Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

Wojciech Wassermann

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

w obowizujcej procedurze karnej
Streszczenie
W niniejszym artykule starano si wskaza podstawowe dyrektywy, ktrymi naley kierowa si, przygotowujc zwyczajny rodek zaskarenia
w postpowaniu karnym. Jest to problematyka niezwykle istotna z punktu
widzenia praktyki stosowania prawa, bowiem to wanie w postpowaniu
odwoawczym wa si losy wydanego w pierwszej instancji orzeczenia;
bardzo istotnym jest wic prawidowe sformuowanie zarzutw we wnoszonym rodku odwoawczym. Jednoczenie w doktrynie i orzecznictwie rysuj
si istotne rozbienoci w tym zakresie. Niniejsze opracowanie jest prb
autora zmierzenia si z argumentami tam podnoszonymi oraz stanowi prezentacj jego spojrzenia na t problematyk, wynikajcego z analizy aktualnego orzecznictwa, pogldw doktryny, wasnych przemyle oraz zdobytego dotychczas dowiadczenia zawodowego.
Jedn z podstawowych zasad wspczesnych procedur sdowych jest
zasada kontroli procesu, zgodnie z ktr wszystkie czynnoci i rozstrzygnicia w nim zapade podlegaj weryfikacji, w tym kontroli instancyjnej sprawowanej przez sd wyszego rzdu w stosunku do sdu orzekajcego
w pierwszej instancji. Wyrazem tej zasady jest wprowadzenie przez obowizujc Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej minimalnego wymogu dwuinstancyjnoci postpowania sdowego, co stanowi te element konstytucyjnie
zagwarantowanego prawa jednostki do sdu (art. 45 ust. 1, art. 78 i 176
ust. 1 Konstytucji)1. Zasad dwuinstancyjnoci postpowania karnego statuuj rwnie Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, opracowany na konferencji ONZ w 1966 r. (art. 14 ust. 5) oraz Konwencja
o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci, przygotowana przez
Rad Europy w 1950 r. (art. 2 Protokou dodatkowego nr 7 z 1984 r.). Zasada ta ma wic szerokie zastosowanie w praktyce i jest jednym z wyznacznikw rzetelnego procesu karnego. W celu realizacji powyszych zasad przepisy procesowe poszczeglnych pastw przewiduj moliwo wnoszenia
1

Podobnie P. W i n c z o r ek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia

2 kwietnia 1997 r., wyd. drugie, rozszerzone, Wydawnictwo LIBER, Warszawa 2008, s. 345.

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

39

W. Wassermann

tzw. rodkw odwoawczych od rozstrzygni sdw pierwszej instancji,

stanowicych jeden z rodzajw rodkw zaskarenia.
We wspczesnych systemach prawnych wyksztacio si kilka modeli postpowa odwoawczych2. W systemie apelacyjno-kasacyjnym sd drugiej
instancji kontroluje zaskarone orzeczenie zarwno pod wzgldem faktycznym jak i prawnym. Sd ten moe rwnie w szerokim zakresie przeprowadza postpowanie dowodowe i czyni wasne ustalenia faktyczne. Podstawowym za rozstrzygniciem jest orzeczenie merytoryczne, tj. rozstrzygajce spraw co do istoty. Model apelacyjny stosowany jest zwykle w systemach trjinstancyjnych. Od orzeczenia sdu drugiej instancji przysuguje
bowiem zwyczajny rodek zaskarenia w postaci kasacji. Sd kasacyjny
peni za wycznie funkcj kontroli prawa. W systemie rewizyjnym sd drugiej instancji peni zasadniczo funkcj kontroln i tylko wyjtkowo orzeka
reformatoryjnie. Sd ten bada zaskarone orzeczenie przede wszystkim pod
wzgldem prawnym i poza okrelonymi wyjtkami nie przeprowadza samodzielnie postpowania dowodowego. Model rewizyjny najczciej jest wprowadzany w systemach, gdzie wystpuj tylko dwie instancje3.
W Polsce w r. 19954 przywrcono w postpowaniu karnym apelacj, ktra zastpia wprowadzon tu po drugiej wojnie wiatowej rewizj. Jednak
pomimo zmiany nazewnictwa, wymuszonej zapewne rwnie wzgldami
historycznymi, obecny model nosi wiele cech systemu rewizyjnego, bowiem
charakteryzuje si:
dwuinstancyjnoci postpowania,
ograniczeniem przeprowadzania postpowania dowodowego przez sd
drugiej instancji (art. 452 k.p.k.),
obowizywaniem regu ne peius (art. 454 k.p.k.), z ktrych wynika, e
rozstrzygnicia pewnego rodzaju powinny zawsze zapada przed sdem
pierwszej instancji tak, aby moliwe byo ich zaskarenie w trybie zwyczajnym.
Pomimo istnienia aktualnie obowizujcego modelu zaskarania orzecze sdw pierwszej instancji ju od lat5, zagadnieniem spornym w doktry2

4
5

Oczywicie kady z tych modeli podlega w ustawodawstwie poszczeglnych pastw wikszym lub mniejszym modyfikacjom, co powoduje, e w praktyce mwi naley o systemie
jedynie zblionym do ktrego z nich.
S. W a l t o , Proces karny. Zarys systemu, wyd. sme, zmienione i poprawione, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2005.
Podaj za S. W a l t o s i e m, Proces karny, s. 524.
Pamita jednak naley, i ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. 2003 r., Nr 17,
poz. 155) o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzajce Kodeks postpowania karnego, ustawy o wiadku koronnym oraz ustawy o ochronie
informacji niejawnych zlikwidowaa instytucj niewanoci orzecze z dniem 1 lipca 2003 r.
W zamian rozszerzono zakres bezwzgldnych przyczyn odwoawczych i dopuszczono moliwo wznawiania postpowania karnego z urzdu.

40

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

nie i orzecznictwie jest problem prawidowego formuowania zarzutw apelacyjnych, stanowicych tzw. wzgldne przyczyny odwoawcze (art. 438
k.p.k.). Niezwykle istotnym z punktu widzenia praktycznego jest wic odpowiedzenie sobie na pytanie, jakimi zasadami powinna kierowa si strona
postpowania karnego, przygotowujc apelacj6? W tym zakresie naley
przede wszystkim odpowiedzie na nastpujce kluczowe pytania:
jakimi kryteriami kierowa si przy wyborze odpowiedniej podstawy apelacyjnej?,
czy dopuszczalne jest formuowania tzw. zarzutw mieszanych?,
czy dopuszczalne jest formuowanie tzw. zarzutu ewentualnego?
Znalezienie odpowiedzi na postawione kwestie wymaga krtkiej charakterystyki poszczeglnych zarzutw, stanowicych wzgldne przyczyny odwoawcze.
Ot w doktrynie i orzecznictwie przyjmuje si, e zarzut obrazy przepisw prawa materialnego (art. 438 pkt 1 k.p.k.) jest zasadny w szczeglnoci,
gdy sd rozstrzygajcy spraw nie zastosuje przepisu o charakterze materialnym, ktry przy tak ustalonym stanie faktycznym mia obowizek zastosowa lub zastosuje w tych okolicznociach przepis, ktry nie mg znale
zastosowania (tzw. nieprawidowa subsumpcja)7. Zarzut ten bdzie usprawiedliwiony rwnie wtedy, gdy sd orzekajcy dokona nieprawidowej wykadni przepisw ustawy8, przy czym oczywicie chodzi tu o przepisy materialnoprawne, cho niekoniecznie tylko o charakterze karnym9.
Z kolei zarzut obrazy przepisw postpowania (art. 438 pkt 2 k.p.k.) dotyczy naruszenia zarwno oglnych zasad, jak i konkretnych przepisw procesowych, przy czym naruszenie zasady musi by zawsze poparte konkretnymi przykadami10. Zasady procesowe maj bowiem charakter zbyt oglny, by
mogy stanowi samodzieln podstaw rodka zaskarenia, a poza tym mo6

W niniejszym opracowaniu skupiono uwag na zasadach poprawnego formuowania zarzutw apelacyjnych, aczkolwiek nie wolno zapomina, e art. 438 k.p.k. ma charakter oglny
i odnosi si rwnie do zaale. Dlatego te to, co zostanie poniej napisane, naley w postpowaniu zaaleniowym stosowa odpowiednio.
7
Por. wyrok SN z dnia 17 listopada 2003 r., WA 51/2003; wyrok SA w odzi z dnia 28 lutego
2001 r., II AKa 13/2001; wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2001 r., IV KKN 579/2000;
8
Por. wyrok SN z dnia 27 listopada 2003 r., WA 54/2003 oraz postanowienie SN z dnia
8 stycznia 2002 r., V KKN 214/2001; wyrok SA w odzi z dnia 16 stycznia 2002 r., II AKa
243/2001.
9
Por. postanowienie SN z dnia 2 kwietnia 2003 r., II KK 351/2002.
10
Tak np. P. H o f m a s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postpowania karnego, t. I:
Komentarz do artykuw 1296, pod red. P. H o f m a s k i e g o, wyd. 3, Wydawnictwo C. H.
Beck, Warszawa 2007, s. 29 i 45; tak te SA w Warszawie w wyroku z dnia 31 stycznia
2005 r., II AKa 505/2004 oraz w wyroku z dnia 21 marca 2006 r., II AKa 31/2006; podobnie
SA w odzi w wyroku z dnia 6 marca 2002 r., II AKa 169/2001; por. te wyrok SN z dnia
6 padziernika 2005 r., WA 19/2005 oraz postanowienie SN z dnia 28 marca 2006 r., IV KK
385/2005 i z dnia 17 kwietnia 2007 r., V KK 79/2007.

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

41

W. Wassermann

g one doznawa wyjtkw, std, aby wykaza naruszenie zasady procesowej, naley rwnie wskaza konkretne przepisy j wyraajce, ktre zostay naruszone przez sd orzekajcy. Wymaga podkrelenia, e nie kade
naruszenie przepisw postpowania jest wystarczajce do postawienia skutecznego zarzutu, lecz tylko takie, ktre mogo mie wpyw na tre orzeczenia, co naley w rodku odwoawczym wykaza11.
Zarzut bdu w ustaleniach faktycznych (art. 438 pkt 3 k.p.k.) jest, najoglniej mwic, usprawiedliwiony wtedy, gdy sd orzekajcy narusza reguy rzdzce swobodn ocen dowodw. Zarzut ten bdzie wic zasadny
zarwno wtedy, gdy sd ustali stan faktyczny w oderwaniu od zgromadzonych dowodw (tzw. bd braku), jak i wtedy, gdy podstaw ustale faktycznych uczyniono wprawdzie wszystkie ujawnione w toku rozprawy dowody,
lecz dokonano ich nieprawidowej oceny z punktu widzenia zasad logiki,
wskaza wiedzy czy dowiadczenia yciowego (tzw. bd dowolnoci)12. Ju
na pierwszy rzut oka wida, i zarzut ten jest z istoty rzeczy powizany
z zarzutem naruszenia przepisw postpowania, poczynajc od zasady
okrelonej w art. 7 k.p.k., a na dalszych przepisach j konkretyzujcych koczc. Kwestia ta bdzie poruszana jeszcze w dalszej czci opracowania
i na razie jest jedynie sygnalizowana. Bardzo wane jest podczas formuowania zarzutu bdu w ustaleniach faktycznych wskazanie konkretnych
uchybie sdu pierwszej instancji, albowiem zadaniem skarcego nie jest
przedstawienie wasnej wersji wydarze, lecz wykazanie, i to sd pierwszej
instancji bdnie ustali fakty z punktu widzenia swobodnej oceny dowodw13. Rwnie w przypadku tego zarzutu naley wykaza, e uchybienie
mogo mie wpyw na tre orzeczenia.
Raca niewspmierno kary (art. 438 pkt 4 k.p.k.) zachodzi, jeli skarcy, nie kwestionujc ustale faktycznych oraz przyjtej kwalifikacji prawnej, zarzuca sdowi naruszenie przepisw prawa materialnego, ktrych zastosowanie w danym przypadku ma charakter jedynie fakultatywny14. Przesanka ta ma wic charakter bardzo ocenny i jej ewentualne uwzgldnienie
zaley w gwnej mierze od wraliwoci sdziw wchodzcych w skad sdu
11

Por. chociaby wyrok SA w Lublinie z dnia 27 kwietnia 1999 r., II AKa 60/99 oraz z dnia
7 wrzenia 2006 r., II AKa 134/2006; wyrok SA w Krakowie z dnia 28 wrzenia 2006 r.,
II AKa 135/2006; postanowienie SN z dnia 16 czerwca 2005 r., II KK 479/2004.
12
Por. wyrok SA w odzi z dnia 10 maja 2001 r., II AKa 80/2001 i z dnia 20 marca 2002 r.,
II AKa 49/2002; wyrok SA w Warszawie z dnia 16 grudnia 2004 r., II AKa 469/2004; wyrok
SA w Lublinie z dnia 12 marca 2008 r., II AKa 36/2008.
13
Por. wyrok SA w odzi z dnia 6 padziernika 2000 r., AKa 138/2000 i z dnia 27 czerwca
2006 r., II AKa 104/2006 oraz z dnia 24 maja 2007 r., II AKa 70/2007; wyrok SA w Krakowie
z dnia 8 czerwca 2004 r., II AKa 112/2004; wyrok SN z dnia 10 maja 2005 r., WA 10/2005
oraz z dnia 10 maja 2005 r., WA 12/2005.
14
Por. wyrok SA w Krakowie z dnia 15 marca 2005 r., II AKa 24/2005 i z dnia 15 marca
2005 r., II AKa 42/2005.

42

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

odwoawczego. Naley podkreli, e niewspmierno kary ma mie charakter racy. Musi to by zatem okoliczno tego rodzaju, e jej uwzgldnienie prowadzi do istotnej zmiany sytuacji osoby dotknitej rozstrzygniciem
sdu, z punktu widzenia kar i innych rodkw reakcji na czyn zabroniony15.
Wracajc do pytania postawionego powyej, a dotyczcego sposobu poprawnego formuowania zarzutw apelacyjnych, naley przyj w tym
wzgldzie nastpujce zasady16:
zasada pierwszego ogniwa zarzut apelacyjny powinien zawsze uderza
w pierwotn przyczyn wadliwoci orzeczenia. Wynika to z oczywistego
faktu, i usuwajc wszelkie nieprawidowoci, naley zawsze dy do
wyeliminowania przyczyn, a nie tylko samych skutkw. Jedynie bowiem
zlikwidowanie pierwotnej przyczyny wadliwoci doprowadzi moe do
cakowitej konwalidacji zaskaronego orzeczenia. Poza tym przyjcie
przeciwnego zaoenia rodzioby konieczno stawiania bardzo rozbudowanych zarzutw o charakterze przekrojowym17, co rwnie nie suyoby
przejrzystoci wniesionego rodka odwoawczego i byoby technicznie
trudne do wykonania;
zasada pojedynczego zarzutu wynika ona logicznie z poprzedniej zasady; jej istota polega na zakazie formuowania tzw. zarzutw mieszanych w odniesieniu do tej samej okolicznoci; jeli bowiem zarzut dotyczy ma zawsze pierwotnej przyczyny wadliwoci, a kada z przyczyn
odwoawczych obejmuje swoist i charakterystyczn dla siebie kategori
uchybie18, to przyj naley, e ta sama okoliczno podnoszona
w rodku odwoawczym powinna znale odzwierciedlenie tylko w jednym zarzucie naraz;
zasada wszechstronnoci wolno w rodku odwoawczym postawi wiele
rnych (rodzajowo) zarzutw, z tym e kady z nich dotyczy musi innej
okolicznoci. Wprawdzie w orzecznictwie przyjmuje si zasadnicz niedopuszczalno stawiania zarzutu naruszenia prawa materialnego, jeli

15

Por. wyrok SA w odzi z dnia 12 lipca 2000 r., II AKa 116/2000; wyrok SA w Krakowie z dnia
9 listopada 2006 r., II AKa 156/2006; wyrok SN z dnia 13 lutego 2003 r., WK 1/2003; wyrok
SA we Wrocawiu z dnia 30 maja 2003 r., II AKa 163/2003 r.; wyrok SA w Warszawie z dnia
28 grudnia 2004 r., II AKa 514/2004;
16
W niniejszym opracowaniu wiadomie pominito charakterystyk okolicznoci stanowicych
tzw. bezwzgldne przyczyny odwoawcze (art. 439 k.p.k.), albowiem ich prezentacja przekracza jego ramy; poza tym ewentualna kolizja okolicznoci mogcych stanowi zarwno
wzgldn, jak i bezwzgldn przyczyn odwoawcz musi by zawsze rozstrzygnita na korzy zarzutu opartego na art. 439 1 k.p.k., jako najdalej idcego. W tej sytuacji ograniczono si przede wszystkim do analizy prawidowego rozgraniczania zarzutw w ramach tzw.
wzgldnych przyczyn odwoawczych, gdy to w praktyce nastrcza najwicej problemw.
17
Zarzut taki czsto musiaby obejmowa wszystkie wzgldne przyczyny odwoawcze, gdyby
przyj zasad uderzania zarwno w przyczyn, jak i skutek naraz.
18
O wyjtku bdzie jeszcze mowa.

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

43

W. Wassermann

kwestionuje si fakty19, jednak stanowisko to wymaga ucilenia. Ot

celem postpowania odwoawczego jest niewtpliwie usunicie wszelkich
wad orzeczenia sdu pierwszej instancji tak, by w obrocie prawnym nie
funkcjonoway wadliwe rozstrzygnicia procesowe. Jednoczenie zgodnie
z art. 433 2 k.p.k. sd odwoawczy ma obowizek rozway wszystkie
podniesione zarzuty wskazane w rodku odwoawczym, jeli ustawa nie
stanowi inaczej. Prno jednak szuka w przepisach obowizujcej procedury karnej takiego, ktry zakazywaby kwestionowania jednoczenie
ustale faktycznych oraz prawidowoci subsumpcji. W tej sytuacji przyj
naley, i ograniczenie takie mogoby wynika z zasad prawidowej wykadni. Takim argumentem mogoby by twierdzenie, e nie dyskutuje si
o prawie, zanim nie zostanie ustalony stan faktyczny sprawy. Zaoenie
to ze wszech miar suszne nie moe jednak prowadzi do wniosku, e
strona skarca ma do wyboru dwie, wzajemnie si wykluczajce, moliwoci: albo kwestionuje ustalenia faktyczne, albo kwestionuje zastosowanie prawa (materialnego). Takie stanowisko byoby uzasadnione, gdyby strona skarca moga w trakcie postpowania odwoawczego podnie dodatkowy zarzut naruszenia prawa materialnego w sytuacji, gdy
sd odwoawczy informuje j, e nie widzi bdw w ustaleniach faktycznych sdu pierwszej instancji, podniesionych w rodku odwoawczym.
Poniewa jednak przepisy procesowe przewiduj zawite terminy dla
wniesienia rodkw odwoawczych (art. 445 1 k.p.k. i 460 k.p.k. w zw.
z art. 122 2 k.p.k.), nie ma adnych racjonalnych powodw, dla ktrych
strona miaaby by pozbawiona moliwoci podniesienia w rodku odwoawczym zarwno zarzutu naruszenia prawa materialnego, jak i bdu
w ustaleniach faktycznych. Kade orzeczenie powinno bowiem podlega
kontroli na obu paszczyznach, tj. faktycznej i prawnej. W takiej jednak sytuacji przyj naley, e zarzut bdu w ustaleniach faktycznych powinien
by rozpoznawany w pierwszej kolejnoci, za zarzut obrazy prawa materialnego dopiero w drugiej i tylko pod warunkiem nieuwzgldnienia pierwszego z nich. W doktrynie nazywa si go tzw. zarzutem ewentualnym20
i jego dopuszczalno jest rwnie akceptowana w orzecznictwie21. W tej
sytuacji przyj naley, e zakaz czenia zarzutu obrazy prawa material19

Postanowienie SN z dnia 9 stycznia 2001 r., V KKN 374/99, postanowienie tego Sdu
z dnia 25 lipca 2005 r., V KK 61/2005 oraz z dnia 27 lipca 2005 r., II KK 69/2005, a take
postanowienie SN z dnia 20 kwietnia 2001 r., V KKN 712/98; wyrok SA w odzi z dnia
28 czerwca 2005 r., II AKa 99/2005.
20
P. H o f m a s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postpowania karnego, t. II: Komentarz do artykuw 297467, pod red. P. H o f m a s k i e g o, wyd. 3, Wydawnictwo C. H.
Beck, Warszawa 2007, s. 660.
21
Por. wyrok Sdu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 2 lutego 2006 r., II AKa 265/2005 oraz
wyrok tego Sdu z dnia 14 maja 2008 r., II AKa 49/2008; por. rwnie wyrok Sdu Najwyszego z dnia 14 stycznia 2003 r., WK 41/2002.

44

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

nego z zarzutem bdu w ustaleniach faktycznych (czy te z zarzutem naruszenia przepisw postpowania, gdy ten ostatni rwnie dotyczy stanu faktycznego sprawy) obejmowa powinien jedynie sytuacje, gdy strona kwestionuje tymi zarzutami t sam okoliczno naraz, amic w ten
sposb wspomniany wyej zakaz stawiania zarzutw mieszanych. Jeli
jednak strona kwestionuje ustalenia faktyczne oraz prawidowo subsumpcji co do rnych okolicznoci, sd odwoawczy powinien rozpozna
oba zarzuty, z tym e zarzut bdu w ustaleniach faktycznych w pierwszej
kolejnoci22.
zasada hierarchii zarzuty naley stawia w kolejnoci, w ktrej powinien
je rozpoznawa sd odwoawczy. Wprawdzie obowizujce przepisy procesowe nie narzucaj adnych ogranicze w tym wzgldzie; niemniej
jednak ze wzgldw praktycznych naley stawia zarzuty wedug takiej
kolejnoci, w jakiej sd odwoawczy powinien je rozpoznawa. Zatem
w pierwszej kolejnoci powinien by postawiony zarzut stanowicy bezwzgldn przyczyn odwoawcz (jeli oczywicie jest w danej sprawie
uzasadniony). W drugiej kolejnoci powinny by stawiane zarzuty wobec
czci faktycznej rozstrzygnicia a wic naruszenia przepisw postpowania i bdu w ustaleniach faktycznych. Dopiero na samym kocu
mona formuowa zarzuty dotyczce sfery prawa, a wic obrazy prawa
materialnego czy racej niewspmiernoci kary. Jest to wygodne rwnie dla samego sdu odwoawczego, ktry przecie nie zawsze jest zobligowany do rozpoznania wszystkich podniesionych przez stron zarzutw (por. art. 436 k.p.k.).
Przedstawiona koncepcja posiada jednak jeden saby punkt. Ot eliminuje ona w praktyce moliwo postawienia zarzutu bdnych ustale faktycznych. eby lepiej uzmysowi sobie sens dalszych wywodw, przypomnie naley oczywisty fakt, i kade orzeczenie powinno skada si
w istocie z dwch paszczyzn paszczyzny faktu oraz paszczyzny prawa. Innymi sowy kade orzeczenie musi posiada ustalony stan faktyczny,
22

Przykad: strona podnosi zarzut, i sd bdnie ustali stopie spoecznej szkodliwoci czynu
(np. co do postaci zamiaru i motywacji sprawcy), co doprowadzio do niezasadnego warunkowego umorzenia postpowania sprawcy (art. 438 pkt 3 k.p.k.), a jednoczenie, warunkowo umarzajc to postpowanie, nie orzek obowizku naprawienia wyrzdzonej szkody
wbrew nakazowi sformuowanemu w art. 67 3 k.k., co stanowi obraz prawa materialnego
(art. 438 pkt 1 k.p.k.). Niedopuszczenie moliwoci postawienia obu tych zarzutw naraz rodzioby ryzyko, e sd, nie uwzgldniajc zarzutu bdu w ustaleniach faktycznych, pozostawi w obrocie wadliwy co do prawa materialnego wyrok. Oczywicie sd ten ma moliwo
dokonania poprawy wyroku z urzdu w granicach okrelonych prawem (art. 433 1 k.p.k.),
jednak niekiedy granice te wyznaczaj wanie same zarzuty apelacyjne (art. 434 1 k.p.k.).
Poza tym rodek odwoawczy powinien by pomocny dla sdu przy wychwytywaniu wszelkich uchybie orzeczenia sdu pierwszej instancji, a nie pozostawia je samemu sdowi do
odnalezienia.

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

45

W. Wassermann

na podstawie ktrego sd dokonuje nastpnie subsumpcji. Zarzuty stanowice tzw. wzgldne przyczyny odwoawcze (art. 438 k.p.k.) mona uporzdkowa z tego punktu widzenia jako dotykajce sfery faktu oraz jako
dotykajce sfery prawa. W tym kontekcie przyj naley, i zarzut bdu
(art. 438 pkt 3 k.p.k.), jak i naruszenia przepisw postpowania (art. 438
pkt 2 k.p.k.) dotycz niewtpliwie sfery faktu. Zarzut obrazy prawa materialnego (art. 438 pkt 1 k.p.k.) oraz niewspmiernoci kary (art. 438 pkt 4
k.p.k.) dotycz za sfery prawa. Jednoczenie przyj naley, i zarzut
bdu w ustaleniach faktycznych merytorycznie nie stanowi zarzutu samodzielnego. W praktyce jest bowiem tak, e kady bd w ustaleniach faktycznych jest skutkiem naruszenia przepisw postpowania, lecz nie zachodzi
w tym wzgldzie relacja odwrotna23. Jeli bowiem sd przeprowadzi postpowanie, zachowujc wszystkie reguy i zasady rzetelnego procesu, nie ma
moliwoci postawienia mu skutecznie zarzutu poczynienia wadliwych ustale faktycznych24. Wemy kilka przykadw. Jeeli sd pierwszej instancji
ustali stan faktyczny, pomijajc zupenie dowd z zezna kluczowego
wiadka, mamy niewtpliwie do czynienia z bdem okrelonym w art. 438
pkt 3 k.p.k. Jest to bowiem naruszenie swobodnej oceny dowodw, poprzez
ustalenie stanu faktycznego w oderwaniu od zgromadzonych dowodw (tzw.
bd braku)25. Bd ten jednak wynika z naruszenia przepisw postpowania,
w tym midzy innymi art. 7 k.p.k. oraz 410 k.p.k. Gdyby organ procesowy
ustali stan faktyczny w oderwaniu od zasad logiki i dowiadczenia yciowego, a take wskaza wiedzy, mamy do czynienia z bdem w ustaleniach
faktycznych (tzw. bd dowolnoci), ktry jednak znowu wynika z naruszenia
przepisw postpowania, a to art. 7 k.p.k. i art. 424 1 k.p.k. W innej sytuacji, gdyby sd nie sign po okrelony dowd, przydatny dla wyjanienia
sprawy, to taki bd w ustaleniach faktycznych (tzw. bd braku) rwnie
wynika z naruszenia przepisw postpowania, a to art. 2 2 k.p.k., art. 167
k.p.k., art. 170 k.p.k., art. 193 k.p.k. lub art. 201 k.p.k. Innymi sowy, bd
w ustaleniach faktycznych jest zawsze skutkiem naruszenia przepisw postpowania, gdy przeprowadzenie postpowania zgodnie ze wszystkimi
zasadami i reguami procesu prowadzi do poprawnych (z punktu widzenia

23

Por. postanowienie SN z dnia 6 kwietnia 2006 r., III KK 328/2005.

Nawet gdyby przyj, i respektowanie bezwzgldnych zakazw dowodowych uniemoliwio
w konkretnej sprawie dotarcie do prawdy obiektywnej, to i tak ewentualny zarzut bdu
w ustaleniach faktycznych nie moe by uwzgldniony, gdy weryfikujcy orzeczenie sd
drugiej instancji musiaby nakaza sdowi pierwszej instancji zamanie tych zakazw w celu
usunicia tego uchybienia, co byoby niedopuszczalne. Take wic w tym wypadku, jeli sd
przestrzega wszelkich wymogw procesowych, nie popenia nigdy bdu w ustaleniach faktycznych.
25
Podobnie S. W a l t o , Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa
2005, s. 259.
24

46

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

procesowego) ustale faktycznych26. Nie zachodzi jednak relacja odwrotna.

Niekiedy bowiem naruszenie przepisw postpowania nie prowadzi wprost
do bdnych ustale faktycznych. Przykadowo: brak pouczenia stron
o zmianie kwalifikacji prawnej (art. 399 k.p.k.) nie powoduje zwykle bdnych
ustale faktycznych, lecz niewtpliwie stanowi istotne naruszenie przepisw
postpowania. Inny przykad to niezawiadomienie strony, ktra ma prawo
wzi udzia w posiedzeniu, o jego terminie. Rwnie tu mamy do czynienia
z istotnym naruszeniem przepisw postpowania (art. 96 w zw. z art. 117
k.p.k.), lecz nie prowadzcym wprost to bdnych ustale faktycznych27.
Innymi sowy, pierwotn przyczyn bdnych ustale faktycznych organu
procesowego jest zawsze naruszenie jaki regu procesowych. Zarzut naruszenia przepisw postpowania jest nadrzdny zakresowo w stosunku do
zarzutu bdu w ustaleniach faktycznych (inaczej mwic, bd w ustaleniach
faktycznych zawiera si w zakresie zarzutu naruszenia przepisw postpowania). Jeeli jednak ustawodawca przewidzia w art. 438 k.p.k. rwnie
zarzut bdu w ustaleniach faktycznych, to znaczy, e zarzut ten powinien
znajdowa zastosowanie. Wynika to z zasad prawidowej wykadni, zgodnie
z ktrymi nie wolno jest interpretowa przepisw prawnych tak, aby pewne
ich fragmenty okazay si zbdne (zakaz wykadni per non est 28).
Czy to oznacza, e przedstawiona powyej koncepcja stawiania zarzutw apelacyjnych jest za i nie powinna by stosowana? Ot na pewno nie.
Wspomniane powyej dyrektywy powinny by traktowane jako zasada, jed26

Podobne stanowisko zajmuje Sd Najwyszy, ktry w postanowieniu z dnia 13 lipca 2005 r.,
IV KK 57/2005, stwierdzi: Z istoty kasacji wynika, e zezwala ona na kontrol zaskaronego orzeczenia tylko z punktu widzenia naruszenia przepisw prawa, z wyczeniem badania
ustale faktycznych. Kontroli kasacyjnej podlegaj nie same ustalenia faktyczne, ale sposb
ich dokonania () (por. te postanowienie SN z dnia 13 grudnia 2005 r., III KK 373/2005;
a take postanowienie SN z dnia 7 grudnia 2004 r., V KK 336/2004, gdzie SN stwierdzi:
Kontroli kasacyjnej nie podlega wynik oceny dowodw, lecz tylko sposb dokonania tej
oceny; oraz postanowienie SN z dnia 14 padziernika 2004 r., II KZ 44/2004, gdzie SN
stwierdzi: Bd w ustaleniach faktycznych tylko wwczas moe stanowi podstaw kasacji,
jeli jest nastpstwem racego naruszenia przepisw postpowania). Wyranie wic Sd
Najwyszy przyjmuje, i bd w ustaleniach faktycznych jest skutkiem naruszenia przepisw
postpowania, o czym bya mowa powyej.
27
Oczywicie, niewykluczone, i gdyby oskarony zosta pouczony w trybie art. 399 w zw.
z art. 117 k.p.k., lub strona zostaa wezwana zgodnie z treci art. 96 k.p.k., to by moe
wyszyby na jaw nowe, istotne okolicznoci sprawy; jednake w momencie podnoszenia takiego zarzutu jeszcze nie wiemy, czy naruszenie to doprowadzio do bdnych ustale faktycznych okae si to dopiero wtedy, gdy sd naprawi te uchybienia procesowe. Natomiast
w przypadku pierwszej grupy uchybie, my ju w chwili wnoszenia apelacji wiemy, e uchybienia procesowe doprowadziy do bdnych ustale faktycznych.
28
Tak rwnie L. M o r a w s k i, Zasady wykadni prawa. Toru 2006, s. 106; por. te wyrok SN
z dnia 10 wrzenia 1965 r., II CR 263/65, LEX nr 5864. Por. te P. H o f m a s k i, S. Z a b o c k i, Elementy metodyki pracy sdziego w sprawach karnych, Wydawnictwo Wolters
Kluwer 2006, wyd. 1.

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

47

W. Wassermann

nak jak to zwykle bywa w praktyce, od kadej zasady s przewidziane wyjtki. Uwzgldniajc zatem niesamoistno merytoryczn zarzutu bdnych
ustale faktycznych, naley wprowadzi niewielk modyfikacj w powyej
wskazanych zasadach formuowania zarzutw apelacyjnych, przy czym
moliwe s tu dwie drogi.
Pierwsza z nich polega na odstpieniu w przypadku bdu w ustaleniach
faktycznych od zasady pierwszego ogniwa. W tym zakresie mona by postulowa nastpujce rozwizanie: jeeli naruszenie przepisw postpowania
doprowadzio jednoczenie do bdnych ustale faktycznych, to naley
w rodku odwoawczym postawi jedynie zarzut bdu w ustaleniach faktycznych; jeli jednak naruszenie przepisw postpowania nie doprowadzio
wprost do bdnych ustale faktycznych (a przynajmniej s one niedostrzegalne dla skarcego), lecz stanowio po prostu uchybienie procesowe, to
naley w rodku odwoawczym postawi jedynie zarzut naruszenia przepisw postpowania.
Druga moliwo polega na odstpieniu w przypadku bdu w ustaleniach
faktycznych sdu pierwszej instancji od zasady pojedynczego zarzutu.
Przyjmujc powysze zaoenie, naley stwierdzi, i w przypadku naruszenia przez sd przepisw postpowania, ktre doprowadzio jednoczenie do
bdnych ustale faktycznych, naleaoby postawi jednoczenie zarzut naruszenia przepisw postpowania i bdu w ustaleniach faktycznych (tzw.
zarzut czony). Pogld o dopuszczalnoci czenia niektrych zarzutw nie
jest obcy doktrynie29. Wydaje si na pierwszy rzut oka, i za tym stanowiskiem przemawia tre art. 523 1 k.p.k.30, zgodnie z ktrym: Kasacja moe by wniesiona tylko z powodu uchybie wymienionych w art. 439 lub innego racego naruszenia prawa, jeeli mogo ono mie istotny wpyw na
tre orzeczenia; kasacja nie moe by wniesiona wycznie z powodu niewspmiernoci kary. To ostatnie sformuowanie zdaje si sugerowa, e
ustawodawca dopuszcza stawianie zarzutw czonych, przy czym zwrot
kasacja nie moe by wniesiona wycznie z powodu niewspmiernoci
kary moe by rozumiany przynajmniej na dwa sposoby. Pierwszy polega
na przyjciu, i raca niewspmierno musi wynika z jakiego innego
racego naruszenia prawa. Przy takim zaoeniu stwierdzi trzeba, e
29

Por. na przykad P. H o f m a s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postpowania karnego, t. II: Komentarz do artykuw 297467, pod red. P. H o f m a s k i e g o, wyd. 3, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 666.
30
Wprawdzie przepis ten dotyczy formuowania zarzutw kasacyjnych, jednak przyj naley,
i podstawowe zasady formuowania zarzutw w przypadku apelacji i kasacji nie powinny
rni si w tych miejscach, w ktrych wykazuj podobiestwo. W przypadku kasacji wszystko, co powiedziano dotychczas, moe by stosowane tylko odpowiednio. Z natury rzeczy
twierdzenia zwizane z prawidowym stawianiem zarzutu bdu w ustaleniach faktycznych
nie bd tu aktualne, co nie znaczy e kwestie zwizane z ustaleniami faktycznymi cakowicie wymykaj si spod kontroli Sdu Najwyszego, przynajmniej poredniej.

48

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

Zasady formuowania zarzutw apelacyjnych

ustawodawca wrcz nakazuje w tym przypadku postawienie zarzutu czonego. Niewtpliwie przeciwko tej wykadni przemawiaj wzgldy, bdce
podstaw sformuowania poprzednio zasad pierwotnego ogniwa i pojedynczego zarzutu. Moliwa jest take inna interpretacja tego przepisu, i
naley stawia zarzuty pojedyncze, za raca niewspmierno kary moe
by tylko jednym z nich, cho nigdy jedynym. Ta z kolei wykadnia ma jeden
istotny minus, albowiem rodzi ryzyko podnoszenia przez skarcego w rodku zaskarenia jakiegokolwiek, nawet najbardziej nieuzasadnionego zarzutu
tylko po to, by Sd Najwyszy rozpozna rwnie zarzut niewspmiernoci
kary. Wydaje si, e przepis art. 523 1 k.p.k. nie zosta sformuowany najszczliwiej. Ustawodawca powinien podj jednoznaczn decyzj, czy dopuszcza zarzut niewspmiernoci kary w postpowaniu kasacyjnym, czy te
nie. Moim zdaniem dopuszczenie takiej moliwoci nie stoi w sprzecznoci
z funkcj Sdu Kasacyjnego jako stranika prawa, spod ktrego kontroli
wymyka si tylko badanie poprawnoci ustale w zakresie stanu faktycznego. Z drugiej strony zamiarem ustawodawcy byo z pewnoci ograniczenie
dostpnoci tego nadzwyczajnego rodka zaskarenia, jakim jest kasacja,
tylko do najpowaniejszych spraw i kwestii zwizanych cile z problematyk przestrzegania prawa tam, gdzie naruszono obligatoryjny nakaz lub zakaz ustawowy, a nie przepis o charakterze fakultatywnym. Wydaje si, i
naley przyj drug z przedstawionych wykadni art. 523 1 k.p.k., zgodnie
z ktr rwnie w tym postpowaniu naley stawia zarzuty pojedyncze,
a niewspmierno kary moe by tylko jednym z nich. Jednoczenie naley zgosi postulat ustawodawcy, aby przy nastpnej istotnej nowelizacji
przepisw k.p.k. podj jednoznaczn decyzj, czy chce dopuci zarzut
niewspmiernoci kary w postpowaniu kasacyjnym wtedy powinien on
mie charakter wyranie samoistny, czy raczej woli go wyeliminowa, uznajc, i wystarczajce w tym wzgldzie s pozostae podstawy kasacyjne.
Podsumowujc powysze wywody, zaj naley nastpujce stanowisko
w przedmiocie zasad poprawnego formuowania zarzutw apelacyjnych stanowicych wzgldne przyczyny odwoawcze w postpowaniu karnym. Po
pierwsze zarzut apelacyjny powinien zawsze uderza w pierwotn przyczyn
wadliwoci orzeczenia (zasada pierwszego ogniwa). Po drugie t sam okoliczno mona zaatakowa tylko jednym zarzutem apelacyjnym naraz (zasada pojedynczego zarzutu). Po trzecie wolno w rodku odwoawczym postawi wiele rnych zarzutw, z tym e kady z nich dotyczy musi innej
okolicznoci (zasada wszechstronnoci), przy czym pod tym warunkiem
jest dopuszczalne stawianie w jednym rodku odwoawczym zarwno zarzutw naruszenia prawa procesowego i bdnych ustale faktycznych, jak
i naruszenia przepisw prawa materialnego (dopuszczalno tzw. zarzutw
ewentualnych). Po czwarte zarzuty naley stawia w kolejnoci, w ktrej
powinien je rozpoznawa sd odwoawczy (zasada hierarchii). Dyrektywy te

Prokuratura
i Prawo 6, 2010

49

W. Wassermann

wymagaj jednej modyfikacji w przypadku bdu w ustaleniach faktycznych,

ktry ma charakter niesamoistny. W przypadku bowiem zbiegu naruszenia
przepisw postpowania i bdu w ustaleniach faktycznych, jeli oba te
uchybienia s dostrzegane przez skarcego ju w chwili sporzdzania
rodka odwoawczego i dotycz tej samej okolicznoci, naley postawi zarzut bdu w ustaleniach faktycznych jako zakresowo wszy. Jeli jednak
pomimo naruszenia przepisw postpowania skarcy nie dostrzega bezporedniego wpywu tego uchybienia na stan faktyczny, a jedynie potencjalny,
to wtedy naley ograniczy si do zarzutu naruszenia przepisw postpowania.

Principles for formulating reasons for appeal in

the present criminal procedure
Abstract
This paper attempts to indicate fundamental directives that should be followed in preparing a measure of ordinary appeal in criminal proceedings.
The herein addressed issue is extremely important as far as the application
of laws is concerned, for it is during appeal proceedings that fate of a first
instance decision is decided; it is thus crucial to properly formulate reasons
for an appeal being filed. At the same time, there are significant divergences
as regards the issue in question between opinions of legal academics and
commentators and judicial decisions. In his present study, the author attempts to respond to the arguments on both sides and to present his view,
this being developed through the examination of current judicial decisions,
legal opinions, own reflections, and professional experience gathered up to
date.

50

Prokuratura
i Prawo 6, 2010