bit, hin tng tri m m vo chiu v ti 10/6 nhiu kh nng do nhit nhng
ngy qua qu cao, chnh s thay i p sut, nhit trong khng kh c th gy ra hin
tng
trn.
Dn Lun xin trch mt phn ti liu khoa hc Sng m quang ho (Photochemical
Smog) ca C quan Mi trng Anh bin son, gii thch v hin tng smog xy ra gn
y ti H Ni. Bn c c th xem ton b ti liu ny di dng file PDF nh km
theo cui bi vit ny.
I. Khi qut v sng m quang ha (Photochemical smog)
Cuc cch mng cng nghip l nguyn nhn chnh lm tng cc cht nhim trong
khng kh trong sut ba th k qua. Trc 1950, nguyn nhn chnh gy ra s nhim
ny l do t than sn sinh ra nng lng, nu n v vn chuyn. Trong iu
kin thch hp, khi v SO2 c sinh ra t vic t than c th kt hp vi sng m
hnh thnh nn dng gi l sng m cng nghip (industrial smog). nng cao,
sng m cng nghip c th rt c i vi con ngi v cc sinh vt sng khc.
London l thnh ph ni ting th gii v sng m cng nghip. S kin sng m
London ni ting nht xy ra vo thng 12/1952, khi sng m dy c ko di trong
5 ngy to ra bu khng khi c hi v lm cht khong 400 ngi. Ngy nay, vic s
dng nhin liu ha thch, nng lung ht nhn, v thy in thay v than lm gim
ng k s xut hin ca sng m cng nghip. Tuy nhin, vic t cc nhin liu ha
thch nh gas, xng du c th gy ra mt vn nhim khng kh khc l hin
tng sng m quang ha.
1. Sng m thng thng
Sng m l hin tng hi nc ngng t thnh cc ht nh li ti trong lp khng kh st
mt t, lm gim tm nhn ngang xung di 1 km. N ging nh my thp nhng khc
ch sng m tip xc trc tip vi b mt t, cn my thp khng tip sc vi b mt
t m cch mt t mt khong cch c gi l cao chn my. Chnh v th ngi ta
xp sng m vo h my thp.
2. nh ngha sng m quang ha
T lu, trong cc nghin cu v mi trng, cc nh khoa hc th gii miu t mt
hin tng nhim khng kh c bit, di tn gi smog - sng khi (ghp hai t ting
Anh fog - sng m v smoke - khi). Theo , smog c nh ngha l "lp m quang
ha gy ra bi s tng tc gia bc x cc tm ca mt tri v bu kh quyn b
nhim bi cc hydrocarbon v xt nitrogen thot ra t kh thi ng c.

Sng m quang ha l mt dng nhim khng kh sinh ra khi nh sng mt tri tc

dng ln kh thi ng c xe my, kh thi cng nghip hnh thnh nn nhng vt
cht nh ozone, aldehit v peroxyacetylnitrate (PAN).
Sng m quang ha xy ra tng i lu ca kh quyn ni tp trung phn ln cc
cht kh gy nhim: NOx, cc hp cht VOCs.
3. C ch hnh thnh sng m quang ha
Da vo cc nghin cu,ngi ta c th kt lun rng sng m quang ha c tng
hp t NO, NO2, HNO3, CO, cc nitrat hu c (PAN), O3 v cc cht oxy ha quang
ha. V th c ch hnh thnh nn sng m quang ha cng l c ch hnh thnh nn cc
hp cht trn, ng thi l cc iu kin khin cc hp cht ny c th tn ti trong
kh quyn. Trong iu kin thch hp, cc hp cht tham gia vo s hnh thnh sng m
quang ha c th to thnh cc ht nhn hnh thnh nn aerosols.
S quang phn ca NO2 khi u cho s hnh thnh sng m quang ha. NO, dng
chim u th (v lng) ca NOx, phn ng vi O2 to thnh NO2. Lng nh NO2
ny gy ra cc phn ng tip theo thng qua s phn hy ca n, hnh thnh nn chu trnh
quang phn NO2.
NO2 + hv NO + O
- y hv k hiu cho mt photon nng lng b hp th bi nit oxit, gy ra s phn
hy NO2 thnh NO v O. Nguyn t oxy c gii phng phn ng vi phn t O2
to ra ozon
O + O2 + M O3 + M
- M l mt phn t th ba (thng thng l O2 hay N2 v chng c nhiu trong khng kh)
hp th nng lng tha t phn ng ngn chn phn ng phn hy O3 thnh O v O2.
- Ozon sinh ra phn ng vi phn t NO ti sn sinh ra NO2 v phn t O2.
NO(g) + O3(g) NO2(g) + O2(g)
- Khi t l gia NO2 v NO ln hn 3 th phn ng hnh thnh ozon l phn ng ch o.
Nu t l ny nh hn 3 th phn ng phn hy ozon gi vai tr ch o v gi cho nng
ozon di mc nguy hi.
- Phn ng ca hidrocacbon vi NO v O2 sn sinh ra NO2 cng xy ra di nh sng
mt tri, lm tng t l gia NO2 v NO.
- NO2, O2 v hydrocarbon phn ng vi nhau di iu kin nh sng mt tri sn sinh
ra peroxyacetylnitrate (CH3CO-OO-NO2)
NO2(g) + O2(g) + hydrocarbons CH3CO-OO-NO2(g)
Nhng vic thi ra mt lng ln NOx, CO, cc hp cht carbonyl v cc hydrocarbon
bi cc ngun nhn to ph v chu trnh quang phn, ci m khng lm cho nng
ca NO2 v O3 trong khng kh tng ln nu nh khng b ph v. CO v hydrocarbons,

thng qua phn ng ca chng vi cc gc hydroxyl thm vo l s quang phn ca

cc hp cht carbonyl, ph hy chu trnh quang phn thng thng thng qua vic hnh
thnh cc gc peroxyl. Cc gc peroxyl ny ngn chn phn ng gia O3 v NO, v vy
lm kt thc chu trnh v lm tch t O3 trong khng kh.
II. Cc iu kin hnh thnh sng m quang ha
1. Cc cht gy ra sng m quang ha
Phi c ngun to ra cc nit oxit (NOx) v cc hp cht hu c d bay hi (VOCs).
(Vic nh ngha VOCs (Volatile Organic Compounds) l g c bn ci rt nhiu v
cng c nhiu nh ngha khc nhau. VOC c tm gi l "nhng cht ha hc phn
ng c vi nit oxit trong kh quyn, di tc dng ca tia cc tm (ca nh nng) to
thnh sng m. Trong sng m c cha ozon (O3), alehyt, peoxyt axetyl nitrat v
mt lng nh cc cht oxy ha. Phn ng quang ha hc di tc dng ca nit oxit
phn hy dung mi hu c to ra nhng tc nhn oxy ha:
VOC + nh sng + NO2 + O2 O3 + NO + CO2 + H2)
Nng cao ca hai cht ny trong khng kh c lin quan n qu trnh cng nghip
ha v qu trnh vn chuyn.
Qu trnh cng nghip ha v qu trnh vn chun to ra nhng cht nhim ny
thng qua vic t nhin liu ha thch.
2. Thi gian trong ngy
Thi gian trong ngy l mt yu t rt quan trng v lng sng m quang ha xut
hin:
Vo lc sng sm, giao thng lm tng lng thi ca cc oxit nit v VOCs khi
chng ta li xe i lm.
Vo khong gia bui sng, lng xe c lu thng gim, cc oxit nit v VOCs bt
u phn ng v hnh thnh NO2, lm tng nng ca n.
Khi m nh sng mt tri tr nn gt hn vo lc tra, NO2 b ph v v sn phm ph
ca n c sinh ra v lm tng nng O3 trong khng kh.
Cng lc , mt s phn t NO2 c sinh ra c th phn ng vi cc hp cht hu
c d bay hi sinh ra cc ha cht c hi nh PAN (Peroxyacyl nitrate).
Khi mt tri ln, vic sn sinh ra O3 tm thi ngng li. Lng O3 m cn tn ti
trong khng kh c tiu th bi mt vi phn ng khc nhau.
3. Mt vi yu t kh tng
Nhng yu t ny bao gm:
Ma c th lm gim bt sng m quang ha v cc cht nhim c ra tri khi
khng kh cng vi nc ma.

 Gi c th thi sng m quang ha i v thay th n bng khng kh trong lnh. Tuy

nhin, lng cht nhim b thi i c th gy nhim nhng khu vc xa hn.
Hin tng o nhit c th lm tng s nghim trng ca sng m quang ha.
Thng thng th trong ngy, khng kh gn b mt b t nng v bc ln cao mang theo
cc cht nhim ln cao cao hn. Tuy nhin, nu s o nhit pht trin th cc cht
nhim c th b gi li gn b mt ca tri t. Cc qu trnh o nhit gy ra s suy gim
s trn ln khng kh v v vy lm gim phn tn cht nhim theo chiu thng ng.
Cc qu trnh o nhit c th ko di vi ngy n vi tun.
Hiu ng o nhit (heat island effect)
Hin tng o nhit: L hin tng m lp khng kh st mt t lnh, khi mt tri
chiu vo th lp lnh cha pht tn kp nn lp trn nng hn.
T lu con ngi bit th ho nh hng ti nhit trung bnh. Nhit ti cc
khu vc trung tm ca thnh ph ln thng cao hn t nht l vi so vi min qu
xung quanh. S m ho ny c gi l "hiu ng o nhit" v cng mnh nhng
thnh ph cng ln. V d, thnh ph Melbourne Australia c ba triu ngi v thnh
thong khng kh ti y m hn 7 C so vi vng min qu xung quanh.
Cng ca hiu ng o nhit thay i trong ngy hoc hng ngy. Cc nguyn nhn
hiu ng o nhit:
C nhiu my mc hn trong thnh ph: Lng nhit to ra ti cc thnh ph rt cao.
Chng c ngun gc t my iu ho nhit , t nhin liu, h thng si m v xe c.
Tt c u c thi ra cc khu ph. Tc ng ca nhng loi my mc ny cng vi
vic si m cc to nh c tc ng ln hn nhiu ti nhit vo ma ng. Nhit to
ra t to nh c th chim ti 10% hiu ng o nhit.
Cc b mt ti: Thng c cc b mt ti, ch yu l nha ng trn mi nh, mt
ng v bi xe, hp th nhiu nh sng mt tri hn ch khng phi bc x chng
tr li khng gian.
Hiu ng hm ni: Cc to nh i mt vi nhau v bc x theo chiu ngang. Do vy,
nu ng trn ph, chng ta s hp th nhit t cc to nh . Hiu ng ny l ln nht
vo ban m.
t nhit ngm hn: Khi nc c ht khi t v bc hi khi l cy, nhiu nng
lng c hp th di dng nhit bc hi ngm. Ti cc thnh ph, c t nhit ngm
c hp th do c t cy ci, c bit l ti khu vc trung tm.
C t gi hn: Thng th trong cc thnh ph c t gi hn do cc to nh chn gi.
To nh lm cho nhit do thnh ph to ra khng b cun i.
4. a hnh:

a hnh cng l mt yu t quan trng khc nh hng n mc nghim trng ca

hin tng sng m quang ha. Cc khu vc dn c tp trung trong cc thung lng th
d b nh hng bi sng m quang ha hn v nhng i ni bao quanh h c khuynh
hng lm gim dng khng kh do lm tng nng cc cht gy nhim. Thm
vo , cc thung lng thng nhy cm vi sng m quang ha v s o nhit tng
i mnh c th pht trin thng xuyn trong nhng khu vc ny.
III. Cc nh hng ca sng m quang ha
Sng m quang ha lm gim tm nhn, gy nn nhng tc ng c hi i vi sc khe
ca con ngi, gy hi cho cy trng v lm hao mn nhiu loi vt liu.
1. Tc ng ln sc khe ca con ngi
Sng m quang ha c c trng bi hm lng O3 cao trong khng kh. Nng
ozon thp tng khng kh gn mt t c th lm cay mt, mi v c hng. Khi sng
m tng ln, n c th gy ra nhiu vn v sc khe nghim trng hn nh:

Hen xuyn, vim ph qun, ho v tc ngc

Lm tng s nhy cm i vi cc ly nhim v ng h hp
Lm gim chc nng ca phi.
xy l cht kh duy tr s sng (nu trong kh th c t hn 15% xy th c th c
th cht ngt), nhng zn li l kh c hi. zn gy ph phi nng, lm co tht v t
lit ng h hp khin ngi bnh khng c phn ng khi c cc d vt lt vo. V vy,
khi tip xc lu di vi zn s c nguy c b tch t cc d vt trong ph qun v phi, l
iu kin c kh nng dn n ung th.
Vic tip xc vi sng m quang ha trong thi gian di thm ch c th gy tn
thng cc m phi, gy ra s sm lo ha phi, v gp phn gy ra bnh phi mn
tnh. Tr em, thanh nin v ngi ln m c chc nng phi yu c xem nh nhng
ngi c nguy c cao.
Cc Peroxyacetylnitrate v cc cht oxi ha khc cng vi ozone l nhng cht kch
thch mt mnh nht.
Sng m l vn ca nhiu thnh ph v cc nc, n gy hi n sc khe ca con
ngi. Khong cch tng O3 trn mt t, SO2, NO2, CO rt c hi cho ngi gi, tr
em, v nhng ngi c vn v tim mch v phi nh kh thng, vim ph qun, hen
suyn. N c th gy kh th, gim kh nng lm vic ca phi v l nguyn nhn gy
th ngn, v cng au n khi nut, th kh kh v khi ho. N cn lm cho mi v mt
sng ty ln, lm kh mng nhy bo v ca mi v c hng v cn tr kh nng u
tranh chng s nhim trng ca c th, d b mc bnh hn. S ngi nhp vin v cht
v bnh ng h hp tng trong sut giai an tng ozone qu cao.
Sng m hnh thnh trong iu kin kh hu nhng nc hay thnh ph c nn cng
nghip pht trin - tc khng kh b nhim nng. Tuy nhin, ti t hn trong

thi tit m v c nh nng khi m dng khng kh bn trn m cn tr s lu thng

thng ng. N c bit ph bin nhng vng trng c bao quanh bi nhng i ni.
N thng tn ti trong nhng khong thi gian di nhng thnh ph c dn c tp
trung cao hay khu vc th nh cc thnh ph London, New York, Los Angeles,
Mexico, Houston, Toronto, Athens, Beijing, Hong Kong, Randstad hay vng Rurh v n
c th t n mc nguy him.
Trong lch s c nhng vic xy ra t ngt git cht hng ngn ngi trong mt th
.
London: vo khang th k 19 c xem l thi k mnh lit ca sng m v vi tn
gi l: sp u. nh im l vo nm 1952, sng m lm ti sm c con ng
ca London v git cht khang 4000 ngi trong thi gian ngn l 4 ngy (v hn 8000
ngi cht na cng chu nh hng ca n trong nhng tun, thng tip theo).
Tehran: Vo thng 12 nm 2005, cc trng hc v cc vn phng cng cng phi
ng ca Tehran - Iran v 1600 ngi nhp vin do sng m xm nhp vo b
lc khi ca xe hi.
Hoa
K:
30-31 thng 10 nm 1948, Donora - PA: 20 ngi cht, 600 ngi phi nhp vin,
hng
ngn
ngi
chu
nh
hng.
Thng 10 nm 1953 ti New York sng m git khong t 170 n 260 ngi.
Thng 19 nm 1954 Los Angeles: lng sng dy lm ng ca cc trng hc,
cc
hat
ng
cng
nghip
b
ngng
li
trong
c
thng.
Cng ti New York, nm 1963 c 200 ngi cht v nm 1966 l 169 ngi cht v
nh hng ca sng m.
Thnh ph Bc Kinh chm trong sng m, nhiu chuyn bay b hy, ng ca cc
tuyn quc l chnh ni vi th , nhiu ngi dn chn cc phng tin cng cng
thay v t li xe, cc c quan kh tng khuyn co ngi gi v tr em nn trong
nh trnh bnh v ng h hp.
2. Tc ng ln thc vt v cc lai vt cht
Cc cy trng cng nh nhng loi thc vt nhy cm khc th b gy hi nhiu hn l
sc khe ca con ngui nng ozon thp. Mt vi loi cy nh thuc l, rau bina, c
chua v u m (pinto beans) l nhng lai nhy cm vi ozon. Nhng l cy trong khu
vc c sng m quang ha xut hin nhng m mu nu trn b mt l sau chuyn
sang mu vng. Lp ozon tng mt t c th hy hai l cy, lm gim s pht trin,
kh nng sinh sn v qu trnh sinh sn. N c th gy ra s mt kh nng t v trc cc
lai cn trng cng nh bnh tt v thm ch cn gy cht cy.
i vi cc loi vt liu: ozon d dng phn ng vi nhng loi vt liu hu c, lm tng
s hy hai cao su, t si, nilong, sn v thuc nhm.