Turkey Ecological Footprint Report Turkish

BU PROJENN
GEREKLETRLMESNDE
KATKIDA BULUNANLAR:
%46
%50
Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin
kresel biyolojik kapasiteyi
at oran.
Karbon Ayak zinin

Trkiyede toplam Ekolojik
Ayak zi iindeki pay.
%35
TRKYENN EKOLOJK AYAK Z RAPORU
TRKYENN EKOLOJK
AYAK Z RAPORU
Tarm Ayak zinin

Trkiyenin toplam Ekolojik
Ayak zi iindeki pay.
%26
x3
Elektrik retiminin Karbon

Ayak zindeki pay.
Trkiyede en yksek gelirli

grubun Ekolojik Ayak zinin
en dk gelirli gruba gre
bykl.
TR
WWF-Trkiyenin misyonu; doal evrenin bozulmasnn

durdurulmas ve insanlarn doayla uyum iinde yaad
bir gelecek kurulmasdr. Bunun iin WWF-Trkiye; biyolojik
eitlilii korur, yenilenebilir doal kaynaklarn srdrlebilir
kullanmn destekler, kirlilik ve ar tketimin azaltlmasn
salamaya alr.
wwf.org.tr
WWF.ORG.TR
Burada olmamzn nedeni
Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi
Raporu
NDEKLER
GR
nsz
Trkiyenin Srdrlebilir Gelecei ne Odaklanmak
Ynetici zeti
Srdrlebilirlie Yeni Bir Bak:
12
Ekolojik Ayak zi
BLM I: KRESEL VE BLGESEL BYOLOJK KAPASTE

VE EKOLOJK AYAK Z ELMLER
16
Kresel Biyolojik Kapasite ve Ekolojik Ayak zi Eilimleri
16
Akdenizde Biyolojik Kapasite ve Ekolojik Ayak zi Eilimleri
18
BLM II: TRKYENN BYOLOJK KAPASTES,

22
EKOLOJK AYAK Z VE EKOLOJK AII
Trkiyenin Biyolojik Kapasitesi
22
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
23
BLM III: ARAZ TRNE GRE AYAK Z:

TRKYENN EKOLOJK AYAK Z BLEENLER
26
Karbon Ayak zi
30
Tarm Ayak zi
31
Orman Ayak zi
32
Otlak Ayak zi
34
Yaplam Alan Ayak zi
35
Balklk Sahas Ayak zi
35
BLM IV: TRKYEDE NHA TKETM

KATEGORLERNE GRE EKOLOJK AYAK Z
38
Kiisel, Toplumsal ve Yatrm Amal Tketim
38
Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi
39
BLM V: GELR DZEY VE EKOLOJK AYAK Z
42
BLM VI: ELEKTRK SEKTRNN EKOLOJK AYAK Z
48
Elektrik retiminin Ayak zi
51
BLM VII: GELECE MODELLEMEK: 2050YE DORU

TRKYENN EKOLOJK AYAK Z
56
Mevcut Durumun Devam Senaryosu
58
En yi Koullar Senaryosu
59
SONU: TRKYENN SRDRLEBLR GELECE
64
TEKNK NOTLAR
74
KAYNAKA
82
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu
NSZ
Bilmediimiz sularda yzyoruz. Dnyann srdrlebilir bir ekilde salayabildii
doal kaynak miktaryla talep ettiimiz miktar arasndaki ak, yaammz
biimlendiren en nemli etkenlerden biri haline geliyor.
Bu raporla, Trkiyedeki doal kaynaklarn eilimleri ilk kez irdelendi.
almada ne kadar kaynamz olduunu ve bu kaynaklarn hangi hzda ve kimler
tarafndan tketildiini len bir doal kaynak muhasebe arac Ekolojik Ayak zi
kullanld.
Hesaplamalar, Trkiyedeki doal kaynaklarn eilimlerinin kresel eilimlere
benzediini ortaya koyuyor. Trkiyede yaayan insanlar, dnya ortalamasyla ayn
miktarda kaynak tketiyorlar. Baka bir deyile, ayn miktarda Ekolojik Ayak zine
sahipler. Dnyada grld gibi Trkiyede de 1970lerden beri biyolojik kapasite
a artyor. Ancak, bu kaynak a kresel lekteki ortalama aktan daha
byktr. Gnmzde Trkiyedeki biyolojik kapasite a, lkedeki Ekolojik Ayak
zinin yarsna denk geliyor. Dnya ortalamasnda bu ak Ekolojik Ayak zinin
yaklak te biridir.
Trkiyedeki ekosistemlerin lkedeki kaynak tketiminin yalnzca yarsn
karlayabiliyor olmas, Trkiye iin hangi sonular dourmaktadr? Kendileri de
ekolojik darboazlara giren dier lkelere bamllnn artmas, Trkiye iin ne
anlama gelmektedir?
Gnmzde, biyolojik kapasiteye eriim iin rekabet giderek artmaktadr.
Zaman iinde doal kaynaklarn temini garanti altna alnamayacaktr. Trkiyenin
zenginliini ve istikrarn tehdit eden ekolojik riskler hafife alnmayacak dzeydedir.
Gidiat, Trkiyede biyolojik kapasite andan kaynaklanan ekonomik
alkantlar yaanacan gsteriyor. Bununla birlikte, byk bir ykm engellemek
iin zamanmz var. Ekolojik Ayak zi kaynak muhasebesi sayesinde elde edilen
bilgiler, kaynak ynetimi konusunda stratejik kararlar vermek iin yol gstericidir.
Bu da, lkenin daha byk baarlar ve ekonomik gvence elde etmesinde kilit rol
oynayabilir.
lkeler, kaynaklar kstl dnyada da rekabet glerini ellerinde tutabilir.
Bu baar uygulanacak kararlara baldr. Trkiye politikalarn ve yatrmlarn
planlamak iin hangi aralar kullanacaktr? Gerek zenginliini ve krlganln
nasl lecektir?
Doal kaynaklarn durumunu, snrlarn ve bamllklarn anlamay seen
nc lkeler, vatandalarnn refahn ve lkelerinin zenginliini garanti altna
alabilirler. Trkiye bu nc lkelerden birisi olabilir.
Mathis Wackernagel, Ph.D.
Bakan
Kresel Ayak zi A
TRKYENN SRDRLEBLR
GELECENE ODAKLANMAK
evresel srdrlebilirlii llebilir klmay salayan Ekolojik
Ayak zi kavram, doa ve insan arasndaki ilikiyi yeni bir
bak asyla ele alyor. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu,
lkemizde doa zerindeki insan talebiyle doal kaynak arz
arasndaki dengeyi inceliyor. Ekolojik Ayak zi ulusal biyolojik
kapasitesini %100 aan Trkiyede, toplumun tm kesimlerinde
ekolojik an kapatlmasna ynelik stratejik kararlarn
alnmas, srdrlebilir gelecein n koulu olarak karmza
kyor.
nsann gezegenin snrlarn at gnmzn dnyasnda, doal kaynaklar giderek
daha fazla nem kazanyor. lkeler ekolojik risk profillerini karyor. Pek ok
lkenin Ekolojik Ayak zi biyolojik kapasitesini ayor. Ekolojik a olan lkeler,
dnyann baka blgelerinin tatl su kaynaklarna, ormanlarna, tarm alanlarna
baml durumdalar. lkelerin ekolojik bilanosunu karan Ekolojik Ayak zi
hesaplamalar, kaynaklar ynetmek iin gereken verileri temin ederek, gelecei
gvence altna almamz salayabilir. Ekolojik Ayak zi hesaplamalarn yapan
lkeler, ekolojik varlklarnn deerini lebiliyor, izleyebiliyor ve ynetebiliyor.
Ekolojik Ayak zlerini tm bileenleriyle, nedenleri ve sonularyla tanmlayan
lkeler; ekolojik an beraberinde gelen riskleri ortadan kaldrmann yollarn
bulabiliyorlar. Ekolojik snrlar gz nnde bulunduran politikalar, doal
kaynaklarn korunmasn ncelikli olarak ele alyor. Sonu olarak, Ekolojik Ayak zi
bilanosunu hazrlayan lkeler, kalknma hedeflerini evresel srdrlebilirlii de
gz nnde bulundurarak tanmlyor ve ilerleme gstergelerini kapsaml bir biimde
ortaya koyuyor. Bu noktada, srdrlebilir ekonomilerle ekolojik an kapatan
gelecein refah toplumlarna doru hzl admlarla ilerleyeceklerdir.
WWF-Trkiye tarafndan, Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network)
ile ibirlii iinde, Trkiyede ilk kez hazrlanan Ekolojik Ayak zi Raporu,
srdrlebilirlii gerek ve salam temellere oturtmak iin ok nemli bir frsat
sunuyor. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu, arz ve talep arasndaki uurumu
gzler nne sererek ekolojik limit amnn kapatlmasna ynelik zmler
gelitiriyor.
Haziran 2012de gerekletirilecek olan Birlemi Milletler Srdrlebilir
Kalknma Konferans (Rio+20) sosyal adalet, ekonomik ve evresel srdrlebilirlik
kavramlarnn, kalknma modellerine dahil edilebilecei, uluslararas mutabakata
dayal yeni bir vizyon belirleme frsat salayacak. Rio+20 taraflara, srdrlebilir
kalknmann mevcut ekonomik (Gayr Safi Yurtii Hasla, GSYH) ve sosyal (nsani
Gelime Endeksi, HDI) gstergelerine ek olarak, evresel performans lecek
yeni gstergelerin oluturulmasna ynelik almlar yaratmal. Ekolojik Ayak zi
hesaplamalar srdrlebilirlik trenini yakalamakta ok nemli bir adm. Trkiye
de Ekolojik Ayak zi bilanosunu karan lkelerden biri olarak, srdrlebilir
bir gelecee doru ilerleyen nc lkeler arasnda yer alabilir ve ekolojik an
kapatmaya ynelik admlar atabilir.
Trkiyede karar vericilerin zm aramas gereken en nemli sorunlardan biri

artan nfus ve refah seviyesiyle birlikte, insanlarn tek dnya snrlar ierisinde
yaayabilecei bir yol bulmaktr. Burada bireylere de, kullanlan kaynaklar ve
tketilen enerji konularnda aklc tercihler yapmak dmektedir. Bundan byle
daha az kaynaktan daha fazlasn elde etmek iin yeni yollar bulmak zorundayz.
Kaynaklar, kendilerini yenileme hzndan daha fazla tketmeyi srdrmemiz
dnyamz yok etmek anlamna gelir. Artk kaynaklar, doann koullarna ve
snrlarna gre ynetmek durumundayz.
Trkiyenin srdrlebilir gelecei iin byme hz dndaki gstergeler
kalknma planlarna entegre edilmeli ve kalknma politikalaryla doa koruma
politikalar btnletirilmelidir. Bu kapsamda etkin olmayan politikalardan ve
maliyeti gn getike artan uygulamalardan uzaklalmal, ekosistem hizmetleri
deerlendirilmesi rn ve hizmetlerin fiyatlarna entegre edilmelidir. Ekolojik Ayak
zinin azaltlmas ekolojik an azaltlmas iin yeterli deildir, limit amna son
vermek iin ayn zamanda biyolojik kapasiteye yatrm yaplmal, retken alanlarn
verimlilii artrlmaldr. Kamu kurumlar, zel sektr, sivil toplum kurulular,
niversiteler ve dier ilgi gruplar evresel sorunlar ele almak iin ortak hareket
etmelidir. dnyas ve karar vericilerin nclk yapmas gereken bu srete,
srdrlebilir finansman kriterlerinin yasal erevesi oluturulmal ve bankaclk
sistemlerine dahil edilerek yeil yatrmlarn lei geniletilmelidir. Bireylerin
yaam biimlerini deitirerek, ar ve israfa ynelik tketimden uzak durmalar ve
doal kaynaklar verimli kullanan rnleri tercih etmeleri Ekolojik Ayak zlerinin
azalmasnda kilit neme sahiptir.
Bu Rapor ile Trkiyenin biyolojik kapasitesiyle Ekolojik Ayak zini dengelemek
iin zm nerilerimizi sunarken, karar vericilerin ve i dnyasnn srdrlebilir
bir gelecek iin, insanlarn doayla uyum ierisinde ve ekolojik snrlar dahilinde
yaamasn salamak zere gerekli admlar atmalarn umuyoruz.
Uur Bayar
Ynetim Kurulu Bakan
WWF-Trkiye
YNETC ZET
Doal kaynaklar zerindeki basknn niceliinin ve bunun hangi etmenlerden
kaynaklandnn ortaya konmas, srdrlebilir kullanmn n kouludur.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu, yenilenebilir doal kaynak kullanmmz
nedenleri ve sonularyla inceleyerek, mevcut eilimlerin srdrlebilirliini
sorgular.
nsan faaliyetleri sonucu ortaya kan Ekolojik Ayak zini ayn sre
ierisinde retebileceimiz doal kaynak miktaryla, yani biyolojik kapasite ile
karlatrarak, doal kaynaklarn kendini yenileme snrlar ierisinde yaayp
yaamadmz grebiliriz.
Kullanlan kaynak (Ekolojik Ayak zi) ve kullanlabilir kaynak (biyolojik
kapasite) miktar arasndaki ilikiyi ele alan alma, Trkiyede arazi kullanm
biimlerini ve nihai tketim kategorilerini incelemitir. Bununla birlikte, Ekolojik
Ayak zinin eit olmayan dalm, gelir dzeylerine gre ayrtrlarak ele alnmtr.
2050 ylna ynelik senaryolarla gelecee ilikin ngrler yaplmtr. Bylece, doal
kaynaklar zerindeki basknn azaltlmas iin etkili ve uygulanabilir zmlere
bilimsel zemin oluturulmutur.
Ekolojik Ayak zi: Mevcut teknoloji ve kaynak ynetimiyle bir bireyin,
topluluun ya da faaliyetin tkettii kaynaklar retmek ve yaratt at bertaraf
etmek iin gereken biyolojik olarak verimli toprak ve su alandr. Ekolojik Ayak zi
kresel hektar (kha) ile ifade edilir. Buna altyap ile atk karbondioksitin (CO2)
emilimini salayacak bitki rts iin gerekli alanlar da dhildir.
Biyolojik Kapasite: Bir corafi blgenin yenilenebilir doal kaynaklar retme
kapasitesinin gstergesidir. Bir yerin biyolojik kapasitesini iki etmen belirler:
snrlar dahilindeki tarm arazisi, otlak, balklk sahas ve ormann yzlm
ve bu topran ya da suyun ne kadar retken olduu. Biyolojik kapasite de Ekolojik
Ayak zi gibi alan cinsinden hesaplanr ve kresel hektar (kha) ile ifade edilir.
Kresel Hektar (kha): Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasitenin l birimi
olan kresel hektar, dnyann ortalama verimlilii zerinden 1 hektar arazinin
retim kapasitesini temsil eder. Bylece belirli bir sre ierisinde farkl arazi
trlerinden elde edilen toplam kaynak miktar ve bu kaynaklara ynelik talep
ortak bir birime indirgenmi saysal deerle ifade edilir.
Tketimin Ekolojik Ayak zi: Doal kaynaklar salayan corafyadan
bamsz olarak, bir kii ya da bir topluluk tarafndan tketilen rnlerin retimi
iin kullanlan yenilenebilir doal kaynaklar ifade eder. Kii bana den
tketim Ayak zinin kresel lekte kii bana den biyolojik kapasiteyi amas,
bir birey ya da blgede yaayan insanlarn tketim biiminin, tm dnyadaki
insanlar tarafndan tekrarlanrsa uzun sre devam ettirilemeyecei anlamna gelir.
retimin Ekolojik Ayak zi: Bir lkeden ya da bir corafi blgeden salanan
biyolojik kapasitenin kullanmn ifade eder. Bu gstergenin, ayn alan iindeki
mevcut biyolojik kapasite ile kolayca karlatrlmasyla yerel/ulusal/kresel
bir srdrlebilirlik lt elde etmek mmkndr: Bir yerdeki retimin Ayak
zinin, biyolojik kapasiteyi amas, oradaki doal kaynaklarn srdrlebilir
olmayan biimde kullanld anlamna gelir.
Ekolojk ayak z ve
byolojk kapasteNN
KARILATIRILMASI
GEZEGENN kendn
yenleme snrlar
nde yaayp
yaamadmz
gsterr.
Kresel lekte 2007 ylnda, tketimin Ekolojik Ayak zi, toplam 18 milyar
kresel hektar (kha), kii bana ise 2,7 kha dzeyindeydi. Ayn ylda, toplam
biyolojik kapasite ise 11,9 milyar kha ve kii bana 1,8 kha olarak hesaplanmtr. Bu
da 0,9 khalk ekolojik aa iaret eder. Kii bana den biyolojik kapasite, nfus
artna paralel olarak srekli azalmaktadr. Kii bana den Ekolojik Ayak zi sabit
kalsa bile, dnyann biyolojik kapasitesi, toplamda hzla artan Ekolojik Ayak zini
karlamak iin yetersiz kalmaktadr. Bu kresel ekolojik ak, baka bir deyile
ekolojik limit am giderek bymektedir.
X8
Akdenz Havzasnda
son 50 ylda
ekolojk lmt
amndak art.
Akdeniz leinde Ekolojik Ayak zi ile biyolojik kapasite arasndaki fark

Trkiyenin de iinde bulunduu Akdeniz Havzasnda giderek bymektedir.
Blgedeki toplam tketimin Ekolojik Ayak zi 1961den 2007ye kadar %36lk bir
artla kii bana 2,4 khadan 3,3 khaya kmtr. Ayn zaman diliminde kii bana
biyolojik kapasite 2,1 khadan 1,3 khaya dmtr. Yani blgedeki ekolojik limit am
yaklak 50 ylda sekiz kat byyerek 0,2 khadan 1,9 khaya ykselmitir. Bu durum,
dnya ortalamasnn olduka zerinde bir ekolojik akla sonulanmaktadr. Akdeniz
Havzasndaki ou lkeye gre Trkiyenin ekolojik a daha dk olsa da,
lkedeki kaynak kullanm hem ulusal hem kresel boyutta srdrlebilir deildir.
Trkiyede 2007 ylnda 2,7 kha olan tketimin Ekolojik Ayak zi dnya
ortalamasna eit, Akdeniz lkelerinin ortalamasndan daha dktr. Trkiyede
tketimin Ekolojik Ayak zi, kii bana kresel biyolojik kapasitenin %50
zerindedir. Bu durum, dnya genelinde olduu gibi, Trkiyede de srdrlebilir
olmayan bir yaam biiminin iaretidir. Trkiyede kii bana 1,3 kha olan ulusal
biyolojik kapasite dnya ortalamasnn altnda olduu iin, ulusal ekolojik amz
kresel aktan ok daha yksektir. Ekolojik limit am olarak adlandrlan bu ak,
biyolojik kapasite ihtiyacnn ksmen lke dndan tedarik edildiini gsterir.
Trkiyede kii bana den Ekolojik Ayak zinde yllar iinde byk bir
deiiklik grlmemitir. Kii bana den Ayak zinin 1961den bu yana sergiledii bu
istikrara karn, kii bana den Gayri Safi Yurtii Haslada (GSYH) ciddi bir art sz
konusudur. Bunun nedenlerinden biri, 1961-2007 yllar arasnda kaynak verimliliinin
yaklak %10 artm olmasdr. Kii bana den Ekolojik Ayak zinin sabit seyrine
karn, tketimin Toplam Ayak zi %150 bymtr. Bu bymenin en temel nedeni,
1961-2007 yllar arasnda Trkiyenin nfusunda ayn oranda art yaanmasdr.
Trkyenn 1,5 gezegene htyac var!

2007 ylnda Trkiyede kii bana den tketimin Ekolojik Ayak zi 2,7 kha ile
kii bana kresel biyolojik kapasitenin %50 zerindeydi. Bir baka ifadeyle;
dnyadaki herkes ortalama bir Trkiye vatanda kadar tketseydi, 1,5 gezegene
ihtiyacmz olacakt. Trkiye, doal kaynaklarn, kendini yenileyebilme hzndan
daha fazla tkettii iin ekolojik adan borlu lkeler arasnda yer alr. Trkiyenin,
biyolojik kapasite fazlasna sahip olma durumundan biyolojik kapasite
ana gelmesinin en temel nedeni nfus artdr.
%50
Trkyenn Ekolojk
Ayak zNN KRESEL
byolojk
kapasteY aMA
oranI.
Trkiyede retken alanlarn dnya ortalamasnn stndeki verimliliine karn,

kii bana den biyolojik kapasite 2007 ylnda 1,3 kha ile dnya ortalamasnn
(1,8 kha/kii) altndayd. Tketimin toplam Ekolojik Ayak zi lke genelindeki
biyolojik kapasiteyi 1974te am, 2007 yl itibariyle de bu eiin iki katna kmtr.
retimin toplam Ekolojik Ayak zi ise Trkiyenin kullanlabilir biyolojik kapasitesini
1972 ylnda amtr. 2007ye gelindiinde Trkiyede retimin Ekolojik Ayak zi,
biyolojik kapasitesinin yaklak 1,6 katna kmtr. Bu durum lkedeki kaynak
tketiminin ulusal lekte srdrlebilir olmadn ve yurt dndan biyolojik
kapasite ithalatna ihtiya duyulduunu gsterir.
Trkiyedeki tketim dzeyi, lkenin srdrlebilir olarak rettii doal kaynak

miktarnn (ulusal biyolojik kapasite) %100 zerinde; dnya genelinde kii bana
den biyolojik kapasitenin ise %50 zerindedir.
Trkiyede Biyolojik Kapasite thalat
Trkiyenin, dier lkelerden temin ettii biyolojik kapasite giderek artmaktadr.
Tketimin kii bana den Ekolojik Ayak zi kk miktarlarda artarken, retimin
kii bana den Ekolojik Ayak zinde 1961den bu yana kk bir d olumutur.
1961 ve 1988 yllar arasnda Trkiye, hemen her yl az miktarda da olsa, biyolojik
kapasite ihracats konumundayd. Baka bir ifadeyle, lke dna gnderilen biyolojik
kapasite dardan alnandan fazlayd. 1988 yl ise Trkiyenin net biyolojik kapasite
ihracat olduu son yldr. Trkiye, 1989den beri net biyolojik kapasite ithalats
konumuna gemitir. Trkiyede yaklak 30 yldr, tketimin Ekolojik Ayak zi artan
biimde snr tesi kaynaklara dayanmaktadr. Gnmzde ithalat yoluyla karlanan
ekolojik rn ve hizmet talebi, Tketimin Ayak zinin yaklak %20sidir.
1,5
Gezegen
Dnyadak herkes
ortalama br
Trkye vatanda
kadar tketrse
gerekecek olan
doal kaynak
mktar
Arazi Trlerine Gre Trkiyenin Ekolojik Ayak zi

Biyolojik kapasite ve Ekolojik Ayak zi hesaplamalarn yapmann yollarndan biri,
insanlarn kulland farkl doal kaynaklar (rnein tarm rnleri, balklar, vb.),
bu kaynaklar salayan arazi trlerine gre (tarm arazisi, balklk sahalar, vb.)
ayr ayr ele almaktr. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi, arazi trlerine gre karbon
tutma alan, tarm alan, orman, otlatma alan, balklk sahas ve yaplam alan
olarak alt ayr kategoride incelenmitir.
Trkiyede Nihai Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi
Trkiyenin ve dnyann biyolojik kapasitesine

kyasla Trkiyede tketimin ve retimin
Ekolojik Ayak zi, 1961-2007.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi, arazi trlerine gre irdelendikten sonra kiisel,
toplumsal ve yatrm kaynakl Ayak zini daha ak bir ekilde grmek iin Tketim
ve Alan Kullanm Matrisi (Consumption Land-Use Matrix, CLUM) gelitirilmitir.
CLUM analizi, her bir rn ve hizmet eidini elde etmek iin kullanlan doal
kaynak miktarn hesaplar. Trkiyenin ekolojik borcunun kapatlmas iin nem
tayan bu alma, tketim faaliyetlerimizi deitirdiimizde Ayak zimizin ne
kadar azalacan gsterir.
CLUM, doal kaynak tketimini genel kullanm amacna gre kiisel,
toplumsal ve yatrm olarak ayrr. Kiisel Ayak zi, bireylerin yaam biimlerine ve
tercihlerine bal olan gda, ulam, rn ve hizmet tketimiyle ilikilidir.
%20
Trkyede thalat
yoluyla elde edlen
rn ve hzmetlern
Tketmn Ayak
zndek pay
ekil 1: Trkiyenin
biyolojik kapasitesi
ve Ekolojik Ayak zi,
1961-2007.
Trkiyede
tketimin Ayak zi
Trkiyede
retimin Ayak zi
Trkiyenin
biyolojik kapasitesi
Kresel biyolojik
kapasite
TANIM
EKOLOJK AYAK Z BLEENLER
Karbon Tutma Ayak zi

Okyanuslar tarafndan tutulan CO2
emisyonunun yan sra, fosil yakt tketimi,
arazi kullanm deiiklikleri ve kimyasal
srelerden kaynaklanan emisyonlarn
tutulmas iin gereken orman alannn
hesaplanmasdr.
Tarm Arazisi Ayak zi

nsan tketimi iin gerekli gda ve lif,
hayvan yemi, ya bitkileri ve kauuk retimi
iin kullanlan alann hesaplanmasdr.
TRKYEDE DURUM
Trkiyenin toplam Ekolojik Ayak zinin en

byk paydas %46-49la (kii ba 1,24-1,36
kha) CO2 emisyonlarn hapsetmek iin gerekli
talepten kaynaklanr. 1961 - 2007 yllar
arasnda tm arazi kategorilerindeki Ayak
zinde byme olmu, ancak en fazla art
Karbon Ayak zinde ortaya kmtr.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin yaklak

%35i tarm alanlarna ynelik talepten
kaynaklanr (kii ba yaklak 0,96 kha).
Tarm Ayak zinin byk ksm (%83) gdayla
ilikilidir. Geri kalan ksm ise ounlukla
ttn retimi ve devlet harcamalarndan
kaynaklanr.
Orman Ayak zi
Tketilen tomruk/kereste, kt hamuru,
odun rnleri ve yakacak odun miktarn
karlamak iin gereken orman alannn
hesaplanmasdr.
Trkiyenin orman rnlerine ynelik talebi

ulusal Ayak zinin %11ini (kii ba 0,29 kha)
oluturur. 1961 yl ile 2007 yl arasnda en az
byme Orman Ayak zinde gereklemitir.
Otlak Ayak zi
Et, st, deri ve yn rnleri
iin hayvanclk yaplan alann
hesaplanmasdr.
Trkiyedeki otlatma alan kullanm ulusal

Ayak zinin %3n (kii ba 0,08 kha)
oluturur.
Yaplam Alan Ayak zi

Konut, ulam, endstriyel yaplar ve
enerji santralleri dahil insan ihtiyalarnn
karlanmasyla ilgili altyap ve styap ile
kapl alann hesaplanmasdr.

Tketilen balk ve deniz rnlerini temin
etmek iin gereken deniz ve tatl su
alannn hesaplanmasdr.
Yaplam alan kullanm, toplam Ayak

zinin %3n oluturur ve kii bana 0,07
kresel hektardr.
Trkiyenin balklk ve su rnleri

kullanmndan kaynaklanan Ayak zi kii
bana 0,06 khadr ve lkenin toplam Ayak
zinin %2sinin biraz zerindedir.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi bileenlerinin en by %82lik bir oranla kiisel

tketimdir (kii ba 2,26 kha). Devletin yrtme, savunma ve refah dalm
gibi eitli hizmetlerine bal olarak ortaya kan toplumsal tketim lkemizdeki
Ekolojik Ayak zinin %5ini oluturur. Devlet (sosyal altyap), irketler (yeni
fabrika ve makine) ve hane halk (yeni ev) olarak ele alnan yatrm harcamalar
ise Ekolojik Ayak zimizin %13n oluturur. Burada gz nnde bulundurulmas
gereken nokta udur: rnler ve salanan hizmetler son kullancya ulat iin
yatrm kategorisinde deil, kiisel tketim hanesinde incelenmektedir. Bu
yzden, kullanlan metodolojinin doal bir sonucu olarak, tm dnyada olduu gibi,
Trkiyede de Ekolojik Ayak zinin byk bir ksm kiisel tketim kaynakldr.
Kiisel tketime bal Ekolojik Ayak zini arlkl olarak gda (%52) oluturur
(kii ba 1,18 kha). Geri kalan ise rnlerden (%21) ve kiisel ulamdan (%15)
kaynaklanr. Hizmetlerin ve konut harcamalarnn Ekolojik Ayak zine katks daha
azdr (%6ar). Bununla birlikte, bir bireyin Ayak zi, kamusal alan ve milli gvenlik
gibi toplumsal etmenleri de ierir. Ancak bunlar kiisel ayak izi kategorisinde deil,
toplumsal ayak izi kategorisinde incelenir.
Kiisel Ayak zimizin hangi tketim kategorilerinden kaynaklandn grmek,
gnlk faaliyetlerimiz ile doal kaynak kullanm arasndaki ilikiyi kavramak
asndan nemlidir.
Gda: Kiisel Ekolojik Ayak zindeki en byk pay %52 ile gda tketimi
oluturur (kii bana 1,18 kha). Tarm alan, otlatma alan ve balklk
sahalarnn salad kaynaklarn da ak ara en byk ksm (%82-83) gda
ihtiyalar iin kullanlr. Karbon ve Yaplam Alan Ayak zinin ise yine en
byk pay sahiplerinden biri gda retimi kaynakldr (srasyla %17 ve %16).
rnler: Gdadan sonra toplam Ayak zinde en byk pay, %17 ile rnler iin
kullanlan kaynaklar almaktadr (kii bana 0,47 kha). Dier yandan, rnlerin
Ayak zi %43 ile Orman Ayak zinde (0,09 kha/kii), %21 ile ise Karbon Ayak
zinde (0,28 kha/kii) en byk paya sahiptir.
Ulam: Toplam Ayak zinde tamaclk d kiisel ulamn Ayak zi %12lik
paya sahiptir. Bu da, kii bana 0,33 khaya denk gelir. Ulam, %22 ile Yaplam
Alan Ayak zinde en byk paya, %19 ile Karbon Ayak zinde ikinci nemli paya
sahiptir. Balklk sahalarnn zerindeki talep de %83le ak ara farkla gda
tketiminden kaynaklansa da, %10luk bir pay ulam kategorisinde yer alr.
Hizmetler: Hizmetler %5lik pay ile toplam Ayak zinde kk ama kayda deer
bir yere sahiptir. Hizmet sektrnn en byk etkisi %10luk pay ile yaplam
alan zerindedir. Hizmetlerin Karbon Ayak zi ise %9 ile Konut Karbon Ayak
zinin biraz stndedir. Hizmetlerin Orman Ayak zi %5 olup, dier araziler
zerindeki Ayak zi yaklak %1dir.
Konut: Trkiyenin toplam Ayak zinin %5lik blm yaam alanlar iin
kullanlan kaynaklardan oluur Konut Ayak zi, hem karbon hem de orman
kategorisindeki Ayak zimizin yaklak %8erlik ksmn oluturur. Yaplam
Alan Ayak zinin ise yaklak %6s konut iin kullanlmaktadr. Konut Ayak zi,
dier kategorilerde ok dk olup, sfra yakndr.
Trkiyede Gelir Dzeyine Gre Ekolojik Ayak zi
Tketim ve Alan Kullanm Matrisinde, ortalama dzeydeki bir kiiye ait tketimin Ekolojik
Ayak zi hesaplanr. Bu yzden, toplumun farkl kesimlerine ait alm gc ve tketim eilimleri
gz nnde bulundurulmaz. Ekolojik Ayak zi, gelire gre sral %10luk gruplarla incelenir.
Toplumsal harcamalar ve sermaye birikimi (yatrmlar) hesaba katlmadnda,
Trkiyede, nfusun yalnzca en dk gelirli %20sini oluturan kesim ulusal biyolojik
kapasite snrlar iinde yaamaktadr. Kresel biyolojik kapasite snrlar iinde yaayan
tek grup ise yine en dk gelir seviyesindeki grup olarak karmza kar. Hkmet
harcamalar ve sermaye oluumunun (yatrmlarn) Ayak zinin 10 grup arasnda eit
10
%82
ksel tketmn
TOPLAM AYAK
ZNDEK pay.
%20
KSEL TKETM
ULUSAL BYOLOJK
KAPASTE SINIRLARINI
AMAYAN KESMN
TOPLAM NFUSTAK
PAYI.
datlmas durumunda, Trkiyede ulusal biyolojik kapasite snrlar iinde yaayan bir
gelir grubunun varlndan sz edilemez. Trkiyede gelire gre sral %10luk gruplarda
yukarya doru kldnda, hem tketim dzeyi hem de Ayak zi artar. Trkiyede
en dk gelir grubunda kii bana 1,5 kha olan Ekolojik Ayak zi, en yksek gelir
grubunda yaklak katna karak kii bana 4,4 khaya ular.
Gelir gruplar arasnda en alttan en ste doru kldnda gdann Ekolojik Ayak
zi 2,5 kat artarken, ulamn Ekolojik Ayak zi 15 kat artar. Bununla birlikte gda, en
dk ondalk gelir grubunun toplam Ayak zinin yaklak %46sn oluturur. En yksek
ondalk gelir grubunda gdann pay %39dur. Gelir dzeyi arttka, et ve st rnlerine
talebin artmas, otlatma ve tarm alanlarna talebin de artmasna neden olur.
Elektrik Sektrnn Ayak zi
Dnyann pek ok lkesinde olduu gibi Trkiyede de, en ok art gsteren Ayak zi
karbon kaynakldr. Karbon Ayak zini oluturan CO2 emisyonlar iinde en byk
pay elektrik sektrne aittir. Bu almada, elektrik retiminin Ayak zi ayrntl bir
ekilde ele alnp, drt farkl gelecek senaryosu altnda deerlendirilmitir.
Trkiyede elektrik retiminden kaynaklanan CO2 emisyonlarnn Ayak zi
2007 ylnda 26,7 milyon khayd. Trkiyenin toplam tketim Ayak zinin yaklak
%14ne karlk gelen bu deer, Karbon Ayak zinin yaklak %26sdr.
Elektrik sektr incelenirken yksek ve dk enerji talebi varsaymlaryla iki
ayr senaryo oluturulmu ve her iki senaryo yksek ve dk karbon younluunda
retim olmak zere iki ayr ekilde incelenmitir. Bu senaryolar nda, Trkiyenin
kii bana den yaklak 2,8 khalk Ekolojik Ayak zinin (CLUM sonucu), yalnzca
elektrik retimi kaynakl Karbon Ayak zinde olumas tahmin edilen deiikliklere
bal olarak, 2023 ylnda 3,0 ila 3,4 khaya ykselecei ngrlmektedir.
2050ye Doru Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
x3
Trkyede en yksek
gelr grubunun
Ekolojk Ayak z en
dk gelr
grubunun Ayak
znden 3 kat
fazladr.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin mevcut durumu incelendikten sonra lkenin

gelecekteki Ayak zini ortaya koymak zere iki farkl senaryo incelenmitir. Bu
senaryolar, GSYH, yatrm ve biyolojik kapasite seviyelerindeki farkl varsaymlara
dayal olarak i) mevcut durumun aynen devam etmesi (Business as Usual, BAU) ve
ii) en iyi koullar eklinde belirlenmitir.
BAU senaryosunda GSYH, 2050ye kadar her yl %5 artmakta, yatrm
seviyesiyse 2015e kadar GSYHnn %23ne ulamakta ve toplam biyolojik kapasitenin
seyrinde deiim ngrlmemektedir. Bu varsaymlar uyarnca, tketimin Ekolojik
Ayak zi 2007den 2050ye kadar %63, retimin Ayak zi ise %51 art gstermektedir.
Ayn sre ierisinde, kii bana biyolojik kapasite %64 dmektedir.
Mevcut gidiat srdrmek, biyolojik kapasitenin Trkiye ekonomisi iin byk
bir risk haline geleceini gstermektedir.
n iyi koullar senaryosunda GSYH bymesi, Ekolojik Ayak zinin drlmesi
E
ve biyolojik kapasitenin yenilenmesi arasnda dengeli bir resim izilmektedir. Bu
senaryoda yatrm seviyesi 2015e kadar GSYHnn %30u seviyesine kmaktadr.
Bu senaryoda GSYH art dier senaryoya gre daha snrldr. Dier senaryodan
farkl olarak bu senaryoda, biyolojik kapasitenin kendini yenileme potansiyeline
ve restorasyonuna yaplan yatrm sayesinde biyolojik kapasite ylda %0,4 artar.
Bu senaryoda 1961-2050 yllar arasnda kii bana den tketimin Ayak zinde
%27lik d grlr. Ayn yllar arasnda kii bana den biyolojik kapasite ise
%57 azalmaktadr. Bu senaryoya gre biyolojik kapasite ile Ayak zi arasndaki fark,
2020lerde olduka azalmakta, Trkiye ekolojik borcunu kapatmaya balamaktadr.
Ancak, teknolojilerin bu yllardan sonra daha fazla ilerlemeyecei ngrlerek,
ekolojik an yeniden artmas beklenmektedir.
11
GR
SRDRLEBLRLE YEN BR
BAKI: EKOLOJK AYAK Z
Srdrlebilirlik genel olarak, bir yaam biimin kesintisiz biimde devam
ettirilmesi olarak tanmlanr. Bu genel tanma ekolojik, ekonomik ve sosyal konular
gibi pek ok lt dahil edilebilir. Bu alma, ekolojik kaynaklara ynelik talebin
srdrlebilirliliine odaklanmaktadr.
Ekolojik srdrlebilirlik gelecek nesillerin ihtiyalarn karlama
kapasitelerine zarar vermeden bugnn ihtiyalarn karlamak olarak tanmlanr.
Bununla birlikte, baz kaynaklarda ekolojik srdrlebilirlik, dnyadaki yenilenebilir
kaynaklarn ve biyolojik sistemlerin retkenliinin muhafaza edilmesi olarak geer.
Bu raporda ekolojik srdrlebilirlik kavram, insanlar tarafndan kullanlan
yenilenebilir doal kaynaklarn, ayn zaman zarf ierisinde doann retebildii
kaynak miktarn gememesi olarak ele alnr.
Biyofiziksel snrlarn almas, doal dengenin ve ekonominin temelini
oluturan sistemlerin zarar grmesine yol aabilir. Bu da, gelecekte belirli bir yaam
kalitesine ulamay ve byle bir yaam srdrmeyi gletirebilir. Bununla birlikte,
doal sistemlerin karmak yaps, belirli bir tketim dzeyiyle balantl yaam
biiminin hangi noktada srdrlebilirlikten uzaklatn belirlemeyi zorlatrr.
Ekolojik Ayak zi, yararlanlan doal hizmetlerin dar tanm erevesinde,
ekolojik srdrlebilirlii belli kategorilerde len bir gstergedir. 1990l yllarn
banda Mathis Wackernagel ve William Rees tarafndan gelitirilen bu kavram;
tarm, hayvanclk, balklk ve orman rnlerini ieren doal kaynaklarn retimi
ile CO2 emilimi ve zerine altyap kurulacak alan gibi talepleri, bunlar karlamak
iin gereken biyolojik olarak retken alan cinsinden tanmlar. Ekolojik Ayak zi tanm
erevesindeki doal kaynaklarn retilmesi iin dnya zerindeki retken alanlarn
nicelii ise biyolojik kapasite olarak adlandrlr. Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasite
deerlerinin karlatrlmasyla, minimum srdrlebilirlik lt tanmlanm olur.
Buna gre, toplam Ekolojik Ayak zi, toplam biyolojik kapasiteden daha az olmaldr.
Bu srdrlebilirlik tanmna, ekosistem ve tr eitlilii, ekosistemlerin
sal, zehirli atklar ya da yenilenemeyen kaynaklarn mevcudiyeti gibi bir dizi
etmen dahil edilmemi olsa da, burada ele alnan srdrlebilirlik lt, gerekli
asgari koulu ifade ettii iin nemli bir gstergedir.
Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network, GFN), her yl dnya
apnda 150den fazla lkenin biyolojik kapasite talebini lmekte ve Ulusal Ayak
zi Hesaplarn (National Footprint Accounts, NFA) yaymlamaktadr. 1970lerin
ortalarndan bu yana, dnyann kaynaklarna ynelik talep srdrlebilir olmayan
bir dzeye ulam durumdadr. Bu eilimin ayn ekilde srdrlmesi olanakl
deildir. Mevcut tketim dzeyi, ya insanlarn bilinli bir tercihi olarak, ya da doal
kstlar nedeniyle er ya da ge sona erecektir.
Bu gerekler bizleri, doay yok etmeden ve doal kaynaklarmzn kendini
yenileme kapasitesini amadan yaayabilmenin yollarn aramaya itmektedir.
Ayn zamanda Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde, kalknmann yeniden
tanmlanmasna ve doann salad rn ve hizmetlerin gerek deerinin daha iyi
kavranmasna ilikin yeni tartma konularn gndeme getirmektedir. Trkiyenin
doal evresindeki bozulmay durdurmak ve doayla uyumlu bir gelecek kurmak
iin ncelikle gncel durumu ortaya koymak gerekmektedir. Kresel Ayak zi A
ibirliiyle hazrlanan Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu ile, srdrlebilirliin
ekolojik kaynaklara ynelik taleple ilikisi zerinde durulmaktadr. Ekolojik Ayak
12
MNMUM
SRDRLEBLRLK
KRTER
ekolojk ayak Z
BYOLOJK KAPASTE
1970LER
KAYNAKLARA
YNELK TALEBN
SRDRLEBLR
OLMAYAN DZEYE
ULATII YILLAR.
zi ile biyolojik kapasite arasndaki iliki deerlendirilirken, arazi kullanm ve

nihai tketim kategorileri analiz edilmekte, Ayak zinin eit olmayan dalm gelir
dzeyine gre farkllatrarak incelenmekte ve 2050 yl iin senaryolar oluturarak
gelecee dair kestirimler ortaya konulmaktadr.
Dnya zerindeki bu srdrlebilir olmayan gidie son vermek iin, Trkiye
gibi gelimekte olan lkelere byk rol dmektedir. ounlukla Gayri Safi Yurtii
Hasla (GSYH) ile tanmlanan zenginlik, kalknma ve baar gstergelerinin, sosyal
ve evresel unsurlar da ierecek ekilde yenilenmesi gerekmektedir. Ekolojik Ayak
zi de, nsani Gelime Endeksi, Gini Katsays, Yaayan Gezegen Endeksi gibi bu yeni
gstergelerden biridir.
Trkiyede karar vericilerin zm aramas gereken en nemli sorunlardan biri
artan nfus ve refah seviyesi ile birlikte, insanlarn tek dnya snrlar ierisinde
yaayabilecei bir yol bulmaktr. Bunun yan sra, iklim deiiklii, su kaynaklarnn
yeterlilii, arazi mlkiyeti ve trlerin yaamn srdrebilmesi iin gerekli
alanlar, arazi kullanmn ve tarmsal faaliyetleri olumlu ya da olumsuz bir ekilde
etkileyecektir. Burada bireylere de, kullandmz kaynaklar ve tkettiimiz enerji
konularnda aklc tercihler yapmak dmektedir. Bundan byle daha az kaynaktan
daha fazlasn elde etmek iin yeni yollar bulmak zorundayz. Kaynaklar, kendilerini
yenileme hzndan daha fazla tketmeyi srdrmemiz dnyamz yok etmek
anlamna gelir. Artk kaynaklar, doann koullarna ve snrlarna gre ynetmek
durumundayz.
Ekolojik Ayak zi: Mevcut teknoloji ve kaynak ynetimiyle bir bireyin,
topluluun ya da faaliyetin tkettii kaynaklar retmek ve yaratt at
bertaraf etmek iin gereken biyolojik olarak verimli toprak ve su alandr ve
kresel hektar (kha) ile ifade edilir. Buna altyap ile atk karbondioksitsin (CO2)
emilimini salayacak bitki rts iin gerekli alanlar da dhildir.
Biyolojik Kapasite: Bir corafi blgenin (lke, havza, dnya vb.) yenilenebilir
doal kaynaklar retme kapasitesinin gstergesidir. Bir yerin biyolojik
kapasitesini iki etmen belirler: snrlar dahilinde bulunan tarm arazisi, otlak,
balklk sahas ve ormann yzlm ve bu topran ya da suyun ne kadar
retken olduu. Ekolojik Ayak zi gibi alan cinsinden hesaplanr ve kresel
hektar (kha) ile ifade edilir.
Kresel Hektar (kha): Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasitenin lm
birimi olan kresel hektar, dnyann ortalama verimlilii zerinden 1 hektar
arazinin retim kapasitesini temsil eder. Bylece belirli bir sre ierisinde farkl
arazi trlerinden elde edilen kaynaklara ynelik toplam talep ortak bir birime
indirgenmi ve saysal deerle ifade edilmi olur. rnein, tarm alannn dier
arazi trlerinden daha retken olduu varsaylarak 1 hektar tarm arazisinin
biyolojik kapasitesi 1 kresel hektardan byktr.
Tketimin Ekolojik Ayak zi: Doal kaynaklar salayan corafyadan
bamsz olarak, bir kii ya da bir topluluk tarafndan tketilen rnlerin
retimi iin kullanlan yenilenebilir doal kaynaklar ifade eder. Kii bana
den tketim Ayak zinin kresel lekte kii bana den biyolojik kapasiteyi
amas, bir birey ya da blgede yaayan insanlarn tketim biiminin tm
dnyadaki insanlar tarafndan uzun sre devam ettirilemeyecei anlamna gelir.
retimin Ekolojik Ayak zi: Bir lkede ya da bir corafi blgede retilen
biyolojik kapasitenin kullanmnn gstergeleri arasnda yer alr. Bu gstergenin
ayn alan iindeki mevcut biyolojik kapasite ile kolayca karlatrlabilmesiyle
yerel/ulusal/kresel bir srdrlebilirlik lt elde etmek mmkndr: Bir
yerdeki retimin Ayak zinin, biyolojik kapasiteyi amas, oradaki ekolojik
kaynaklarn srdrlebilir olmayan bir biimde kullanld anlamna gelir.
13
14
Kre Dalar Milli Park, Kastamonu Duygun Batanlar / WWF-Trkiye
15
BLM I
KRESEL VE BLGESEL BYOLOJK KAPASTE VE
EKOLOJK AYAK Z ELMLER
Kresel lekte, 2007 ylnda insanlarn faaliyetlerini srdrmeleri iin 1,5 gezegene
edeer kaynak kullanlmtr. Gezegenin, insanln talebini karlama kapasitesi ilk
olarak 1970lerin ortalarnda almtr.
Gezegenin kaynaklar, srdrlebilir seviyenin ok zerinde bir hzla
tketilmektedir. 1975 ylndan beri gezegenin doal kaynak retim ve karbon tutma
kapasiteleri her yl belirgin bir biimde ald. Dnya genelinde tketimin Ekolojik
Ayak zi, 1961 ylnda 7 milyar khann biraz zerindeyken, 2007 ylnda 18 milyar
khaya ulamtr. Biyosfer zerindeki insan talebi, 1961 ile 2007 arasnda iki
katndan fazla artmtr. Toplam biyolojik kapasite ise 1961den beri sabit kalarak
(yaklak 12 milyar kha), ekolojik an 2007de 6 milyar khaya kadar ykselmesiyle
sonulanmtr (Bkz. ekil 2).
Kresel hektar cinsinden Ekolojik

Ayak zi (milyar)
ekil 2: Kresel Ekolojik

Ayak zi ve biyolojik
kapasite eilimleri,
1961-2007.
nsanln toplam
Ayak zi
Kresel biyolojik
kapasite
Gezegenin toplam biyolojik kapasitesi, yani insanln ekolojik talebini karlama

kapasitesi, tanm gerei dnyadaki toplam retken alana eittir. Biyolojik kapasite,
retken alanlarn boyutundaki deiime bal olarak yllar iinde deikenlik
gsterebilir. Dnyada retken olarak kabul edilen alanlar, 1961den bu yana
az miktarda artarak 2007 ylnda 11,9 milyar kha (kii bana 1,8 kha) olarak
hesaplanmtr. retken alanlar, 1961-1994 yllar arasnda daha fazla arazinin
retime almasyla %4 orannda artm, 1994-2007 arasnda %1 azalmtr. Son
dnemdeki dn nedeni, kresel zenginlik ve nfus artna paralel olarak artan
toplam Ekolojik Ayak zi ile verimsiz arazi ve su kullanmnn neden olduu lleme
ve tuzlanmadr. Sonular, ekolojik a ortadan kaldrmann zorluunu ortaya koyar.
Gezegenin insanln talebini karlama kapasitesi ilk olarak 1970lerin
ortalarnda almtr. 2007 ylna gelindiinde Ekolojik Ayak zi mevcut biyolojik
kapasiteyi yaklak %50 amtr. Baka bir deyile, 2007 yl itibariyle insanlar,
faaliyetlerini srdrmek iin 1,5 gezegene edeer kaynak kullanmaktadr. Bu durum,
insanlarn 1 ylda tkettikleri doal kaynaklarn yeniden retimi ve atmosfere
saldklar CO2nin tutulmas iin 1,5 yla ihtiya olduu anlamna gelir. Dnyann
biyolojik kapasitesiyle insanln Ayak zi karlatrldnda kresel ekolojik an
yllar iinde hzla artt grlr.
16
1,5 YIL
2007de kullanlan
DOAL kaynaklarn
olumas n
gereken sre.
4,5
Gezegen
ortalama br
ABD vatandann
tketMNN
dnya nfusuna
genellenDNDE
GEREKEN BYOLOJK
KAPASTE MKTARI.
Dnyann GSYH seviyesindeki belirgin arta karn, kii bana Ekolojik Ayak zi
1961den bu yana ortalama yaklak 2,6 kha seviyesinde, grece sabit seyretmitir. Kii
bana az miktarda art, yllar iinde tketilen rn bana harcanan biyolojik kapasite
miktar azalma olduunu, baka bir deyile, dnya genelinde arazi retkenliinin ve
nihai tketim rnlerinin retim srelerinde verimliliin arttn gsterir.
nsanln ortalama Ayak zi kresel lekte %50lik ekolojik aa neden
olsa da, dnyann farkl yerlerindeki blgesel ve ulusal Ekolojik Ayak zi ve biyolojik
kapasite hesaplamalar birbirinden farkl sonular gstermektedir. Gelimi lkelerin
kii bana Ekolojik Ayak zi, bu lkelerdeki tketim miktar nedeniyle gelimekte
olan lkelere gre yksektir. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde yaayan
insanlar, Hindistanda yaayanlara gre kii bana yaklak 9 kat fazla doal kaynak
kullanmaktadr. Dnyadaki herkes Amerika Birleik Devletlerindeki ortalama
bir kii gibi yaasayd, insanln toplam tketimine ve CO2 emisyonuna ayak
uydurabilmek iin 4,5 gezegenden fazlasna edeer bir biyolojik kapasite gerekirdi.
Getiimiz 50 yl iinde yalnz gelimi lkelerde deil, gelimekte olan
lkelerde de kaynak kullanm hzla artmtr. rnein, 1961de dnya nfusunun
byk bir blm ekolojik borlu olmayan lkelerde yayordu. 2007 ylna
gelindiindeyse biyolojik kapasiteyi aan doal kaynak tketimi sonucu dnya
nfusunun %80inden fazlasnn ekolojik borlu lkelerde yaad grlmektedir
(Bkz. ekil 3 ve ekil 4). Son 50 ylda yaanan bu deiim, srdrlebilir yaamdan
hzla uzaklatmza iaret eder.
ekil 3: 1961de ekolojik

borlu ve ekolojik
alacakl lkeler (Kresel
Ayak zi A, 2011).
1961
Ayak zi biyolojik kapasiteden %150nin zerinde daha byk
Ayak zi biyolojik kapasiteden %100-150 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %0-50 daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %150nin zerinde daha byk
Yetersiz veri
17
ekil 4: 2007de ekolojik

borlu ve ekolojik
alacakl lkeler (Kresel
Ayak zi A, 2011).
2007
Ayak zi biyolojik kapasiteden %150nin zerinde daha byk
Biyolojik kapasite Ayak zinden %150nin zerinde daha byk
Yetersiz veri
Akdenizde biyolojik kapasite ve Ekolojik Ayak zi eilimleri

Ayak zi (milyar)
Akdeniz lkelerinin 2007 ylnda kii bana 3,3 kha olan Ekolojik Ayak zi, dnya
genelinde 2,7 kha olan ortalama deerin %22 zerindeydi. Akdenizde kii bana 1,3
kha olan biyolojik kapasite ise 1,8 kha olan dnya ortalamasndan %28 daha azd.
Ekolojik Ayak ziyle biyolojik kapasite arasndaki uurumun giderek artmas,
tm dnyada olduu gibi, aralarnda Trkiyenin de bulunduu Akdeniz lkelerinin
de ortak bir sorunudur. Akdeniz lkelerinde kii bana den Ekolojik Ayak zi 19612007 yllar arasnda %36lk artla 2,4 khadan 3,3 khaya kmtr.
Akdeniz Havzasndaki retken arazilerin verimlilii, dnya ortalamasnn
%43 zerindedir. Buna karn kii bana biyolojik kapasite; nfus younluu ve
retken olmayan araziler sebebiyle dnya ortalamasndan azdr. Bununla birlikte,
1961-2007 yllar arasnda kii bana biyolojik kapasite, 2,1 khadan 1,3 khaya
x7
Son 46 ylda
Akdenz Havzasnda
ekolojk an
byme oran.
Akdeniz
Havzasnda kii
bana den
Ayak zi
Akdeniz
Havzasnda kii
bana den
biyolojik kapasite
18
ekil 5: Akdeniz
Havzasnda kii bana
den ortalama Ekolojik
Ayak zi ve biyolojik
kapasite eilimleri,
1961-2007.
dmtr. Havzadaki ekolojik ak 46 yl iinde yaklak 7 kat byyerek 0,3

khadan 2,0 khaya ykselmitir (Bkz. ekil 5). Bu deerler, Akdeniz Havzasnda
dnya ortalamasnn olduka zerinde Ayak zi art ve ekolojik aa iaret eder.
Akdenizi evreleyen ve benzer iklimsel koullarn hakim olduu
lkelerin balklk, ticaret ve turizm sektrlerine hayat veren doal kaynaklarn
korunmasnda ortak karlar vardr. Buna karn, bu lkeler arasnda gelir,
tketim dzeyi ve arazi verimlilii asndan byk farkllklar grlr. Bunlar,
zengin ve bereketli Bat Avrupa lkelerinden, kurak ve greceli olarak yoksul Kuzey
Afrika lkelerine kadar uzanr. Akdenizin kuzeyindeki lkelerde tketim art,
gneyindeki lkelerdeyse nfus art, Ekolojik Ayak zindeki ykselmenin temel
nedenleridir.
Akdeniz Havzasndaki lkelerin biyolojik kapasiteleri de birbirinden farkllk
gsterir. Blgenin, dnya ortalamasnn zerinde olan retken hektar bana
biyolojik kapasitesi, Akdenizin kuzeyindeki lkelerin yksek verimliliinden
kaynaklanmaktadr (Bkz. ekil 6). Buna karn, 2006da toplam alan 860 milyon
hektar olan Akdeniz Havzasnn, gneyindeki verimsiz araziler, fiziksel hektar
bana biyolojik kapasite anlamna gelen biyolojik kapasite younluunun ortalama
0,67 kha seviyesinde kalmasna yol amaktadr (Kresel Ayak zi A, 2010).
ekil 6: Akdeniz
Havzasndaki lkelerin
hektar bana ulusal
biyolojik kapasiteleri,
2006 (Kresel Ayak zi
A, 2010d).
2,6 kha/ha
0,6 kha/ha
Akdeniz Havzasnn genelinde kii bana den biyolojik kapasitenin giderek

azalmas ise temelde nfus artndan kaynaklanmaktadr. Zengin tarihi, sanatsal ve
mimari deerleri olan Akdeniz Havzasnn, dnyadaki turizmin %25inden fazlasna
ev sahiplii yapmas da blgedeki ekolojik an artmasnda rol oynar.
Kaynak talebiyle paralel olarak ykselen Ekolojik Ayak zi, biyolojik kapasite
zerindeki basky arttrmaya devam ettiinden, blge ekolojik adan giderek daha
krlgan hale gelmektedir. Bu eilim, Akdeniz dndan kaynak ithal etme ihtiyacnda
artla sonulanmaktadr. thalata dayal tketim, baka lkelere bamll
artrarak ekonomik krizlere ya da ticari kstlamalardan kaynaklanan risklere neden
olabilir.
19
20
Kemer, Antalya Michel Gunther / WWF-Canon
21
BLM II
TRKYENN BYOLOJK KAPASTES,
EKOLOJK AYAK Z VE EKOLOJK AII
Trkiyenin biyolojik kapasitesi
Trkiyedeki retken alanlarn verimlilii dnya ortalamasnn zerindedir. Buna
karn, nfus younluunun yksek olmas nedeniyle kii bana den biyolojik
kapasite dnya ortalamasndan azdr.
Trkiyede biyolojik olarak retken alanlarn 2007de hektar bana 1,6 kha
olan biyolojik kapasitesi, tanm gereince 1 kha olan dnya ortalamasnn %60
zerindeydi. Bu durum, Trkiyedeki biyolojik olarak retken alanlarn verimliliinin
dnya ortalamasndan yksek olduunu gsterir. Buna karn 2007de, Trkiyede
kii bana den biyolojik kapasite 1,3 kha ile, kii bana 1,8 kha olan dnya
ortalamasnn altndayd. Bunun nedeni, Trkiyedeki nfus younluunun, dnya
ortalamasnn zerinde olmasdr. Trkiyede kii bana biyolojik kapasite 1961de
yaklak 3,0 kha iken nfus artna bal olarak hzla dmtr (Bkz. ekil 7).
Kresel hektar cinsinden kii bana den Ekolojik Ayak zi
Yaplam
Alan
Balklk
Sahas
Orman
Otlak
(1961 = 1)
Tarm
Arazisi
3,5
3,0
3,0
2,5
2,5
2,0
2,0
1,5
1,5
1,0
1,0
0,5
0,5
0,0
1960
0,0
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
1960
1965
1970
1975
1980
1985
Trkiyenin Ulusal Ayak zi Hesaplarnda (National Footprint Accounts, NFA)

toplam 58,7 milyon hektar olan biyolojik olarak retken alan, lke topraklarnn, i
sularnn ve ekonomik deere sahip karasularnn yaklak %70ini oluturur. Gda
ve Tarm rgt (Food and Agriculture Organizaion, FAO) verilerine gre, 2007
ylnda Trkiyedeki tarm alanlar 24,8 milyon ha, otlaklar 14,6 milyon ha ve orman
alanlar 10,2 milyon hayd. Bunlarn dndaki retken alanlarn 6,7 milyon halk
ksm balklkta kullanlan deniz ve tatl su alan; 2,4 milyon ha ise yaplam
alanlardan oluur. Tarm arazileri dndaki alanlarn her birinin retkenlii,
ayn arazi trnn dnya ortalamasna gre daha yksekti. Trkiyede yaklak 59
milyon ha olan retken alanlarn bykl yaklak 95 milyon khalk biyolojik
kapasiteye edeerdir. lkenin biyolojik kapasitesinde en byk pay, tarm ve orman
alanlarnndr (Bkz. ekil 8).
22
1990
1995
2000
2005
ekil 7: Trkiyede
arazi trlerine gre kii
bana biyolojik kapasite
(Kresel Ayak zi A,
2011a)
100
Yaplam Alan Ayak zi

80
Otlak Ayak zi
60
Orman Ayak zi
40
20
0
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Kresel hektar cinsinden Ekolojik Ayak zi (milyon)
120
ekil 8: Bileenlerine
gre Trkiyenin toplam
biyolojik kapasitesi,
1961-2007.
Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
2,7 KHA
Kresel hektar cinsinden Ekolojik Ayak zi

(milyon)
Trkyenn 2007
ylnda tketmn
karlamak n
gereken RETKEN
alan mktar.
Trkiyede doal kaynaklarn retilme hzndan daha hzl tketmesi, lkenin

ekolojik a olduunu gsterir.
Trkiyede kii bana tketimin Ekolojik Ayak zi 2007 ylnda 2,7 kha ile
kresel Ayak zi ortalamasna eitti. Ekolojik Ayak zinin dnya ortalamasna
eit olmasna karn, lkedeki kii bana biyolojik kapasite 1,3 khadr. Bu
durum, Trkiyede yaayan insanlarn ulusal lekteki ekolojik borcunun, dnya
ortalamasndan yksek olduunu gsterir.
Trkiyede retimin toplam Ekolojik Ayak zi, ilk kez 1972 ylnda ulusal
biyolojik kapasiteyi am; 2007ye gelindiinde, biyolojik kapasitenin yaklak 1,6
katna kmtr (2,1 kha). Tketimin Ekolojik Ayak zi ise ulusal biyolojik kapasiteyi
1974de am, 2007 ylnda bu eiin iki katna kmtr (Bkz. ekil 9).
ekil 9: Trkiyenin
toplam Ekolojik Ayak zi
ve biyolojik kapasitesi,
1961-2007.
Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi
Trkiyenin
biyolojik
kapasitesi
Net ticarete gre Trkiyenin toplam Ekolojik Ayak zi

1989 ylndan itibaren Trkiyenin yurt dndan talep ettii doal kaynak miktar,
yurt dna ihra ettiinden fazladr. Ekolojik ticaret a artmakta, yurt dndan
elde edilen kaynaklar toplam Ulusal Ayak zinin yaklak %20sine karlk
gelmektedir.
23
Kresel hektar cinsinden kii bana

den Ekolojik Ayak zi
Trkiyenin yenilenebilir doal kaynak talebinin byk blm ulusal biyolojik

kapasiteyle karlanyor olsa da, dier lkelerden elde edilen biyolojik kapasite hzla
artmaktadr. Biyolojik kapasitenin, kaynaklarn daha verimli bir ekilde retildii
yerlerden ithalatna ilikin tartmalar srmektedir. lke dndaki kaynaklara
bamlln artmasn nlemek iin biyolojik kapasiteye yatrm yaplmaldr.
1961-1988 yllar arasnda Trkiye alt yl hari, her yl, az da olsa net biyolojik
kapasite ihracats konumundayd. Baka bir deyile bu yllarda lke dna
gnderilen biyolojik kapasite, dardan alnandan daha fazlayd. 1989 ylndan
itibaren Trkiye, net biyolojik kapasite ithalats olmutur. Getiimiz 20 yllk sre
iinde, tketimimiz, artan biimde, dorudan hammadde ya da dolayl yoldan ithal
edilen rnlerin iindeki girdiler olarak, snr tesi kaynaklara dayanmaktadr (Bkz.
ekil 10). Trkiyede ticaret yoluyla karlanan doal kaynak talebi, tketimin Ayak
zinin yaklak %20sini oluturmaktadr.
Trkiyede kii bana

tketimin Ayak zi
Trkiyede kii bana

net ticaretin Ayak zi

1961-2007 yllar arasnda kii bana tketimin Ayak zi artm, kii bana retimin
Ayak zi ise azalmtr. retimin Ayak zi, yalnzca lke iindeki doal kaynaklarn
kullanmn, tketimin Ayak zi ise, Trkiyede yaayan insanlarn yurt ii ve yurt
dndaki toplam kaynak kullanmn ierir. Tketimin ve retimin Ayak zi arasndaki
fark, lkenin yurt dndan tedarik ettii net kaynak miktarn gsterir. 2007de 2,7 kha
olan tketimin Ayak ziyle 2,1 kha olan retimin Ayak zi arasndaki fark, kii bana 0,6
khadr (Bkz. ekil 11). Toplamda 41,9 milyon kha net biyolojik kapasite ithalat yaplmtr.
41,9
mlyon kha
Trkyenn 2007DEK
NET byolojk
kapaste thalat.
Trkiyede
tketimin Ayak zi
Trkiyede
retimin Ayak zi
Kresel biyolojik
kapasite
Trkiyede
biyolojik kapasite
24
ekil 11: Trkiyede

tketim ve retimin
Ayak zi ve
biyolojik kapasite
karlatrmas.
2007 ylnda Trkiyede
retimin ve tketimin
Ayak zi, ulusal ve kresel
biyolojik kapasitenin
zerindeydi.
CO2
Karbon Ayak zi belirli bir blgede

ekolojik bask yaratmaz ancak insan
kaynakl sera gazlarnn atmosferdeki
birikimini artrarak iklim deiikliine
neden olur.
%20

ekil 12:
Dorudan
biyolojik kapasite
kullanm.
Yurt ii ve yurt
dndan temin
edilen biyolojik
kapasiteyi gsterir.
Arazi Trne Gre Biyolojik Kapasite thalat:

2007 verilerine gre, Trkiyenin yurt dndan tedarik ettii rnlerin Karbon Ayak
zi (net ticaretin Karbon Ayak zi) toplam Ekolojik Ayak zinin yaklak %7sine denk
gelir, tarmn pay ise yaklak %6dr. Toplam tketim Ayak zinin %5i yurt dndan
temin edilen orman rnleridir. Yurt dndaki balklk sahalar ve otlak alanlar ise
tketim Ayak zinin %2sini oluturur. Trkiyenin tketim Ayak zinin yaklak %20
si yurt d kaynakl doal kaynak kullanmna balanabilir.

Tketm ayak znn

yurt dndan gelen
kaynaklar
tarafndan
karlanan pay.
Karbon Ayak zinin biyolojik kapasite ticaretindeki yeri

Karbon Ayak zi, dier Ayak zi bileenlerinden farkl olarak, karbon emilimi iin
gerekli alan ihtiyacnn, yani dolayl kullanmn bir ltdr. Tarm arazileri, orman
alanlar, otlaklar, balklk sahalar, ve yaplam alanlardan oluan dorudan
kaynak kullanm, kaynaklarn elde edildii araziler zerindeki doal kaynak talebini
arttrr. Karbon Ayak zi ise, belirli bir blgede ekolojik bask yaratmaz, insan
kaynakl sera gazlarnn atmosferdeki birikimini artrarak amzn en nemli
sorunu olan iklim deiikliine neden olur.
Dorudan kullanlan biyolojik kapasiteyi incelemek iin Karbon Ayak zinin
hesaplamadan karlr. Trkiyede 2007 ylnda toplam dorudan kullanlan
biyolojik kapasite kii bana 1,58 kha iken, bunun %25i (0,38 kha) yurt dndaki
kaynaklardan tedarik edilmekteydi (Bkz. ekil 12). Yurt dndan tedarik edilen rn
ve hizmetlerin toplam Ayak zi yaklak 0,6 kha iken, dorudan kullanlan biyolojik
kapasite 0,4 khayd. Yurt d kaynakl hizmet ve rnlerin Karbon Ayak zi ise
yaklak 0,20 khayd (Bkz. ekil 13).
ekil 13: Trkiyenin biyolojik kapasite ticareti.

Net ticaretin karbon dnda Ekolojik Ayak zi,
yurt dndan tedarik edilen dorudan biyolojik
kapasiteyi ifade eder.
Yurt iinden temin

edilen dorudan
biyolojik kapasite
(Kii bana karbon hari
tketimin Ayak zi)
Yurt dndan temin
edilen dorudan
biyolojik kapasite (Kii
bana ticaretin karbon
hari toplam Ayak zi)
Net
ticaretin
Ayak zi
Net
ticaretin
Karbon
hari
Ayak zi
25
BLM III
ARAZ TRNE GRE AYAK Z:
BLEENLER
Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA), doadaki kaynaklar ve bunlarn tketimini
tarm alanlar, orman alanlar, otlaklar, balklk sahalar, karbon tutma
alanlar ve yaplam alanlar olarak alt ayr kategoride inceler.
Farkl arazi trlerindeki Ayak zini hesaplamak, ekolojik an niteliini ve nereden
kaynaklandn belirlemek iin nemlidir. Bu sebeple Ayak zindeki pay en byk
olan, zaman iinde kayda deer art gsteren ya da bahsi geen arazi trne ait
ulusal biyolojik kapasiteyi byk lde aan Ayak zi trlerine dikkat ekmek zere
arazi trlerine gre Ayak zi detayl incelenmitir. Kresel lekte ne kan Karbon
Ayak zi ve Tarm Arazisi Ayak zi, Trkiyenin toplam Ayak zinin de en nemli
bileenlerini olutururlar (Bkz. ekil 14). 1961den beri kii bana Karbon Ayak zi
art gstermi, kii bana Tarm Ayak zi ise azalmtr. Toplamda ise her iki tr
Ayak zi de artmtr (ekil 15 ve ekil 16).
KARBON
TUTMA
AYAK Z:
Okyanuslar tarafndan tutulan CO2 emisyonunun haricinde,

fosil yakt tketimi, arazi kullanm deiiklikleri ve kimyasal
srelerden kaynaklanan emisyonlarn tutulmas iin gereken
orman alannn hesaplanmas.
TARIM
ARAZS
AYAK Z:
nsan tketimi iin kullanlan gda ve lif, hayvan yemi, ya bitkileri

ve kauuun retimi iin gereken tarm alannn hesaplanmas.
ORMAN
AYAK
Z:
nsanlarn tkettii aa, kt hamuru, kereste, sanayi odunu ve

yakacak odun retmek iin gereken orman alannn hesaplanmas.
OTLAK
AYAK
Z:
nsanlarn talep ettikleri et, st, deri ve yn gibi rnlerin

retilmesi iin gereken otlatma alannn hesaplanmas.
YAPILAMI
ALAN AYAK
Z:
Ulam alar, konutlar, endstriyel yaplar ve hidroelektrik santraller de dahil olmak zere insan ihtiyalarnn karlanmasna
ilikin alt yap ve st yapyla kapl alann hesaplanmas.
BALIKILIK
SAHASI
AYAK Z:
Tketilen balk ve deniz rnlerinin yaamas iin gereken tahmini

deniz ve tatl su alannn hesaplanmas.
26
ekil 14:
Trkiyenin Ekolojik
Ayak zi bileenleri,
2007.
%46
Karbon
%35
TARIM ARAZS
%11
ORMAN
%3
OTLAK
%3
YAPILAMI ALAN
%2
Kresel hektar cinsinden

Ekolojik Ayak zi (milyon)

BALIKILIK SAHASI
Karbon Ayak zi
ekil 15:
Trkiyenin kii bana
Ayak zi bileenlerinin
yllar iindeki seyri,
1961-2007.
Orman Ayak zi
Otlak Ayak zi
Yaplam Alan Ayak zi
Toplam biyolojik kapasite
Karbon Ayak zi
ekil 16:
Trkiyenin toplam
Ayak zi bileenlerinin
yllar iindeki seyri,
1961-2007.

Orman Ayak zi
Otlak Ayak zi
Yaplam Alan Ayak zi
Toplam biyolojik kapasite
27
28
Ceyhan Vadisi dbimaj.com / Cneyt Ouztzn
29
Ayak zinin arazi trne gre incelenmesi; ekolojik an younlat alanlarn

belirlenmesine, zaman iinde kaydedilen deiikliklerin izlenebilmesine ve etkin
kaynak kullanmnn daha iyi planlanmasna katk salar.
Ayak zinin arazi trne gre ayrtrlmasyla ayn zamanda yurt dndan alnan
rn ve hizmetlerin en ok hangi arazi trlerinden temin edildii tespit edilir.
Doal kaynak temininde darya bamll azaltmak, yerel ekonomiye katkda
bulunmak ve Karbon Ayak zini azaltmak gibi sebeplerle yerel kaynak kullanmnn
tercih edildii durumlarda belirli arazi trlerini yurt iinde iyiletirip bu rn ve
hizmetlerin lke iindeki kaynaklardan elde edilmesi tevik edilebilir.
Bunun yan sra, Ayak zi hesaplarna yansmayan rn eitliliinin azalmas,
arazilerin verimliliinin dmesi gibi ekolojik sorunlar; arazi trne gre farkllk
gsterir. Ekolojik sorunlarn tespit edilip, zm yollarnn arazi trne gre
ekillendirilmesi nem tar.
Karbon Ayak zi
Kresel lekte ve Trkiyenin toplam Ayak zindeki pay en byk olan, ayn
zamanda en hzl art gsteren Karbon Ayak zinin, hesaplamalarda kullanlan
tek atk (atmosfere salnan sera gazlarnn atk kabul edilmesi sebebiyle) olarak
deerlendirilmesi, arazi trne gre snflandrlm dier Ayak zlerinden farkl
bir konumda incelenmesini gerektirir . Balca etmen olan fosil yakt kullanmnn
yan sra doal ekosistemlerin bozulumu gibi nedenlerle atmosfere salnan sera
gazlar, ksaca karbon salm, ekosistemlerin depolayabileceinden ok daha yksek
seviyededir. Atmosferde biriken en nemli sera gazlarndan olan CO2, tarihin en
byk evre sorunlarndan biri olan iklim deiikliinin yan sra okyanuslarn
asitlenmesi gibi dier ekolojik sorunlara da sebep olmaktadr.
Gnmzde atmosfere salnan sera gaz miktarnn ekosistemlerin ve
ekonominin dengesini bozmadan srdrlebilmesi mmkn deildir. Karbon
emisyonlar, 1990 seviyesine gre en ok art gsteren lke Trkiyedir.
Karbon Ayak zi, Ayak zi hesaplarnda en yksek emilimi salayan arazi tr olan
orman alan cinsinden hesaplanr. NFA methodolojisine gre, ayrca hesaplanm
bir karbon biyolojik kapasitesi yoktur, bunun yerine, atmosfere salnan her ton
karbonu depolayabilmek iin orman rn elde etme amacyla kullanlmayan
orman arazisinin varolmas gerekir. Bu orman arazisinin bykl ve retkenlii
atmosfere salnan karbon miktarn depolamak iin yeterli deilse, karbon tutma
kategorisinde ekolojik ak ortaya kar*.
Karbon Ayak zi, kresel lekte toplam Ayak zinin en byk bileeni olduu
gibi, Trkiyenin Ayak zinin de en nemli parasn oluturur.
Trkiyedeki tketim kaynakl toplam Ekolojik Ayak zinin %46-49u (kii bana
1,24-1,36 kha) Karbon Ayak zidir. lkedeki CO2 emisyonlarnn yaklak %21i
rnlerden, %19u kiisel ulamdan ve %17si gda tketiminden kaynaklanr. Kiisel
Ayak zi dnda, sermaye birikimi de nemli bir paya sahiptir ve toplam Karbon Ayak
zinin %20sini oluturur.
Dnyadaki karasal karbon depolama kapasitesinin tamamnn biyolojik kapasite hesaplarna katlmamas (rnein,
sulak alanlarda depolanan karbon) Karbon Ayak zi an olduundan daha yksek gsteriyor olabilir. Bu
deerlendirme, karbon salm miktarnn yannda kk kald iin genek deerlere yakndr.
30
CO2
Karbon emisyonlar 1990 seviyesine
gre en ok art gsteren lke
Trkiyedir.
%46
Karbon Ayak znn

TrkyeNN toplam
Ekolojk Ayak z
ndek pay.
Karbon Ayak zi, lke iinde kullanlan fosil yaktlardan ortaya kan salmlar,
yurt dndan alnan rnlerin retim srecinde salnan karbon, lkenin
uluslararas ticarette ortaya kan salmlardaki pay ve fosil yakt d karbon
salmlarn ierir.
%35
Tarm Ayak znn

Trkyenn toplam
Ekolojk Ayak z
ndek pay.

Tketilen tarm rnlerinin yetitirilmesi iin kullanlan alann bykln ve
retkenliini yanstan gsterge, ksaca Tarm Ayak zi olarak da anlr. Tarm Ayak
zi, dnyada ve Trkiyede en byk ikinci Ayak zi bileenidir. Trkiyenin Ekolojik
Ayak zinin yaklak %35i (kii bana yaklak 1 kha), tarm alanlarna ynelik
talepten kaynaklanr.
2010 yl verilerine gre, Trkiyede tarmn GSYHdeki pay yaklak %8dir.
gcnde aktif olarak alan nfusun yaklak %25i tarm sektrnde istihdam
edilmektedir (TK, 2010).
Tarm Ayak zini oluturan kalemler, insan ihtiyalarnn karlanmas iin
kullanlan gda ve lif, hayvan yemi, ya bitkileri ve kauuktur. Tketilen tarm
rnleri, retilen miktardan fazla olamaz ve Tarm Ayak zi tarmn biyolojik
kapasitesini aamaz. Bu arazi trnde kresel lekte ekolojik aktan sz edilemez.
Bu kapsamda, Tarm Ayak zini ve biyolojik kapasitesini incelemek, tarmsal
rnlerin tketiminin ulusal biyolojik kapasiteyle ilikisini analiz eder ve toplumun
belirli kesimleri arasndaki dalmn gzler nne serer.
Trkiyede tarm rnlerine ynelik talebinin nemli blm lke iindeki
kaynaklarla karlanmaktadr. Buna karn, tarm biyolojik kapasitesinin yaklak
%20si yurt dndan tedarik edilir. thalatta pamuk, buday, soya faslyesi, ayiek
ya gibi daha ok gda sanayinde kullanlan rnler n plandadr.
Fritz Plking / WWF
31
Kresel leke Tarm Ayak zinde ak olmamas, tarmsal faaliyetlerin ekolojik

sorunlar yaratmad anlamna gelmez. Hesaplamada, geleneksel yntemlerle
ar su kullanm, iklim ve toprak yapsna uygun olmayan rn seimi, ar ve
yanl ila ya da gbre kullanm gibi srdrlebilir olmayan tarmsal faaliyetlerin
etkileri yer almaz. Baz tarm arazilerinde erozyona bal toprak kayplar ve birinci
snf tarm arazilerinin tarmsal retim yerine sanayi, turizm, yerleim amacyla
kullanma almas sz konusu olabilir. Arazi kullanm planlamas yaplrken sz
konusu alanlarn biyolojik kapasitesi ou zaman gz ard edilir. Arazi kullanmyla
ilgili bir dier nemli etmen, Trkiyedeki tarmsal retimin ounlukla kk
lekli iftiler tarafndan gerekletirilmesi sebebiyle verimliliin dk olmasdr.
Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt verilerine gre 2001de Trkiyede yaklak
3 milyon tarmsal iletme faaliyet gstermekteydi. Baka bir deyile Trkiyedeki
tarmsal faaliyetler, kk lekli ve snrl teknik kapasiteye sahip iletmeler
tarafndan yrtlr. Tarmsal iletmelerin yaklak %65i be hektardan kktr
ve verimlilikleri olduka dktr (TK, 2010).
Uzun vadede tarmsal biyolojik kapasitenin gelitirilmesi iin iyi
tarm uygulamalarnn yaygnlatrlmas ve arazilerin verimlilikle paralel
snflandrlmasn tevik eden devlet politikalarnn hayata geirilmesi nem tar.
Ayn zamanda, kk lekli retimin verimlilik seviyesinin artrlmas, etkin arazi
kullanm ile su ve gbre kullanmn azaltan doa dostu uygulamalarn n plana
karlmas gerekmektedir. Bu kapsamda iftilerin teknik kapasiteleri gelitirilmeli,
farkndalk arttrma almalar toplumun geni kesimlerine yaylmaldr.
%65
Trkyede kk
lekl TARIMSAL
letmelern ORANI.
Orman Ayak zi
Orman Ayak zi, insanlarn tkettii aa, kt hamuru, kereste, sanayi odunu
ve yakacak odun retmek iin gereken orman alannn hesaplanmasyla belirlenir.
Kresel lekte ve Trkiyede toplam Ayak zinin en byk nc bileenidir.
Trkiyedeki verimli ormanlar, yaklak 11 milyon hektar ile lke topraklarnn
yaklak %15ini kaplamaktadr (FAO, 2010).
NFA hesaplarna gre, orman rnlerine olan talep Trkiyenin Ayak zinin
%11ini (kii ba 0,29 kha) oluturur. CLUM hesaplarna gre ise, Orman Ayak zi
0,21 khayla Trkiyenin toplam Ayak zinin %8ine denk gelir. 1961 - 2007 yllar
arasnda en az art Orman Ayak zinde gereklemitir. Bunun nedenleri arasnda,
kyden kente g ile kmr ve doal gaz kullanmnn artmas sebebiyle yakacak
odun tketiminin azalmas ve orman rnlerinden imal edilen malzemelerin yerini
giderek elik, beton ve plastik gibi dier hammaddelerin almas saylabilir.
Trkiyenin orman biyolojik kapasitesi, toplam ulusal biyolojik kapasitenin
yaklak %24n oluturur. Bu, nicel olarak, Trkiyedeki orman rn ihtiyacn
karlamak iin yeterli olsa da, orman rn talebimizin nemli bir blmn yurt
dndaki kaynaklardan karlamaktayz. Dardan elde edilen rn miktar, Orman
Ayak zimizin %46sna denk gelmektedir. Bunun nedeni, ihtiya duyulan eitlilik
ve nitelikte rnn, daha uygun fiyata i kaynaklar yerine d kaynaklardan elde
edilebiliyor olmasdr. Ulusal orman biyolojik kapasitemizin orman rnleri iin
kullanlmayan ksm, karbon tutma grevini yerine getirmi kabul edilir.
32
%11
Orman Ayak znn

Trkyenn toplam
Ekolojk Ayak z
ndek pay.
%24
Orman byolojk
kapastesnn
Trkyenn
toplam byolojk
kapastesndek
pay.
Yurt dndan ve ulusal kaynaklardan elde edilen rnlerin toplam ulusal

Orman Ayak zimizi oluturur. Ulusal orman biyolojik kapasitesi ile toplam
Orman Ayak zi arasndaki fark, Karbon Ayak zini telafi etmek iin
kullanlabilir orman alandr. Kii bana 0,03 kha olan bu deer, yaklak 1,24
kha/kii olan Karbon Ayak zinin yalnzca kk bir blmn telafi edebilir.
Ayak zi hesaplarna dahil edilmeyen ancak orman ekosistemlerinin saln
olumsuz etkileyen unsurlar, ormanlarn ekosistem hizmetlerini devam ettirme
kapasitelerini drr. Orman arazilerinin btnln yitirmesi, biyolojik
eitliliin orman planlamas ve ynetimine yeterince entegre edilmemi
olmas, korunan alanlar sisteminin yeterince kapsaml ve farkl orman tiplerini
iermemesi, iklim deiiklii ve koruma asndan ncelikli alanlarn odun
retimine tahsis edilmesi orman ynetimindeki eksiklikler arasnda sralanabilir.
Bahsedilen sorunlarn zm iin orman ekosistem hizmetlerinin hesaplanmas,
boluk analizi almalarnn daha kapsaml ve sistematik ekilde yaplmas, bu
almalarn sonularnn orman ynetim planlarnda kullanlmas ve korunan
alanlarn ynetiminin glendirilmesi nem tar. Ayrca, srdrlebilir ormanclk
lt ve gstergelerinin belirlenmesi, yaygn bir ekilde uygulanmas ve Orman
Ynetim Konseyi (Forestry Stewardship Council, FSC) kriterleri gibi sertifikasyon
mekanizmalar ormanlarn koruma kullanm dengesini salamaya yardmc olabilir.
N.C. Turner / WWF-Canon
33
Otlak Ayak zi
%3
Otlak Ayak znn

Trkyenn toplaM
Ekolojk Ayak z
ndek pay.
Otlak Ayak zi, insanlarn et, st, deri, yn gibi hayvan rnlere talebi iin kullanlan
otlaklardan oluur. Dnya genelinde kii ba bykl yksek olan (0,21 kha/
kii) ve toplam Ayak zinin %11ine denk gelen Otlak Ayak zi, NFA hesaplarna gre
Trkiyede ulusal Ayak zinin yalnzca %3n (0.08 kha/kii) oluturur. (CLUM
hesaplarna gre ise, otlak kullanmndan kaynaklanan Ayak zi 0,05 khayla
Trkiyenin toplam Ayak zinin yaklak %2sine eittir).
Trkiyede otlak alanlarn biyolojik kapasitesi, Otlak Ayak zinin zerinde olmasna
karn toplam Otlak Ayak zinin yaklak %32si yurt dndan tedarik edilmektedir.
Trkiyede kii ba Otlak Ayak zi, zaman iinde d gstererek, 2007 ylnda
1961deki seviyesinin drtte birine ulamtr. Bu dn nemli sebeplerinden
biri hayvanlarn beslenmesi iin meralardan elde edilen otsu bitkilerin yerine tarm
arazilerinde retilen msr gibi yem rnlerinin kullanmnda yaanan arttr.
Bylece hayvan rnleri, tketiminin Otlak Ayak zi zerindeki etkisi azalrken,
Tarm Ayak zi zerindeki etkisi artmaktadr.
Trkiyede otlak alanlar, besicilie gei, otlaklarn tarm alanlarna
dntrlmesi ve yurt dndan hayvan rn tedarikinin dk maliyeti gibi
nedenlerle azalmaktadr.
Otlak Ayak zi hesaplamasna girmeyen ekolojik sorunlar arasnda otlak alanlarn
ar ve yanl kullanm sebebiyle verimsizlemesi ve erozyona uramas bulunur.
Geleneksel yntemlerle kullanlan meralarn tarm alanlarna dntrlmesi,
yaplamaya almas veya bu alanlarda aalandrma yaplmas ayr
ekosistemlerine zg biyolojik eitliliin yok olmasyla sonulanabilir. Ayrca, hzla
artan fabrika tr besi ve ahr hayvancl, yaygnlaan ila kullanm ve youn atk
birikimi bu alanlarda kirliliin artmasna neden olur.
dbimaj.com / Cneyt Ouztzn
34
Yaplam Alan Ayak zi
%3
YAPILAMI
ALAN AYAK ZNN
TRKYENN TOPLAM
EKOLOJK AYAK Z
NDEK PAYI.
Yaplam Alan Ayak zi, konut, ulam (yollar, kprler), endstriyel yaplar ve enerji
santralleri dahil insan ihtiyalarnn karlanmasyla ilgili alt yap ve st yapyla kapl
alann yzlmnn hesaplanmasdr. Trkiyede yaplam alan kullanm NFA ve
CLUM hesaplarnda, toplam Ayak zinin yaklak %3n (srasyla kii ba 0,07 ve 0,08
kha) dnya genelinde ise %2sini oluturur.
1961 ylndan bu yana Trkiyede kii bana Yaplam Alan Ayak zi yaklak %10
artmtr. Bu artn nedenleri, teknolojik geliim ve gelir artna paralel olarak elektrik
santralleri, iletim hatlar, otoyollar gibi yaplara olan talebin ve ehirleme seviyesinin artmasdr.
Trkiyede ehirleme seviyesi 1960 ylnda yaklak %30 iken, 2000 ylnda %70lere
ulamtr (TK, 2000).
Tanm gerei yaplam alan biyolojik kapasitesi, Ayak zine denktir. Bunun nedeni, yeni
yaplar ina edildiinde alann hem Yaplam Alan Ayak zine hem de yaplam alan
biyolojik kapasitesine dahil edilmesidir. Bu arazi trnde biyolojik kapasitenin ticareti sz
konusu deildir.
Yaplam alanlar, verimli tarm arazilerine denk gelen dzlkler ve su
kaynaklarna yakn yerlerde younlatklar iin verimlilik seviyeleri tarm arazileriyle
denktir. Tarm alanlarnn yaplamaya almasyla, tarm arazisi olarak kullanlabilecek
alanlar azaldndan tarm rnlerinin temini iin baka blgelere, ya da lkelere
bamlln artmas kanlmazdr. Plansz yaplama, zemin geirgenliinin azalmas
sonucu yamur suyunun filtrelenmemesi ve sel felaketleri gibi ekolojik sorunlara da yol
aabilir. Yaplamann baz blgelerde younlamas, s adas etkisi yaparak zellikle yaz
aylarnda scaklklarn yerel lekte artmasna sebep olabilir.
Balklk Ayak zi, tketilen balk ve deniz rnlerinin yaamas iin gerekli olan deniz
ve tatl su alan olarak hesaplanr. Balklk sahas kullanmndan kaynaklanan Ayak
zi, NFA ve CLUM hesaplarna gre, Trkiyenin toplam Ayak zinin yaklak %2sini
(kii ba 0,06 kha) oluturur. Dnya ortalamas ise, %4 ile (kii ba 0,11 kha) Trkiye
ortalamasnn yaklak iki katdr.
Dnya
ortalamasnda
k bana
den balklk
sahas ayak z
Trkyedeknn k
katdr.
Trkiyede 2005 ylnda toplam su rnleri retimi 544.773 metrik ton (mt) olarak
hesaplanmtr. retimin %61i (334.248 mt) deniz rnleri avcl, %22si (118.277
mt) yetitiricilik, %8i (46.115 mt) isu rnleri avcl ve %9u (46.133 mt) kabuklular
gibi dier deniz rnleri avclndan salanmtr (FAO, 2011).
Trkiyenin Balklk Ayak zi, ulusal biyolojik kapasitesini yaklak %20 amakta, balk
tketimi iin gerekli biyolojik kapasitenin yaklak yars yurt dndan karlanmaktadr*.
Ayn zamanda balk stoklar zerindeki ar av basks, balk yetitiriciliinden
ve baka kaynaklardan oluan kirlilik, orfoz gibi nesli tehlike altndaki trlerin etkin
korunmamas, avlanan rnlerin ekonomik getirisinin dalmndaki sorunlar ile avlanma,
stok ve balk poplasyonlar verilerinin yeterli ve sistematik olmamas gibi ekonomik ve
ekolojik sorunlar mevcuttur. Katlmclk ilkesini ve koruma kullanm dengesini ieren
entegre ky alanlar ynetimi, balk yetitiriciliininden kaynaklanan kirliliin kontrol
altna alnmas, su rnleri sektryle ilgili politikalardaki boluklarn giderilmesi ve i
piyasa standartlarnn gelitirilmesi balklk sahalarnn korunmas asndan nemlidir.
* Balklk Sahas Ayak zi, hacim bazndaki su rnleri ithalatnn mevcut verileriyle karlatrldnda
yksektir. Bunun sebepleri arasnda analizde kullanlan metodolojide insan tketimine uygun olmayan
su rnlerinin dahil edilmesi, ithal edilen balk trlerinin Ayak zinin lke snrlar dahilindeki balklk
sahalarndan salanan rnlerden greceli ykseklii ve metodolojide kullanlan farkl Ayak zi katsaylar yer alr.
35
36
lker Canikligil
37
BLM IV
TRKYEDE NHA TKETM
KATEGORLERNE GRE EKOLOJK AYAK Z
Bireylerin ve karar vericilerin farkl tketim kategorilerindeki Ayak zi dalmn
bilmesi ve izlemesi, hangi kategorilerde tketimin dengelenmesi gerektiini
belirlemeye yardm eder. Bunun yan sra, farkl arazi trlerinin kullanmndaki
deiiklikler takip edilerek, verim artnn gerekli olduu arazi trleri tespit
edilebilir, yeni giriimler ve doa dostu uygulamalar tevik edilebilir.
Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA) ile lkenin Ekolojik Ayak zini arazi trlerine
gre incelemenin yan sra, kiisel, toplumsal ve yatrm kaynakl Ayak zini daha
ak bir ekilde ortaya koymak iin Tketim ve Alan Kullanm Matrisi (Consumption
Land-Use Matrix, CLUM ) gelitirilmitir*. NFA, Ekolojik Ayak zinin etkiledii
arazi trlerine odaklanrken CLUM, Ekolojik Ayak zini oluturan tketimin
amacn ve eidini ortaya koyar. Bylece her bir rn ve hizmet eidini elde etmek
iin kullanlan doal kaynak miktarn hesaplayarak, tketim faaliyetlerimizi
deitirdiimizde Ayak zimizin ne kadar azalacan grebiliriz.
Doal kaynaklarn zerindeki insan talebini arazi kullanm trlerine gre hesaplayan
NFA yntemi, bu kaynaklarn kim tarafndan ve ne iin kullanldn incelemez.
Tketim ve Alan Kullanm Matrisi (CLUM) yntemi ise, makroekonomik verileri
kullanarak Ekolojik Ayak zini tketim kategorilerine gre inceler.
Kiisel, Toplumsal ve Yatrm Amal Tketim
CLUM yntemi ekolojik kaynak tketimini, genel kullanm amacna gre kiisel,
toplumsal ve yatrm amal olarak ayrr. Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
bileenlerinin en by %82yle kiisel tketimden ileri gelir (kii ba 2,26 kha).
Devletin yrtme, gvenlik ve refah dalm gibi eitli hizmetlerine bal olarak
ortaya kan toplumsal tketim Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin %5ini oluturur
(kii ba 0,15 kha) Yatrm amal Ayak zi ise devletin (sosyal altyap), irketlerin
(yeni fabrika ve makine) ve bireylerin (yeni ev) yatrmlarn ierir ve toplam
Ekolojik Ayak zinin %13n oluturur (kii ba 0,37 kha) (Bkz. ekil 17).
%82
Ekolojk Ayak
z nde ksel
tketmn pay.
KULLANIM AMACINA GRE TOPLAM AYAK Z
%82
%13
%5
Kiisel
Yatrm
amal
Toplumsal
ekil 17: Kullanm amacna gre toplam Ayak zi.
* CLUM ile NFA sonular, iki yntemin farkl bileenleri (arazi trleri ve nihai tketim kategorileri) lmek iin farkl
metodolojiler kullanmas sebebiyle farkllk gsterebilir.
38
Ksel Ayak zmzn

hang tketm
kategorlernden
kaynaklandn grmek,
gnlk faalyetlermzLE
doal kaynak
kullanm
arasndaki lky
kavramak
asndan
nemldr.
Kiisel Ayak zi, bireylerin yaam biimlerine ve tercihlerine bal olan gda, ulam,
mal ve hizmetler gibi kiisel tketim ve kullanmlaryla ilikilidir. retilen rnler
ve salanan hizmetler son kullancya ulat iin yatrm kategorisinde deil, kiisel
tketim hanesinde incelenmektedir. Bu sebeple, kullanlan metodolojinin doal bir
sonucu olarak, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de Ekolojik Ayak zinin byk
blm kiisel tketim kaynakldr.
Ayak zini azaltmak iin yalnzca kiisel harcamalarmza odaklanmakla
kalmayp toplumsal ve yatrm amal Ayak zlerini de drebiliriz. Toplumsal ve
yatrm amal Ayak zlerini drmek iin oy hakk, bilginin paylam ve yaylm
nemli rol oynar.
Bir bireyin Ayak zi, kiisel harcamalarnn yan sra kamusal alan ve ulusal
gvenlik gibi toplumsal etmenleri de ierir. Srdrlebilirlie ulamak iin, hem
bireysel yaam biimleri irdelenmeli hem de, toplumsal harcamalardaki kaynak
verimlilii sorgulanmaldr.
Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi
Ekolojik Ayak zi, gda, konut, ulam, rnler, hizmetler gibi tketim kategorilerine
gre snflandrldnda, tketim biiminin Ayak zine etkisi hesaplanabilir.
rnein, kiisel tketime bal Ekolojik Ayak zinde gdann pay %52dir (kii ba
1,18 kha). Ayak zinin %21ini rnler, %15ini kiisel ulam, %6sn hizmetler ve
%6sn konut harcamalar oluturur (Bkz. ekil 18).
ekil 18:
Kiisel Ayak zini
oluturan tketim
kategorileri.
%52
GIDA
%21
RNER
%15
ULAIM
%6
HZMETLER
%6
KONUT
39
Toplumsal Ayak zinin en byk blmn gvenlik, eitim ve salk sektrlerinde

gerekleen harcamalar olutururken, Yatrm Amal Ayak zinin en byk bileeni
inaat sektrnden kaynaklanr. Kiisel, yatrm amal ve toplumsal Ayak zleri
arazi trne gre incelendiinde Karbon Ayak zi n plana kar. Kiisel Ayak zinde
ise Tarm Ayak zi, Karbon Ayak zi kadar nemli bir yer tutar (Bkz. ekil 19).
ekil 19 :
Tketim kategorilerine
gre farkl arazi trleri
zerindeki talepler.
Karbon
Tarm Arazisi
Otlak
Balklk Sahas
Orman
Gda
Konut
Yaplam Alan
Ulam
rnler
Hizmetler Toplumsal
Yatrm
Zurijeta
40
Gda: Tarm alanlarnn, otlaklarn ve balklk sahalarnn salad

kaynaklarn byk blm (%82-83) gda amal kullanlr. Kiisel Ekolojik
Ayak zinin %43n gda tketimi oluturur (kii bana 1,18 kha). Karbon ve
Yaplam Alan Ayak zinin nemli blm gda retimi kaynakldr (srasyla
%17 ve %16).
rnler: Gdadan sonra toplam Ayak zinde en byk pay, %17 ile mobilya,
kt, ev aletleri gibi mal ve rnlerin retimi iin kullanlan kaynaklar
almaktadr (kii bana 0,47 kha). te yandan, rnlerin Ayak zi %43 ile Orman
Ayak zinde (0,09 kha/kii) ve %21 ile Karbon Ayak zinde (0,28 kha/kii) en
byk paya sahiptir.
Ulam: Toplam Ayak zinde tamaclk d kiisel ulamn Ayak zi %12lik
paya sahiptir (kii bana 0,33 kha). Ulamn, Yaplam Alan Ayak zindeki
pay %22, Karbon Ayak zindeki pay %19, Balklk Sahas Ayak zindeki pay
%10dur.
Hizmetler: Hizmetlerin toplam Ayak zindeki pay %5dir. Hizmet sektrnn
Yaplam Alan Ayak zinde %10, Karbon Ayak zinde %9, Orman Ayak zinde
%5, dier araziler zerindeki Ayak zi yaklak %1dir.
Konut: Trkiyenin toplam Ayak zinin %5lik blm yaam alanlar
iin kullanlan kaynaklardan oluur. Konut Ayak zi, karbon ve orman
kategorisindeki Ayak zinin yaklak %8erlik blmn oluturur. Yaplam
Alan Ayak zinin ise yaklak %6s konutlar iin kullanlmaktadr. Konut Ayak
zi, dier kategorilerde sfra yakndr.
Tketicilerin yaam biimlerinin ve tketim alkanlklarnn doal kaynaklarla
ilikisinin anlalmas, hem gnlk hayatta kiisel tercihlerin nemine ynelik
farkndaln artrlmasnda hem de srdrlebilir tketime ynelik ulusal
politikalarn gelitirilmesinde olduka nemlidir. Tketiciler, gnlk hayatlarndaki
seimleriyle gezegenin snrl doal sermayesine ynelik talebi azaltabilirler.
dnyas srdrlebilir retim uygulamalaryla yeni frsatlar yakalayabilir.
Hkmetler ise, srdrlebilirlie geii hzlandrmak iin ekonomik ve sosyal
tedbirleri uygulamaya geirebilir, salayaca teviklerle deiime ivme katabilir.
Hzla byyen Trkiye ekonomisi, toplam ve kii bana Ayak zlerinin yan
sra talebi oluturan farkl bileenlerin payn etkileyecektir. rnein, et tketiminin
gelir seviyesine paralel olarak artmas ve bunun da hayvan yetitiriciliinin eidine
bal olarak Tarm Ayak zinde (besicilik) ve Otlak Ayak zinde (mera hayvancl)
artla sonulanacaktr. Etin yurt dndan tedarik edilmesi ise uzun vadede,
tamaclk kaynakl Karbon Ayak zinin bymesine yol aacaktr. Bireylerin ve
karar vericilerin farkl tketim kategorilerindeki Ayak zi dalmn bilmesi ve
izlemesi, hangi kategorilerde tketimin dengelenmesi gerektiini belirlemeye yardm
eder. Bunun yan sra, farkl arazi trlerinin kullanmndaki deiiklikler takip
edilerek, verim artnn gerekli olduu arazi trleri tespit edilebilir, yeni giriimler
ve doa dostu uygulamalar tevik edilebilir.
41
BLM V
GELR DZEY VE EKOLOJK AYAK Z
Toplumun eitli kesimleri arasnda tketim alkanlklarnn deikenlik
gstermesi nedeniyle eitli sosyoekonomik gruplarn Ekolojik Ayak zi de doal
olarak birbirinden farkl olur. Ulusal Ayak zi Hesaplar (NFA) ve Tketim ve Alan
Kullanm Matrisi (CLUM), Trkiyede yaayan bir kiinin ortalama Ekolojik Ayak
zine dair ngrler sunarken, toplumun eitli kesimleri iin ayn Ayak zinin
kapsaml ve detayl bir ekilde belirlenmesi de farkl gelir gruplarnn biyolojik
kapasite taleplerinin niceliini ve niteliini ortaya koyar. Ayak zinin refah dzeyine
gre hesaplanmas, ekolojik an kapatlmasyla ilgili politika gelitirme ve
planlama srelerinde nemlidir.
Resmi tketim istatistikleri kullanlarak, nfusun farkl gelir dzeyine sahip
kesimlerinin Ayak zini hesaplamak mmkndr. Trkiyede gelir dzeyine gre
Ayak zinin hesaplanmasnda, nfus 10 farkl gelir aralna ayrlmtr. Her gelir
grubu iin kiisel tketimin gda, konut, ulam gibi alt kategorilerdeki Ayak zi
hesaplanm, toplumsal ve yatrm amal harcamalar ise tm gelir aralklarna eit
olarak datlmtr.
Ayak zinin gelir dzeyine gre

hesaplanmas, toplumun farkl
kesimlerine ait alm gcnn ve
tketim eilimlerinin Ekolojik Ayak
zine etkisini ortaya koyar.
Kresel lekte Ayak zi ve gelir seviyesi
Ekolojik Ayak zi (kha/kii)
Gelir seviyesine paralel olarak artan tketim, yksek gelirli lkelerdeki Ekolojik
Ayak zinin de daha yksek olmasna neden olur. Bu durum, kresel Ayak
zinde lkeler arasndaki sorumluluunun farkllatn ve biyolojik kapasitenin
eit paylalmadn gsterir.
Dk gelirli lkelerde kii bana den Ekolojik Ayak zi 1970n ile 2007
yllar arasnda azalrken, orta gelirli lkelerin Ayak zi biraz artmtr. Yksek
gelirli lkelerin Ekolojik Ayak zi nemli lde artmakla kalmam, dier iki
gelir grubundaki art glgede brakmtr.
Dnya Bankas kriterlerine gre yksek gelirli kategorisine giren
lkelerde kii bana Ayak zi 1960larda, dier lkelerin ortalamasnn iki
katndan fazlayd. Zengin lkelerde kii bana Ekolojik Ayak zi, zaman iinde
byk bir art gstererek 2007 ylnda orta gelir dzeyindeki lkelerin , dk
gelirli lkelerdeki ortalamannsa yaklak alt katna kmtr (Bkz. ekil 20).
ekil 20 :
Yksek, orta ve dk
gelirli lkelerin kii
bana den gelir
dzeyine gre Ekolojik
Ayak zi, 1961-2007.
Kesik izgiler 2007de

dnyann ortalama biyolojik
kapasitesini gsterir (Kresel
Ayak zi A, 2010).
2007de kii bana den biyolojik kapasitenin dnya ortalamas (1,8 kha)
Yksek gelir
Orta gelir
Dk gelir
Yl
42
Yksek gelir: Kii bana den milli gelir 11.906 ABD$

Orta gelir: Kii bana den milli gelir 936 11.455 ABD$
Dk gelir: Kii bana den milli gelir 935 ABD$
x3
ekil 21 :
Gelire gre sral 10luk
gruplarda kii bana den
toplam Ekolojik Ayak zinin
arazi kullanm trlerine
gre krlm, 2007. Kesik sar
izgi, 2007 ylnda Trkiyedeki

mevcut biyolojik kapasiteyi
(kii bana 1,3 kha) gsterir.
Trkiye nfusunun %10undan
az, yurt iindeki mevcut
biyolojik kapasite snr ierisinde
yaamaktadr.
Kresel hektar cinsinden kii bana den

Ekolojik Ayak zi
Trkyede en
yksek gelrl
grubun Ekolojk
Ayak znn en dk
gelrl gruba gre
bykl.
Kresel lektekine benzer ekilde, Trkiyede de yksek gelirli kesimlerin Ekolojik

Ayak zi daha byktr. Trkiyedeki en dk gelir grubunun kii bana 1,5
kha olan Ekolojik Ayak zi, en yksek gelir grubuna gelindiinde kii bana 4,4
khaya kmaktadr. Gelir dzeyi arttka tm arazi trlerinde Ayak zinin artt
grlmektedir. Gelir dzeyinde aadan yukarya kldka en fazla art Karbon
Ayak zinde kaydedilir. En yksek ve en dk gelir gruplar arasndaki fark 3,3
kattr (Bkz. ekil 21).
Yaplam Alan
Orman Alan
Balklk Sahas
Otlak
Tarm Arazisi
Karbon
Ondalk Grup
x15
ekil 22:
Ondalk gelir gruplarnda
kii bana den Ekolojik
Ayak zinin tketim
kategorilerine gre dalm.
Yatrm amal ve toplumsal
Ayak zinin her ondalk
gelir grubunda eit olduu
varsaylmtr.
Toplam Ekolojik Ayak zi, en dk gelir grubundan en yksek gelir grubuna

gelindiinde yaklak 3 katna karken gdann Ayak zi 2,5 kat, ulamn Ayak zi ise
15 kat artmaktadr (Bkz. ekil 22).

Ekolojik Ayak zi
En yksek gelr
grubunda ulamn
Ekolojk Ayak znn
en dk gelr
grubuna kyasla
oran.
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Yatrm
Toplumsal
Ondalk Grup
43
Gelir dzeyi arttka gdann Ayak zindeki pay azalmakta, ulam ve hizmet
kategorilerinin paylar artmaktadr. Gda, en dk ondalk gelir grubunun toplam
Ayak zinin %70inden fazlasn olutururken, en yksek ondalk gelir grubunda
%50den kk bir paya sahiptir. Ulam ve hizmet kategorilerinin paylar ise, en
dk ondalk gelir dzeyinde srasyla %2 ve %4 iken, en yksek ondalk gelir
grubunda srasyla %25 ve %10a kar (Bkz. ekil 23).
%70
en dk gelr
grubunDA Gdann
AYAK ZNDEK pay.
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Ondalk Grup
ekil 23:
Her bir gelir
grubunun Ekolojik
Ayak zinde, tketim
kategorilerinin pay.
Birinci, beinci ve onuncu ondalk gruplarn sonularnn gsterildii arazi tr

analizinde en byk farkn gda tketimi sebebiyle tarm alanlarnda ve ulam
sebebiyle karbon tutma alanna duyulan talepte grlmektedir (Bkz. ekil 24).
Dimitrijs Dimitrijevs
44
En dk gelirli kesim
5. ondalk kesim
En yksek gelirli kesim
Gda
ekil 24:
Birinci (en dk), beinci
ve onuncu (en yksek)
gelire gre sral %10luk
gruplar iin, btn tketim
kategorilerinde, kii bana
den Ekolojik Ayak zinin
arazi kullanm trne gre
incelenmesi.
Konut
Ulam
rnler
Hizmetler
Toplumsal
Yatrm
Ondalk gelir gruplarnda yer alan kii says eit olsa da, gelire gre sral %10luk
gruplarn ortalama geliri eit aralkl deildir. rnein, birinci ve ikinci gruplarn
ortalama gelir seviyesi arasndaki fark (631), nc ve drdnc gruplarn
ortalamas arasndaki farkla (300) ayn deildir (Bkz. Tablo 2).
Lorenz erisi, bir toplumda gelir dalm eitsizliini ifade etme yntemidir (Bkz.
ekil 25). Krmz izgi, dalmda tam eitlii, krmz izginin altndaki sapmann
bykl ise dalmdaki eitsizliin boyutunu gstermektedir.
Gelir eitsizliine ynelik yaygn olarak kullanlan gstergelerden biri,
lkelere 0la 100 arasnda puanlar verilen Gini katsaysdr. Gelirin bireyler arasnda
tamamen eit olmas 0 ile puanlanrken, tamamen eitsiz olduu durum (btn geliri
tek bir bireyin elde etmesi) 100 ile temsil edilir. 2004 itibaryla, Trkiyenin Gini
katsays 45,9du (TK, 2004) ve bu oran Nijeryannkine eitti.
45
Gelire gre sral %10luk gruplarda tketim harcamalarnn

dalm (toplam harcamann yzdesi)
Harcama Trleri
Toplam 1 2
Gda ve alkolsz iecekler
23,6
Alkoll iecek, sigara ve ttn
4,3
Giyim ve ayakkab
5,9
Konut ve kira
28,9
Ev eyas
5,9
5,1
5,9
Salk
2,4
2,3
3,4
37,5 32,8
3 4
9 10
30,6
27,9
27
25,1
23,3
22
20,3
16,9
5,5
5,9
5,1
5,1
4,9
4,4
4,1
4,1
5,1
4,8
4,1
5,3
51
5,7
5,7
6,4
7,2
27,7 29,4
32
32,2
30,4
31,4
31,1
30,5
27,8
24
5,3
6,1
5,6
5,1
6,2
6,4
2,2
2,2
1,9
2,6
2,3
2.2
2,1
2,6
Ulatrma
11,1
5,6
6,2
7,6
8,1
8,8
10
11,2
11,3
13
15,3
Haberleme
4,5
3,6
3,6
4,1
4,1
4,6
4,3
4,7
4,8
4,7
4,8
Kltr ve elence
2,1
1,2
1,3
1,3
1,4
1,5
1,7
2,2
2,2
3,2
Eitim hizmetleri
2,5
0,6
0,5
1,1
0,9
1,9
1,6
1,3
2,3
2,6
5,6
Otel, lokanta, pastane
4,5
2,4
3,1
3,3
3,7
4,1
4,2
4,2
4,4
5,2
eitli mal ve hizmetler
4,2
3,4
3,1
3,3
3,5
3,4
4,1
4,5
5,1
5,2
716
859
977
1.141
Toplam Harcama (SAGP)*
1.364
524
1.297 1.486 1.686
2.058
2.891
Ortalama gelir (SAGP)
884 1.515 2.042 2.342 2.852 3.492 4.203 4.960
6.276
13.112
* SAGP (Satn Alma Gc Paritesi): lkeler arasndaki fiyat dzeyi farkllamasn ortadan kaldran para birimi dntrme orandr.
Her gelir grubunun Ekolojik Ayak zini, o grubun ortalama gelirinin bir fonksiyonu
olarak incelediimizde, gelir arttka Ayak zindeki artta azalma grlr (Bkz.
ekil 26). rnein ortalama gelir, en dk ve en yksek gelire gre sral %10luk
gruplar arasnda yaklak 15 kat artsa da, bu gruplarda ortalama kii bana den
Ekolojik Ayak zi yalnzca 2,8 kat artar. Bu durum, gelir dzeyinin yatrmla paralel
olarak artmasyla aklanabilir.
Tablo 2: Trkiyede gelire gre sral

%10luk grup ayrmnda tketim
harcamalarnn dalm (TK, 2009).
100
90
Birikimli gelir yzdezi
80
70
60
ekil 25: Trkiye Lorenz Erisi, 2004.
50
40
30
20
10
0
0
10
20
30
40
50
60
Birikimli hanehalk yzdesi
46
70
80
90
100
GN
KATSAYISI
Gelire gre Ayak zi analizinde tm gelir gruplarnn tketim miktarlar, farkl

tketim rnleri iin dedikleri toplam cret zerinden hesaplanr ve btn gelir
gruplarnn, ayn rnleri ayn fiyattan satn ald varsaylr. rnein, bir grubun
gda harcamasnn dierinin iki kat olmas, bu grubun benzer rn daha pahalya
satn ald deil, iki kat daha fazla gda tkettii varsaymna dayanr. Yksek
gelir gruplarnn daha pahal rnleri satn almas analize yanstlamadndan, bu
gruplarn Ayak zi, gerekte olduundan bir miktar daha yksek gsteriliyor olabilir.
zellikle gda kategorisinde, farkl corafi blgeler ya da farkl gelir gruplarca
yaygn olarak tketilen rnlerin fiyatlarndaki farkllklar bu deerlendirmeye
dahil etmek, gerek tketim miktarlarnn daha doru biimde tespit edilmesini
salayacaktr. Bu bakmdan, gelir dzeyinin corafi dalmnda nemli farkllklar
gsteren Trkiyede ulusal analizin yan sra blgesel analizlerin de yaplmas,
anlaml sonularn elde edilmesine yardmc olacaktr.

Ekolojik Ayak zi
Trkyenn 45,9
olan Gn katsays
NjeryanInkne
etTR.
Gelire gre Ayak zi analizinin eksikleri
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Yatrm Amal
Toplumsal
Hane bana yllk gelir (SAGP)

ekil 26: Ondalk gelir
gruplarnda kii bana den
ortalama gelirin ve kii bana
den Ekolojik Ayak zinin
tketim kategorilerine gre
incelenmesi.
Toplumsal ve yatrm amal Ayak zinin gelir gruplarna gre orantsal

olarak datlmas, veri yetersizlii nedeniyle deerlendirmeye dahil edilememi ve
tm gelir gruplarna eit olarak datlmtr. Alt gelir gruplarnn, devletin sosyal
gvenlik mekanizmalarndan daha fazla yararlanyor olmas, gelire gre Ekolojik
Ayak zi erisini dzletirebilir. te yandan, alt gelir gruplarnda yer alan kiilerin
yatrm imkanlar snrl olduundan, yatrm amal Ayak zine katklarnn burada
sunulandan daha az olduu ne srlebilir.
47
BLM VI
ELEKTRK SEKTRNN EKOLOJK
AYAK Z
Arazi trlerinin birounda kii bana den Ayak zinin yllar iinde sabit
kalmasna karn, Karbon Ayak zi hzla byyerek toplam Ayak zindeki nemini
artrmaktadr (Bkz. ekil 27). Karbon Ayak zini oluturan emisyonlar iinde
en byk pay elektrik retiminden kaynaklanmaktadr (Bkz. ekil 28). Ekolojik
Ayak zindeki nemli pay nedeniyle elektrik retiminin Karbon Ayak zindeki
rol kapsaml bir ekilde irdelenmitir. Bu amala, farkl elektrik talebi ve karbon
younluu varsaymlar kullanlarak, 2007-2023 yllarn kapsayan drt gelecek
senaryosu oluturulmutur. Bu varsaymlar nda Ayak zinin gelecekteki seyrini
grmek, sektrde ihtiya duyulan politika deiikliklerinin belirlenmesinde yol
gsterici olabilir.
Trkiyede elektrik sektr
Trkiyenin kalknma hedefleri, artan nfusu ve ykselen refah seviyesine
bal olarak elektrik talebinin 2019 ylna kadar yllk yaklak %7lik bir
art gstermesi ngrlmektedir (TEA, 2011). Balca yenilenebilir enerji
kaynaklar arasnda hidrolik enerji, biyoktle, rzgr, biyogaz, jeotermik ve
gne enerjisinin bulunduu Trkiyede 2009 yl itibaryla elektrik retiminde
yenilenebilir enerjinin pay %19dur (TEA, 2011). Petrol, doal gaz ve kmr
gibi enerji hammaddelerinde da baml olan Trkiye, 2008 ylnda birincil
enerji arznn %73n ithal etmi, 2009 ylnda elektriin %81ini fosil
yaktlardan retmitir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn 2010-2014
Stratejik Planna gre, 2023 ylnda elektrik retiminin %30unun yenilenebilir
kaynaklardan temin edilmesi hedeflenmektedir. klim Deiiklii Eylem
Plannda, lkedeki teknik ve ekonomik bakmdan elverili btn hidroelektrik
potansiyelin deerlendirilerek, enerji arznda yenilenebilir enerjinin paynn
artrlmas gerektiine iaret edilmektedir. 2010 ylnda hazrlanan Stratejik
Plan, toplam 5000 MW ek kurulu gce sahip hidroelektrik santrallerin (HES)
2013 ylna kadar tamamlanmasn ngrmektedir. ETKBnin stratejisinde, 2009
itibaryla yaklak 800 MW dzeyinde olan rzgr enerjisi kurulu gcnn 2014
ylnda 10.000 MWa; 2009 ylnda 77,2 MW kurulu gce sahip olmas jeotermal
enerjinin ise 2014de 300 MW dzeyine ulatrlmas hedeflenmektedir. Bunun
yan sra, nkleer enerji retimi iin gerekli ilk santralin (Akkuyu) yapmyla
ilgili sre balatlm durumdadr.
48
WWF-Canon
49
Kresel hektar cinsinden Ekolojik Ayak zi

(milyon)
Yaplam Alan
Orman
Balklk Sahas
Otlak
Tarm Arazisi
Karbon
ekil 27: Arazi trlerine gre

toplam Ayak zi, 1961-2007.
Dnyann birok lkesinde olduu gibi Trkiyede de en ok art gsteren Ayak

zi tr Karbon Ayak zidir.
%26
ekil 28: Karbon Ayak zinde

elektrik retiminin pay, 2007.
Elektrik retimi
%22
%16
malat Sanayi
ve naat
thal rnlerin
Gml
Emisyonlar
%15
%12
Ulatrma
Konut ve
Hizmetler
(elektrik d)
Uluslararas
Tamaclk
Kaynakl
Emisyonlar
%2
%2
Enerji retimi
(elektrik d)
Tarm,
Orman,
Balklk
%4
50
Elektrik, tketilen tm rn ve hizmetlerin retiminde nemli bir girdi olarak

kullanldndan, elektrik retiminin emisyonlarnn azaltlmas ve bu ekilde ortaya
kacak deiiklikler Ekolojik Ayak zinin birok kategorisinde ayn ynde deiiklie
yol aar. rnein, elektriin fosil yaktlar yerine yenilenebilir kaynaklardan
retilmesi onu oluturan dier bileenlerin de klmesine yardmc olur.
Sektre dayal senaryo analizi
%14
Elektrk retmnn
toplam Ekolojk
Ayak zndek pay.
%26
Elektrk retmnn
Karbon Ayak
zndEk pay.
Sektre dayal senaryo analizleri bir sektr derinlemesine inceleyerek, orta ve

uzun vadedeki deiikliklerin Ayak zindeki etkisini ortaya koyar. Bylece, bir
sektrdeki talep artnn ya da yapsal ve teknolojik dnmlerin Ayak zine
yansmas grlr.
Elektrik retiminin Ayak zi
Trkiyede elektrik retiminden kaynaklanan Karbon Ayak zi, 2007 ylnda toplam
26,7 milyon kha, kii bana ise 0,39 khayd. lkedeki tketimin Ayak zinin
yaklak %14ne karlk gelen bu deer, Karbon Ayak zinin yaklak %26sdr.
Aratrma kapsamnda belirlenen drt gelecek senaryosunda, 2007 - 2023
yllar arasnda yksek ve dk elektrik talebinin Ayak zi zerindeki etkileri
incelenmitir. Ayn zamanda yenilenebilir enerjinin elektrik retimindeki paynn
artmasnn Ayak zine ne ekilde yansd analiz edilmitir.
Gelecek senaryolar, talep tarafnda (dk ve yksek elektrik talebi) ve arz
tarafnda (dk ve yksek karbon younluu) ikier farkl varsaym kullanlarak
oluturulmutur. Talep ve karbon younluu varsaymlar, Trkiye Elektrik letim
A.. (TEA) ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn (ETKB) senaryolarndan yola
karak gelitirilmitir (Bkz. Tablo 3, ekil 29 ve ekil 30).
Trkiyede Elektrik Talebi (GWh)

Yl Dk Talep Senaryosu Yksek Talep Senaryosu
2007 163.382 163.382
2008 170.600 170.600
2009 185.900 185.900
2010 209.000 209.000
2011 219.478 219.478
2012 234.183 235.939
2013 249.873 253.634
2014 266.615 272.657
2015 284.478 293.106
2016 303.254 314.796
2017 323.268 338.091
2018 344.604 363.110
Tablo 3: TEAn 2008 2019
arasndaki elektrik talebi
ngrleri 2020 2023 yllar
iin uyarlanmtr. 2023 ylnda,
dk talep senaryosundaki
elektrik talebi yksek talep
senaryosundaki talebin %6
altndadr (TEA, 2011).
2019 367.348 389.980

2020 391.593 415.719
2021 417.438 443.156
2022 444.990 472.405
2023 474.359 503.584
51
ETKB, elektrik retimi projeksiyonlarnda, mevcut eilimi ve planlanan 5.000

MWlk nkleer enerji retimini hesaba katmaktadr (Bkz. ekil 29).
Nkleer Enerji
Diger Yenilenebilir Kaynaklar
Hidroelektrik
Doalgaz
Petrol
Linyit
Maden Kmr
ekil 29: ETKBye gre elektrik

retiminde kullanlmas
ngrlen yakt trleri ve
oranlar, 2007-2023.
Analizde, TEAn Trkiyedeki yenilenebilir enerji potansiyeliyle (dk

karbon younluu senaryosu) ilgili ngrler kullanlmaktadr. Bu senaryolar
dorultusunda, 2023 ylnda elektrik retiminde hidroelektrik enerjinin pay
%20, rzgar, gne, biyoktle gibi yenilenebilir kaynaklarn pay %15 ve nkleer
enerjinin pay %5 olarak dikkate alnmtr (Bkz. ekil 30).
Nkleer Enerji
Rzgar, Gne, Jeotermal, vb
Hidroelektrik
Doalgaz
Petrol
Linyit
Maden Kmr
ekil 30: TEAnin

dk karbon younluu
ngrlerinde yakt trlerinin
pay , 2007-2023.
52

Ekolojik Ayak zi
Mevcut gidiatn yksek elektrik talebi ve yksek karbon younluuyla devamna

dayanan senaryo (Business as Usual, BAU), 2007 2023 yllar arasnda Trkiyenin
ortalama Ekolojik Ayak zinde, %22lik arta iaret etmektedir. Bu durum, kii
bana den Ayak zinin 2,8 khadan 3,4 khaya kmas anlamna gelmektedir
(Bkz. ekil 31). Yksek karbon younluu ve dk elektrik talebi projeksiyonlaryla
oluturulan dier senaryoda ise, ayn dnem iinde %20lik art beklenmektedir.
Bu durumda, 2023 ylnda kii bana Ekolojik Ayak zi 3,3 kha olacaktr. Baka bir
deyile, gnmzdeki karbon younluuyla devam ettiimiz srece elektrik talebinin
%6 drlm olmas durumunda bile 2023 yl iin ngrlen Ekolojik Ayak
zimiz, mevcut gidiata gre yalnzca %2 orannda azalm olacaktr.
ekil 31: ETKB yksek elektrik

talebi ve ETKB yakt oranlar
senaryosu uyarnca kii bana
Ekolojik Ayak zi ngrleri,
2007-2023.
Yatrm Amal
Toplumsal
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda
Yenilenebilir enerjinin elektrik retimindeki paynn 2023 ylna kadar %35e

karld dk karbon younluu senaryosunda ise elektrik talebi yksek dzeyde
seyretse bile, Trkiyenin toplam Ayak zi 2007ye gre yalnzca %11 artmaktadr.
Dk karbon younluunun ve dk elektrik talebinin birletii senaryo,
Trkiyenin toplam Ayak zi 2007-2023 yllar arasnda %7 art gstermektedir.
Toplam Ayak zinde %21lik art ngren, enerjide yksek talep ve karbon youn
senaryoyla karlatrldnda elektrik ihtiyacnn karlanmasnda yenilenebilir
kaynaklarn payn arttrmann ve enerjide verimlilii salamann rol ve nemi
gzler nne serilmi olur (Bkz. ekil 32).
Bu senaryolar, CLUM yntemiyle Trkiyede kii bana yaklak 2,8 kha olarak
hesaplanan Ekolojik Ayak zinin yalnzca elektrik retimi kaynakl Karbon Ayak
zinde kaydedilecek bymeyle, 2023 yl itibaryla 3,0-3,4 khaya (srasyla yaklak
%7 ve %21) ykseleceini gstermektedir. Analizler, elektrik sektrnn Ayak
zindeki nemli payna iaret ederken, farkl varsaymlara bal olarak aabilecei
frsatlar ve olas deiimleri de gzler nne sermektedir. Gelecek senaryolarnda
yer verilen farkl Ayak zi seenekleri, elektrik retiminde fosil yaktlara bamlln
azaltlmasn ve elektrik talebinin grece dk seviyelere ekilmesini salayacak
politikalar ve teviklerin nemi ortaya koyan birer n alma niteliindedir.
2023 ylndaki enerji talebini ve younluunu belirlemek zere kullanlan iyimser
varsaymlar altnda bile Karbon Ayak zinin srdrlebilir olmayan bir ekilde
bymesi, yalnz elektrik sektrnde deil dier tm sektrlerde Karbon Ayak zini
azaltmak iin btncl ve hzl admlarn atlmas gerektiini ortaya koymaktadr.
53

Ekolojik Ayak zi
Yatrm Amal
Toplumsal
Hizmetler
rnler
Ulam
Konut
Gda

ekil 32: ETKB dk elektrik

talebi ve TEA yakt oranlar
senaryosu uyarnca kii bana
Ekolojik Ayak zi ngrleri,
2007-2023.
Ekolojik Ayak zi /Kii

Dk Talep-ETKB Oranlar
Yksek Talep-ETKB Oranlar
Dk Talep-TEIA Oranlar
Yksek Talep-TEIA Oranlar
Dnyann, 21. yzylda kar karya bulunduu en byk sorunlardan biri

gvenli enerji tedariidir. Gnmzde, lkelerin enerjiyi retme ve kullanma
biimi srdrlebilir deildir. Bunun en ak kant insan kaynakl iklim
deiikliidir. Enerji tketiminin 1990-2008 yllar arasnda %40 orannda
artt dnyada, enerjinin %80i fosil kaynakldr. Fosil yaktlara bamllk
ekonomiye yk oluturmann yan sra iklim deiikliine neden olan sera
gazlarnn atmosferde birikmesine de yol amaktadr. klim deiikliinin
hem insanlk, hem de gezegenimiz iin geri dnlemez sonulara yol amasn
nlemek iin kresel snmay 1,5 derecenin altnda tutmamz gerekmektedir.
Baka bir deyile, atmosferdeki sera gaz seviyesini 350 ppm ile sabitlemek
zorundayz. Bunun tek yolu, fosil yaktlarn enerji retimindeki payn azaltmak
ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmektir.
Enerji politikalarna yn verenler; fosil yakt kullanmnn Ayak zindeki
etkisini gz nnde bulundurmaldr. Trkiyede enerji sektrnn evresel ve
sosyal adan srdrlebilir bir biimde, karbonsuzlatrlmas gerekmektedir.
54
ekil 33: Tarihsel eilimler

(1961-2007) ve 2023e kadar
ngrlen kii bana Ekolojik
Ayak zi senaryolar.
%80
Enerj retmnde
fosl YAKITLARIN
pay.
Bu, hem ekonominin d kaynaklara bamlln azaltacak, hem de Ayak

zindeki art dengeleyecektir. Trkiye, elektrik retiminde yenilenebilir
enerji iin belirledii stratejik hedefi %30un zerine karmal ve fosil
yaktlara bamlln azaltmaldr. Yenilenebilir Enerji Kanunu kapsamndaki
fiyatlandrmann birok Avrupa ve Kuzey Akdeniz lkesinin ok altnda olmas,
Trkiyede fosil yaktlara verilmekte olan nceliin gstergesidir. Yenilenebilir
enerji, zellikle gne ve rzgr enerjisi konusunda verilen tevikler, Avrupa
lkelerine gre ok dktr.
Yenilenebilir enerji projelerine ynelik tevikler, petrol fiyatlarndaki art
ngrleri dikkate alnarak gncellenmelidir. Btn bunlarn yan sra, sera gaz
emisyonlar hesaba katlarak yeni almalar gerekletirilmelidir. Hidroelektrik
enerji dndaki yenilenebilir enerji kaynaklarnn etkin kullanmn daha
gl bir ekilde destekleyen yasal dzenlemeler yaplmaldr. Gne enerji
santrallerinin bugnk yksek yatrm maliyetleri gz nne alndnda,
mevcut yasal dzenlemeler yatrmclar cesaretlendirmek iin yeterli deildir.
rnein, gne enerjisi iin izin verilen azami kurulu g potansiyeline snr
konulmaktadr. Elektrik, tketilen tm mal ve hizmetlerin retiminde bir girdi
olarak kullanldndan, retilen her birim elektriin neden olduu emisyonun
azaltlmas (rnein, elektriin fosil yakt yerine yenilenebilir kaynaklardan
retilmesi), Ekolojik Ayak zinin de klmesiyle sonulanacaktr.
Patricia Buckley / WWF-Kanada
55
BLM VII
GELECE MODELLEMEK: 2050YE DORU
Gelecek belirsizliklerle doludur. Bizi ileride hangi zorluklarn, gelimelerin ve
deiimlerin beklediini nceden bilmemiz kolay deildir. Liderlerin ve karar
vericilerin bugn ald kararlar, yalnzca insanlarn deil tm dnyann bugn ve
gelecekteki durumunu etkileyecek niteliktedir.
te yandan gelecee ilikin senaryolar bundan yllar sonra ortaya kacak
tabloyu nceden bilmek anlamna gelmez. Baz varsaymlara bal olarak gelecein
nasl ekillenebileceini ngrme, liderlerin gelecee ynelik kararlarna yardmc
olma, yatrmclarn nceliklendirme yapabilmesine yol gsterme amac tarlar.
Senaryo analizi, karmak ve ngrlemeyen belirsizlikler ieren sistemlerin
gelecekteki olas deiimlerini irdeleme imkn salar; farkl demografik
koullar, ekonomik beklentiler, kalknma hedefleri ve evresel kayglar nda
deerlendirilmesine olanak verir.
Kresel lekte ilerin her zamanki gibi yrtld senaryo, insanln, kaynak
ve arazi kullanmna bal talebinin karlanmas iin 2030a gelindiinde 2,
2050ye gelindiindeyse 2,8 gezegene ihtiya duyacan ngrmektedir.
3.5
Mevcut durumun
devam senaryosuna ilikin
ngrler (Kresel Ayak zi
A, 2010).
3.0
Biyolojik eitlilik
Yaplam alan
Orman
Balklk sahas
Gezegen says
2.5
2.0
1.5
1.0
Otlak alan
Biyo-yaktlar
0.5
Tarm arazisi
Karbon
0
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
Bu kapsamda, Trkiyenin ekolojik an etkileyen belli deikenler iin farkl

varsaymlar kullanlarak oluturulan gelecek senaryolarnda, belirlenen deikenlerin
yllar iinde Ekolojik Ayak zi zerindeki olas etkileri incelenmitir. Senaryolar;
i) mevcut gidiatn aynen devam ettii durum (Business as Usual, BAU) ve ii) biyolojik
kapasitenin artrlarak ekolojik an azaltld en iyi koullara sahip durum olarak
iki ekilde oluturulmutur. Senaryolarda kullanlan deikenler; ekolojik ak
zerinde nemli etkiye sahip GSYHdeki art ile birlikte teknolojilere ve biyolojik
kapasitenin geri kazanlmasna yatrm olarak belirlenmitir.
56
2040
2050
NASA
57
Mevcut Durumun Devam Senaryosu

Mevcut durumun aynen devam ettii senaryo (Business as Usual, BAU), GSYH,
teknolojilere yatrm ve biyolojik kapasitenin geri kazanm deikenlerini ele
alrken gemi eilimleri modelleyerek mevcut gidiatn sreklilik arz edeceini
varsayar*. BAU senaryosunda GSYH, 2050ye kadar her yl %5 artmakta, yatrm
seviyesiyse 2015e kadar GSYHnin %23ne ulamakta ve toplam biyolojik
kapasitenin seyrinde deiim ngrlmemektedir. Bu varsaymlar uyarnca,
tketimin toplam Ekolojik Ayak zi 1961 - 2050 yllar arasnda %63, retimin
toplam Ayak zi ise %51 artmaktadr (Bkz. ekil 34). Bu yllar arasnda kii bana
biyolojik kapasite %64 dmektedir (Bkz. ekil 35). Bu senaryo, mevcut gidiat
srdrmenin Trkiye ekonomisi iin byk risk oluturabileceini gzler nne
sermektedir.
Senaryolarn retilmesinde bir dizi temel varsaym dikkate alnmtr. Bu
temel girdi deikenleri, tketimin ve retimin Ekolojik Ayak ziyle ekonomik
byme ve yatrmlardaki deiimler, teknolojik dnmler (verimlilik) ve nfus
deiiklikleri arasnda balant kurulmasn salar.
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite

Ayak zi (milyon)
Tketimin Ayak zi
ekil 34: Mevcut durumun

devamna dayanan senaryoda
toplam Ekolojik Ayak zi ve
biyolojik kapasite deerleri.
* Kresel lekteki BAU senaryosu (ilerin her zamanki gibi yrtld durum); nfus ortalamasnn 2050de
9,2 milyara ykseleceini, CO2 emisyonlar ve biyo-yakt kullanmn nfus ve ekonomik bymeye paralel olarak
artacan, orman alanlarnn 1950-2005 arasndaki dorusal eilimini devam ettireceini, orman plantasyonu
ve rn verimliliinin sabit kalacan ve ortalama gnlk kalori miktarnn 2050 ylnda kii bana 3130 kcalye
kacan ngrmektedir. Senaryolar, Dnya Srdrlebilir Kalknma Konseyinin (World Business Council
for Sustainable Development, WBCSD) Vizyon 2050 raporu iin gelitirilmi programla oluturulmutur. Bu
Ayak zi Senaryolar Hesap Makinesi; nfus, arazi kullanm, arazi verimlilii, enerji kullanm, beslenme ve
iklim deiiklii verilerini kullanarak Ekolojik Ayak zi ve biyolojik kapasitenin gelecekte nasl deieceini ortaya
koyar. Ayak zi Senaryolar Hesap Makinesi deikenleri; i) retim ve tketimin Ekolojik Ayak zi, ii) kii bana
Gayrisafi Yurtii Hasla, iii) GSYHnin yatrma aktarlan dilimi ve zel ve kamusal tketime ayrlan dilimleri, iv)
Birlemi Milletlerin nfus tahminleri ve v) biyolojik kapasite veri kaynaklarndan uyarlanmtr.
58
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite

Ayak zi (milyon)
Tketimin Ayak zi

devamna dayanan senaryoda
kii bana Ekolojik Ayak zi ve
biyolojik kapasite deerleri.
En yi Koullar Senaryosu
En iyi koullar senaryosunda GSYHnin bymesi, Ekolojik Ayak zinin
drlmesi ve biyolojik kapasitenin yenilenmesi arasnda dengeli bir resim
izilmektedir. 2050 ylnda Ekolojik Ayak zinde sert bir d ve biyolojik
kapasitede fark edilir bir art ngrmektedir.
Bu senaryoda yatrm seviyesi 2015e kadar GSYHnin %30u seviyesine
kmaktadr. GSYH ise 2020 ylna kadar verimli teknolojilere yaplan yatrmlarla
%4 bymekte, 2020 ylndan itibaren ise bu oran %2ye dmektedir. Bu
senaryoda yatrmlarn, insan refahn arttrd halde GSYHya yansmayan
ilerlemeler salayacak ekilde gerekletirilecei varsayldndan, GSYH art
dier senaryoya gre daha snrldr.
Dier senaryodan farkl olarak bu senaryoda biyolojik kapasite, kendini
yenileme potansiyeline ve geri kazanmna yaplan yatrm sayesinde ylda %0,4
orannda artmaktadr. Bu yatrmlar, arazi iyiletirme almalar ve srdrlebilir
retim standartlarnn uygulanmas gibi faaliyetleri ierir. Bunun yan sra bu
senaryo kapsamnda, 2015ten sonra biyolojik kapasitenin %15inin biyolojik
eitlilii korumaya ayrlmas ngrlmektedir.
En iyi koullar senaryosunda 1961 - 2050 yllar arasnda kii bana den
tketimin Ayak zinde %27lik d grlr. Ayn yllar arasnda kii bana
biyolojik kapasite de %57 orannda azalmaktadr (Bkz. ekil 36). retimin ve
tketimin Ayak zinde deerlerin hzla dmesi, retimin Ayak zinin 2020 ylna
kadar ulusal biyolojik kapasiteyle dengelenmesini ve ulusal biyolojik kapasite
ann kapatlmasn salar (Bkz.ekil 37). Bu senaryoya gre biyolojik kapasite
ile Ayak zi arasndaki fark, 2020lerde olduka azalmakta, Trkiye ekolojik an
kapatmaya balamaktadr.
Mevcut teknolojilerin 2020den sonra daha fazla ilerlemeyecei ngrlerek
ekolojik an bu yl itibariyle yeniden artmaya balamas beklenmektedir.
2020 ylnda GSYH artnn %4ten %2ye d, Ayak zine azalma olarak
yansmamaktadr.
59
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite

Tketimin Ayak zi
ekil 36: En iyi koullar

senaryosunda kii bana
Ekolojik Ayak zi ve biyolojik
kapasite deerleri.
retimin Ayak zi
Biyolojik kapasite
Kresel hektar cinsinden Ekolojik Ayak

zi (milyon)
Tketimin Ayak zi
ekil 37: En iyi koullar

senaryosunda toplam Ekolojik
Ayak zi ve biyolojik kapasite
deerleri.
Mevcut durumun devam ve en iyi koullar senaryolar karlatrldnda toplam

ve kii bana Ayak zi ve biyolojik kapasite deerleri arasndaki fark grlebilir
(Bkz. ekil 38 ve ekil 39). BAU senaryosundaki byme biimi, srekli artan
Ayak zi deerleri ve hzla azalan biyolojik kapasiteyle sonulanrken, en iyi
koullar senaryosunda ekolojik ak daha dk seviyede seyreder. Mevcut
durumun devamnda giderek artan ekolojik ak, refah dzeyinin ykselmesini,
ekolojik krizlerin almasn ve ekosistem hizmetlerinin devamn zorlatrr.
60
Kresel hektar cinsinden Ayak zi

(milyon)
Ayak ziMevcut durumun

devam senaryosu
Ayak ziEn iyi koullar
senaryosu
Biyolojik kapasiteEn iyi koullar
senaryosu
Biyolojik kapasiteMevcut durumun
devam senaryosu

devam ve en iyi koullar
senaryolarnda toplam Ekolojik
Ayak zi ve biyolojik kapasite
deerleri.

den Ayak zi
Ayak ziMevcut durumun

devam senaryosu
Ayak ziEn iyi koullar
senaryosu
Biyolojik kapasiteEn iyi koullar
senaryosu
Biyolojik kapasiteMevcut durumun
devam senaryosu

devam ve en iyi koullar
senaryolarnda kii bana
Ekolojik Ayak zi ve biyolojik
kapasite deerleri.
61
62
Troy Fleece / WWF
63
SONU
TRKYENN SRDRLEBLR
GELECE
Ekolojik limit amn lmek
Doal kaynaklar zerindeki basknn boyutlar ve bunun hangi etmenlerden
kaynaklandnn ortaya konmas, srdrlebilirliin n kouludur. Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi Raporu, yenilenebilir doal kaynak kullanmmz, nedenleri
ve sonularyla; baka bir ifadeyle ekolojik etkileriyle inceleyerek, mevcut
eilimlerin srdrlebilirliini sorgular. Kullanlan kaynak (Ekolojik Ayak zi)
ve kullanlabilir kaynak miktar (biyolojik kapasite) arasndaki ilikiyi ele alan
bu almada Trkiyedeki arazi kullanm biimleri ve nihai tketim kategorileri
incelenmitir. Bununla birlikte, Ekolojik Ayak zi gelir dzeyine gre ayrtrlarak
kaynak kullanmnn eit olmayan dalm ortaya konmutur. 2050 ylna ynelik
senaryolarla gelecee ilikin ngrler yaplmtr. Bylece, doal kaynaklar
zerindeki basknn azaltlmas iin etkili ve uygulanabilir zmlere bilimsel bir
zemin oluturmaya allmtr.
Trkiyede Ayak zi eilimleri

Trkiyede 2007 ylnda 2,7 kha olan tketimin Ekolojik Ayak zi dnya ortalamasna
eit, Akdeniz lkelerinin ortalamasndan daha dktr. Trkiyede tketimin
Ekolojik Ayak zi, kii bana kresel biyolojik kapasitenin %50 zerindedir. Bu
durum, dnya genelinde olduu gibi, Trkiyede de srdrlebilir olmayan bir yaam
biiminin iaretidir. Trkiyede kii bana 1,3 kha olan ulusal biyolojik kapasite dnya
ortalamasnn (1,8 kha/kii) altnda olduu iin, ulusal ekolojik borcumuz kresel
amzdan ok daha yksektir. Ekolojik limit am olarak adlandrlan bu ak,
biyolojik kapasite ihtiyacnn ksmen lke dndan tedarik edilmesiyle sonulanr.
Tketimin toplam Ekolojik Ayak zi lke genelindeki biyolojik kapasiteyi ilk kez
1974te am, 2007 yl itibariyle de bu eiin iki katna kmtr. retimin toplam
Ekolojik Ayak zi ise Trkiyenin biyolojik kapasitesini ilk kez 1972 ylnda amtr.
2007ye gelindiinde Trkiyede retimin Ekolojik Ayak zi, biyolojik kapasitenin
yaklak 1,6 katna kmtr.
Trkiyede biyolojik kapasite ann en temel nedeni nfus artdr.
Trkiyede kii bana den Ayak zinin yllar iinde grece az miktarda artmasna
karn, ayn dnemde nfusun 2,5 katna kmas, Toplam Ayak zinde hzl bir arta
neden olmutur. 1961-2007 yllar arasnda Trkiyede nfus yaklak 28 milyondan
73 milyona ulamtr. Ayn zaman aralnda Ekolojik Ayak zi 2,9 kat artarak
yaklak 68 milyon khadan 197 milyon khaa ykselmitir.
Trkiyede de Ekolojik Ayak zinin farkl gelir seviyeleri arasnda eit
dalmad da bir gerektir. Kresel duruma benzer bir ekilde, Trkiyede yksek
gelirli kesimlerin Ekolojik Ayak zi daha yksektir. lkede en dk gelirli kesimle
en yksek gelirli kesimin doal kaynak kullanm miktar arasnda yaklak 3 kat fark
olduu grlmektedir.
Mevcut durumun aynen devam ettii gelecek senaryosu (BAU), Trkiyenin
bugnk byme biiminin, srekli byyen Ayak zi ve hzla azalan biyolojik
kapasite ynnde ilerlediini ortaya koymaktadr. BAU senaryosu uyarnca
tketimin Ekolojik Ayak zi 2007 - 2050 yllar arasnda %63, retimin Ayak zi ise
%51 artmaktadr. Mevcut gidiat srdrmek, Trkiye ekonomisi iin byk risk
oluturabilir. BAU senaryosuna gre, mevcut durumun devamnda byyecek olan
64
Trkyenn
BYOLOJK KAPASTE
ann temel
neden nfus
artdr.
Verml
teknolojlere
ve byolojk
kapasteye yatrm
yaplmaldr.
ekolojik akla refah artnn salanmas, ekolojik krizlerin almas ve ekosistem

hizmetlerinin devam ettirilmesi zorlaacaktr. Verimli teknolojilere ve biyolojik
kapasiteye yaplacak yatrmlara dayanan en iyi koullar senaryosunda ise Trkiye,
ekolojik borcunu kapatmaya balamaktadr.
Doal kaynak kullanmnda srdrlebilir olmayan gidiatn nne gemek;
ekonomik faaliyetlerin srekliliini salayan, insan refahn artran ve srdrlebilir
retim ve tketim modelleriyle biyolojik eitliliin korunmasn ieren btncl
politikalarn gelitirilmesiyle mmkn olabilir. Bylece iklim deiiklii, istihdam,
yoksulluk, g ve kaynak kullanm sorunlarna kapsaml zmler retilebilir.
GSYHnin tesine gemek
RIO+20
Konferansnda
evresel
performans len
yen gstergeler
oluturulmaldr.
GSYH, teden beri lkelerin kalknma dzeyinin genel bir gstergesi olarak kullanlr.
Gelir kalknmann nemli bir boyutu olsa da, olayn btnn ifade etmeye
yetmez. Refah dzeyi, insanlarn daha tatmin edici bir yaam srdrme yolundaki
seeneklerini artran sosyal, evresel ve kiisel unsurlar da ierir. Belirli bir gelir
dzeyinin almasndan sonra, ortalama yaam sresi ekosistem sal ve eitim
gibi insan refahna ilikin baz gstergeler, kii bana gelirin ykselmesiyle art
gstermez. Kalknma dzeyinde nemli olan bu gibi parametreleri iermedii iin
GSYH yeterli bir gsterge deildir.
Yksek tketim, ou zaman zenginliin ve kalknmann bir iareti olarak
grlr. Ancak kalknmann, daha geni bir ekilde tanmlanmas, sosyal ve evresel
deerlerin ekonomik bymeyle ayn ncelikle ele alnmas gerekmektedir. Zenginlik
tanm ve ltleri daha btnsel bir baka ihtiya duyar. GSYH bunu ifade etmekte
belirli bir noktaya kadar nemlidir. Doal kaynaklarn ekolojik snrlar amayan
kullanm, doayla uyum iinde yaamamz salayacak kalknma biiminin nemli
bir unsurudur.
Haziran 2012de yaplacak olan BM Srdrlebilir Kalknma Konferans
(Rio+20), dnya liderleri iin, sosyal adalet, ekonomik ve evresel srdrlebilirlik
kavramlarnn, kalknma modellerine dahil edilebilecei, uluslararas mutabakata
dayal yeni bir vizyon belirleme frsat salamaktadr. Rio+20, taraflara,
srdrlebilir kalknmann mevcut ekonomik (GSYH) ve sosyal (nsani Gelime
Endeksi, HDI) gstergelerine ek olarak, evresel performans lecek yeni
gstergelerin oluturulmasna ynelik adm atma frsat sunabilir.
Bu gstergeler, Birlemi Milletler evre Programnn (UNEP) Ekosistemler
ve Biyolojik eitliliin Ekonomisi (TEEB) giriimi, Birlemi Milletlerin evreselEkonomik Muhasebe Sistemi (SEEA) ve HDI, Dnya Bankasnn Servet Muhasebesi
ve Ekosistem Hizmetleri Deerlendirmesi (WAVES), Gini katsays, Yaayan Gezegen
Endeksi ve Ekolojik Ayak zi ile ulusal programlar gibi halihazrda var olan giriimler
zerine ina edilebilir.
Srdrleblrlk n nerler
Biyolojik kapasiteye yatrm yapmak
Trkiyede nfus ve refah seviyelerindeki arta paralel olarak byyen doal kaynak
talebi, doal alanlarn retim alanlarna dnmesine neden olmaktadr. rnein;
orman alannn tarm arazisine dntrlmesi alann biyolojik kapasitesini
artrrken, orman rnleri tedariki ve karbon depolama iin kullanlan biyolojik
kapasite azalm olur. Ayn zamanda, tarm alanna dntrlen orman alannn
yksek doa koruma deerine sahip olmas biyolojik eitlilii olumsuz etkiler.
Bununla birlikte, dntrlen alann Ayak zi hesaplamalarna dahil edilmeyen
baka bir ilevi olan su artm gibi ekosistem hizmetleri zarar grecektir. Bu
yzden, doal alanlar retim alanna evirmek yerine, mevcut alanlarn verimlilii
artrlmaldr.
65
Mevcut retim alanlarnda verimlilik art salamak, yeni retken alanlar

amak iin doal alanlarn bozulmasn nlemi olur. Ancak, retken alanlarn
doal kaynak retim kapasitesi belli bir noktaya kadar artrlabilir. Ksa vadede arazi
verimliliinde art salayan ar gbreleme ve sulama, uzun vadede verimliliin
azalmasyla sonulanabilir.
Biyolojik kapasitenin artmasn salayan bir dier nemli etmen, teknolojik
gelimelerle birim alanda elde edilen rn artdr. Verimlilik art, ekolojik limit
amn grece hafifletse de, kaynak kullanmnn srdrlebilirliini garanti altna
almak iin tketimi azaltmak ve doal kaynaklarn koruma kullanm dengesini
gzeten tketim biimlerine ynelmek gereklidir.
Trkiyede 1961-2007 yllar arasnda retken arazi verimlilii yaklak %10
orannda artmtr. Artn byk blm bu dnemin banda gereklemi, 1994
izleyen dnemde ar ve plansz kullanm sonucu verim artnda d yaanmtr.
Tarm amal kullanlan arazilerin retkenliini artrmann yollar arasnda;
bozulmu arazilerin restore edilerek eski haline getirilmesi, arazi kullanm haklarnn
iyiletirilmesi, toprak ynetimi, rn ynetimi ve verimliliinin iyiletirilmesi yer
alr. Tarm arazilerinin verimliliini artrmak iin ne kan dier etmenler, iklim
ve toprak yapsna uygun rn seimi, rn eitliliini artrma, doru ila ve gbre
kullanm ve erozyona bal toprak kayplarnn nne gemektir. Bu balamda su,
gbre ve ila kullanmn azaltan, modern sulama tekniklerini kullanan doa dostu
uygulamalarn n plana karlmas gerekmektedir.
Otlak alanlarn verimliliini korumak ve srdrlebilir bir ekilde artrmak
iin rotasyonlu otlatma yntemleri yaygnlatrlmaldr. Ar ve yanl kullanm
sebebiyle verimsizleen ve erozyona urayan otlak alanlarda, arazilerin fayda-maliyet
analizi sonularna gre bir sreliine kullanma kapatlmas veya aktif restorasyon
yaplmas arttr. Aktif restorasyon iin arazinin srlmesi, topran besin deerlerini
zenginletirecek bitkilerin ekimi ve rzgr iti oluturulmas gibi mdahaleler yaplabilir.
Trkiyede balklk sahalarnn biyolojik kapasitesinin korunmas iin
habitatlara zarar verici yntemlerden uzak durulmas, su rnleri avcln
dzenleyen teblilerdeki boy ve arlk limitlerine ve kotalara uyulmas, ar ve
mevsim d avlanma ile su kirliliinin nne geilmesi gerekmektedir. Balklk
biyolojik kapasitesinin iyiletirilmesi iin atlabilecek en temel admlardan biri,
stok ve balk poplasyonlarna ait verilerdeki boluklarn giderilmesi ve su rnleri
tebliindeki limit ve kotalarn bilimsel almalara gre revize edilmesidir.
Bunlarn yannda, kent planlamasnn biyolojik kapasite zerindeki etkisi
nemlidir. Kentler bydke daha fazla alana ve kaynaa ihtiya duyulur. Bu da
kentlerin evrelerindeki doal alanlar zerindeki etkiyi artrr. Yeni yaplama
alanlarnn mmkn olduunca biyolojik retkenlii yksek araziler yerine dk
verimlilikteki blgelerde almas gerekir. Binalarn doal kaynaklar verimli kullanan
teknolojilerle ina edilmesi, doal bitki rts ieren yeil alanlara ve bitkisel besin
yetitirilebilecek bahelere yer verilmesi srdrlebilir kent ynetiminde atlabilecek
nemli admlardr.
Karar vericilerin, yneticilerin ve reticilerin teknik kapasiteleri gelitirilmeli,
farkndalk artrma almalar toplumun geni kesimlerine yaylmal, iyi tarm
uygulamalar ve rn satyla ilgili tevik mekanizmalar gelitirilmelidir. Bunlarn
yannda, retken alanlarn uzun sreli verimliliini salamak iin belirli srdrlebilirlik
standartlar gelitirilebilir. Orman Ynetimi Konseyi (FSC) ve Deniz Ynetimi Konseyi
(MSC) gibi sertifikasyon programlar bu standartlara rnek tekil eder.
Biyolojik eitlilik ve ekosistem hizmetlerine

deer bimek
Doal kaynaklarda koruma kullanma dengesinin salanmas iin ie biyolojik
eitlilik ve ekosistem hizmetlerinin deerini tespit ederek balamak gerekir. Doann
korunmasna yatrm kolaylatrmak amacyla, doal sistemlerin insanlara salad
hizmetleri deerini len bir sisteme ihtiya vardr.
66
Doal alanlar
retm alanna
dntrmek
yerne mevcut
alanlarn
vermll
artrlmaldr.
retken alanlarn
uzun srel
vermlln
salamak n
srdrleblrlk
standartlar
geltrlmeldr.
rn fyatlarna
ekosstem
hzmetlernn
malyetler dahl
edlmeldr.
Avrupa Komisyonu tarafndan 2008de yaymlanan Ekosistemler ve Biyolojik

eitlilik Ekonomisi Raporu (The Economics of Ecosystems and Biodiversity Report),
enerji, balklk ve tarm sektrlerine verilen mevcut sbvansiyonlarn tersine
ilediini ortaya koymakta ve doaya verilen zararn altn izmektedir. Doann
ihtiyalar tam olarak hesaba katldnda bu sbvansiyonlar, topluma deer katmak
yerine, gereinden fazla endstriyel kapasiteye yol aarak ar tketime neden olur.
Bu durum, biyolojik eitlilik ve ekosistem hizmetleri kaybna yol aar. Bu nedenle, bu
tr sbvansiyonlarn, insanln uzun vadeli refah asndan yararlar tartlr.
Kresel lekte olduu gibi Trkiyede de, arazi kullanm politikalarna ve
imar izinlerine yn veren fayda-maliyet analizlerinde ekosistem hizmetleri hesaba
katlmaldr. Bylece ekosistemlerin piyasalarda deer bulmam zelliklerine deer
biilmi olacaktr. Doal sistemlerin ve ekosistem hizmetlerinin ar tahribatna
belirli bir lde engel olunabilir. Bu balamda, rnlerin fiyatlarna su temini,
karbon depolama ve bozulan ekosistemleri onarma gibi yan etkenlerin maliyetinin
de dahil edildii yeni bir sisteme geilmelidir. Sz konusu sistem, biyolojik eitliliin
korunmas iin gerekli ek finansman salamann ilk adm olacak, biyolojik
eitliliin ve ekosistem hizmetlerinin korunmasnda ve eski haline getirilmesinde
itici gce dnecektir.
Hkmetin balataca bu sre irketlere de benzer tevikler sunularak
gelitirilebilir ve irketler uzun vadeli yatrm kararlarn srdrlebilirlik ilkesi
dorultusunda ilerletebilir. Doal kaynaklar kullanmann gelecekteki maliyetinin
belirgin olmas, kaynaklarn verimli retimi ve kullanm iin yaplacak yatrmlarn
risklerini azaltacaktr.
Enerji
Karbon Ayak zn
drmek n
fosl yaktlara
bamllk
azaltlmal,
vermllk
artrlmaldr.
Enerji tketiminin 1990-2008 yllar arasnda %40 artt dnyada, kullanlan

enerjinin % 80i fosil kaynakldr. Fosil yaktlara bamllk, ekonomiye yk
oluturmann yan sra iklim deiikliine neden olan sera gazlarnn atmosferde
birikmesine de yol amaktadr. klim deiikliinin hem insanlk, hem de gezegenimiz
iin geri dnlemez sonulara yol amasn nlemek iin kresel snmay 1,5
derecenin altnda tutmamz gerekmektedir. Bunun tek yolu fosil yaktlarn enerji
retimindeki payn azaltmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmektir.
Karbon Ayak zi, kresel lekte toplam Ayak zinin en byk bileeni olduu
gibi, Trkiyenin Ayak zinin de en nemli parasn oluturur. Arazi trlerinin
birounda kii bana den Ayak zinin yllar iinde grece sabit kalmasna karn,
Karbon Ayak zi hzla byyerek toplam Ayak zindeki payn artrmaktadr. Karbon
Ayak zinde en byk pay olan sektr ise elektrik sektrdr. Bu nedenle elektrik
retiminden kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas Karbon Ayak zini drmekte
nemli bir admdr. Elektrik, tketilen tm mal ve hizmetlerin retiminde bir girdi
olarak kullanldndan, retilen her birim elektriin emisyonundaki deiiklikler
(rnein, elektriin fosil yakt yerine yenilenebilir kaynaklardan retilmesi), Ekolojik
Ayak zinde de olumlu ynde deiiklikle sonulanr. Elektrik retiminde fosil
yaktlara bamlln azaltlmasnn yan sra enerji verimliliinin artrlmas ve
baka yntemlerle elektrik talebinin daha dk seviyelere ekilmesi Karbon Ayak
zini olumlu etkileyecektir.
Bu alma iin yaratlan senaryolarda belirlenen varsaymlar altnda dk
karbon younluu ve dk elektrik talebinin saland senaryoda Trkiyenin
toplam Ayak zi 2007-2023 yllarnda sadece %7 art grlmtr. Bu oran, yksek
talep ve yksek karbon younluu senaryosunda ise yaklak %21dir. Bu fark, elektrik
retiminde yenilenebilir kaynaklarn payn artrmann ve enerji verimliliinin
roln gzler nne serer.
Enerji politikalarna yn verenler; fosil yakt kullanmnn Ayak zindeki
etkisini gz nnde bulundurmaldr. Trkiyede enerji sektrnn evresel ve sosyal
adan srdrlebilir bir biimde, karbonsuzlatrlmas gerekmektedir. Bu, hem
ekonominin d kaynaklara bamlln azaltacak, hem de Ayak zindeki art
67
dengeleyecektir. Trkiye, elektrik retiminde yenilenebilir enerji iin belirledii

stratejik hedefi %30un zerine karmal ve fosil yaktlara bamlln azaltmaldr.
Temiz enerjiye tevikin artrlmas iin hidroelektrik enerji dndaki
yenilenebilir enerji kaynaklarnn etkin kullanmn daha gl bir ekilde
destekleyen yasal dzenlemeler yaplmaldr. rnein, gne enerjisi iin izin
verilen azami kurulu g potansiyeline snr konulmaktadr. Bunun gibi mevcut
yasal dzenlemeler, bugnk yksek yatrm maliyetleri gz nne alndnda
yatrmclar cesaretlendirmek iin yeterli deildir. Trkiyede yenilenebilir enerji,
zellikle gne ve rzgr enerjisi konusunda verilen tevikler, Avrupa lkelerine gre
ok dktr. Yenilenebilir enerji ve enerji verimlilii projelerine ynelik tevikler,
petrol fiyatlarndaki art ngrleri dikkate alnarak gncellenmelidir. Ayrca, temiz
enerji teknolojileri konusunda aratrma ve gelitirme almalar artrlmaldr.
Gda
Gda gvenlii, dnyann kar karya bulunduu en nemli sorunlardan biridir.
lkelerin kalknma yolunda yant aranmas gereken sorulardan biri de budur. Gda
gvenlii, verimli arazilerin nasl tahsis edileceine ilikin tartmalarda da zerinde
durulmas gereken bir konudur.
Gelimekte olan ekonomilerde dikkatler hzla artan Karbon Ayak zi zerinde
younlarken, Tarm ve Otlak Ayak zlerinin bykl ve nemi de gz ard
edilmemelidir. Kentleme ve sanayileme, tarmsal retimi ve istihdam etkiler. Tarm
Ayak zi, tarm rnlerinin ve tarmsal girdilerin ithaliyle Trkiye dnda da bir Ayak
zi oluturur. Bu durum tarm rnlerinin temini iin baka lkelere bamll artrr.
Hzla byyen Trkiye ekonomisi, toplam ve kii bana den Ayak zlerinin
yan sra talebi oluturan farkl bileenlerin payn da etkileyecektir. rnein, et
tketiminin gelir seviyesine paralel olarak artmas hayvan yetitiriciliinin trne
bal olarak hem Tarm Ayak zinde (besicilik) ve hem de Otlak Ayak zinde (mera
hayvancl) bymeye yol aacaktr. Etin yurt dndan tedarik edilmesi ise uzun
vadede, tamaclk kaynakl Karbon Ayak zinin bymesine yol aacaktr.
Gda ve enerji ilikisinde bir dier nemli konu biyo-yaktlardr. Trkiyede
ilenmeyen tarm alanlarnn biyoetanol retimine tahsisi gibi tartmal
konularn yakt ve gda dengesi kurularak, tarm ve enerji politikalar kapsamnda
deerlendirilmesi gerekmektedir. Genetii deitirilmi organizmalar (GDO)
ve zellikle hayvan yemi olarak yurt dndan ithal edilen rnler de ayr bir
tartma konusudur. GDOlarn doayla ilikisi ve canllar ile ekosistemler
zerindeki etkisi derinlemesine deerlendirilip ortaya konulmadka, kullanm
ertelenmeli ve GDOlu rnlere mesafeli yaklalmaldr. Ulusal mevzuat Cartagena
Biyogvenlik Protokolyle uyumlu olmal, piyasaya srlmesi planlanan genler
iin effaf bir yaklamla, kapsaml evresel etki deerlendirmesi yaplmal; genetik
modifikasyonlara bal olarak ortaya kabilecek etkilerden kanlmal, gen
teknolojisi kontrol altnda tutulmal; izleme ve etiketleme sistemleri gelitirilmelidir.
Trkiyede insanlarn tkettii gdalarn tr ve bu gdalarn nasl retildii
hakknda bilgi sahibi olmas gerekmektedir. zleme ve denetleme mekanizmalarnn
iyiletirilmesi ve yaygnlatrlmas, tketilen gdalarn kaynan ve retim biimini
son kullancya aktarmak asndan nemlidir. Gda endstrisinin nde gelen
aktrleri olan perakendeciler, reticiler, gda ileyen firmalar ve resmi kurumlar gda
arz zincirinin effaflatrlmasndan sorumlu olup, bu konuda harekete gemek iin
gerekli admlar atmaldr.
Arazi tahsisi ve arazi kullanm planlamas

Mevcut tarm alanlarnn gelecekte gda, hayvan yemi ve yakt ihtiyacn karlamak
iin yeterli olup olmayaca gncel tartmalar arasndadr. Bunun yannda, biyolojik
eitliliin korunmas ve ekosistem hizmetlerinin srdrlebilmesi iin gerekli
alanlarn bykl artan nfusla birlikte mercek altna alnmaldr. Elimizde var olan,
68
Tarm rnlernn
temnnde darya
bamllmz
artyor.
Gdalarn MENE
ve retm bm
tketclere
aktarlmaldr.
Arazler
vermllklerne
gre snflandran
poltkalar
oluturulmaldr.
snrl byklk ve verimlilikteki arazileri en etkin ekilde kullanmak iin gerekli alan
kullanm planlarnn tamamlanmas ve tavizsiz uygulanmas gerekmektedir.
Birlemi Milletler Gda ve Tarm Organizasyonu tahminlerine gre, gelecein
dnya nfusunu beslemek iin gda retiminde %70 orannda art salanmas
gerekmektedir. Bunun iin yeterli arazinin bulunduu varsaylmaktadr. Ancak, fosil
yaktlara bamllmz azaltmak iin topraklarmzn ve ormanlarmzn nemli bir
blmn biyo-yakt ve biyo-materyal retimine ayrmak gerekecektir. Daha fazla
araziyi kullanlabilir hale getirmenin ya da verimi artrmann nnde eitli zorluklar
bulunmaktadr. Arazi mlkiyeti sorunlar, altyap eksiklii ve su sknts, tarmsal rn
yetitirmek iin kullanlacak arazi miktarn snrlayan etmenlerden yalnzca birkadr.
Trkiyede birbiriyle rekabet halindeki arazi taleplerini ynetmek ve arazilerin
en iyi kullanm eklini belirlemek iin sz konusu alanlarn biyolojik kapasitesini
gz nnde bulunduran yeni yntem ve yaklamlarn belirlenmesi gerekmektedir.
Bu aralarn devreye sokulmas iin arazileri verimliliklerine gre snflandran
politikalarn hayata geirilmesi nem tamaktadr.
Etkin arazi kullanm
Etkin arazi planlamas kk lekten byk lee bir dizi almay kapsar.
Bunlardan ilki, arazinin hangi amala kullanma alacann belirlendii byk lekli
planlamadr. Biyolojik kapasiteyi gz nnde bulunduran yntem ve yaklamlar, birinci
snf tarm arazilerinin tarmsal retim yerine sanayi ve yerleim amal kullanma
almasnn nne geilmesini nerir. Tarm alanlarnn yaplamaya almasyla tarm
arazisi olarak kullanlabilecek alanlar azalacandan tarm rnlerinin temini iin
baka blgelere ya da lkelere bamlln artmas kanlmazdr. Bir arazi paras
iindeki kullanmn dzenlendii kk lekli planlamada da biyolojik kapasiteyi gz
nnde bulunduran yaklamlara yer verilmelidir.
Tarm alanlar
Tarmsal retimde kk lekli iletmelerden byk lekli iletmelere geilmesi
verimlilii artracak admlardan biri olarak grlebilir. Buna karn; kk lekli
retim, biyolojik eitlilik asndan nem tar. Bu nedenle, Trkiyedeki tarmsal
retimin %65ini oluturan kk lekli retimde verimliliin artrlmas nemlidir.
Ormanlar
Orman ekosistemlerinin salad karbon tutma, toprak koruma, su temini, sel
kontrol gibi evresel hizmetlerin devamllnn salanmas ve orman biyolojik
eitliliinin daha iyi korunmas iin planlamann nemi byktr. Bu balamda,
boluk analizi almalar yaplarak korunmas gereken alanlar daha kapsaml ve
sistematik yaklamlarla belirlenmeli, bu almalarn sonular orman ynetim
planlarna entegre edilmeli ve korunan alanlarn ynetimi glendirilmelidir.
Bunun yan sra, odun ve odun d rnlerin elde edildii iletme ormanlarnda
srdrlebilir ormancla gei yaplarak ulusal ve yerel ltlerin belirlenmesi ve
yaygn bir ekilde uygulanmas salanmaldr. Srdrlebilir orman iletmecilii,
uluslararas tannrla sahip FSC (Forest Stewardship Council) ve benzeri
sertifikasyon mekanizmalaryla belgelenmelidir. eitli nedenlerle bozulmu
ve ekolojik btnln yitirmi ormanlar, doal yapsna uygun olarak restore
edilmelidir. Btn bu konularla ilgili karar sreleri effaf olmal ve yre halk ile
ilgi gruplarnn katlm salanmaldr. Ormanlarda koruma kullanma dengesi bu
uygulamalarla salanabilir.
Otlaklar
Ar ve yanl kullanm nedeniyle verimsizleen ve erozyona urayan otlak
alanlarda koruma ve kullanma dengesinin salanmas ve meralarn tarm alanlarna
dntrlmesinin snrlandrlmas gerekir. Biyolojik eitlilik asndan zengin
ve tehlike altndaki trlere ev sahiplii yapan ayr ekosistemlerinin yaplamaya
veya baka kullanmlara almas nlenmelidir. Yanl aalandrma uygulamalar
durdurulmal, arazi eitliliinin salanmas iin orman ii aklklar ve meralar
korunmaldr.
69
Balklk sahalar
Balklk sahalarnn planl ynetimi iin ncelikle balk poplasyon ve stok
verilerinin sistematik bir ekilde toplanmas salanmaldr. Balk stoklar zerindeki
av basksnn kontrol altna alnmas, nesli tehlike altnda olan trlerin daha iyi
korunmas, srdrlebilir avlanma iin i piyasa standartlarnn gelitirilmesi ve
bunlarn etkin uygulanmas nemlidir. Ayrca, mevcut dzenlemelerle nlenemeyen
balk iftlikleri kaynakl kirliliin azaltlmas, doal ekosistemleri olduu gibi
insan saln da olumlu etkileyecektir. Su rnleri politikalarndaki boluklarn
giderilmesi ve katlmclk ilkesine dayanan ve koruma kullanm dengesini gzeten
bir entegre ky alanlar ynetiminin uygulanmas ekosistemleri korumak ve
srdrlebilir balkl salamak iin gereklidir.
Kk lekli tarmsal retimin verimlilii artrlmaldr.

Srdrlebilir ormanclk iin sertifikasyon mekanizmalar
kullanlmaldr.
Biyolojik adan zengin ayr ekosistemlerinin yaplamaya almas
nlenmelidir.
Srdrlebilir avlanma iin i piyasa standartlarnn
gelitirilmelidir.
Karar vericilerin, i dnyasnn ve bireylerin

sorumluluklar
Biyolojik eitliliin ve doal kaynaklarn korunmas ile srdrlebilir kalknma
yllardr zerinde uluslararas uzla salanan bir konu olmasna karn, bu konularda
belirlenen hedeflere yeterince ulalamamtr.
Doal ekosistemlerin ekolojik ve ekonomik ilevlerine zarar veren
sbvansiyonlar gibi ynetsel sorunlarn nne gemek ve kresel eitsizlik gibi
skntlarla ba etmek iin ulusal ve uluslararas lekte yeni yaklamlarn
gelitirilmesi arttr. Bu erevede gelitirilecek ve glendirilecek finansal
mekanizmalarla ve katlmc yntemlerle, yerel, blgesel ve sektrlere zg zmler
hayata geirilmelidir. Bu konuda karar vericilere, i dnyasna ve bireylere nemli
roller der.
Karar vericiler
Karar vericiler, srdrlebilirlie geii hzlandrmak iin ekonomik, sosyal ve
evresel stratejileri btncl bir yaklamla ele almal, salayacaklar ekonomik
teviklerle deiime ivme katmaldr. Doal kaynaklar zerindeki basknn
byklnn ve bunun hangi etmenlerden kaynaklandnn Ekolojik Ayak zi
hesaplaryla llmesi ve buna bal ngrlerin ortaya konulmas, etkin bir doal
kaynak kullanmnn salanmasnda karar vericilere yol gsterir.
Ekolojik Ayak zi hesaplamalar, karar vericilerin, lkedeki doal sermaye
talebini takip edebilmesini ve bu talebi mevcut doal sermaye miktar ile
karlatrabilmesini salar. Bu analiz ayn zamanda taleplerin sektrel dalmn
ortaya koyar, ulusal biyolojik kapasitenin ithalat ve ihracatyla ilgili bilgi verir,
vatandalarn eit olmayan tketimle balantl kaynak talebini irdeler. Trkiyenin
Ekolojik Ayak zi ile ilgili bu alma, lkedeki biyolojik kapasitenin snrl olduunun
altn izmekte, artan nfus ve refah dzeyiyle birlikte gndeme gelebilecek
sorunlara ve kresel lekteki darboazlara dikkat ekmektedir. Ekolojik Ayak zi,
karar vericilerin bu sorunlara ynelik zmleri bugnden ele almalarna yardmc
olabilecek ngrler sunmaktadr.
Topraklarn ve balklk sahalarnn uzun vadeli verimliliini artrmak ve arazi
kalitesine gre uygun alan kullanmn salamak Trkiyenin biyolojik kapasitesinin
artrlmasnda ne kan admlardr. Ekolojik Ayak zinin azaltlmas iin atlabilecek
70
Ekolojk levlere
zarar veren
sbvansyonlar
kaldrlmaldr.
admlar arasnda ise, zellikle yksek gelirli kesimlerin Ayak zine odaklanarak
biyolojik kapasite kullanmlarn azaltmak, elektrik retiminin karbon younluunu
drmek ve doal kaynaklar verimli kullanan teknolojilere yatrm artrmak iin
dzenlemeler ve tevikler gelitirmek yer alr.
Ekolojik Ayak zi hesaplamalar, doal kaynaklarn durumunu, artn, sera gaz
emisyonlarn, tketimin ve ticaretin kaynaklara etkisini ve kaynaklarn kim
tarafndan ve ne amala kullanldnn takibini salar ve tm bunlar btnsel bir
ereve iinde grme imkn sunar. Trkiyenin ekolojik btesini ortaya koyarak
kaynaklarn daha etkin ynetimi iin gerekli verileri salamaya yardmc olur. Bu
hesaplamalar, doal kaynaklarn koruma kullanma dengesini salamak iin gerekli
altyapy oluturmann yan sra ekosistem hizmetlerine deer bimek iin yardmc
bir ereve salar. Ekolojik riskleri ortaya koyan Ekolojik Ayak zi hesaplamalar,
karar vericiler tarafndan doal kaynak miktarn ve kullanmn izleme ve
deerlendirme mekanizmas olarak kullanlabilir. nsanlarn sal ve refah
dnyann ve ekosistemlerin salna ve devamllna baldr. Karar vericilerin,
bu gerei her zaman gz nnde bulundurarak adm atmalar gerekmektedir.
Trkiyede yalnzca ekonomik byme odakl deil, ayn zamanda sosyal ve evresel
boyutlar da kapsayan btncl politikalarn benimsenmesi ve uygulanmas,
srdrlebilirlie giden yolda en nemli adm olacaktr.
Ekolojk rskler ve
frsatlar yneten
rketlern rekabet
gc artar.
BreylerN gnlk
hayatlarnda
yapacaklar doru
semler Ayak zn
azaltacaktr.
dnyas
dnyas, retim srelerini iyiletirmek iin Ekolojik Ayak zi hesaplamalarn
kullanabilir. Ayak zi hesaplamalarnn sektr ya da irket leine uyarlanmasyla,
kaynak arz ve talebi evresel performans gstergelerine dahil edilebilir. Bylece,
irketler, riskleri frsata dntrerek srdrlebilir retim uygulamalaryla yeni
almlar yaratabilir. Ekolojik riskleri ve frsatlar etkin yneten irketler nemli
rekabet avantajlar kazanr. Ekolojik Ayak zi hesaplamalar; irketlerin doal kaynak
arzyla balantl piyasa ngrlerini iyiletirmesine, stratejik yn belirlemesine,
performanslarn ynetmesine yardmc olabilir. dnyasnn doal kaynaklarla
ilgili sorunlarn tartld yuvarlak masa ve uzman toplantlarna ve sertifikasyon
gibi ulusal ve uluslararas dzeydeki gnll mekanizmalara katlmalar nemlidir.
Bunlarn resmi dzeyde kabul grmesi iin sivil toplum ve ilgili resmi kurumlarla
ibirlii yaplmas, hem ulusal hem uluslararas lekte biyolojik kapasite an
kapatmak iin nemlidir.
Bireyler
Ekolojik Ayak zi, bireylerin yaam biimlerinin ve tketim alkanlklarnn doal
kaynaklarla ilikisini ortaya koymaya destek olur. retilen rnn iinde gml
doal kaynaklarn, yani retim srecindeki doal kaynak kullanmnn anlalmas,
gnlk hayatta kiisel tercihlerin nemine ynelik farkndaln artrlmasn salar.
Bylece bireyler yaam biimlerine ve tercihlerine bal olan gda, ulam, mal ve
hizmetlere olan taleplerini daha srdrlebilir alternatiflerle ekillendirebilirler.
Sonu olarak bireyler, Ekolojik Ayak zlerini gz nnde bulundurarak gnlk
hayatlarnda yapacaklar seimlerle dnyann sonsuz olmayan doal sermayesine
ynelik talebi azaltma ve belli bir seviyede tutma gcn kullanarak bu konuda etkili
bir rol oynayabilirler.
71
Ekolojk lmt amna
1
2
3
4
5
Ekolojik Ayak zi hesaplamalar kalknma planlarna

dahil edilmelidir. GSYH yeterli bir gsterge deildir. Trkiyenin
kalknma yollarn deitirerek doal kaynaklarn ekolojik snrlar
amayan kullanmn salamas, evresel srdrllebilirlikle
ekonomik byme hedeflerini btnletirmesi gerekmektedir.
Hkmet iklim deiiklii, biyolojik eitlilik ve korunan
alanlarla ilgili uluslararas taahtlerini yerine getirmelidir.
Karar vericiler uluslararas srelere ve mzakerelere etkin katlm
salamal ve vermi olduu uluslararas taahtleri yerine getirmelidir.
Kaynak verimlilii artrlmaldr. Karbon salmlarnn
artt, sulak alanlarn azald, ar avlanmann ve biyolojik
eitlilik kaybnn hzla artt Trkiyede etkin olmayan ve maliyeti
gn getike artan politikalardan uzaklamak gerekir. Kaynak
verimlilii, ortak geleceimizi ina ederken gezegenin ekolojik
snrlar iinde yaamay baarmamz iin yaamsal bir stratejidir.
Kaynaklarn verimli kullanm iin yol haritalar oluturulmal,
politikalara dahil edilerek uygulamaya geirilmelidir.
Ekosistem hizmetleri fiyatlara dahil edilmelidir. Doann
korunmasna yatrm kolaylatrmak amacyla, doal sistemlerin
insanlara salad hizmetlerin deerini lmek iin bir sisteme
ihtiya vardr. Doal kaynaklar kullanmann maliyetinin belirgin
olmas, kaynaklarn verimli retimi ve kullanm iin yaplacak
yatrmlarn risklerini azaltacaktr.
Birbiriyle rekabet halindeki arazi talepleri doru
ynetilmelidir. Gda, yem, konut, turizm, ulam ve enerji
retiminin yan sra, biyolojik eitlilii korumak ve ekosistem
hizmetlerini srdrlebilir klmak iin gerekli alanlarn ayrlmas ve
kullanm planlamalarnn yaplmas giderek nem kazanmaktadr.
72
nasl son vereblrz?~
6
7
8
9
10
Yeni korunan alanlar oluturulmaldr. Trkiye biyolojik

kapasiteye yatrm yaplmal, retken alanlarn verimliliini
artrmal, sistemli bir planlamayla yeni korunan alanlar oluturmal
ve korunan alanlarn ynetimini iyiletirilmelidir.
Toplumun tm kesimleri ortak hareket etmelidir. Kamu
kurumlar, zel sektr, sivil toplum kurulular, niversiteler ve dier
ilgi gruplar evresel sorunlar ele almak iin birlikte almaldr.
Sosyal ve politik yeniliklere ihtiya duyulan gnmzde, kamu
ve i dnyas doa koruma kurulularyla iletiimini artrmal ve
ibirlikleri gelitirmelidir.
dnyas ve hkmet nc rol stlenmelidir. Doaya
deer bien ve kaynaklar toplumsal zenginlik salayacak biimde
tahsis eden yaklamlarn benimsenmesinde karar vericilerin ve
piyasa mekanizmalarnn nemi byktr. Finansal krizler, karar
vericilerin ve i dnyasnn gndeminde yeil byme bak asnn
ertelenmesi iin bir mazeret olmamaldr.
srafa ynelik tketime son verilmelidir. Bireylerin elinde
gda, ulam, mal ve hizmetlere olan taleplerini daha srdrlebilir
alternatiflerle ekillendirerek pazara yn verme gc bulunmaktadr.
Trkiyedeki zellikle st gelir seviyesinde yer alan insanlarn,
retim srecindeki doal kaynak kullanmn anlamalar ve
srdrlebilir rnlerle irketlere ynelmeleri gerekmektedir.
Yeil yatrmlarn n almaldr. Srdrlebilir finansman
kriterlerinin yasal erevesi oluturulmal, tevik mekanizmalar bu
ynde artrlmaldr.
73
TEKNK NOTLAR
Ekolojik Ayak zi nasl hesaplanr?
Ekolojik Ayak zi, mevcut teknoloji ve kaynak ynetimiyle bir bireyin, nfusun ya da faaliyetin tkettii
kaynaklar retmek ve yaratt at bertaraf etmek iin gereken, biyololojik olarak verimli toprak ve su alann
gsterir. Bu alanlar, dnyann ortalama biyolojik verimliliini ifade eden kresel hektar (kha) birimiyle llr.
nsanlar tarafndan kullanlan farkl kaynaklar, farkl arazi trlerinden elde edildii iin Ayak zi ve biyolojik
kapasite, tarm arazisi, otlak, orman, balklk sahas, yaplam alan arazi trleri iin ayr ayr hesaplanr;
hepsinin toplam toplam Ayak zini ifade eder. Ayak zi hesaplamalar, lkelerin biyolojik verimliliini dnya
ortalamasyla standartlatrmak iin verimlilik faktrlerini (rnein, ngilterede hektar bana den buday
miktaryla dnyada hektar bana den buday miktar ortalamas arasndaki fark), arazi tiplerinin verimlilik
farklarnn dnya ortalamasn dikkate almak iin ise edeerlik faktrlerini (rnein, dnyadaki ormanlarn
ortalama verimlilii ile dnya ekili alanlarn ortalama verimlilii arasndaki fark) kullanr.
lkelerin Ayak zi ve biyolojik kapasite sonular Kresel Ayak zi A tarafndan yllk olarak hesaplanr.
lke hkmetleri, Ulusal Ayak zi Hesaplar iin kullanlan verilerin ve yntemlerin iyiletirilmesine katkda
bulunacandan, her zaman ibirliine davet edilmektedir. Bugne kadar svire, Fransa, spanya, Endonezya,
Belika, Britanya, Almanya, Stiglitz Komisyonu ve Avrupa Birlii Komisyonu, Ekolojik Ayak zi hesaplamalarnn
deerlendirmesini tamamlamtr, veya deerlendirme srecindedir. Ulusal Ayak zi Hesaplarnn yntemsel
geliimi resmi bir deerlendirme komitesi tarafndan denetlenmektedir. Ayrntl yntem raporu ve rnek hesap
cetvelleri www.footprintnetwork.org adresinden temin edilebilir.
Ayak zi analizleri her lekte gerekletirilebilir. almalar arasnda ve almalarn kendi ilerinde
karlatrlmasna ve srekliliine daha fazla olanak salamak iin alt-ulusal Ayak zi uygulamalarna
bir standart getirmenin gerekli olduu giderek nem kazanmaktadr. Yerel ynetimlerin, kurulularn ve
rnlerin Ayak zlerini hesaplama yntemleri ve yaklamlar, kresel bir Ekolojik Ayak zi standartlar
giriimiyle uyumlu hale getirilmektedir. Ekolojik Ayak zi standartlar hakknda daha fazla bilgi iin www.
footprintstandards.org adresine bavurulabilir.
Ekolojik Ayak zine ne dahildir, ne deildir?
Ekolojik Ayak zi, insann doa zerindeki talebini olduundan byk gstermemek iin, yalnzca gezegenin
yenileme kapasitesine sahip olduu ve eldeki verilerin, bu talebin retken alan cinsinden ifadesine izin verdii
kaynak tketimi ve atk bertarafn ierir. rnein; toksik atklar Ekolojik Ayak zi hesaplarna dahil edilmez.
Ayn ekilde, ekilen tatl su miktar da hesaplara alnmaz. Bununla birlikte, suyu pompalamak ya da ilemek
iin kullanlan enerji dahil edilir.
Ekolojik Ayak zi hesaplar, gemiteki kaynak talebinin ve mevcudiyetinin fotorafn eker, ancak
gelecee ynelik ngrde bulunmaz. Dolaysyla Ayak zi, ekosistemlerin mevcut bozulmasnn gelecekte neden
olaca kayplar tahmin edemez. Bozulma devam ederse gelecekteki hesaplara biyolojik kapasite kayb olarak
yansr. Ayrca, Ayak zi hesaplar biyolojik olarak verimli alanlarn ne younlukta kullanldn da gstermez.
Biyofiziksel bir lt olduu iin Ayak zi hesaplar, srdrlebilirliin temelinde bulunan sosyal ve ekonomik
boyutlar da deerlendirmemektedir.
Uluslararas ticaret hesaba nasl katlr?
Ulusal Ayak zi Hesaplarnda her lkenin net tketimi; toplam retim miktarna ihracat eklenip, ithalat
karlarak hesaplanr. Buna gre, rnein Japonyada retilen, ancak Trkiyede satlan ve kullanlan bir
otomobille ilintili kaynak kullanm ve emisyonlar; Japonya yerine Trkiyenin tketim Ayak zine dahil
edilmektedir. hracat rnlerinde kullanlan kaynaklar ve atklar tam olarak belgelenmeyen lkelerin tketim
Ayak zleri gerekte olduundan farkl kabilir. Bu durumda, ekonomilerinde toplam tketimlerine oranla
byk ticari aklar olan lkelerin Ayak zlerinde nemli sapmalar oluabilir. Ancak bu durum toplam kresel
Ayak zini etkilemez.
74
Ekolojik Ayak zi fosil yakt kullanmn nasl hesaba katar?

Kmr, petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlar yerkabuundan karlr ve ekolojik zaman sreleri iinde
yenilenebilir deildir. Bu yaktlar tututuunda karbondioksit (CO2) aa kar. Atmosferdeki CO2 seviyesinin
depolanmasn salamak iin iki seenek vardr: emisyonlarn derin kuyu enjeksiyonu gibi teknolojilerle
hapsedilmesi; ya da doal yolla depolanmas. Doal yolla depolama, ekosistemlerin CO2yi hapsederek aa gibi
biyoktlelerde ya da toprakta tutmasyla gerekleir. Karbon Ayak zi, atmosferdeki CO 2 konsantrasyonunu belli
bir dzeyde tutmak iin ne kadar doal yolla depolama yaplmas gerektii tahmin edilerek hesaplanr.
Ekolojik Ayak zi; okyanuslar tarafndan tutulan CO2 miktar karldktan sonra, dnya ormanlarnn
ortalama depolama oran temel alarak, kalan karbonun tutulmas iin gereken alan hesaplamaktadr. Yapay
yntemlerle tutulan CO2 miktar da Ekolojik Ayak zi toplamndan karlmaldr, ancak bu miktar imdilik
ihmal edilebilir dzeydedir. 2007 ylnda, bir kresel hektarn tutabildii CO2 miktar yaklak 1. 450 litre
benzinin yaklmasyla aa kan miktar kadardr.
CO2 emisyonlarn, biyolojik olarak retken bir alana edeerlik bakmndan hesaplamak, biyoktleyle
karbon depolamann kresel iklim deiikliinin zm olaca anlamna gelmez. Tam tersine, biyosferin
u anki CO2 seviyeleriyle ba edebilecek kapasitede olmadn gsterir. Sz konusu tutma kapasitesi zaman
iinde deiebilir. Ormanlar yalandka karbon tutma oranlar dme eilimi gsterir. Ormanlar zarar grr
ya da yok edilirlerse, net CO2 yayclarna dnebilir. Fosil yaktlar dndaki baz kaynaklardan kan karbon
emisyonlar da artk, kresel dzeyde Ulusal Ayak zi Hesaplarna dahil edilmektedir. Bunlar arasnda doal
gaz retimindeki ve petrol iindeki gazn alevlenmesinden kaynaklanan kaak emisyonlar, imento retimindeki
kimyasal reaksiyonlardan yaylan emisyonlar ve tropikal orman yangnlarnn emisyonlar saylabilir.
Ekolojik Ayak zi dier trleri de hesaba katar m?
Ekolojik Ayak zi insann doa zerindeki talebini, doann bu talebi karlayabilme kapasitesiyle ler. Bu
nedenle Ayak zi, yerel ve kresel ekosistemler zerindeki insan basksnn bir gstergesi olarak grev yapar.
2007de insanln talebi biyosferin kendini yenileme kapasitesini %50nin zerinde bir oranda amt. Bu
ekolojik limit am, ekosistemlerin fakirlemesi ve atk alm kapasitelerinin dolup tamasyla sonulanmaktadr.
Ekosistemdeki bu bask biyolojik eitlilik zerinde olumsuz etki yaratabilir. Ancak Ayak zi bu son etkileri
dorudan hesaba dahil etmedii gibi bu olumsuz etkilerden kanlmak isteniyorsa ekolojik limit amnn ne
kadar drlmesi gerektiini de belirlemez.
Ekolojik Ayak zi bize kaynak kullanmnda neyin doru ve adil olduunu syler mi?
Ayak zi gemite neler olduunu kayda geirir. Bir birey ya da nfus tarafndan kullanlan ekolojik kaynaklar
saysal biimde ifade edebilir, ancak onlara ne kullanmalar gerektiini sylemez. Kaynaklarn tahsisi toplumun
neyin adil olup neyin olmadyla ilgili inancna dayanan bir ilke sorunudur. Ayak zi hesaplamas kii bana
den mevcut ortalama biyolojik kapasiteyi belirlese de, bu biyolojik kapasitenin bireyler ya da lkeler arasnda
nasl bltrleceini kurala balayamaz. Bununla birlikte bu tip tartmalara temel olacak kayna salar.
Yenilenebilir kaynak miktar artrlabildiine ve teknolojideki gelimeler yenilenemeyen kaynaklarn
tketimini azaltabildiine gre Ekolojik Ayak zi ne derece geerlidir?
Ekolojik Ayak zi kaynak kullanm ve atk oluumunun gncel durumunu ler. Ayak zi u soruyu sorar:
belirli bir ylda, ekosistem zerindeki insan talebi, ekosistemlerin bu talebi karlama gcn at m? Ayak
zi analizi hem yenilenebilir kaynaklarn verimliliini hem de teknolojik yenilikleri (rnein, kt endstrisi
kt retimindeki verimlilii ikiye katlarsa, bir ton kdn Ayak zi yarya der) yanstr. Ekolojik Ayak zi
hesaplamalar bu deiiklikleri kayda geirir ve bunlarn insan taleplerine, gezegenin ekosistemlerinin kapasitesi
dahilinde cevap vermekte ne derece baarl olduunu belirler. Eer biyolojik kapasite arznda yeterli bir art ve
teknolojik ilerlemeler ya da baka etmenler sayesinde insan talebinde bir azalma olursa, Ayak zi hesaplamalar
bunu kresel limit amnn ortadan kaldrlmas olarak gsterecektir.
75
Trkiyede Nihai Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi

Bir lkenin nihai talep ve tketim kategorilerine gre Ekolojik Ayak zinin incelenmesi, klasik Ulusal Ayak
zi Hesaplarnn girdi-kt tekniiyle birletirilmesiyle elde edilir. ktisadi girdi-kt tablolar, ekonominin
sanayi yapsnda parann nihai tketiciye doru akn kiisel, toplumsal ve yatrm amal (sermaye oluumu)
tketimi gz nnde bulundurarak izler. Bu tr tablolar, evresel nitelikli konularn incelenmesinde uzun
yllardr kullanlmaktadr. evresel konularn devreye sokulmasyla kapsam geniletilen girdi-kt analizi
(Environmentally Extended Input-Output: EEIO), bir birimlik paraya den kirlilik, doal kaynaklar gibi
fiziksel nicelikleri ekler. retim zincirinin tamamn hesaba katan EEIO zmlemesi, uzun bir yaam dngs
incelemesine gerek duyulmadan, nihai rnn tketiminin etkisini ortaya koyar.
Kresel Ayak zi Ann Tketim ve Alan Kullanm Matrisi (Consumption Land-use Matrix, CLUM),
EEIO analizini kullanarak, nce arazi kullanm trne gre Ekolojik Ayak zini sanayi sektrndeki her bir
birim ktyla ilikilendirir. Bylece, sanayi sektrne gre tketimin Ayak zini hesaplar. Daha sonra, tm
sektrlere ynelik satn almalar, kendi tketim kategolerine dntrlr. rnein tarm sektrne ynelik
satn almalar, arlkl olarak gda tketimi kategorisine girer. Bu almlar genellikle temel tketici gruplarnn
her birisi iin ayr ayr verilir: kiisel, toplumsal ve yatrm. CLUM kapsamnda, toplumsal satn alma ilemleri
ve yatrm amal harcamalar genelde bir arada ele alnr.
Kresel Ayak zi A tarafndan hazrlanan CLUM, Kresel Ticaret ve Analiz Projesinin (Global Trade
Analysis Project, GTAP) girdi-kt tablolarndan yararlanr. Bu tr bir zmleme lke ekonomisinin her
bir sektrnden bir birim ktnn iinde yerleik olan Ayak zi hakknda bilgi salar. GTAP 7. srmnn
kullanm 57 sektre kadar incelenmesini salar. Bu incelemede GTAPn 7. srm kullanlmaktadr. retim ve
ithalatn (incelemede girdi olarak yer alr) Ekolojik Ayak zi, Kresel Ayak zi Ann 2010 yl Ulusal Ayak zi
Hesaplarndan alnmtr. Bunlar temel olarak Birlemi Milletlerin tablolar kullanlarak endstriyel sektrlere
gre datlr. Uluslararas Enerji Ajans tarafndan tanmlanan kategorilerdeki verileri kullanan yurt ii
karbon emisyonlar manel olarak ele alnr. Birden fazla endstriyel sektrle eleen kategorilerde emisyonlar,
ktnn hangi sektre ait olduu gz nnde bulundurularak datlr. Son olarak, sanayi sektrlerini tketim
kategorilerine gre eletiren tablo, lkelere zg veri eksiklii nedeniyle AB27 grubu lkelerine ait ortalama
veriden tretilir. Sonuta ortaya kan CLUM ve sektrel incelemenin sonular (57 sanayi sektr) aada
gsterilmitir.
CLUMun bu ekilde hesaplamasyla ortaya kan tketimin Ayak zi, Ulusal Ayak zi Hesaplaryla elde
edilen sonulardan farkllk gsterir. Deerler arasndaki sapma, kii bana den Ayak zinin, Ulusal Ayak zi
Hesaplarnda 2,7 kha ve CLUMda 2,8 khada olmasna neden olur. Bunun sebebi, CLUM hesaplamasnn yurt
ii retim ve ithalat mallarn girdi olarak, yurt ii tketim ve ihra mallarn kt olarak kullanmas ve ticareti
isel olarak ele almasdr. Yntemler arasnda farkllk bulunmaktadr; Ulusal Ayak zi Hesaplar temelde, somut
ve gerek retim ve ticaret deerlerini kullanan kaynak aklarn izlerken, girdi-kt zmlemesi ve CLUM
yalnzca 57 GTAP sektrne ayrlan ekonomik veriyi kullanr. Sonular, dorudan CLUMdan alnarak ya da
CLUMdaki yzdelik krlmlar Ulusal Ayak zi Hesaplarna uyarlayarak ortaya konabilir. Bu rapor, effafl
salamak adna ilk yaklam benimsemektedir.
lk Tahsis
lk tahsis aamas, tketimin Ekolojik Ayak zini GTAP srm 7 veritabannda belirtilen 57 sanayi sektrne
ayrr. Bu ayrm, tarm alanlar, otlatma alanlar, ve orman alanlar iin Ulusal Ayak zi Hesaplarnda belirtilen
Gda ve Tarm rgt (Food and Agriculture Organization, FAO) kurallar ve FAO GTAP uygunluk tablosu
kullanlarak yaplr. Balklk alanlarnn hepsi tek bir sanayi sektrne (balklk) ayrlr ve yaplam
alanlar her sektrdeki toplam katma deere (katma deer bir sektre giren toplam parasal girdi ile toplam
parasal kt arasndaki farktr) dayanarak ayrlr. Ticareti yaplan karbon, Ulusal Ayak zi Hesaplarndaki
Standart Uluslararas Ticaret Snflandrmas (Standard International Trade Classification, SITC) kurallarna
gre ithalat mallarnda ekillenen karbon emisyonlarna ve GTAP uygunluk tablosuna ynelik bir SITCye
dayanlarak tahsis edilir.
Evsel ve sanayi CO2 emisyonlarnn ayrm veri kstlamalar nedeniyle mmkn olmamtr.
Bu modelde, hane halk emisyonlarnn IEA kategorisindeki yerleim blgesi altnda raporland
varsaylmaktadr.
76
EK Tablo 1: Nihai talebin tketim kategorilerine gre Ekolojik Ayak zi

(kii bana kha)
Kiisel
Kii Ba kha
Karbon
Tarm
Otlak
Balklk Orman Yaplam Toplam
Gda
0,23
0,83
0,04
0,05
0,01
0,01
1.18
Gda
0,19
0,76
0,04
0,05
0,01
0,01
1.06
Alkolsz iecekler
0,02
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0.05
Alkoll iecekler
0,03
0,04
0,00
0,00
0,00
0,00
0.07
Konut
0,11
0,00
0,00
0,00
0,02
0,00
0.14
Fiili konut kiras
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Atfedilen konut kiras
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Konut bakm ve onarm
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Elektrik, gaz ve dier yaktlar
0,09
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,10
Ev bakm hizmeti
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Kiisel ulam
0,26
0,03
0,00
0,01
0,01
0,02
0,33
Ara satn alma
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
K iisel ulam ekipmanlarnn kullanlmas
0,09
0,02
0,00
0,01
0,00
0,01
0,13
Ulam hizmetleri
0,12
0,01
0,00
0,00
0,00
0,01
0,14
rnler
0,28
0,08
0,00
0,00
0,09
0,01
0,47
Giyim
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Ayakkab
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Mobilya, deme, hal vb.
0,06
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,07
Ev tekstil rnleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Ev aletleri
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Zccaciye, sofra gereleri ve mutfak eyalar
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Ev ve bahe alet edevatlar
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Tbbi rnler, ara gereler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Telefon ve faks aralar
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
G rsel-itsel, fotoraf ve biliim aralar
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
Dinlence ve kltre ynelik dier uzun mrl eyalar
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Dier dinlence aralar vb.
0,07
0,01
0,00
0,00
0,06
0,00
0,15
Gazete, kitap, krtasiye
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Ev bakm aralar
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Ttn
0,03
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,09
Hizmetler
0,12
0,01
0,00
0,00
0,01
0,01
0,15
Su tedariki ve eitli bakm hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Ayakta tedavi hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Hastane hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Posta hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Telefon ve faks hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Dinlenceye ve kltre ynelik hizmetler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Paket tatiller
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Eitim
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Yeme-ime hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Konaklama hizmetleri
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Kiisel bakm
0,03
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
Kiisel eyalar
0,03
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,03
Sosyal gvence
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Sigorta
0,02
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
Finansal hizmetler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Dier hizmetler
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
Kiisel tketim ara toplam
1,01
0,95
0,05
0,06
0,14
0,05
2.26
Toplumsal
0.08
0,04
0,00
0,00
0,01
0,01
0,15

Yatrm amal
0.27
0,01
0,00
0,00
0,06
0,01
0,37
1.37
1,00
0,05
0,06
0,21
0,08
2,77
Toplam
77
EK Tablo 2: GTAP Sektrlerindeki Nihai Tketim Kategorilerine gre Ekolojik Ayak zi

(kii bana kha)
Sektr
eltik
Buday
Tahllar
Sebze, meyve, kuruyemi
Yal tohumlar
eker kam, eker pancar
Bitki bazl lifler
Ekinler
Bykba hayvanlar, koyun, kei ve atlar
Hayvan rnleri
lenmemi st
Yn, ipek bcei kozalar
Ormanclk
Balklk
Kmr
Petrol
Gaz
Mineraller
Bykba et rnleri
Et rnleri
Bitkisel yalar ve iyalar
St rnleri
lenmi pirin
eker
Gda rnleri
ecek ve ttn rnleri
Tekstil
Giyim kuam
Deri rnleri
Ahap rnleri
Kt rnleri, bask
Petrol kmr rnleri
Kimyasal, lastik, plastik rnler
Mineral rnler
Demir metaller
Metaller
Metal rnleri
Elektrik gereleri
Makine ve donanm
Motorlu tat ve paralar
Ulam gereleri
malatlar
Elektrik
Gaz retim ve datm
Su
naat
Ticaret
Ulam
Deniz ulam
Hava ulam
letiim
Finansal hizmetler
Sigorta
Konut
Ticari hizmetler
Kamu ynetimi, savunma, eitim ve salk
Elence hizmetleri ve dier hizmetler
TOPLAM
78
Karbon
Tarm
Otlak
Balklk
0,00
0,00
0,00
0,03
0,01
0,00
0,02
0,00
0,01
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,02
0,00
0,01
0,06
0,02
0,02
0,01
0,00
0,00
0,01
0,02
0,07
0,01
0,00
0,00
0,01
0,05
0,01
0,04
0,08
0,16
0,09
0,00
0,00
0,14
0,07
0,13
0,00
0,01
0,00
0,03
0,00
0,07
0,01
0,05
0,01
1,36
0,00
0,09
0,03
0,18
0,03
0,00
0,10
0,00
0,04
0,06
0,08
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,02
0,09
0,00
0,04
0,10
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,03
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
1,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,04
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
Orman Yaplam Toplam
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,06
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,01
0,04
0,00
0,00
0,00
0,05
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,21
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,01
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
0,08
0,00
0,10
0,03
0,22
0,03
0,00
0,13
0,00
0,09
0,07
0,09
0,00
0,06
0,05
0,00
0,00
0,00
0,00
0,02
0,01
0,08
0,12
0,00
0,06
0,17
0,07
0,02
0,01
0,01
0,01
0,02
0,02
0,08
0,01
0,00
0,00
0,01
0,06
0,01
0,04
0,11
0,20
0,09
0,00
0,00
0,20
0,12
0,15
0,00
0,01
0,00
0,03
0,00
0,07
0,01
0,06
0,02
2,77
Dolayl ve dolaysz gereksinimlerin hesaplanmas

kinci aamada, ilk aamann verileri Ekolojik Ayak zinde (EF) fiziksel bir katsay vektr almak iin yurt ii
nihai talep iin toplam ktya gre normalletirilir. Bunun ardndan EF younluk katsays almak amacyla
Leontief matrisiyle arplr; bu sanayiye gre nihai talebin birim ba Ekolojik Ayak zini ler.
1) Leontief erisi; 2) Ekolojik Ayak zi iin Fiziksel Katsay Vektr; 3) Toplam Ayak zi Younluu olmak zere
hesaplama aamasnn her birinin ayrntl aklamas aada bulunabilir.
1) Leontief Erisi
Leontief Erisi, girdi-kt tablolar kullanlarak hesaplanmtr. Aadaki formlde gsterildii gibi;
tablolardan girdi-kt katsay matrisi (A), ara matristeki her bir hcrenin girdi verisinin (Zj), her bir sektrn
toplam ktsna (Xj) blnmesiyle hesaplanmtr:
A = Zj / Xj
Burada Zj ara talep matrisindeki bir hcrenin girdi verisi ve Xj de her sektrn toplam ktsdr.
Ardndan Leontief Erisi Matrisi, kimlik matrisinin niceliinin erisi (I), teknik katsay matrisinin (A)
karlmasyla aadaki formlde gsterildii gibi hesaplanmtr:
Leontief Erisi Matrisi = (I A)-1
Burada I kimlik matrisi ve A da teknik katsay matrisidir.
2) Ekolojik Ayak zi iin Fiziksel Katsay Vektr
Her bir Ayak zi arazi tr iin ilk tahsisten Ayak zleri yurt ii nihai talep iin toplam ktya blnmtr.
Sonular, her para birimi bana dorudan gerekli olan Ayak zini temsil etmektedir. Buna aadaki formlle
gsterilen Ekolojik Ayak zi younluu denir.
EFP+I fiziksel younluu (EF)
=EFP + EFI / Xtketim
= (EFP + EFI) / (I-A)-1 FDyurt ii
Burada FD yurt ii yurt ii nihai taleptir.
3) Toplam Ayak zi Younluu
Toplam Ayak zi younluu (TFI), EFnin Leontief Erisi matrisiyle arplmasyla elde edilmitir. EFtot , nihai
talebe bir birim retim salamak iin btn tedarik zincirini alan sanayi sektrnn dorudan ve dolayl Ayak
zlerini temsil eder. TFI u biimde gsterilir:
TFI (EFtot) = EF (I-A)-1
Nihai Talep Kategorilerinin, Sanayi Sektrnn ve Tketim Arazi Kullanm Matrisinin (CLUM)
Ekolojik Ayak zlerinin Hesaplanmas
1) Nihai talebe gre Ekolojik Ayak zi
Girdi-kt (IO) tablosunda gsterilen yurt ii nihai talep deerleri, etkenin her birisinin bir lkenin
ekonomisinin ktlarnn ne kadarn tkettiini gsterir. Temel olarak bileenden oluur: kiisel tketim,
toplumsal tketim ve yatrm amal tketim (GFCF). hra mallar da nihai talep iinde bildirilir ve bu yolla
dengeleyici denkleme cevap verilir:
EFP + EFI = EFC + EFE
Burada EFC , yurt ii nihai talebin ana bileeniyle ilikili tketimin Ekolojik Ayak zi, EFP lke iindeki
kaynaklarn kullanmn temsil eden Ayak zi ve EFE ihra rnlerinin, EFI ise ithal rnlerin Ekolojik Ayak zidir.
Ekolojik Ayak zi; EFtot un, kiisel tketim, toplumsal tketimi ve yatrmdan (GFCF) meydana gelen yurt ii nihai
talep (FDyurt ii) ile arplmasyla yurt ii nihai talep kategorisine yeniden datlr. Nihai talep verisiyle ortaya
kan Ekolojik Ayak zi, her bir etkenin btn Ayak zine ynelik sorumluluklarna dair hayati bilgiler salar.
Nihai talebe gre Ekolojik Ayak zi = EFtot (diag) * FDyurt ii
Burada EFtot (diag) Toplam Ayak zi younluunun kegen matrisi, FDdomestic ise hane tketimi, toplumsal
tketim ve yatrm (GFCF) sonucu ortaya kan nihai yurt ii taleptir.
2) Ekonomik Sektrlere/Sanayi Sektrlerine gre Ekolojik Ayak zi
Nihai talep kategorisine gre Ekolojik Ayak zi, yukardaki ayn hesaplama yntemi kullanlarak arazi tr
bana sanayi sektr olarak Ayak zine dntrlebilir. Her bir sektrde retim ihtiyacn karlamak iin ne
kadar Ayak zine gereksinim duyulduuna odaklanan retici sorumluluu ilkesinin tersine, talebe gre Ekolojik
Ayak zi her bir sektrde yurt ii nihai talebi karlamak iin (dorudan ya da dolayl olarak) gereken toplam
Ayak zini temsil etmek suretiyle tketici sorumluluu ilkesini izler.
79
Buna ek olarak, Ekolojik Ayak zini nihai talep kategorisi ve arazi trne gre sektre dayal Ayak zinde
zmlemek olasdr.
3) Tketim Arazi Kullanm Matrisi (CLUM)
Sanayi sektrne gre Ayak zi sonular, Tketim Arazi Kullanm Matrisine (CLUM) yeniden tahsis edilmitir.
Bir nceki srete hesaplanan sektr tabanl Ayak zleri, AB-27 ye lkelerinin ortalamasndan tretilen bir
uygunlatrma tablosu kullanlarak Girdi-kt / Kiisel Tketim Harcamalarnn Amaca Gre Snflanmas
(IO/COICOP) uygunlatrma tablosuna yeniden datlmtr. Son olarak, her bir arazi trndeki COICOP
kategorisine gre Ayak zi buna uygun olarak CLUM tablosunda belirtilmitir. Her bir arazi trndeki toplumsal
ve yatrm amal tketim Ayak zlerinin, uygunlatrma tablosundan gemeden CLUMun ilgili kategorilerine
dorudan tahsis edildii dikkate alnmaldr.
Trkiyede Gelir Dzeyine Gre Ekolojik Ayak zi
Tketim kategorileri ile ilgili harcama verileri, Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan Amaca Gre
Bireysel Tketimin Snflanmas (Classification of Individual Consumption According to Purpose, COICOP)
kodlarna (1-12) uygun olarak yaymlanmakta ve nfusun eitli alt kategorilerini kapsamaktadr (TK,
2007). Kresel Ayak zi A (Global Footprint Network, GFN) tarafndan daha nce yaplan almada,
Trkiye CLUMundaki her satr, o satrn temsil ettii gelir grubunun harcama miktarna blnerek, 1 Liralk
harcamann Ekolojik Ayak zi hesaplanmtr. Birim bana den harcama miktar daha sonra, nfusun
her alt kategorisi iin o kategorideki harcamayla arplmtr. Bu durumda, alt kategoriler ondalk gelire
gre gruplanmtr. Harcama verileri CLUM verileri kadar net olmad iin, alt nfus CLUMlarn COICOP
kategorilerine (gda, konut, ulam, rnler ve hizmetler) gre gruplandrmak gerekmektedir.
Elektrik Sektrnn Ekolojik Ayak zi
Trkiyenin Ekolojik Ayak zindeki deiiklikler, iki deikene dayal olarak hesaplanmtr:
a) e lektrik talebindeki deiiklikler ve
b) retim karmasndaki deiikliklere bal olarak retilen her bir birim elektriin karbon emisyonu.
Bu deerler, girdi-kt analizinin balang dalmna dahil edilerek, deimi younluklarn ve talebin
ekonominin btn alanlarndan gemesi salanmtr. Toplamda, yukarda belirtilen iki deikenle ilgili
verilerin birletirilmesiyle drt senaryo oluturulmutur. Her senaryoda, eilimi hesaplamak amacyla 2007 ile
2023 yllar arasnda her yl iin analiz yaplmtr.
2050ye Doru Trkiyenin Ekolojik Ayak zi
Senaryolar oluturulurken, bir dizi veri kayna girdi deikeni olarak kullanlmtr:
a. retimin Ekolojik Ayak zi (Kresel Ayak zi A)
b. Tketimin Ekolojik Ayak zi (Kresel Ayak zi A)
c. Kii bana den Gayri Safi Yurtii Haslann (GSYH) yatrma aktarlan dilimi ve zel ve kamusal tketime
ayrlan dilimleri (Penn Dnya Tablolar)
d. Nfus tahminleri (Birlemi Milletler Nfus Blm)
e. Biyolojik kapasite (Kresel Ayak zi A)
Senaryolar retmek iin bir dizi temel varsaymda bulunulmutur. Bu temel girdi deikenleri, tketimin
ve retimin Ekolojik Ayak ziyle ekonomik bymede ve yatrmlardaki deiimler, teknolojik gelimeler
(verimlilik) ve nfus dnmleri arasnda balant kurulmasn salar ve bylelikle farkl senaryo ngrleri ve
varsaymlar ok ynllk kazanr.
a. retimin Ekolojik Ayak zi
lk varsaym retimin Ekolojik Ayak zi iin yaplmtr:
retimin Ekolojik Ayak zi = Kii ba GSYH * verimlilik (1)
Burada, her bir yl iin verimlilik, dolar cinsinden kii ba GSYHnn her bir dolarna denk den Ekolojik Ayak
zi olarak llmtr.
80
Bu verimlilik yldan yla deiir ve belirli bir ylda, nceki yln verimlilii arp verimlilik deiimi eklinde
hesaplanr (t ylndaki verimlilik = t-1 ylndaki verimlilik * verimlilik deiimi). Be yllk ortalama verimlilik
deiimi, 1987-2007 arasndaki tarihi verilerle regresyon analizi kullanlarak hesaplanmtr. Hesaplamada
aadaki denklem kullanlmtr:
5 yllk ortalama verimlilik deiimi = B0 + B1 * 5 yllk ortalama yatrm + B2 * nfusun medyan ya + B3 *
ortalama verimlilik deiimi (bir nceki yldaki) (2)
Buradaki B0, B1, B2 ve B3 sabitleri be yllk verimlilik deiim oran ile deikenin (be yllk ortalama
yatrm, nfusun medyan ya ve bir nceki yla gre verimlilikteki ortalama deiim) arasndaki ilikinin
regresyon analizi ile oluturulmutur.
Bu verimlilikteki deiim oran yllk %0 ile %8 arasnda snrlanmtr ve verimlilik kha bana 12.000 dolara
ulaacak biimde ayarlanmtr.
Dolaysyla bu varsaym verimlilik (ya da teknolojik gelime), nfus art ve ekonomik refahta deiim gsteren
senaryolara kar hassastr. Bu yzden, retimin Ekolojik Ayak zi verimlilik, nfus art ve ekonomik refahtaki
deiimlere bamldr.
b. Tketimin Ekolojik Ayak zi
Tketimin Ekolojik Ayak zi, 1961den 2007ye kadar olan tarihi verilerin regresyon analizine dayanan ayr ayr
senaryolar iin hesaplanmtr. Ortaya u denklem kmtr:
Tketimin Ekolojik Ayak zi = B0 + B1* (GSYH / Trkiyenin verimlilii) + B2 * tketimin Ekolojik Ayak zi (bir
nceki ylda) (3)
B0, B1, B2 regresyon analizi ile oluturulmu sabit deerlerdir.
c. Ekonomik Refah
Ekonomik durum, zel tketim, kamusal tketim ve GSYH dikkate alnarak deerlendirilmitir.
zel ve kamusal tketim = Kii bana den GSYH * GSYHnin zel ve kamusal tketime ayrlan dilimi (4)
GSYHnin zel ve kamusal tketime ayrlan dilimi, GSYHnin yatrma ayrlan diliminin 100den karlmasyla
hesaplanr (Kaynak: Penn Dnya Tablolar)
d. Nfus
Hesaplamada nfus tek bana ele alnmamaktadr; ancak ortalama medyan ya, tketimin Ekolojik Ayak zi
zmlemesine bir deiken olarak dahil edilir. Nfus ayn zamanda retim ve tketim iin toplam Ekolojik
Ayak zi deerlerinin ve kii bana den GSYHnin hesaplanmasnda kullanlmtr.
e. Biyolojik Kapasite
Senaryolardaki biyolojik kapasite deiimi, tarihi verilerdeki biyolojik kapasite deiiminin tarihi oranna
uyarlanmtr:
t ylndaki biyolojik kapasite = t-1 ylndaki biyolojik kapasite * biyolojik kapasite deiim oran (5)
81
KAYNAKA
EC, 2008. TEEB- The Economics of Ecosystems and Biodiversity, An Interim Report, European Communities.
(http://www.teebweb.org/LinkClick.aspx?fileticket=u2fMSQoWJf0%3d&tabid=1278&language=en-US)
ETKB, 2011. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl nternet Sitesi. (http://www.enerji.gov.tr/index.php)
FAO, 2005. State of the Worlds Forests, Gda ve Tarm rgt (Food and Agriculture Organization), Rome, Italy.
FAO, 2006a. Global Forest Resources Assessment 2005: Progress Towards Sustainable Forest Management.
Food and Agriculture Organization, Rome, Italy.
FAO, 2006b. World Agriculture Towards 2030/2050 Interim report. Food and Agriculture Organization,
Roma, Italya.
FAO, 2009a. The Resource Outlook to 2050: By How Much Do Land, Water and Crop Yields Need to Increase by
2050? FAO Expert Meeting: How to Feed the World in 2050, Roma, Italya.
FAO, 2009b. The State of World Fisheries and Aquaculture, 2008 (SOFIA) FAO Fisheries and Aquaculture
Department, FAO, Rome, Italy.
FAO, 2010a. Global Forest Resources Assessment, 2010: Country Report, Turkey. FAO, Rome, Italy.
(http://www.fao.org/docrep/013/al649E/al649e.pdf)
FAO, 2010b. Global Forest Resources Assessment, 2010: Key findings. FAO, Rome, Italy. (www.fao.org/forestry/fra2010)
FAO, 2011. Fishstat Plus Software, FAO Fisheries and Aquaculture Department Website. http://www.fao.org/
fishery/statistics/software/fishstat/en
FAOSTAT, 2010. Oil Palm Imports by Region, FAO Statistics Division, Galli, A., Kitzes, J., Wermer, P.,
Wackernagel, M., Niccolucci, V. and Tiezzi, E. 2007. An Exploration of the Mathematics Behind the Ecological
Footprint. International Journal of Ecodynamics. 2: (4): 250-257.
GFN (Kresel Ayak zi A), 2010a. The 2010 National Footprint Accounts, Global Footprint Network, San
Francisco, USA. (www.footprintnetwork.org)
GFN, 2010b. Ecological Wealth of Nations, Global Footprint Network, San Francisco, USA.
(http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/Ecological_Wealth_of_Nations.pdf)
GFN, 2010c. Ecological Footprint Atlas 2010, Global Footprint Network, San Francisco, USA.
(http://www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/ecological_footprint_atlas_2010)
GFN, 2010d. Tracking Ecological Trends Shaping the Future of the Mediterranean, Global Footprint Network,
San Francisco, USA. (http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/Tracking_Trends_in_the_
Mediterranean_Region.pdf)
GFN, 2011a. Future of the Mediterranean: Tracking Ecological Footprint Trends: Interim Report for Comment,
Global Footprint Network, San Francisco, USA. (http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/MAVA_
report_5.pdf)
GFN, 2011b. Methodology and Sources- nternet sayfas, Global Footprint Network, San Francisco, USA. (http://
www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/methodology/)
82
GTZ, 2010. A Big Foot on a Small Planet? Accounting with the Ecological Footprint. Succeeding in a World with
Growing Resource Constraints, Sustainability Has Many Faces, N 10. Deutsche Gesellschaft fr Technische
Zusammenarbeit (GTZ), Eschborn, Germany.
TEA, 2011. Trkiye Elektrik letim Anonim irketi nternet sitesi. (http://www.teias.gov.tr/)
TK, 2000. Trkiye Genel Nfus Saymlar. (http://tuikapp.tuik.gov.tr/nufusmenuapp/menu.zul)
TK, 2004. Trkiye statistik Enstits, Hanehalk Bte Aratrmas Gelir Dalm.
(www.turkstat.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=34)
TK, 2009. Trkiye statistik Enstits, Hanehalk Bte Aratrmas Tketim Harcamalar.
(http://www.tuik.gov.tr/IcerikGetir.do?istab_id=33)
TK, 2010. Trkiye statistik Enstits, Tarm statistikleri nternet Sayfas.
(http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=13)
TK, 2011. Trkiye statistik Kurumu, Sera Gaz Emisyon Envanteri: 2009.
(http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=10&ust_id=3)
TSAD, 2008. Trkiyede Tarm ve Gda: Gelimeler, Politikalar ve neriler, Trk Sanayiciler ve adamlar
Dernei. (http://www.tusiad.org/komisyonlar/sanayi--hizmetler-ve-tarim-komisyonu/rapor/turkiyede-tarimve-gida--gelismeleler--politikalar-ve-oneriler/)
UN, 2008. World Population Prospects: The 2008 Revision Population Database, United Nations Population
Division, New York. (http://esa.un.org/wup2009/unup/index.asp?panel=1)
UPenn, 2009. Penn Dnya Tablolar, v.6, University of Pennsylvania, Pennsylvania, USA.
(http://pwt.econ.upenn.edu/php_site/pwt63/pwt63_form.php)
WBCSD, 2010. Vision, 2050. World Business Council for Sustainable Development, Geneva, Switzerland.
(http://www.wbcsd.org/DocRoot/opMs2lZXoMm2q9P8gthM/Vision_2050_FullReport_040210.pdf)
WCED, 1987. Our Common Future, Chapter 2: Towards Sustainable Development, Report submitted to the
United Nations General Assembly, World Commission on Environment and Development.
(http://www.un-documents.net/ocf-02.htm)
WWF, 2007. Europe, 2007: Gross Domestic Product and Ecological Footprint, WWF European Policy Office,
Brussels, Belgium.
WWF-Trkiye, 2010a. Yine Yeni Yeniden Yenilenebilir Enerji, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye. (http://www.
wwf.org.tr/pdf/Yine_Yeni_Yeniden_Yenilenebilir_Enerji_WWF_Turkiye.pdf)
WWF-Trkiye, 2010b. Yaayan Gezegen Raporu, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
(http://www.wwf.org.tr/pdf/yasayangezegenraporu2010.pdf)
WWF-Trkiye, 2011a. Enerji Raporu: 2050 Ylnda %100 Yenilenebilir Enerji, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
WWF-Trkiye, 2011b. Yenilenebilir Enerji ve Trkiye, WWF-Trkiye, stanbul, Trkiye.
WWF-Hong Kong, 2008. Hong Kong Ecological Footprint Report 2008, Wanchai, Hong Kong.
WWF-Japan, 2010. Japan Ecological Footprint Report 2009, Tokyo, Japan.
83
NOTLAR
84
85
86
87
88

Turkey Ecological Footprint Report Turkish

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Turkey Ecological Footprint Report Turkish

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turkey Ecological Footprint Report Turkish

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BU PROJENN

Karbon Ayak zinin

TRKYENN EKOLOJK AYAK Z RAPORU

Tarm Ayak zinin

Elektrik retiminin Karbon

Trkiyede en yksek gelirli

WWF-Trkiyenin misyonu; doal evrenin bozulmasnn

Burada olmamzn nedeni

Trkiyenin Srdrlebilir Gelecei ne Odaklanmak

Srdrlebilirlie Yeni Bir Bak:

BLM I: KRESEL VE BLGESEL BYOLOJK KAPASTE

Kresel Biyolojik Kapasite ve Ekolojik Ayak zi Eilimleri

Akdenizde Biyolojik Kapasite ve Ekolojik Ayak zi Eilimleri

BLM II: TRKYENN BYOLOJK KAPASTES,

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi

BLM III: ARAZ TRNE GRE AYAK Z:

Yaplam Alan Ayak zi

Balklk Sahas Ayak zi

BLM IV: TRKYEDE NHA TKETM

Kiisel, Toplumsal ve Yatrm Amal Tketim

Tketim Kategorilerine Gre Ayak zi

BLM V: GELR DZEY VE EKOLOJK AYAK Z

BLM VI: ELEKTRK SEKTRNN EKOLOJK AYAK Z

Elektrik retiminin Ayak zi

BLM VII: GELECE MODELLEMEK: 2050YE DORU

Mevcut Durumun Devam Senaryosu

SONU: TRKYENN SRDRLEBLR GELECE

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyede karar vericilerin zm aramas gereken en nemli sorunlardan biri

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Akdeniz leinde Ekolojik Ayak zi ile biyolojik kapasite arasndaki fark

Trkyenn 1,5 gezegene htyac var!

Trkiyede retken alanlarn dnya ortalamasnn stndeki verimliliine karn,

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyedeki tketim dzeyi, lkenin srdrlebilir olarak rettii doal kaynak

Arazi Trlerine Gre Trkiyenin Ekolojik Ayak zi

Trkiyenin ve dnyann biyolojik kapasitesine

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

EKOLOJK AYAK Z BLEENLER

Karbon Tutma Ayak zi

Tarm Arazisi Ayak zi

Trkiyenin toplam Ekolojik Ayak zinin en

Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin yaklak

Trkiyenin orman rnlerine ynelik talebi

Trkiyedeki otlatma alan kullanm ulusal

Yaplam Alan Ayak zi

Balklk Sahas Ayak zi

Yaplam alan kullanm, toplam Ayak

Trkiyenin balklk ve su rnleri

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi bileenlerinin en by %82lik bir oranla kiisel

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

Trkiyenin Ekolojik Ayak zinin mevcut durumu incelendikten sonra lkenin

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu

zi ile biyolojik kapasite arasndaki iliki deerlendirilirken, arazi kullanm ve

Trkiyenin Ekolojik Ayak zi Raporu