--...

-|r
AZ,ORIII.\'CAN ItI|SITiIIt-Ih.ASI T'i)IISII, NAZ,IRI,I\ I

rlr\KrDovlo'r tr\i\ uRsil Eri

Gfrt-\-\NINt tr'i)l.iYEVA

Q O D | i \ l r lu t r K l ) . t
( n l e t { , di k v o s l t i r l )

! t h t i , ' ! L , t t , t l ; t t l rt ' r L l t d r
lt
t t s u . t ' r l r t t , t ! ) A r ) sr t r l
t \ d \ ' t q t t t t ! 1 . /. t t ) r t l t r r u t

B.\ hl

"1005

ciRi$
EI|ni redakt(,ru:

filoklgivaelnrloridoktoru
llirnrrnodoliQI PQ.\()

R"r t il rr:

doselll
liblogir :l lmlori nr,ririzodi,
QrzrlgiilABI)t;Ll- { \'I.\'A
fi l{togira elrnl+rinan-rizadi
Se\'(lnSr\.DI(.)()\'-\

t r , l r t 0 i x l ( jLr i i l

erttl rarr

'fiirh

xalqlannrnsoykdkiiniin,oski tarixirlin,onun
tarixi inkigaf morhololor
inil'r vo tiirk dillorini:r tliinya
yerinin
dillor igorisinclo
qodim
miieyyonloqdirihrrosindo
tiirk yazlll abidclori ovozsizyazrlrmonboclir.Bu al)iclolar
eyni zamandatlilk xarqlarrnrn
milli mensubiyyotini)r,
ntilli
asillda bdyiil( rol olDamr5dr- Ele
$iiurunurLforl].ala$Irl
buna gd..' do <Qodim tiirk dili> lonni ali mokt,rblolin
todris plaDrnadaxil r:dilrniSdir.
IIomin fi)nn ali rrrohtoblorin honr oyiuri, hcm do qiyabi SijbolorindokcAilir.
'l'odris
proscsindotolobolorqoclimtiirk (rLrnik)olilbasrnr
niikemmol iiyronir, yazr va oxu vordi5loriuoyilolonir,
motn iizor-indoi;loyir, nriiasirAzorbaycanililindol lbrqli
ioDclik,q.amnalik, lcksik xiisusiyyotloriagkarlayrr',
ycri
Eloldil(codigor tiirk dillori, odobi-bediidil nrinunolorimiz, dialektvo Sivolo|irnizlo
aparlrlar.
miiqayisolor
<Qoditrr tijrk dili> fonni <TiirkologiyayagiIig,,
<rAzorbaycan
dialektologiyast)),
<Azorbaycrndilinin tarixi
cLramnlatil(ast),
<Azerbaycanodobi dili tarixi>, <<TLirk
dilloliniu miiqrryisoliqralnDtatikasl)
ve s. lcnlorirrtirdrisino zornin hrLzrrlayrr
vo onlann daha yaxqt mcuintsonIir:.,sinoimkanvctir.
Iv'(i,rdik vosaitdi) tiirk <iillorinin rarixi, illl(iiaf
t n o r h . r l o l . ' rr'i.r ( l l nl i i r L 1 ; . z r llrb i , l o l o , r r r irr.rJ . ; i q ir : r r . i r r .
i r D l Llloi r l r l l J s l , . , l .o g u z l b i d o l . , r i h ; r q q r r r Lrl ral , l L r n r ; r l
vcrilir. I3uradaplakr,.-mog!ole
zama'r him c,xunr;rq,
ho.u
do dilg_i)ikndqtcyi-lloz".i;rdon
izah etnok ilqiin morDler
do toqdimolunnlugdr.
<Qodim ti.irkdili> mctoo'- u^ru1; r r l i r n o k t o b l o r i n
oyari vo qi./abi $6bolorinin baxa'- r : r h s i l D i l k , \ i
vo l ) l O u r *
.r!futl
l.elobolofL
iigiin Dez:udotunllmufclLlr
yazrlmr;drr.

TT]ITKDiLLoRiNiN TARixi vo
rNKisA[.MCrRltoLoLORi
Tiirk xalqlannrvo tiirk dillorinin ytranmaslromolo
.
g o l m o s i .b i r d i l . k i r n i l i , r n a t a > r b
s r r b i r i i . , l m , r s idnoi rqi i q
t a f l \ l . y o x d u r .M a d d iy i 4 l r a b i r l o l oc| r a m r z r nV l l o s r i r r e
a r d o l d u g u n ag i i r e b u L l i l l o r i nt . r r i x i ndi o h o t n i nJ d \ r d o n
hesabedonlervar.
M o l u m d u rk i , t i i r t d i l l ix a l q l . r r . f u r qSrr li r J o n B a l l i k
. .
uanlzrno
g,cJJngcnig bir orrzrdo qabrle.
9o991.-u.zrnrb
l a y l a .l a y [ a b i r l i k l ir i p o k i i n d iy: a y r r r r S l aO
r .r r l ; r r ui r r c i i k i
M o n q o l u s r aY
ne
. d L liir n r a q..i i q s r r h o d dbi o y u n d aB. a l x a g
gdlii olraftnda. Orron 'o Ycni:cy qaylarr hdv,,osiltdir
yatayrs iigiin yararh, miintrit vo niidaJlo iigiin stratcji
ohomiyyerlibir Scrdo rnosl:unlu$dlgl
honltn irrazilor,.jo"n
l o p r l a nd i r $ k i l a b o l J rJ . , t J s d i q l o y i rM
. .KjrBari ya4r:
. , A I l a ho r r b r r ( r d r k l o r - C . e . t y c r i i z i i i i n i n y r i l s i r k
ycllndJ.haviSl
I o . n i z .s u ) U O U g i t , , o lu l k . r l u r i r r , l , r
y c r l o t U l r m l l d l r(-.Jot l l a r o< J z u r J u m . ,d u r r r i y J r lrl.u n r l . r n
b a ; ; q a .t.i i r l l e r d o h o J r n g J z . r l l i y i .b d y i r k l , , r o1 1 6 1 | n 3 1 ,
\ozuud\r dunna. 5irinJik. liz gbzullilr. .Jdelik,
q o h r d m a n l t qn. r o r , ! l i kk i m c i l r . i r l l n ogl iu x l u f u z i l o r l o r
v a r d r n( 9 , 4 ) .
I'iirk s6zi) ilk dofo Orxon-ycniscy abidolorindo
-tijrk
.bo.lunr. {liirk xi lqr) birloynrusrD.loqeyLlo
allnmli{lrr.Bundan sonrarirk xclqr. rtirk Lljli, lilrk sJrij
a r r l a y r S l a dr ra m c y d r n a , , r x n r r 5 c l rpi .r o l . J , . Z c y n a l o v
E o s l a r l r k t . 1 a f l x i , n t i i r k s l s l c n t lqj o b i l o v r t . , y f i r L r r
yaranarkononlann harnrsrnrgenealojicohotdon ohato
edon,hamrsliigijn iimurniola bilon bir dil olntamrgvo ola
da,bilmozdi. Dcmoli, liifk sdzii,tiirk dili vo riiik xalqr
a n h y r ; l a rS
r o u r a d ayDa r , r n m r $ dBr ra. : ( l i s J 7 l J ,r u r k. t i l l o ; i
lanxIldd,,riirk,,
rcrnrini iin)untilolrlin.i s.,cilJ.)

--

da$lmamrl, tarixdon bizo ]nolum ola[ yjzlorio

tiirksisternli(elbatte. sonralar trirksistcmli)boylalclan,
taylabirlihlorirdonbiririn acholmugdur.
(22, l3).
'Iiirk
sdziiniinmiixtslif monbolordobir rcqo lonclik
variartr qcydo alrnmrldrr: /uk! , tiirkiit, turuk, tirijk,
lii&, q\trk vo s. Tiilk sijziiniiDn'ro[$oyjDogolince, onu
tiirkoloqlar mLixtolif Sokildo izalr eclirlor: <c1iidr.orli.
qiivv.tli, tlozol,ldro),on,yiiriiyon, vo s. llolta bll siiziiD
horbi vo siyasihoyatdakluEurlannagdro (qo$un,ofdu))
('7,1l)milnaslndai$lillltlrosifik1iniiroli sr.Lrorlor.do
v:ir.
Tiirk dillorinin inkigal' mor.holeiori rniixlolil'
liirkoloqlar torofil)donbir nego doia clrupla5drrrlmrgcltr
('I.Stralcnbcrq, M.l(astrcn, V.Kolvi9, V.V.l.iadlov,
S.Y.N4alov
vo b.). Bunlann igorisindor,N.A.liaskll<ov
vo
F.R.Zcylalovunbrilgiisii.
clahaQoxularaqdo!urur.
N.A.Baskakovliirk diliorinin 6 inkiSal-norholosili
qeydedir':
1 . , ^ l l a yd o v r i i
12.Ilrrn diivrii
l.Qodim liirk dl.v
,1.Orta tiirk diivrii
5. la i rrifk ddvr|i
6. On ycni tiirk ddvrii(6, t5).
F.ll.lZeynaloviso bilinci iki (Altay vo llun) vo
sonuncujki (ycni vo on yeni)bondlorinibirlotdirirrrkliirk
dillorrnirrinkigafnrorholelorini
4 qrupdacomloSdirrn
i5dir:
l. ODqodimtijrk dbvfii
2. Qrodimtiirk ildvrii
3. Crrtatirk dovrii
4. Yeni riirk dd.vrii(22,58).
On qodim liirk d6vrii y.e.o.IV nrinillikdonb.e. V
osrino qodol olan bir dcivrij ohato crlir I]u di.ivro 2
yanlnmorholo Altay vo l{un morhololoridrxjl cdilir.
Altay yanmm.)rholor;i
y.e.o. lV nililliktlon I nrinilliyo

qodar,flun yanillnorholosiiso I rninillikdo,,r

cftlntztn V
esrino qodor olan bir drjvrii ohatocdrr. Bu morhelolori
socryyalondiron
maddi_rnetion
iyyor niimunolorigi;niimii_
zo qo0or gottb 9l\madrgtnagJro, homin 'n*hololu,
naqqlnda.millahizolor
lirni.lerkonmczardr;lir iiz.rflndo
n l I " 1 l : d i l t " q o x , m a r a; el k l i .k o n dl , r s o r n i l arrtro r l o r ip. u l
slKl(olonrzonnclo Itar,,lol vo sliroyo mii-aciet etrnoli
oluruq., ledqiqalqrlarn ltly ddvriindebu rra,,ido
tiirk,
monqot-tunqus
vo uqro_findillori ailalorininvarltgrndan
sdhbot a91r, bu dil ailelorinin t;r-Uiri lf" q,,"r;,i,qii
olaqosininoldugrlnusdyloyirlar.
s iu n l i r l i r
. O n q e r l i mt i i r kd J v l L i n i l nl l l a r r r n m o r h i , l o h
a l i r q o d a r dH
r ru. n r i r y [ ri r r i f a qkr t i g o r li i i r k d i l l ir i v l a b u l i v r
osaslndayaranmr$dr.
Ilunlarrnyaratdr[rdclvletinsorhodlori Baykaldan libclir. Ona Asiyu-donXu,,n*"yodj
( \ t n e d d k )u ? a n t r d( t2 1 . 1 4 9 Jy . o s r i no v v e l l c , r i n dbou u a v
sahrlrndo-fi
iixtolif layfa)anbirlofdirongiiclLiHun irrifaor
{1loo9l: Pu rllrtaq 4j-t-cii ildon Arrila brr'srlrqcdirdi.Ci,
4 5 1 - c i l d o K a r a l a uqDo l i . n d a
r o m a l r l avro b a $ q rl a y f a l a r l a
vuru$madagcri 9okil,Ji.45_l-ci ildo ise iralil:ayasoxuldu.
453-cii ilde Attilanrn ijliimiindon sonro iayl.o ittifoq,
igerisindo daxili gokitmeler bapladr,digor terofdon ise
huDlar4fr9-cu ildo Bizans u!runda mrihrrribodome!irr_
b t y l o t ou [ r c d r l c rl.] i r m r j d d o t L l o
n n r .hau n l r r r rhr a
so
r kiriiy.
yotinosonqoluldu.
Qodim tiirk ddvriimcrholosib.c.V X osrloriniohato
cdir.Bu morboloiizindo 5 j,anmmorholonibirloSdir.ir:
l. Tukyu morholosi
2. Uy!ur merhelosi
3. Qrrgrzmorholosi
4. Bulqarmerholosi
5. Xozor morholosi
Hul imperiyasrnllls rlutundansonrat.ryfulariqori_
.
s r n d oq u v v o o n o nt u k v u l a rh r k i r n r y y o toi l o a l r r . 5 5 2 _ c i

ilde Altayrn morkozindoTukyu (Cijyrnrk)ddvlariniyaradtrlar. Bu dijvletin ilk hciknrdarrAqina soyundanqrxan

Bumrnxaqanolur. O.Rocebovyazlr:( Bumln xaqan552ci ildo sonralarMorkozi Asiyanrnsiyasi-ictirnai
hoyatrncla
giirkomli rol oynamrgTiirkiit (Etirinci Ti.irk) *aqunltg,nrn
osaslnrqoyur.Tiirklarintarix sohnosineQlxrnasl.
todricen
noheng imperiya yaratmasr biitiin $orqi vo morkezi
Asryalln, orta ve yaxln tor(lin, habclo SerqiAvropanrn
siyasixodtosininxeyli doyigrnosiLro
soboboldu>(16,36).
Xaqanllrn ana tomolini nirkdilli tayfalar togkil edirdi.
Ddvlotin sorhodloriSrr-Doryadan
Qaradenizoqodor idi.
M i i n t a , / o mo r d u . i d c a l o . g o r i r o c h i z r lm o h z b u c l b r r d o
formalagrnrgdtr.
Bumrn xaqanqardagristerni ilo borabor
kijqori hoyat kegiron tiirk qobilolerini birloqdirir.Lakin
onlardan sonra taxta grxan :raqanlarhom qinlilorin
tezyiqinomoruzqalrrvo hen.do layfalarigorisindodaxiji
gokigmelornoticesindo2 hissoyo, $crqi vo eorbi Tukyu
ddvlotlorinopargalanrr.630,680,ciiller arasrnda50 il
Qinin osarotialtrndaqallr. 682-ciilde A$inasoyununyeni
davamgrstQutlug (llteris) laqiu gin istibdadrnaqargr
qaldrrrlanilsyana bapqrhqr:dorok l.aqanlrArimperator
hahna gotirir ve ddvletin tsliqlaliyyetini bor?a edir.
Miixtolif ir;tiqamotleresapalc,nrnigtiirkdilii tayfalan
birloqdirdiyinegdro tiirk xalcLlanntn
tarixindoiltcris - eli
toplayankitni ad qazanrr.69,3,ciiildo vofat edon iltcris
xaqanrnycrine onunkigik qardagrMogjo taxtaqrxlr vo II
Ti.irk xaqanlrlrnrn hdkmdarr olur. Tiirkliiyii birloSclirmok
onun qar$tstnda
duranen va:ib nosolelordonidi. Mocio
x a q a n q o n i u L i l k o l e r oi ; g : l q r l r ql u r L i s l o r n
i oriccsirrdo
Tuknr (Gitytrirk) diivlotinir sorhodicrini daha da
geni5londirii.BunuDlada o, Kapafan,yoni (tutan, zobt
edon)) adlnr gazanr. 716-a ilito llayrrku qobilosinin
usyanrzamanrMogjo xaqanqorloyctirilir.Qullugxaqanln
hakirniyyot u!runda miiblrizo aparan oSlanlarr

1 'l
Mogilyan vo Kiiltiqin rnoqsodlo|inonail olurlar. ISdyiik
qardatMogilyan xaqan,kigik qardai;Ktiltiqin iso orduya
sorkordoliyi boynunagdtiiriir vo ijmriiniil sonunakimi bu
gorofli vazifoni loyaqolloyerino yclirir. Olkoni ednlotlo
idalo etdiyino,xalqrn qaylrsrnaqalchirnavo <1on;ularla
miinasibotlorino
cohd giistordiyinogdro on.r
siilh-dostluq
Bilgo xaqan (llilici xaqan)adr vcrilir. Taxt-tacrndayall
olanKiiltiqin (clodimtiirk dilindo kiil qiiclrotli.qii!vetli,
tiqin gahzado
dernokdir)731-ciilde,d6ytglordonbirindo
aglr yaralanaraqvofat cdir. 734-cii ilds iso lr4ogilyan
diinyajlnrdoyipir.Sorrralar
xaqanzohorlonmonoticesindo
nohayot,
oldon-olo
otiiriiliir
vo
745-ci ilde lukyu
taxt-tac
xaqanllrna son qo),ulurvo tayfirlariqorisindoon giiclri
miivqedoolan uylurlar hakimiyyotiolo a)rrlar.
VlarkoziAsiyanrnqodim ttirkd:Llitayfalanndan
olan
III osrdo!gokilir.Orlar 552-ci
uylurlann adr rn<;nbolordo
torkibindoclmuglirr.Tirrk xirqanildon Tiirk xaqanlrgrnrn
hfrnrn gokmosindonsonra ctnik cirhotdonfo|malagmr;;
uy{urlar Uygur ddvloti yaratdrlarvo tiirkoiogiyadauygur
morhelosibagJrdr.Uylurlar ti.irkdillitayl'alarrn
igorisinde
malik
olmasr,
iiziiniinyiiksok $ohormocloniyyoli,
lrazrya
yoti,
odotriyyat vo
xarici dlkclorle, onlarrn modonil
(22,
incoscuotiilo yaxrndantanl$olmalauilo segilir-clilor
20).
Uyfurlann hakimiyyoti840-crilo qcdor davanretd;.
mo$ub olduJarvo
8,10-crildo oniar Yeniscyclrgrzlarrna
beloliklo,uylu arr Qrrgrzxaqanlrlravo? ctdi. rQrrgrzlar
torefin,lonsrxr$drnlanuygurlarQinin indiki Sin-tsizyan
vo Qansu vilayotlorina kdgcli.ilor.
Qrr!t:r xaqangrnrnrn
hiikmranhgrtoxminon920-ciilc qodirrdavamcdir.
Qadim tiirk do\rtiniln sonuncumorholololi bulqar
va xozor morholosiadlanrr.istcr' l,ulqlr Yo rslolso do
llirk
xozorlorliirk xalqlannrntarixindovi, bir srralrLiLasir
dillorirLinformalaqrnasrrda
miihiim rol oynanr$lar vo

onlafln hakimiryoti illorino 965-ci ildo son q tyu)ur.

A4ohzbu rltivrde - \/-X osrlordo - qodirn tiirk drivriindo
tiirk xaiqlannamoxsus yazlnlD,larix$ij[asllgln,rnonovi
modoniyyotin osas monboyi olan Orxon-'r'enisey
kitabolorimeydanagrxrr.

:l
eoDiM TiJRK yAZrLI. ABiDoL)RiNiN
OYRONtt-trtoslTARixi
Qedim tiirk yazrh abidoleri haqqrnda ilk dofo
m o l u m a tr e r o n X I I e s r d oy a S a m rtpa r i x q i ) l a o d d i nA r a
M o l i k o l m u i d u r . O . < C i i r c y n i r a r i r i c a l r a n g r t g aa.d l r
m o 5 h u ra s e r i n d ob u q a d i m y a z r l a r r nr n c ;cr u d l u g u n d a n
vo !niieyyor rn(lumallar vcrmrgdir.
La-kinbu
Qanrgmrg
.abidelor
faktlar agrlmadrlrndan hemin qodim
elm
alemindongizli olaraqqalnugdrr.
( I 8,5).
X l l e s r d e i l k J o f o b u q e d i r n y a z r l a rh a o o r n d a
melumarravropal.laragalJrranNiderlandrr.emsti,idam
gohorinin burqomistri Nikc'lay Vitzen oln.ruqdur.Bundan
elavo. ayrr-ayr_5exslorin,seyyahlarrnadda-buddayol
qeydlorindabunlarbaredernolumatalrnaoolur.
X V l l a s r i n e v v , r l l . , r i n d e1 ? 1 3 - 1 7 2 2 - c i l l o r d o
Sibirdo slirgiindo olmu5, erslonisvegli olan zabit Filipp
lohann Tabben-Stralenbcr.l
Yeniscy qayr sahiIerindi
namolumyaztlar ve bu y:rzrlarlada5larahokk olunmus
elifba barodeilk crmi molumatrverir.O, vereniisveqreva
qayrtdrqdansonra .Avropa vo Asiranrn sima[-seio
h i s s o s i ,a' d l r o s e r i n d o. k v a d r a t g e k i l l iy, ;a z r l a n nk ; A r i
iizerino kogiiriilmiig .osvirini vermi5dir. i793-cii ildo
akad..P.S.Pallas.bir.ne9eqodim tiirk yazrh abidosinin
molnlntn tesvlrlnl verlr.
Abidelerin elmi osaslar iizre dyronilmesino XIX
e s r d e nb a ' l a n m r 5 d rBr .e . ek i , r u sa l i m i e . i . s p a s s k li 8 l 8 I 8 l 9 - c u i l l o r d e r e d a k , o n ro l d u g u < S i b i r ; x o b o r l e r i r
mecmuosindo <Sibirin qedim servotlod) eLdhbir ncqe
meqalo ilo grxrg edir, sirli yazr iSarolorinincedvelini ve
xoritosini ve r. Dinya alimlerini dahaQoxdii$iindtton bu
y a z r l a n nh a n s xr a l q am o n s u b l u gi u
d i . S l a v y a n i a rfai n
. lore,
qotlara. ).unanlaraaid olnrasrhaqqlnda llkirlor sdylonilirdi. Qedim tiirk yazrlra
. bidolorinin,ryronilmeiine
tokanverenms todqiqatgrsr
I.M.Yadrintscvolur. O, 1889-

cu ildo rus cografiyacomiyyoti xotti il $imali Monqolustana etdiyi ekspedisiyazamarLrUlan-Eatorun 400 km-do
Kijklin Orxon gayr sahilindelloto-Saydam adlananyerde
Kiiltiqinin ve Moqilyamn gerefine yazrlmrg abideleri
asKanavlr.
'
Yaz:ila'|radaha 9ox maraqlananFinlandiya Elmlor
Akademiyasrmn alimleri hemin oraziye 1890-ct ildo
Q.I{cykelin rehberliyi alhndai(iisusiekspedisiyagiindaIir.
1891-ci ilde ise Rusiya Elmlor Akademiyasrxotti ilo
V.Radlovun bagqrh[r ilo alimler axtanga gedir. I{or iki
materiallarqruplaqdrnlaraq
ekspcdisiyazamanragkarlanan.
atlashalna sallnlr ve bir ildon sonrane$r olunur.
X1X esrin sonlanndanbailayaraqSankt-Petcrburqda
vo Danimarkada abidolorin oxunu$u iizerinde ciddi is
gedirdi.Belolikle,1893-cnil dekabraytntnl5-do filoloq,
tarixci olan danimarkahalim 'y'ilhelmTomsenDanimarka
Kral Elmler Akademiyasrnrniclasrndabiitiin dinyaya sirr
kimi qalan bu yazrlan oxudulunu ve onlann ti.irklorinulu
ecdadlannamensublu$unumiroyyonleqdirdi.
V.Tomsenyazl igareleri iizorindamtqayiso apararaq
onlarrn saldan sola dolru yazrldrglnt,ahong qanununun
giizlenildiyini aydrnlaqdrrrrve ddrd siizii - tenri, tiirk, Kiil
vo tiqin stizlo ni a9rr. V.Tc,msendonbir milddot sonra
1894-cii il yanvar ayrnrn 19-claPeterburqElmler Akademiyasrnrn iclasrndaV.Radlov (lliiltiqinin gerefine yazrlmrg abide>ni oxudulunu vo rus diline gevirdiyini elan
9(lr.

XIX esrinsonlanndan
baglayaraqmiixtolif orazilero
olan ekspedisiyalar
noticosinCoTonikukun,Kiili-Qorun,
Mo1.un-Qorungcrofine yaztlmrqabidoler ve bagqalarr
aqkarlanaraq
negr olunur.V.fornsen,V.Radlovlayana;r
P.M.Melioranski,Y.Nemet,Si.Y.l\4alov,HiiseynOrkun,
Mehorrom Drgin, O.$iiktirlij, O.Rocebov,C.Coforov,
O.Quliyev, M.Qrpgaqve baqqatodqiqatgtlannda bu
sahedekifoaliyyotlorinixiisusiqeydetmcklaztmdlr.

1t

Sualltil voiapiiriqia--.
L Qodim tijrk yazlll abid.olori naqqrnoa ill<
molumat veron kim olmupcLur?
Lbidolorin cll,I'rt
osaslar iizro dyronilmosino tokal vertrn
sexs
barosiudebilgi vcrin.
2i. IIk irihecmliabidolerisaclarayrn,
hansLeraziden
taplldrArnlvo kimlorin $orofino )raztldritlnlsdy1eyin.
Abjdelodn oxunuiunaharL;rdlkelordo bagla_
nrhr ve biitiin diinyadasirl yazrJarkrnL ranrnan
bu abidolorinagrlmast
kimin adrile oloq.odarclrr?
Abidelorin AzerbaycandatodcllqatgrLirr
kim_
lerdir?

ORXON-YENiSiEIIOT,IFBASI
Nlenasr

#
-J

3
4

J
\.i-l

)(

t2

7
q

I ho
15

12

ri

si

tq

k
c

16

.T

t'/

D-<

l8

D
7
r/D+

.l

nt

fi

l4

o,tr

Llr

11

ni

nq

N{onasl

nl
i

6
'7

10

Ignrolarin
zrhsr

I
13

at

eoDiM TiJRFoLiFBAsr
Qodirn tiirk-runik yazrsrnrn yaradrlmasr ti)rk
xalqlanrrnbdyiik m()deninailiyyoti,iilnrii idi. Ilii olifba
diinya erlilbalarrsistemindoi1z olijinalh!r ilo seqilon
olifualardansayrlrr.Rus alimi P.M. Mclioranski qodim
liirk olifbasrnrtiirk dillorininsossistcrninic'kseldifnLoyo
qadir ohnr on yaxtr yazr kimi qiymollondirir(I 8,43). Bu
elifba digor elifbalardanbir srra xiisusillrotlorjnogoro
forqlonir:
l. fazr sagdansoladoAruiifiiqi istiqamotdo
yazrhr.
2. ilait vo samiti$aroloriosasondiizxetlicizgilordon
ibarotdir.
3. )3oynkvo kigik horfloryoxdur.
4. Owol vo sorra golon igarolor bir-biri ilo
o h q r r l er rd o irl r n i r b
. i r- b i l i n og c y d i n l r n i r ' .
5. Siizlori, sijz birlolmolorini vo ciimlolori birbirindonayrrntaqiig0nxiisusidurlu ilarolorindonistifado
olunmur,yalnrziisliistoqo$andqto( : ) ooyulur.
6 Saitsoslorgoxzamanyazrdadz oksinitapmrr,bu
iso nrotninoxul')u$unda
m0oyyengotillik yar.adtr.
7. Sa[ritlorinqahnvo inco variantlanvar.
8. 35 yazr igarosivar. Motndobir samitinbir nego
qrafik ir;arosi6zilnii gostorirki, bu da ilarolor.invariant
forqloritri yaradrr.
9. v, j, g, f, x, h, c samitloliniuolifuadaqrafik
iSarosil'oxdur.
SAITI,OR
8 sait sosvar,o saili yo;rdur.
Qodinrtiirk olilbasrnda
Lakin bu saitin varlrlr haqqrnda ntiixlolif lll:iflor
rnrivcuddur.AzerbaycanaiintlerindonO.$nkiir.lti,O.Rot4

cobovqodim tiirk diliDdo9 saitsosin,C.Col'erovi!,o8 sait

liosinoldugunu gdstJrir(15, 31). Hemin saitsosloriifado
edonyazrilar'lgribunlardlr:
- Orxon abiclolorindo
on gox i$lononvafiantdrr.
f
Diliurizdoki a, e soslo ni ifado cdir. Motndo sdztin
owolindo vo ortaslndabir qaydaolaraqyazrlmrr,yalnrz
r r j z l o r , s. loozs u n u n dyi a l l l r r .N 1 , ' \ . :
i r q r qh e c a lS
- bil(re(bilici)
fC )'ll

..lYlf(
tYY l{

Jd Y0

-r,zrt.(dinra)
- 6tr'1e
(iloqo5'rasr)

- /cria(da$a)

- oCrr*
Qox nadir hallardabir neges6zde f.llAJ
- apalr (ulu ocdtrdrrn)vo s. sozlorin
(acltq), l} J{.f
owolindi; i5lonrni5dir.
| - A z o | b , r y c r nd i l i r r , l o k i r . i s a t l o r i I r i n
miivqeyintio iglonir. Bu yazr igaresi sdziin hor Uq
rriivqeyindo sdzijn avvolindo,o aslnda vo !ionunda
i$lonir.Mos.:
-wrh (uzaq)
)l4f

f lYA |.
Alf f
Xfl

- rslali (rrerkozi)
- rgag(me5o)
-esit(e!it)

Motnclobozi hallardavazrlmlr.Mos.:
)1,5Y - 5 a6py1is52ii111;1

0r{ l} - 7,;,.;n
i1;r10;
^f*&

- rcarir(donrir)
>ilrDS Y2 yir tlslrrh,(yirBayrrklr)

0Yff - rzir (uit*)uu,.

l5

rl

) - ditlmizdokio, u saitloriniif'adaedir. Sdzijn

her iiLgmovqeyindoillonir. N'[os:
)J 1t 2 - o[lan (olian,gonc)

tgl4!4!9!?4
I

6 r r a r( b u n u )
f))J
>4 4tl9 >'L - Aun[a'ruti.gcrido)
vo s'
> \t/ 6 - 6argt,(varmr)

tolofnizdoolsada,yaztda
Bezonbu prinsipllozu:lur,
Mos
qrafik
dz oksinitallmLr.
isaresi
'
b o d u n\ x i q l
)3>J
, r i a l ( q o b i lto
Yl( )
//tlJ> salmrtlar)
olururernis (moskon
lrY
J.l)J kYlv k - liirt boluq (dod toroD
.

.A

) ltrz Y - Joir.,r{qll'D)vo s'

lV - dili.i"dnki ii, ii sosloriuiifadocdir' Sdziin

u
ii

- o/iitc' (otiiken)

tlxYf/
'>thYhl'ft riizeltir (diirzoltdim)
rfx edqii (yaxgr)
YY$YIi/rTerii(irclide) ve s.

sii/edrir (qogungekdim)

ifetdoetlen yazt
Qedim tiirk olifrasrnda snmit soslori
iig qruplrallrmaq olar:
isaralorini
''- "
i. i-}i.unii,tittr,r". qJr$rlrgrolrliryan s'rtnit s'r'
^"-'- isarolori
- qar;rltlr olansamitsosigarillofi.
i. ikiuoriuntltlar
s. d,n"ii t"t uitl.i-aiorini ifadcedenyazt i;arolori
Birvarianthtar- qargth[r olmayan
sr lnit scsitardlcri
ycrdo
Stiziin ahengitrConasrh olmayaraq het
i r r m l st o si 5 r r r ' - r l bo ur tt l l i t r d t r :
b
- 'i6r v a r i l a n l Li S
l at o n J n
z s o ' i t t i nt r r J r ' l c y i n J li r l o n i r '
j*iJ, , r t n,ri zi f ' n t i r . f . ' k i
r t i l r r h i ' l oo l u n u r '
o r l l s t r t J ar o s o t t u n J lm
Soziu
'-ql6
> - o/l|z(otuzl
\){)

- q(uz (citLtt)

) lhYh lvk- rii;olri'r(dnzch.lin,

(961,
sohLa)
| ! D -1',rzr
t1
l6

SANITTLOR

i$lonir'Mcs :
ve sottunda
owolindo, ortastnda
(taxt-lac)
X/V o,,

il'ntf

lI

Horflcrin oxunuSu

Orxon abidolerindo

)> -dilini"doti m sosini if'adocdir. Sijziin hor tig

mdvqeyindo owolindo oltasrndavo sonundai;lonir.
Mos.:

- trloqilyan(Mogilyan)
- bolzrq(yaranrnrg)

)DYfC>t
Y'>.1)d

- ozrizr(ijr:iinr)

)h)
J1*

- orcTa(uto'o;
- siiledrirr
qelclirn)
tq.rpun

)' l fX Yfl

-l - Azorbaycandilinin qorb c1r'upu

;ivolorindo
indi de geni$ dairodo igloron burundl lololl'Llzolunan
saBlrnun ! sosidir.Abidod': soztil yalnLzortasrndavo
sonundaqeydoaLnmrgdrr.Nlos.:
'{ )
J - ,l'lt (dord, qc,m,kodor)

J Yl Q - aa,rOllin)
- u"4r",1(horpey,no varsa)

1{1{

daima)
|JT 1l - a"rqi; (rrborJi,

\Yl )J - z,aasa;
lqoaorst,;
/ - qodim tiirk mi)tniorindo soziin yalnrz ortasrndave sonundarast goliron bu samit sos Azorbaycan
dilindoki p samitiniif'udoedir,soziinhor iiq movqeyindo
islenir.Mos.:
6 tl - aprl (rtitbo, ti,:ul)
/){-krP(9o*,h"ntr)

11il Y*k

Tenir Kapt(l)em* Qttptl

tl

i .l - 4rp (rgr0.qijnrornanJ

u/ ,,1- 4p4r

(av:lr, qlDllo a0l)

l8

i$lononbu yazr
f, - sdziin hor iig mc,vqeyinclo
Mos.:
ifad3
edir.
igarosidilimizdeki9 sosini

Yo.tsul)
J 1cfA - c,Ea,l(kasrb,
morl<ozdoki)
f\ TA | - ;c,zll (icindoki,
{ ' f A I l , l i e , ai r i e i t ,a z ;
lA - eqi (yaqLqohum.dayt,o:'ttt)

adr)
Altd0 raliae (Qinqabilosinin
0l/rlvl-siicrq(sirin)
sdziin hor iiq miivqeyindeiglonir ve
Y'
q
dilimizdoki sosiniifadocdir.Mos.:
-tne(abido)
f$
- arl.r.r(katvan)
Yld{
- qarl(riitbo,titul)
)Y

YNY-t&iir(,;o*)
) ) !-/Y - ,tazlur. ($antunl
$ - q samitiniifado ctriodo, bozong samitinin
de rntivqcyindo i$lonir, sdziin hor ii!, orijvqeyindo rast
golinir.Mos.:
lr' f - 4ri (qiivvotlondirici aclat1

I k f0X - eaq;ili
1vox;'ca;
billironqogrna)
I t k - reailkimi isticlarLot

0Yl{-airiqoiritl
)1( - Azorbaycan dilinCoki I samitini ifade
edoroksdziinofiasmdavo sonundaitlonir.Mes.:

.lag itag;
)( d
J )1().. ogrt logut;

l!l

Axd0 - Tirrgag(Tabgaq)
) l ; 0 1 - /rajan (xaqan)
- Ilu sanrilsoshaqqtndamiixtolifmiilahizolc'r
var. O Rocobovhomin samiti(burulda tolofliiz edilan y
sosini gdstoron iSaro> (15,34), O $iikiiflii '1burunda
toloffiiz olulduln giinan ediloncingiltili sonor n sosini
r t L n1 r ,( 1 3 , 1 7 ) ,
i f a d oc d a ns e s >( 1 8 , 5 0 )S, . Y . M a l o ,vr s a l r n
Q.Aydarov (ni samiti)) (4, 39) kitni qobr.rledirler'
nr, ni sosiniifado etdi)'inogoro
Motndaillcdilon stizlorcle
b i z d o Q . \ y d r r o v t r rfti k r i t l o r a z t l a ; tql . M i ' s :
)1(j - arrrg1Prs.
Yava;

(Tonikrrl
tl)d, ) 0 - rorr,/ialr
) ) 1 ( l - A - ( 4 n , , ( k a . r by. o i . u l )

) a l r J - , , , , , u{ q o b i laod | l
ikivari nah- qar$rh[rolan s{mit iSarolari
Ili samiti. inco saitlisozlcrdo(), qahnsaitiisdzlordod
kimi i;lonir. Sijziin hor ilQ mdvcleiiindoijziinii gdstorir.
Mos.:

B,N
-lCYll - ,r/4e(bilici)

6t

+rfXt

beq (boy)
bcrliz(naxtg,rosttt)

B-d

)ilil )l)i)d

dV

Ilunu kalun (Ilumtn :raclan)

J(lZ,(sdz,dant$rq)

))i)d - bolun (xal1\

2A

I VrJ - DaN(Pctone)
D samiti. inco soitli sozlerdo{. qalrnsaitli siizlerdo})
l$lonlr'
s a m i ti 5 e r o syi a z l l l r\ o s d T i i lhl o l i i q m d v q c y l n d o
Mos.:
D,X
- o'.1(taxtiac)
Xf
-?ri./(eiit)

Xll

^ft t'fx
X lC t
fXf

- edqitti(vax)aa)
- iqid(va'an\
- irli(hokmdar)

D"-l|
'{

|) Y
)ttl'}t
)j)>t5

rcdtritul'riltbo)
- Kadrkan(Kadrrkan)
- 6oaun1*utql

Il)) 'a,tot (a-,nq)

?, qahnsaitlisiizlordo
incosaitlisdz:lerdo
Y sarniti.

iglonrr'
ise ) kimi yaztltrvo soziinbUtiinrnitvqcloriodo
Mos.:
Y ,- ' /
- Yiiz(Ynz)
\f?
t* 2 -i''u'" (iyirakbildirelda'do bailayrctst)

f k2-ret (Yeddi)

YIP -ri"(v"0
y"D

!40 ),J - t uturulr(bLryuruqqu)

2l

\ | )(D - 1'agr7(qonur)

D0)rl - r,ray(ipor)
dD - yablc/r(pis,yaval
fl ,,1
f \(D - i'asrr(dtigmoD.)
K samiti. Qedim ttirk yazLlr abidolorindo k
dz
samitininhom inco,hom do qaLnolanbir ncgovari-antr
o k s i n i l r l i m r ) J r r .l J u n l a r J a inn c . ' s r i t l r s , , z i o r d .| , 1 o n
q o x J . EB
, , q a l r rs a i r l is r l z l o l d o ; l t , ' r rq o x l . t , + t k i n r i
'
'v i r z r l t rs.d i L l nh . ' ri i c t r o v u c v i n dio' l . r r i r 'M. o s . :

K, lRb

- ? r s1
i , r . l a irnus. . . r ' . 1

t lt\

-rii'L1riirr.;

IYfk
l']

- r;; (sos,xober)

Y[i lu -;z,rrko")
F.fIfl -a,,i;r,(no,l)

K. i >0

.J,D _yolr(yox)
lttttrz(doqquz)
h )d )0
f) I{ - karrr1tran4
yumiaq)
| 2 - trr'tll. (qiymotlr,
))1(i - ragnalxaclan;

N Yt

)l

-rrr(bo"r,t"l.)

L samiti.incosaitlisijzlordoY,qahnsaitlisdzlordoJ
kilni ) i zllrr \ o {o,/iln llor irq rn,irqcyirrJo i) ijr ir. }lo:,.:

I,. Y

lvj

Y f' - ,'11"r,
aoutut)
fY\ f*

- raa; lBdkli cogran

ad)

0lkft -bitiq yaz,r

f Y0 Y f - rlqe'i(ir.orido.l

.^ r.,, J

) l (> J 0 > n - K i i r l i i g{ Q L i r l i i g /

)f t)ltJ
) |J il

- L*',,,ou''u',
- rna,(qur,n)

-l ))i - lal (c1ul)

N samiti. Sonorn samitiinco saitli siizlorded/
qahn saitli sdzloltio ) kinri yazrlrr!c sriziinhor iig
mdvqc/ll1doiSlonir.Mes.:

.l{, -rf

{{r

- ben (mcn)

f lvAl/ - r'isria(ngiin)
I'rl l' - ari 1tigttqotrun)
hor9cy)
J1|r- nery(caya,
Itfr D # l'k - rii,rl,azr(Ttin'olri)
't . ,n ,'\u

,ttQt

- tlun (qtt.l)

))1(rl ' leou {^uqnn;

) J )l{ )' -,Uu",,ron.,

)D Y|0 >,,

Moqityan(Mogrryrrn)

- /ii l"jLtolrll
22
2-i

R samiti. Sonor r sirmiliir]cosaillisozlordof qalur

saitlisozlordor/ kimi yazlllr,siiziill ortasmdavo sonunda
i5lonir.Mos.:
^,^
R'- |

lYi h ftui tal..\.sJ\. \ornJ)

YY 0,t - be4l,rr
ltovto4
(iyirnt;
f} Y | 82 - yerlittttt'

f Y lv* - ra"i1q,,ra;
F Yluk

rii,.t(tir.t)

-,u
^:,n,-A'
0 llllt
.f I

J}'Vd

il fY0)0Yl - i/ln/sl. (el birliyi, ddvlet)

f/0 f.lr| ? - srjrtgr (a!,rgr)

illy6J,l,r) - kii bttstk (gLt1bat^D)
Orxon abidolerinda
ikivnl irnth s!mit ) azr

S samiti. inco saitlisiizlordo/ , qahnsairlisiizlordo

kimi yazrlrrvo siiziinher iii; rr.ovqcyindo
iglonir'.Mos.:

S' I

Xtl
lvl

lr*l,l
\fl0r
IIk't
dv

-esi.1(e$it)
- sii (qoiun)
- /rrizrris (giimiig)
- o4sr'z
('yetim,anasrz)
- trli.r ( lflr))

Su 1'
- srrb(sLr)

2,t

B,

, , , r i r u lr.t r b i J )
arrt(arir)

- tar(var)

Horllorin oxunu$t|

,illlrolori

<5

B,l

D,I

dY | - r.r,r.o,,,oq)
)!)1(D -i og"alvnx,ny
t/[

- basrrl (tnyfa adr)

Dr

Yi

Yq

)n D

K,

|i j>,1

K,l

I,I

t,,r

,l^

N,

N,I

"r

It'

tl

R,,

s,

s
25

s^lri.t. sos Birilotjlrot,oRi

ri;rk
. , r r r n isri r . b i r t . r y 0 r i . r l . , r . i r r
l l.i^r L, ^
t .9Jc, 1
l c!rlrll 'r r : r jr L ! .; r. l,.lri t h j r . r n L l i r
y l z r i ; : r I o l r , 1y13 r l 1 1 .

A.
i mDi z d o kl _
i T s o s b i r l o S n r o s rrnt ar d , :e d i r v r ,
v i l,l r ) , . / . r.rd, 7iulU
n l s r r r L il l.lro n i r .M o s .
I A2 6 _ bottr lolou;

} fm Iil D(J - huyLrtttrn(vartanctrr.drm)

lA - att lalrt)
O_ (?- tlilinrizclokiN,l.sosbirloSnros:ri
ilnilo cclirvo dlha
9()xsozunorlasltdad/iinii gdstorir.fulos.:
+t, - 4rrla(orada)
) ) vY - f,arlarr i$anrury
.f tJ) d - Drlrlr (bur,roa.l
# y f # | # | )( l:J - tntultnrn iiqr.irr
(onurriigitnki)
r.lilinrizdoki
N(i.sos birloSmosrni
ilirclocdir.,srtziirr
....._iortatsut(La
viJsonrrndlr
iSlonir.J\4oS.:
_ nrgc (cloco,o ciir)
$)
y k - r o r l i , r (r . j i , f d i i r c i i )
)fkY

\( llfj)

[-tr.^u
I
I

n,i[rirtJii r:i'r'ti

Horllorin oxunu$u

b i r v : r r i : r Dst l:rr n r iJt . r z l

isarolcri

l-t*
t\1

I
I
I

t4

IA
)

\./

t,\
It

)r(

li

L1

iI

rn
n (salrr nrrn., I
I
p

I
I

q
g
ni

Il
I

S:tmi.t
so
os
s birlo$m?lori
l-rxoti utrlolarirdt iamit
billogmelor.irr
yuzr
I
I

fA
I

It:
L.

'--._tlorllirrln

o](uDu iu

t$aroli)rt

| .t'
NT

\-' (:)

N(l

l
l
I

II
I

n,/',r',.{,''',,,,.'r

J;>d
b u n q (ab uq o c l o r . )
."f
f i ' l 7 i ? - r i r l i i r i r 1 tr;l;r r c1r : r r 1 1

26

S u a l l a rv o t a p g r f l q l a r ;
l. ()'rdim lijrk olifbaslnlnbagqaolilbalardal hansr
'i,r'cllixiisusiyyotlori
r ar'l Onlarrsadaiayiu.

2',7

2. Qedim tiirk yaztlrabidelerindokisait vo samitler

sisteminimuasirdiiimizlemiiqayisor:din,onlann
qrafik x0susiyyotlor
ini agrqlayrn.
3. Metnlorde saillorir i$lennlo ndvqciyino diqqet
yetirin ve hansl soboblorogtiro <;oxzamanyazlda
<izifadesiritapmadlEtnl
aydanla$drnn.
r
a
r
i
a
n tf o r c l l . - r rl ri ? i n c . rr o
4 . k s a m i t i n i nh . r r , s r
qahn saitli siizlordorece sasloDir'1
Niimuneler
gallirn
izah
asasrnda etmo,o
5. Samit sos birlogmolerihaqqrndamolurrat verin
gerhediu.
ve onlan misallarosasrnda
Qah$ma. Atagrda vcrilon motn tizorindo igleyin.
Sait vo samitlorsistemirdomiiqahidoetdiyinizsociyyevi
xiisusiyyotled Azorba)'can dili i)e tutuqdun.rnvo forqli
q ll$ln.
cehotlarigdstormoyo
Yabfu! qadr! anta bcnnis. Biriye tab:Bug
bodun yagr
ermis, yrraya Baz kalan, tokuz oguz bodun yagr ermis,
krlkrz, kunkan, otuz tatar, kltan, tatabr kop yalr ermis.
Kanrmkalan bunga...
<Kiiltiqi )r abidosi (bdyiik abido), l4-cr.is"tir.

QOr)iN{TURK YAZll,[
, \ B i D i ) L o RN
i i _ \T o s N i F i
Qedim liirk vazrh abidolorinin tosnifi nliixtolil'
tosnif olunrnuSdur.
diivrlordom0xtolif prinsiplorosasrnda
Bele ki, S.Q.Klya$tomlnrntosnifi qcdim tiirk yazrlr
abidolorinin laprldriir araziye gairc apanlmridu. O,
abidelorioraziyogdrobeloqruplagdrrtr:
l . S i n r a lM
r o q o l u s t aanb i d o l u l i
2. Ycriscy abidolori
3. Lena-Baykal
abidolori
4. Altay abidolori
5. $orc1i
Tiilkiistanabidclori
6. Ofta Asiya abidelori
7. $orqi Avropaabidoleri
8. Qalqazyaz:Lh
abidolori(15,23).
Son ddvrlordoaparrlan
tosniflorigorisindeM.Qrpgaqtn biilgiisti tiz orijinalhgr,chatoliliyi ilo forqlenir. O,
qodimtiirk yazlll abidoloriniaga!rdaklprinsiplorosasrnda
tasnifetmitdir':
I. Lrixilik prirsipina gdro abidolorin tasni{i:
l. Ag evlhlitdijvriiabidolori
2. Gdytiirk xaqanhgrdiivrii abidolori
3. Uygur ($imali MonqolustaDda)
xaqanirgrdor'rii
abidolori
4. Uylur ($orqi Tiirktistanda)xaqanLlr dovrii
abidolori
5. Qtutrzxaqarhgrdovdi abidolori
'Tosnifar
VQrt,q:r!rn
" Q o d r mr i i r ky r z r r rabidrlorinindilir aJlr
proqmmrnrn
gdtiidilmii$iir.
.rlyazmaslndan

28

29

6. Xozorxaqanhgrdiivrii abidolori
7. llulqar gathlr dijvriiabiclolorr
8. Avar garlrIr c]ijvtiiabirlolori
9. Pcqenq-polovest
layfaittil'aqrdijvr.iiabidololi
10.Uq kufrkaotaylaittifaqrddvriiabidolori
ll. Olilba niiviino giiro a bidolorinbtilgiisii:
1 Run (Giiy tiirk) olifbasrilo yazrlmrgabidolor
2. Uylur olifbasrilo yazrhnrg
abiclolor
3. Manixcyolifbasrilo yazrlmrgabidolor'
4. Sorldiolifbasrilo yazrlmrgabidolcr
5. Btahmiyazrsrilo yazrlmri;abiclolor
6. Suriyaolifuasrilo lazrlmrgabidolor
7. Yohudiolilbasrilo ya:rrlmrq
abidolar
8. Cin yazrsrilo yazllml$abidolor
9. Yunanolifbasrilo yazrlrlr;abidoler
lll. Uzorirtlo yazrkhgrtno'mulata giiro abidolorin
biilgiisii i
L Dag[izorindoyazrlmr;abidolor'
2. Saxsr qablar (keramika) iizolinrio yazrlmrg
abidolor
3. Taxlaiizorindoya;elmr;abidolcr
4. Qtzrl vo gUmiii mo'mulatlariizcrindo yaztlmr$
abidoior
5. KagrziizorindcyazrLnrlabidolor
lV. Milli monsubir'lotinogairaabidolorinbiilgiisii:
L OIuz abidola[i. Eiuraya
daxildir:
<Kiilticlin>abidosi
<lSilqckagan>abidosi
<'lonikuk>abidosi

<Kiili Qorr abidosi

<Orqin>abidesi
<ihc-/\shet))
abidosi
(<Hoyto-Tcnrioabidosi
<UgiiirciiOrxon>abicleri
2. Qrrfrz abidolori;
a) Ycnis,:yabidolor!
b) Talasabidololi
3. Uy[ur abiclolori.Uygur abidololiolilba niiviino
961()2 yero biiliiniir:
abidolori;
a) Run olilbasrila yazrlmrgr,r1,[ur
<MoyunQonr abidosi
<Terxin>abiclosi
<Tes>abidosi
<lrk bitik> (Falnamc)abitlosi
b) Uy[ur olilllasrilo yazrlmrguy!ur abidolori.
BLrabidolor'3ycro b0liinijr:
L Manixeyclinimozm!nluuyguritbidolori:
(Xuasluanivt))
abidosi
lldqii xan iorolirloInolrl
r.rygur
abidolori:
2. Buddadini mezmLrnlu
<Altunyaruk>abidosi
<Maytnsmit>abidosi
,.Siiitn-fszy:rnrnbiUqr':rfi
rast, lbiLlosi
(lblis Atavakihaqqrnda
hekayouabidosi
abidcsi
<lki claldag>
hckayosi
3. Xristiandini rnezrrrunlu
uygurabidolori:
<<Cadugorlor
in sitayii;i>abitlosi

:0

3t

V Janr yo moznununa giirn qodim tiirk l/azdl

abid?li'rinin biilgiisii:
ab;dolor'
L Tarixi-bioclrafik seciyyc da$r-./an
2. Qobiriistiiabidolor
3. Malixcy dini mezmunluuylur abidelori
4. Buddadini mozmunluuylur abidolori
5. Xristiaudiui mozmunluuylur abidolori
6. Iliiquq sonodlori
7. Diinyovipocziya.

32

(Bil,eE ICAdAN,>I
N $aRoFiNo
YAZII,MI$ ,.\BIDO
Tarixi monbelerdo Mogilyan adlandlnlan Bilge
xaqan Iltcris xaqanrnbiiyiik i)glu, methul tiirk sorkordosi
Kiiltiqininqarda$rdrr.
O, 683,ciiilde anadanolmup,698-ci
ildo $ad riitbosialmr$,716-criJdotiirk xaqanrolmuidur.
734-ciiildo zohorlormonoti(esindovafat etmigdir.Abide
735-ci ildo Bilgo xaqanrn oglu Iqen Bilgo xaqanrn
rohberliyialtrndaucaldrlmrgCrr.
Abidenin motnini Bilgo
diiindon
onun
qohumu
xaqanrn
Yolu! Tiqin da$ahokk
etmi$dir.
Abido 1889 cu ildo rus alirni N.M.Yadrintsev
torofindon Orxon gayr hdvzosinilo Saydam golii
yaxrnh!rndaErdcniTszuadlrbudclist
monastrrndar
60 km
gimaldaagkllagrxanltrrgdrr.
<Bilqe kagan>abidosininlL0nchjrliiyii
3 m 45 sm,cni
I m 74 slr, qalrnhgrisc 72 s n-rlir'.<Bilqekagan>abidosi
(Kiiltiqin))in 5arefino yazrl:llg abideden az forqlonir.
Burada bozon eyni c{iml vo ifadelere rast golmok
miimkiindiir. llotta abidenin iorq torofindo 3-23, pimal
terofde l-8-ci sotirler, dcmok olar ki, eynidir. <Bilqe
kagan>abidosi <Kiiltiqin>\/e ( fonikukD abidolorincion
hecmcobdyiikdiir, 72 setirdonibarotdir.
M o g i l l r n x a q a no l d u g ui l l o r J cd z i l n i iS o x y u n r $ a q .
holim, aprllr vo tomkinli bir dilvlot baqlgrsrkini aparrr.
Agtr d6yiillor, dagrdrcryririiSlorDolicesiDdcdidorgin
diipen tiirkdilli
layfalar onur r,,axtrnda dz tarixi
votonlorinoqaytdlrlar.O, .forsul xalqr varlandrrrr,az
xalqt 9ox cclir. Tiirk xalcluta0z diigmonini tanrdrr,
qonr5ulapla
siilh vo dostluqnriinitsibotindo
olur.
(Bilqe
kagan> abidosndorr 3 km uzunlugunda
_
b a l b a l l ahrct y k o l l o ru) z a n r r[''.l i n I ' u n l i r r rsnr y r . ,K i i h i q i n "
ab'dosindol,
l h:rlbrrllurrlrrr
ni5llolJrJz(lrr.
3l

1,bido[in osas nozmununu 1\4ogilyanlngoxsayh

yt!cam nrolurnatlar
yiiriiqlrrri,apaldrlr vuruqlar-haqqrnda
togkil edir. Buradaqodim tiilklorin karlucl,o!uz, doqquz
o6uz,otuz tatar,uyEurtayfaian,basrrrl,80miDlikTabgag
ordusuvo s. xatirlanlr.
<Bilqekalan> abidesiiig torcfdonOrxon olifuasrilc
yazrlmrgdrr.
<Bu abidoninyantndabagqaqodimhirk yaztlt
abidelorindonforqli olaraqQin heloqliflori ile yazlhnlg
kigik bir metn do vardrr. IIemin yazrlr abidonin tiirk
xanlarna monsuboldu!u haqdaxobcrveri(18,:15).
Abidonin tedqiqi ilo V.V.lladlov, 'y'.Iomsen,
S.Y.Malov,$.N.Orkun,M.Ergin vo b. milntozommo$Aiil
olmuqlar. <Bilclc kalan> abidosini Azorbaycandilino
O.Rocobovvc O.Quliycvtorciimochni$ve 1993-ciiildo
noqretdirmiglor.

(l<ijL'l'ieiN))iN
$anoFiNo
YA.ZILMI$ ABIDA

'Iiirk

iltcris xaqanrnog)u Bilgo xaqanrn

Sahzadosi
kigik qarda;;r olan Kiiltiqin ijz ditvriiniin doyiitkon,
qohroman foxsilf otlorindon biri olmu;, Cdytiirk
dtivlctinin qiivvotlcnmosindo vo gijhrotlonmosindo
ovozsiz )ijdmotlor ilcistomri$dir.llakiruiyyot ugrunda
miibarizodo qalib goldikdon sortra Bilgo xaqan orduya
rohborli)i ona hovalo etmit, dzii xaqan kimi drivlot
ii;lorindo qahqrrrqdrr.15 il tiirk ordusunasorkordslik
edorek Gbytiirk drjvlotininsorhodlorinigcni$lonlirmi$,
gotin vo irBrr rliiyiiqLorin
bilavasitoiglirakglsrohruS vo
glir:araq
niifuzunun daha da artrrastna
bunlardan iiziiaE
sobob oltlugdur. Ddr'iiglordogoxlu dii$mon dldiircliiyiino
gdra onun qorofinoucaldrlmtqabidonin otrafrna 169
qoyulmugdur.
balbal(hcykol)
I(iiltiqin 685-ci ildo anadan olmu5, 731-ci ildo
ddyiiglordonbirindlo cjliiDrciilyaralararaqvefat e{,.nildir.
,Abidc komplchsiBilgo xaqanrngdstori$ivo rohborliyi
altrnda732-ci ildc avqustun1-do qoyulmugdur.Abidcni
1889-cuildo ekspcdisiyazamant$imali Monqolustanda
Ulan-Batorun
400 km-dolus alimi N.M.YaddntscvaSkara
gtxarmrgdrr.(lailtiqin)) abidosi iki hissoden ibaretdir:
kigik abirio l3 sotir,biiyiik abido53 sotir,ikisi birlikdo66
sr)tir.
Piramida fonnasrndaolan abidonin hiindiirliif ii 3 nr
l 5 s n , .c n i I m 2 4 s r n .q a l r n l r g4rl s m L l i r .U g t i o r o l J o n
Orxon, dirrdtincu to:afden Cin horflori ilo yaztitntidtr.
Setirlorirr uzunlugu 2 m 35 sm-dir. Abido ulu
ocdadlannuzlnsalis" rovan dilini, giizol, diizgiin yazt
sistenrinioks ctdin.rrokloborabor, o dtivr odebi dili
haqqnda da miioy)-on toscvvijr yaradrr. Abido;:ti cla5

35.

ijzorino hokk edon mofbur,un qohumu Yolug Tiqindir.

Abidoninmotni Bilge xaclantn
dilindenyazrlmrgdrr.
(KijltiqirD
Todqiqatgrlar
abidosirinkigik hissesini
bedii eserin proloqu kimi qiymetlondirirlor (18,25)
BuradaBilge xaqamnyaxrn rlohumlanna,tabeliyindooian
tayfalara ve xalqlara miracioli verilmigdir. Bu hissedo
Bilgo xaqan qardagr vo dziiniin tiirk xalqrnrn golocoyi
namine uzaq yii .iiler etdiyiiindon, ddvleti giiclendirmok
iigiin gi;rdiiyii iglordor ilan:gtr vo Bilgo xaqanlr xaqan
olaraqxalql xilas etdiyindensiihbota9r1rr.
Biiyiik abidede Bilge xaqanrn ulu ecdadlan olan
Bumrn xaqandan,Istemi KacLandan
a!rz doh.rsus6z agrlrr,
pargalanmrq tiirk ddvlotini birloqdirmok ijgiin etdiyi
fedakarhqlardan,miixtolif i$tiqametlero sepe,lonmittiirk
tayfalannr iiz otrafindabirler;dirmekfrgiin apardrgrulurlu
siyasotdenbohs edilir. Noticedo iki yerc bdliinmii$ tiirk
ddviotinin ycddon borpa ohlnmasrndanfoxrlo damgrr.
(Kiiltiqir)
abidosinit1 todqiqi ile
miixtelif
titkoloqlar motgul olmutlar. Abideni lti93-cn ildo
danimarkahalim V.Tomsen agmrg,oxumug, 1894-cii ilde
rus alimi V.V.Radlov o|Iu almancaya gevirmigdir.
Abidonin rus dilindo milkommol noqrini 1899-cuilde
P.LMelioranski,1951-ciilda iso S.Y.Malov son no$dli
hazrrlamrgdrr. 1940-cr ilds tiirk alimi Hiiseyn Narnik
Orkun, ondan bir qeder sorua Mohorrem Ergin abideni
Tiirkiyodo notr etdirmi$l,r.
<Kiiltiqin> abidosinlA:zorbaycandilino A.M.Moherremov terciimo etnri$,O.liikiirlii ilo birlikde <Qedim tiilk
yaztL abidolod))adh oso. qapetdirmitlor.Bundanolave,
O.Rocobov,Y.Mommodovunbirlikdo <Orxon-Yenisey
adh moroqraliyasrnr,
O.Quliyev,M.Qrpgalrn
abidolori>>
bu sahodokifoaliyyotlorini qeyd etmok lazlmdlr.

l6

MOTN
(kiCikabido)

:)Til:N'f|ti fiTl\tk
:Y[$,i:.lxlT'{lr
I'rl,l
i(kft,lh iLl
:lt.l):Y(:xfl
:lkllth
ffril$l'l'rl
IXj'(:$t'll);,llx
i[)]),'
:$yTt
Yet6l'lflY:ltfii
:NTft:[)Jn:
II0f:1'Kt:ltDrJ
:oiltt:{Dul:T
:,l$,,Y]J
0il: xlll l!l,r[x
: f)t]),,lTY$
: #l,]#iJll
N : l'rt$lfli.$l$Tit:
'fili: l,rTEY|
: l$fk:llI

lil

:14T)lll
:.tJI{ttJ
:#t'rt
:uTfi}}iuJft)t{):#
[ :1fJ:)r])J
IlftTtf i Ie :)rtiil)ol|}
i il'tk
)}}f,,
:.1

{ll: tllHkN
:)}il: R'fl'rk:
JD19
:f6$.1)
i[x11';
111 iiir
:f(klilld'D:Jr(rY
: illcYt:
lDJ)d
:.fiyt:iiyl$
:
:il')+t
llf$flt:$rx[(h
: em:$iD).l0
: fxYl'rl
ltlil.:[x|'ck
:$/,ll:,flkl'r1t'rk
:fxYill
:l$k:.flllll]
Elll|N:}IT

;
:l{4DdTl:}r{fin:fxYl'rl;l$h:tilT1'ltfh
i Ht0tl'lli
l$k:,fltlt:i)I,,
:fxYill
:f{k:.|{ltfl
HN
:111
:ill(0)tYl'
:l[T:lDfxl:tfl :,lt]Yll
I|{rf,
|1l
:,lYllrl:)tliJ:llJ0:1li0
,'l'
:Jxtltl,l:Y[TYll
37

6t

:illl :fif,u
[]lf:(f9* {1r:f({JlJ:{J,lJfJ
(til'ft:{l
,J,J[,tll
:ilr1lx$:
:91]9{1{
ill-Jilg*
' 9tJ9{1{:f
:,l,l,lt{,I
:
:,tJJ[,l,rl,f
:,fl,/,
:+9}1.f

i
:{fJil$*
ul,{f
lil,l,d:
{JJ:t((l:
i
l:90,rf.1
:(f
{ltJ9{{{
llilil{N:ll{(
:9*$
:(h9(lt9{
:{{$t:{xrtr
9(k0'tl
:JYI#9f1#
' 9l,tY
ktri (k
ilxfY,lJ:
l9li fkt{{Jltf
:fl)t(f
:,lYilll
tl$,$fl.'}l'$t,l'lsli'l,
:trxrf
i i,{tl,l'l'fi
,toJi {x#YJ

(|.tlYJll#
:{il':{ Y:I
:[Jl,IJil,
t,l:t|J,l,J{.|
:{il)(
:ilil,i,
:igJ:f({1(
{ i lhtrl'lil
:Iltf :lil,l,il
', l(ol(k9{
9#]:(hs
i [fJil:
i: J,l't
i'irf#l':lf
:l{l :
i(|ft:illl$}lr
:,il9(9rt{l(
]hl i(h$tl
Ilil'l,t
:f,l(:llxf:lil'I,il
:[Jl'I,i f({t(

tl,,

:]JxPht(:
l ilr'lf
If,tl{:r|(f{ifn{tl
:#f({{6l
Jl^l$
' ff YJ,t(if{{{0t:
:flt{
f({{01
iYJ,t(
t0:t(flr${l{
fhf :
il#'il:
t(9'{i:fhilYil#
i [l( i fh9$:lt,l(:

:
9fi(:illil:0(}rfih,fli,
lf,l,l:ftftt{li.l#: ilYiJ#
lll,,:lfit0:
{tii t{,oJi ftro,t
i kl.gi
io.ll'f{fl
:fk
i t')tN:tet#i f{g.l#: hl,rM(
:JJx+t
ilyiltll

8t

.tYllt
illi#l#ioif(i
{(:gtkfifl'f
:lYlt':9tlld}rFl#
: Il'1,
: gffik:
lJf: {fktk:
IfJiliJl9.(9,1;
{fk9Y,llilr
:lil,rt:p(
(t :il'|il#:
iJ,,: lfhti ktr*
i{t,tti iJtk:#ff(f)t
(ld'l,J'i,ili
Phlk:4dtil
: l#( : illlYllilr
i
iil4ill#

*t:ilt{J:
lJtJ:uJt,tl#
: NtJ
:fie)t:ft :$tk(:ekf:iti*tJ
t :'tlJ,:xJiJ
:)tJIJ,ril,,
:{lXJ:f{*)t(k(k
:,l,tlli
)f :f1*,tfifi:,J,$l
:0,1
:tktu,tt:{ftF:)ilIJJ,il,t,

(#l:t(fi'f{J|,l,
ildJ,ll
; t{t{(i iltllJo.l
:
: (,tlJll

Ydl(: il* : l|ilJt'l#:

iJl:tlilJ,ll
:f({{(:ill{J:{dtil
: t({t(: iltltf: [.161:
,t1#
: J,{*: IilYJJ
: tfJtJ:l+*t': ,ulJf.t
: kg(kt:t
rJ#Jt: (fttk: dr*.I
: 1\{( : f,ltt.lft: tJJ: rJ{r
xJil:IltJti tllJJixjr,l:fLlJlJJ:01k9+#:
l,+l:

6ilt:r+l:

(glt:i,+li(,tk(
i l{ol{.filJl,l,,l
l6tfJliloil

t{JI lilyJJ
:tp(:6+ft{
:,tJf:hI :Jhtf
{{6t:{.t0,t
ll{JJ,ilt:9f)iY
:fft(:ieJ:trJyO
t*Ut:il+ifr:
, 11it#l'l+:f9((:til+t
tNti:ltg0:iii.ij,:

<Kiiltiqin> rbidosinin transkripsiyasr

Kigik abidc
(1) Te4ritcqteiJridcbolmr$tiirl: bilqc ka[an bu ddkc
olurtrm. sabrn]rn tiikcli esidqil. Uluyu iltiyiqiinim,
oflanrrn,biriki ogulrn, bodunrm,biriyc qadaprtbeqlcr,
ylraya tatkat, L.uyurukbcqlcr,oluz tatar.
(:l) Tokuz oluz.bcqleri, bodurubu sabrnrrn{rdqiili
csid, katrAdr hnla. Ilqedi kiin tr{srka, birqcrii kiin
o usrnaru!kurrfaru kiin batsrklna]'lrEarutiin ortusrnaru
antaigrekibodunkop nr anak6rtir.A.ngabodun
(i|) kop itdim, ol amtr anrgycl<.tiirl( kaganiitiiken
yr$ olursar,iltc bun yok. llqerii$antunyazrkatcqisiiledinr.
taluyka kiqiq teqmedim. birqcrii tokuz e$cnke tcqi
siiledirD.tiipiilkc kiqiq tcqmedim.Kurrlaru yingi! tiqiiz
(,1) kcae lenir kaprgkatcqi siilcclin. Yrr!aru yir
yirinc tcqi sillcdim.bungayirike,teqi yontdrnr.
bayrrk,.r
dtiikenyrt ermis.il tutsrkyir ijtiikenyrg ermig.Bu yirce
olurrptabgagbodunbille
(.i) tiizcltim.Altun, kiimiit, isiqti,kutaybunsuzanq:a
bidt tabgagbodun sabrsiigiq,agrsryrm;ak ernris.siigiq
angayagutlr crmis.
sabrn,yrmgakagln anp lrak bodr.rnrjj
1 a I r u < o n t u k dkr irr r ca n r gb i i i qr n l a i , y i i re n n i s .
(5) Edcliibilqc kisiq, edqii rlp kisiq yonhnazemis.
bir kisi yanrlsarogu5r,bodunr,bisiikinctcqi krdnrazennif
siigiq sablna,yrmgak agrsrnaarlunp iikiis, tilrk bodur.
dltiq.liirk bodun,iilesihinbiriyequgayyr$tiiqiil,tiin
10

(7) yarrrkonayrntiser,t,.jrkboduniilcsikiclantaanr!
kisi anqabo;;[ururcrmis.]rak erscryablakagr biriir,
yaluk crsercdqiialr biriir- rip,,rr,ga
bo$Euruf
crmis.biliq
bilmezkisi ol sabrgalrp,ya!r,"r
banpril(ii$kiti dltiq
(lt) ol yirqeriibarsar,ttrk bodun,dlteqiscn.
oriiken
yir o)urrparkrq- tirkig rsarnel burrAyok. iltiikenyr;
olursarbc9,:liiil tuta olurt.r,;lscntiifk bodun tok. Aflk
oksenags1k,tosrkomezsen.
Bjr todsar,agstktjnrezscn.
antaglnlIr
(9) iigiin iqidmii kalanrgrnsabrnalmatrn.yir sayu
bardt!.kopantaalkrnlrE,
anhrg.Antal(almriryir sayukop
yonyur
turu dlii
erliq, Te4r.ilrarhkadukrntiQiin,dzlirr
kuhmbir iigiinkafanolurtrm.kalan olurrp
(9) Yok 9rlanbodunrg
kopkobartdrrn.
grganbodunr!
baykrltrm.,Azbodunrgiikig krltrm..Azu
bu sabrmda
iqid
bargu?Tiirk beqlerbodunbunr,:sidigtTtrk bodunrgtirip
il tutsrkrgrn
buntaufitm.Yagrhpiilesikiqin
ycme
(10) buntaurtrm.nen ncn sabrnlerserbcnqiitagka
urhm. ana. ktirii bilin. Tiirl amtr bodun becller,bodkc
kdriqmcbcqlcr,qii yanrltagrsrz.
tr4enbegqiital tokrttlm.
tabEag
kaganta
bedizgikeliirtim,bedizrim.
Meniqsabrmrn
slmadl

(l l) tabgagkaganrl;igrekibedizciqrtr. A4ar adrngrg

,
Dark yaraturtrm.lgin-tagrnrdrngr! bediz urtrrtrm. Tal
tokttdrm.Krjuiiltekisabrmrnol tagkaurhmr on ok ollrna
tatrgateqi bunrkdrii bilit. Bcr)qirtaf

4l

(13) tokrtdrn. Bu eriq ctser amhka criq yirtc irsi:r

bitidim.Ant kbrip anga
angacriq yirte bcgqrita! tokltdrrD,
bilig. Ol ta$tokrtdrln.Bu bitiq bitiqmeatrsryolt!i tiqin
A b i d c ni n t n r c i i r n o ) i
(l) Allah kirri giiycloyalanmrlbilici tiirk )raq^rlrbu
cfit: arxamcagolon
taxt-tacaeyleldinr.SoziimiiaxLtadol:
qobilern,xrlqtm,
gonclorim,
birle;on
kigik qohumlarrm,
saldalr iad aprt riitboli boyler, soldakl ton(arllar ,
buyrul:quboylor,otuz...
(12)doqquz oluz boylori, xalqL bu liajziimii yaxiirca
gundo!anda,sagcla
egit, majhkemcadinlo. lrolido
conubda,gerido giinbatanda,solda - gimaldaoracla
merkozdokixalornhamtstnlono tabedir.l;loce,htr ooclar
xalqr...

icli. $irin dili, qiymirtli hodiyyosi ilo aldadrbuzaqdakr

xalql eloc.otiz:tino)raxtnlaldtrnr;lar.Yaxtnda moskon
soriraoradapis verdi;;loleyiyolondilor.
saldrqdarr
(6) l'ax$r bilici adanlar,yaxSrigid adarrlaryollannr
Ogor bir adan yanrlsaonun qobilosi,xalqr,
arzmadllar.
yolunu azmadr.Ey tiirk xalqi, onlann girin
kinti
neslino
dili, qiynrotlihodiyyrsi ilo aldanrbqoxluqrrldrn. Ily tiirk
xalqr, bil hissondcso ki, Quley urcgoliclafrnrnsalrncla
deyil, Tiin
(7) gdliindenroskonsalaq,cy tiirk xalqr,bir hisson
torofindenbagdangrxarrlmr5lar.
oradapis aclamlar
IJzaqcla
olanapis hodilyolor vcrir,yaxrndaolanayaxgrhediyyolor
ve r - dcyorokbclo.:oonlan a(llalnl$.AvilDradanrlarbu
s,5zlelo
aldanrbyaxrnt goldilor,goxluinsau6ldii.

(.1) goxaltdun.Orada indi pis horoketlor yoxdur.

Tiirk xaqanrOliikcnmeieli daglndaolutsaclde dorcl,qon]
olmaz.irolide $antungijliinokirni q,r;unqokdinr.DoniTio
qatabihnadim.SagdaDoqquzErsenokimi qo;un gokdirll.
az qaldt).Arxa Iorofdo
Tibeto gatabihnodirn(gatrnalrrna
qayrnt
inci

.. (8) Ey trirk xalcp,o torofo getsenni:hv olacaqsan.

Otiiken iilkosindo olurub karyilnlar gdndorson, lLeg bir
dordin olmaz. Otiil,:cnmegoli clagrndahdkndar kirni
otunan h,rmi$ecl birliyin (ddvlotin) olacaq.Ey tiirk
xalqr,to.{ olarsan.Y.oxsulolandaachq, toxluq haqqrnda
dii$iinmozson. Uir dofe doysan aclrq haqqrnda
diigiinmozson.
Onuu

(1) kegorekDomir Qaptyakirrti qoSuttgokdirn.Sol

torcfdo Yir Bayirku rilkesinokimi qogttngokdim. IStt
qodcr yero kimi yiiriig ctdin. Otilkcn metoli dagrnda
moskoni
yaxgr htikmdaryox idi. EI birliyirrin(do,rletin)
yerdo
ohrrub Tabilag(Qh)
otiikcn metoli dagr idi. Bu
xalcltilo

, 9 ) i . ( L l n. i . s o i
) i i L r c l l m i )r l c l a n r n r sr ri z i i ri . is r 1 . r
salmayaraq
miixtolif isliqamotloro
sopelondin.Or:da gox
zoifledin,azaldll. O;ada qalanlarrurrqoxu cilii kimi hor
torefclo,Jolaqdr.
Alhhrn hijkmii ilo, oziinliin clo boxtjnr
olduguiigiinxaqanoldum.Xaqanolarkon

qr2:rl,giim0i.
(5) olaqonidiizsltdim.Saysrz-iresabstz
igki, ipok vcron 9in xalqtntnclili qirin,hodiyyesicliyurotLt

- (10) miiflislo;nri;xalqr iizo grxardrm, yoxcr.rlxrlqr

varh etdjfr, az xalqr ,;oxaltdrn.Mogor bu sdziindoyalan
larmr? lly tiilk boyloli, xalqr.bunu ei;idin.'l'rlirkxalqrnr

42

43

toplayrbel birliyi haqqrnda buradayazclm, yanrlanbir

hissonhaqqrnda
da

]\IO'TN
(bityiik abida)

(11) buraclahokk ctdirdim.No sdzum var idiso bu

obodi dagayazdrm.Onu giiriib bilin. Ity indil:i tiirk xalqr,
boylo , taxta itaot cdonbeylor,siz tcz yanrlansrnlz.
Men
obodi abido.. .ucaltmaqiigiln gin xaqanlgrndannoqqa5
gotirtdim,bozokvurdurdum.Monim sijztimij srndrmadr.

: Tl I #ID: iil'{: ff 1k: lltl.l#l'J

:Jlrffl : fJl+oJtd
: flll : l$Xftl: fiT): flll
: ff1+fl : I#f{: JC)|JD

(12) Qin xaqaursaraytndakr

neqqaqrgtindorcii.Ona
xrisusi sordabotikdindirn. i9ino, gdliino xiisusi bozok
vurdurdum.Baqdagrqoydurdunl.Kdnhimdoki siizlorimi
u n o k o g l u n r . d d t m o n i n o d dbk u u g t i r e r e kb i l i n . O n a
obodiabido
(13) tikdirdirn. Ilu yol dayanacalirnda,indi
dayandr$rmrzycrde, elece ya$ayr;iiigiin yararlr yerdo
obodi abide ucaltdrm,iistiinii yazdrrdrm.Onu giiriib claco
bilin. Bu yazfi\r yazat rnorhumun qolrumu Yollu!
Tigindir.

: )Ttllsklf
: )l(d)*)J
: tTfh: )llJ): Y${.0
:1)t)),,
g:lkf
: lltTti;t0)0 :#l lrftrh:#tYf
:tsff
:1,d;{Jr.J:
: l)}Tf'I0
h'trh
{JtJ,hfilI:ll,1Yliliq
: T)i))r
: l$Jhl:#J1rtl:
l$'Jlhl
:h{t}
funt,;TTJYd
: l$fl'rltrl
: )'lltl'l: f''T$Yl
: [.el#fk:ls
:feh.hlYfl
I{rIli I l$4u)l: fekftlTlilT*h
: flTlt
: f} : llTlk: ll'Hrti{il)fxl r l r
f)Td: JeYfl: lFr{){J)
; lff)'tillJ: t$
)fl$t1JllfltT :i{Yfl lJ$tfllD}d
]+r#lik:I$gt)fjfd:t*?ttYsf
f) : 6Yli il'Flrt)
l
:)f : l*,,|if
:flt#f : I'ihl:{:llfl|k:16)6$Yf

:JT'llt:f t 0'Illill'||' ;l+J),1

:'I}'}d'f
T|6:ilrfttl
:lliT!

:fytfif
lfl;ti{t{:s{x:{1:htrllk:lTJo
: y$yflA
:#1Yl
:, 0N:{ A6#6):)il|{}l
:1x06.
; )i})J:.I)),,
:T(): l$tJT)D
lJflHJe:t)|T)Til:fYlrt
: t*s6Tt{
: )Tiliil#l
i llh$:J"'f
: .t6tJI,: |TI$J),J
lftJu: ITtsJ)J)l'f
: )1it){).lhf
: ek#llli
: (h#rJil
: lli ) : }f lJ}*)Jhi
0),J:)Tlf
4J): )Til:ilJjD
: )Tl${J)
; )Til:#fl$Ylf
: lT#lSYft
: J{9,i:l'|
: )fl$TdJ.JD
tI4

, H i i l ( i q i r r .: r b i d o s i r r ti n
rnnskripsi):rsr

: #i#trkil)l))j
; )l,fJtIJt: il]lf,r
d'lGYth
;lTyt
N : fYtl : tY#f: ri'Ilfl; ilrllliils{: #ltl! I 6Yfltl
: tfJ)r})J
: il'Ti : ll'ilit : #ftikTFl,
:#ru6{}YJ)D
Jl
; llxlYl;)Ji)J
: lTtrk:il]t'rlr
i Dlr:i)iTlll:ilrlYf
: l{4}l:ltthn:
:tY(t:.ltl)tj),J:l'lJS
)f)T}i
: lf}J)I}i
: fl'l),i{l'rlI rIJll#lq : lYll I fl'l),JJ}il
: il'f.lT)l'l)

: f6t:#11|l:[Tl'Jh
: f Y$t: lTlT,t0
:TYe
l: ]fph
.ld)fi : li,ra: )'1t)6: il't0f: lTd6

)6:#flfi
:ffYf:l'fftr:cltJtflilJN$Y:t*il'rr'
: l*tlf :tt?Yll
;f8l(:.tl0]'d
: lYilt :Itli'fT
:)4l(4)J
Yl:.lrD]'il
: ITJ0I lpflt : f9Yl'{,
:l(k:.ldT1rlffk
: Iftl : .l{tl: litt{lk: l[TftIJ: 'l'fll'rTlk: il'f

l$l:l)rll0[:fYl:[hT)t])J
lYYf
: l{lkJ}
;)t})J

:$hT
:)}}).,:
T.t)Til
:tfrfik:il'['t])I#i
:eYt:J

:lfTTlh: #[f ltf$ ;$ANl0ll

:Jil)]'rlf#
i f)d[)Til
: l$.l),jtTi)
: -filIil: lTJt: llkJ)
t))6{D:
: ,t)D:.l.ilf|:
: ,tli.J:t$lit
l'ril,ht:1J}J|TD
: It0|lhtlfl$ll]$lf
TI'rYl
i )lil,l: [f|lk:f{+)}lY
#li: l$f: IHJ: )i)il)D
: l[TTth
:#l!
:il'fDtilYlli

: tTf9t'$rttfrh
:fllTJh
:RTIk
:r

Iliiyiik abitlo
(l) Uze kc;ktclri asra),agrzyir krhnrukda,ekin ara
kisi oglr krirnmrs.Kisi oElllta iizc cQiim,aparnBumrn
kagan,lstcnrikalan olLrrmrs.
OluLrpantiirk boclLrnun
iliD,
tdriisinhrtabinnis.iti birmis.
'fan
(2)
bulug kop y'rgr cfntis, sii siilcpcrl,tdrr
.
b u ) u t 1 d ; rb
k ro d u n r gL , ' r i r l r n l .i.. r i l ) h , , . k t l n 1 . . b . r ) l t g j t
y i i l i i n r i i l n r j -t i z l r q i Lsld l , i i l m i si l.q c r r K
i a d rkr : r ryr r ; k nr . i 1 i
kirii fcmir liaprlka tcqi konturnrrs.
Ilkin ara
(3) idi oksrzkok tiirk arga oiur.urcrnis. Bilqc kagan
c r n r i sl.l p l r g u n c l r n i s .b t r y u r L rykcr r n cb i l q cc l n i i sc r i r q .
a . t pc r m l s c n n q . b c ( l l ( . fyi e n l c .b t r r l ur r l c n r c t i i r c n n i j .
Ozinge
( 4 ) l c r q c k b u l r r r r .Y. u ! g r .d r r r cL i j l r o g s r k J rB d k l i
...
q o l r ql l l b ! , r q .l a l i l l . i r l \ r f .p r r u r n k. r r l l r zi.i q k u f l k a no, t u , ,
tatar, kllan, tatabt
bunga boclun kelipen srltamrs,
yiillamrs.Antag kiiliq kalan ennis.Anrakisreinisikagari
(5) bolnrrsering,olh la kagan bolurrscr.ing.Anta
,
ktsre ilisi egisin tcq l<rLnmadull
cnng, ogll kanm teq
krlrnmadukering,biliclsizkaganolunnrserinq,buyuruki
yemebiliqsizering yablakcrmiscr.inr.
(6) B,:qleri, boclunrtizsiz iigitn, Tabgag bodun
. ,..
tebliqin
kri iq rigiin,arnakgrsrniigiin.ilili caili i(iniiifiri,
Krn iigiin bcqli-bodunlrgyon$urliutrniigiin tiirk bodun,
rllediikilin igqinuidmis,

,t6

47

7-

I
(i') kaganladr.rl<
kaganru yitiini idmis T,rbgaq
.
bodunl,.a
bcqilik r.rrro!lrn kul bolt , silik krz oglln liri:;
boin. iink bcqicrrLirkairn rn, tabgaggr
bcqlelT.riilagatrn
tulrpanTabErgkaAarrko
. .(ti) kotnlis, cliq yrl isiq-kriqiqbifmis. ilqcrii kiin
l o i s r k L a t s d k l i k r U a n L i r r r q i s i l , : y i i b r r r r i s .k u r r g c r . r r
I - c r r r iKr . a 1 r ! kr r ( \ l i . i i l ( ) i i b r n r r r st a b g r r ,k,:.r g r n k irlri r r ,
ldliisn]alt birnris.'l'Li|kkara kamug
( ( t I b o r i L ra
r rn , , ; lri n r i s :i l l r q b u , l i . n( r r i l l , j l i m ( . m . 1
k r r n r ?K c m k c i r i q k l z g . r r r urrr r c n . , l i r \ r m r . . il ( a 1 1 r n l t q
b , , . l u nc r r i m .l a g a n r n kr u r r r ?N c k i c , r n l a s r q - k L l Cbi .i ir i . ;
r r c r ) l- l t r c r r n l \ .n l l q al i l T r b i . j qk r r l : i r n k r r b o l n . r .
1a!,
( , o ) _ Y r F l b r _ r J rrpr.i n L i) i r . l u n u u r n j l , l u l .y f l n . .
. ,
r { r l m i : i . B u r t i i i i q . k i i l . i q h i r r u k ir r J j r k r t n , I l . r i j r k
n o f l ,r ( r.t u r c l l n .l . r u p . , , l . y r
l i r e n r ) r . .) o l , j l J u b , r rI
c f l r ' r sU
. . / et i i r l ,l . . r J f i i ri .L i r li ,J L r l1,i r i
(lt)
Abidonin torciirnosl
(.1)_ Yuxarrclamavi sorna,illiaAtdaqorur torpaq
ynrandrqda bunlarrn ikisinin ar.lrsrndainsan ollLi
yaranurr.tdir.
Insano!lunun iizorindoulu ata-anarn
[]umrn
xaqan,lsteJnixaclanhdkmdarolmu;lap. XaqzLrolarkon
onl.rrliilk xalqlnlnbirliyiniyaratrnr;;ciovlotiniclurmuSlar.
(2) Ditrd tareldoki errLfimrz dr.izmonim,z
olmuSlar.Onlar qogunqokorokdrir.Jto|rriiioki xalcllaln
hamlstnltulntut, hamlslnlbanldlm_.r5,
b|y qaldrraLrr
btr5
endirnroyo n-Locburctnri;, ayaq iisto qalx rnlarr ciiz
4l

gdkdiinniiidi.jr.irolido Kadukan mc$eli dagrna kimi,

"rulql;;;
gcrido, Dorrrir eapr)a kinri
1cr.lo ciz
ycfld$ornntslor.
(3) Ollann ikjsi ar.asrndabcloco hdkmdan
olmayangd:r'tiirklor moskonsajrnr;lar.Onlannbaggrlarr
b i l i c i x a q a r ro l m u y . . i g i rxl a t l a nr , l r n u , sb.r r y r u l q u t a rdrr
o l l r c ro r m u i .t u c a t r l tor l r n u l ,b o y t o r l3 a . \ a l q l i r r d a d i j r
l l q a r l ro, l n t u ) .o n a g c i r od o e l b i r l i y r r rqi , , r l r ) u bs a x l r m t ) .
e , f ' o Js a x l y l bq J ) J a _ q i r n yu an r a t n t r l l aOr .z l o r i
( 4 ) t j h r r l l l o r . n g l r .i n l d r , h i i n k i t r o u l o r
ot
,
Kooanonnl bttdlrmok tiqiin irolrdon
qorqtlon Rdkli
9 o r u n o o n,. t t b - g a $ d J nT. .i b c l d e l , A v i r d a r r . R u m r l a n ,
llrrgrz elrndou.Uq Kurrkandirrr.
Otuz lat,lrllan,KrrJadan,
- b u ,q o d o r g d l i t , h r j n k i i r m i r ) l o r .
fatabtdirn
iglamr;lar.
U n l a rb u c i i r $ d l ) r o l lxi r q l | n. J l n r u 5 l aOr . d a Ds d n r ak i q i k
qarda$lan
xaqanolmus,
,D.o. y. .u, k{ ft)o. ljtl e t l n t n l l d a r , a q r nc t m u p l a r . s o n rk. iaq. fi lkxt Lo ar r
l l n t j . o ! l a n l a r ra t a l a I rk i r n i o l r n a m r 5 l a r
luq',n olunnu!. yava \,iqanorurrnu).buyrukgularr
l1'1*.:lJ
0
a b r l r k s r zv,r v s o l m u g l a r .
B o y l e r i .x a l q l a l Jr i i z i l ; r r l l ro l r r r a d r q l a r rgnr ai r o
_t a^ ,b,g( 6a)Q . \ a q a n l
a r a r r rq v r S d r r J . gi ri q i i n . l a l i r r g r r o - d l o r
iiCiill.yuldrn azdrrdrgr
ii,..in . bdyiikl,Jrikigiklorle,
Ierdryr
D o y l . Jxr ii t l o l rs a l r l J r r d r q l ; r r r r l i r k x i r l q t l t n
mri\(uJ
!Jr.J
o l a ne l i n il . L r t ' a l a m t ) l a r ,
( 7 ) l ( n q a n l r qe d . , n l , r q r fl r n n r t j l t l m . r
mahkum
.
etmi$leT
r .i r r kb e y l . r r i .n o s l i r it l a v n ner r d i r r n e l i
ogullru.rnr
I a b g a qx a l q r n aq u l ( l J i l o r . . , r f q r z l r r r r n r
k o n i . ,e l ( l i l . r r .
49

l tirk boylori, 6:r trirk adrn) unudub Tribgaqboyliyini,

TabgagadrnrilobulcdarokTablaqr:rqanlr!rna
(8) tabc ollnu$lur.OIli il d:r i5-gi-Lclorir:i
bu yola
sorf ctmi,sler.irolida 5orqdeBiikli xrqanlr!1nakirni
qosunCoktni$,geritio qorbdoDarlir Qapryal<lni qoyur
goknrig,dz ellorini,nosilloriniTabgagxaclirnh!rDrn
osaroti
altrnaatmrtlar.Sonrabiitiin tiirk
( Eli olan xalq idin, clirn
(9) xalqr bcle dcmigdir':
indi hanr? EI birliyini kimin iicriin oklo cdirorn?>rdcmi;dir.<Bayrnda
xaqaniolan xalq idinr,xaqanrrrhanr?
j!'gr.icLimii
Oz
hansr xaqanasorf edirollt?ll- dcni;dir.
BclocodeyibTab!agxaqanlr!rna
dil;rrnonrlnl rilar.
(10) Diigruonolmaqlae1i le5k.ilctrnoyi,)/aratmntjr
giiro ycno l'abiiag xaqanlLilnalabc
bacarmadrqlarrna
ollr1u$lar.
I$-gticilniiTabgagclino bu qedoIsotl'etdilderini
diiiiinmami$lor,f iirk xaiqrnr mehv cclocoyik,nesliDi
kosecoyik- dcrni;lor.Onlar dltirnegetmivo blslarnrtlar.
Y u x a rd a l i i r k t . r n n 5 rm. i : q u J d r tsi l f l y c r i . . .
(t l)

50

('l O,\-lli:UK>UN $OROITINO

Yn.z ,N $ AITIDO
<Tonikuk> abilosi 1897-ci ilclo Y.N. Kl{rments
a;kara
terrcfindorUia r-llatorun 66 kn conub-Sorqindi)
glxamlridrr.Abido kofrpleksiiki da;danibatotdir:conub
da$rnhiindtirliiyiiI rn 70 sm-dirve
vo gima1.tSonubdakr
brr da$dai-36-a kinri sotirlorycllogdirilnildir'.$imaldakt
daqrnhiirrJiir'liiyiiI m 60 sm-dir vo bu daida 31-62-ci
dlur(4, 24). 62 sotirdonibarotolan
sotirlerhokk olunn'rui
bu abido haclqtnclaH.Orkun yaztr ki, <Touikr.rk>
lS-co sohrlqoderIltcrisxaqandan,4S-ci
sotro
abidesrinclc'
kjmi Kapaganxaqandan,sonrakrsolirloraioTonikukun
<i:rr,indorr
d.rrrr5rlrr.
l'oni)(uk iiQ tiirl< xaqrnn]rn Ilteris. Kapa!,anvo
Bilgo xaqanrnvoziri olnrtL;dur.
Oz dij\'fiirliinqox nriidrik,
olirn
Tonikuk qin(io miikommijtobor$rxsiyyotlorindon
'fonikukun
iiz
mol tohsil almrSdrr.BLr barodo abidodo
dilindon dcyilir: <Bilqe Tonikuk bcn dziin labla; ilinc
krhntrm. Tiirk bodun tablagka kdriir crli> (ltdiidrik
Tonikuk mon (iztin TabBagelindo torbiyo aldrm. Tiirk
'fabla$a
xalqr
labeidiXl3, 52 ).
Tonikuk tz agLlllrneslohotloriilo tiifk xaqarllarttra
yol gi)st.,lmif,baq vcrocok hadisoloriqoyti-adiu:zaclgdronliyi ilo duymul, bir 9ox qanh ddyirflerin qrrfrsrnl
todbirlo almaga nlii'r'effoqolnrufdur'.Tiirk dtivlotinirt
sorhedloiuingcniflor-dililmcsindo,xaricisiyasotsrhosindo do onun ovirzsiz)ridrnotloriolmu5dur.L.N.Qunilycv
qodim tiirklordonclarrgarkon
Tonikukun(ldvlilt v,r xirlq
qar;tstndalir
gdro
xidmotlcrinc
onu (l iirkli)rirtBistnarkr>
adlanclLnrrrgdrr'
(9,I 0).
Abil,.)uinmotDiudi)tilrk xaclanlrrn,
onlann gtlrcliiyii
.
r$lordondanl$rlrr.ToniLuk yeri goldikco liirk dijvlotino
5l

xidmot ctdiyi illordo liz h.yatrndanvo siyasi foaliyyotindondr: bohscdir.

Abidonin qoyuhnr tar,xi haqqrrldada fikir miixtolifliyi miivcuddur.Bclc ki, kitabonin716, 725-ci ilierdo
ucaldrldrgrnr
iddiaedoolordo var.
(Ktiltiqin)) vo (Ililqe kafan> abidelonro nisboton
<Tonikuk>abidosinindiiinin dahasadovo besit oldulu
gc1ir.
da rriioyyonlegdirilmi
(Tonikuk) abidosioiilk defe V.V.Radlovoxuyaraq
no$r etdirmiSdir. Abido ijzorindo B.Y.Vladimirtscv,
Y.l.Ubryatova,V.'I omsen vo bagqalanmoq!ul olmuglar.
Azorbaycan alimlcrindon A.Moherremov, O.$iikiirlii,
O.Recobov,O.Quliyev do bu abido ijzsrindo todqiqat
aparml$,terciimovo no$rcklirmiilor

<TOtiiKUK)UN SOtiOrriNo
'I'AZILt\rr$
ABiDo
lto'r'N

:f{Yl'l,I,J0
dlfl,lk: $o'|'f{
:r+t{]l,r#f
:Ilt}f :J$yff,,
NIT,J0:)iil
llrTTTFll:
i ff,l{i}i Jti,,tl,jt
:)t]iJlfilh.'l
)rllfo$rl
:#l[J].l'lll)il
.hl/,Td0;1t)),i.ilrl'
i ltih llxl,\f.f)D:
ff)il:lTl|k,l!
:$h

Itkllflr+kYll
:lf{k ;rfll{tlxlll:Jxltfi1l})};#j)il:,
IttI)tiiJffl:lflrl1: ftliJ{D
: )}}},jtt
: foilJfkYt'r

,fh#

,r
lll'll,Ihil9l'hl
lltlJ|l.:fl$Jil: JilYtftil: li)$'Jilti),j
:
:0llflI'irlltf
hti lhtirtlD
:l$YI{Tfl
:fktTlt:l0Yf'rll

[l!l+lrtruf||*i.D:|'(|kl,fll|kTi}Y.|i(lliJrij.

{}[)Iil:J+]]tX$
;pv1t,1t195f
[uil] Ju{}t, *orl'1
Jt)il{.t
:fJ+},lh
52

5l

'l
<<'Ionikuk>r
abidosinintrakskripsil.asr

tflYfr'
illt)#lkl$t$[Yff
:l]llkN.tdfil]riJl]J,fifl
Yfilfil
i'fll'rti|rtt(rYlt
:fTlh
:[0
:l]$rfiil
lITlllXo
:fri
)ilt'0TIfiJD)d
ilii)6,|$Yfl
I)DJ),l
tldlltil:Ily,l$
:,111^i
:)fdlfhYf
IJYTII''
f8rfl:ll,ll:ll$Yf
:It
:llrftliBllil
:fil)Itr4fD
$[ht:il]l|J}
i'i'fiilfhl
I#l$hJN]i
;[k
'
:Ift)T\(jt:l'{ll$ll
:hfkt'lHl)
i )}}|J
f16: f'hI),J

: lh
itli$$hTi 6r:$lti fliThllr:fT0h:l1*TD
: lYlfTilU
tkYlriTIl
i )otlhl(t
.
: l'ofJ(($TIl
: $Tlh#6
: )Til:Jq1I)ttlJ
:ftkfSq.l)
il,{)
0i ilT)0fil: l$tif: (tlilJll))l: }qTlIJt
| : t$l.f
: l)|r)l.IlJ
$: l$i|
)rildtTl'lk
:.fril$
I't
l)l'tlilsftlDl4)D
Nii:l[T16Ylt:llf/,]lD:l$T1Ji
,fT{il:#[f fk:itktilYI:IlT,'6ldf
:llN
l i f lTrj,t
: #[llk: lthTYI
; T,dN
; TSIiItlJft
:lIJt : #FTfh
lllhTYll{,,
t'lxiil:)0f(:$hilr?#xf,l
: #lt(k:)Dor|{lt#l
:0hll
: )tilJ'fllTluk
:,fhil'fft
xl
:#.lYl(lDnl'lY|
:)'lr$'jlDf

.1
t l q . " f u r r i k u kb c r . i ; . L i m
rb!iq ililo krlrnrrnr.
-I,url{
, - , .lbo(Iun
'),
TrbgugkokciriiIcrti
(2)
r.
, ,
. . T L j r kb u d u nk r n r r b o l m a y r rTabgaQda
adrnltr.
K c n t a n l lK. H l l t nk o d u pT a b ! ; r g k a
y i r r r rigikdi. Te4ri anqa
temrscfrnq: kan bcr.tirr,
(3) kanrn kodup i q i k d i p .
..,
igikdnk
orurmlserrn9.Trlrk bodun d l 1 i ,a l k r n t r , . iigiin relri
y o k boltr.Tiirk sir
bodLntycrinte

(.1) bod katmadr.Ida Ia$dakaLrrtsr

kubrautD.yeti
yiiz bolrr.[ki iiliiqiarlrj crri,bir iilLiqi
ycii
yadag
erri.

l(1slq

y12

(,5) udrzrgnra
uluA$al crli. Yrgrl tidi. yainlsr
.
mu l<tsayrniidint.Sakrnrrnttur-uk
bukalr,scmizb-ukalr
arkada
(6) bilser- scmizbul<a,
rurukbukatiyin, bilmez

-;llJi;
j]'l.''ilo,:;
i[',1'
u,,i
TiiI;,:;;il,:lllsdf
^*-.

( 7 ) b i r l e ,i j r c r i sk a i r

J*ui,}J
:s;ll';ti;
i:'l{"1;#1,
r#"
iil{i:s
..

bola,

ofiii',,llli,;."0,
:ii:;,,
),';,;
n91'!'i{:lii
i#h,'i
"l;:H

4 n q ao l r t n r c r i l l r o ! u z d u n , r r
l i , r i i qk , : l l i .

(9) Kdriiq sabranlag:-tokuzoguz bodur iize l(aga:r

oluftLt.r. Tabgaggaru
Kurlrsctilniq(imrs, l,.rtatEaru'foura
scnriqrdmlssabangardrnrsazkrgatiirk bod n
(10) yonyur crnis, kaganralp ermis,aygrrrlrsr
bilqc
ennis,ol cki kisi bar crser,slni Tablagr! alliirteti,tir nrcn
o r l c K t l r 4 t ! t i l r i r t t g rt i. r m e nb. r n iO H L r , , l g
(11)
Abidonin torciimosi
(i) Mon riztim ' Bilici fonikuk 'l'ablag r:lindir
torbiyoaldrm.Tiirk xalqrTabEaQ
clinotabcidi.
(ll) Ttirk xalqr iiz xanr olmrdrgr halda Tablaq
clinden ayrrldl,xaqanlrlagcvrildi.Xaqanrnrqoyub ycno
Tabga<;
ddvlotinolabc oldu. Tanrr Lele dcmi; imiq:sono
xaqanverdlrl'1,
(:|) xaqrnrnl cloyub bagqastnatabc olclurn.Tat,c
oldulun iigrintanr.rsoli 6liimciil h:rlasallnrS.ftirk xalqr
,jldii,zaillorlr yoa oldu -l-iirk- sir xrlornrr iilkesindir
(,1)xaqanhq laxtr qalnradr. Mci;odo, bayrrdii,
azadLqdaclalanlartoplaqrbycddi yilz oltlular.Onlarrnil<i
hissosr tlr idi, bir hissosipiyadaidi. Ycddi yiiz adanrr

(6) bilorso,hansrnrnkok bu!a, arrq bula oldulunu

teyin cdo bilmozso dcyobclocediiiiind0m.Ondansonra
tanfl lnono bilik vcrdiyinogi;ro biliyi az olarsada ijziim
onunxaqanolmasrnakdmokctdim.Bilici Tonikuk,Boyla
Bala Tarkan
(7) ilo iltcris xaqan olma r arzu etdi, conubda
Tablag clini, qorqcioKrdanr:lini,qimaldaOluz clini 9ox
mehv ctdi. Onun bilik yoldafr,$ohrotyolda;rmen oldum.
ycri ctdik.
QuEayKriziive QaraQumu1'agayrg
(8) Burada maral, dovqan oti ycyib yagayrrdrq.
XalqrnboAazrtox idi, otral-llnrzda
dr.ilmonimizvohqiquq
kimi idilor,biz onlartigiinle9idik. ElocoyaSadr!rmrz
vixi
Oluz elindonmiigahidoqi
goldi.
(9) Miigahidoginin
sdziibelo idi. DoclquzOguz xaiqr
iizorino taxtda xaclanohtrntu$:o Tablag elino Kanr .Sentinii gondormit, Krdan clino torof Tonra - Scmi
giindornrit.Onlara bclo sifiu.igctmir;:tijrk xalqr azacrq
xalqdan
(10) ibaroktir, lakin onlarrn xaqanr igid,
moslohotgilori
agrlLdrr.Dcyirom:o ihi adamqaldrqca,ey
Tabgagcli, tiirklorsoninrohvcdocoklor.Dcyirom:qorqdi
K r d a nc l i n im o h vc d o c o kD
. c y i r o r nr:r o n i. O g u zc l i n i . . .
(ll)

(:i) arxasrnca
aparanbaqqr9adidi. O clcdi:topla;rn.
Ona yanaiianlnetr oldum Bilici T,:nikLrl<.
Dedim: onrl
xaqan olmaslna kijnrnk cdimmi? Diigirndiintgolocr.,k
xaqanyrxlnda vo uzllqdaolan bu1lanrnar-tq.yaxurikirk
oldugunu

56

:t7

1;

-7()ot)iNlI URKr,rzrlt ,rniooLitrrillN

l,riKsIK,{sl
llor hansrbir ot)'a,olamot.kcl,liyyot,lrorokotv. 5.
bildiron sozlor dilo hazu gekiklo glolnoni;dlr. Bunlrrr
miioyy)n miiuilsibijt,nliioyyonhacliiioncticosindo,bu vo
y a d i g o r g o l i i l d o o t t i a y a q r x n r r 5 c LB
r .t l o l i k l o , d i k l o
sdzli.lr'itr
proscsi
tarixi bir xaralilcrornalikclir.
1'aranntast
Bu baxrmdandildol<ihor bir siiziln dziinonroxsusbir
tarixornalikol<lu!urniioyyonlogir.
UlLroccl.rclla
rrnrzrn clili
kirui li,rrralagrbbu giin bizo tLirkJillixllqlara yadigal
q a l a nc l o d i n t i i r k y a z l l ta b i d o l o r i n iltcr k s i i < l s r n ittj a l t o r
bir siizrn iizorincloonun zoruanosinirr
mtJhiirri,ictirriri vit
s i y r r shi o y a t r n rirzri v a r i l r r ' .
Q o d i m t i l r k l o r i n r a l i x i , q o h r o m a n l r qk c S r n r i 5 i ,
modor)r),yoli,diJi da; salnirntolor.Jo onrrn yazrlr
abirlolorinclo
ij:r bocliiol<sjnilaptntlrlLr.
Bu ntor:rdaqoclinr
{iifk ddvriiniin
V-X osrlorin edobi dili kirni
d o y i r l l o n d i r i l oI 'na z t ha b i d o l e r icnl i l i n i nm r i x t o l i yf a r u s l a r
iizlo ii;rouilmosiqodirrlliifklsrin agllrnamrfsol:.i
lolor.jnin
jlt., horninclilo bugilnkii - grLgdl5dilinrizil
!in oclli,nmos
plizrrasrn<1an
nozorsalnraqclemokdir.
(lodim ttifk
lligottofkibi iizerin(lo
l,azrlrabicloiorinilr
aparlill todqi(lallargoslofir ki, rrbidolorinlcksikasrurn
Di:asif tiirk clilloli ilo o (liivrii arasrndat,ir o qodcr clo
'orqlor
ciddi
nozoro qirr?mrr. N4iioylon lbnetik vo
serranl:k lbrqlor nozorit alrnnlvsa. ntiixlolif tayl'ir
bir'liklorinintiili osasrndrr
yaranrbi;.,iiniinl(illi,;,,,, qi,,iin,
tiirk lcksil<asrndaoksor nliias
liir.li cilLorinilr
clemcnrloriniqilfntoknliitnkiin.lii r.
Q ' l d i m l i i l k l a z r l t r r b i c l o l o r i nlicl k s i k a s r n ccl ,ac y d i r
allnansiizloriasrirdakr ntonaqrLrplalnabirlntitkolar:

It. l\bidnlorin
qruPlarr:

Iiilot

lorkibirrdo lcrtr:rliik s0r

n) Oohurllutl anlal rfr bildirJn sitrlor

,,1/r.! ya i l1 qolrunr.ulu ocded; t'1'li
3 m r . l \ Ii ) s . :

biiyiil< qaldl;.

l<isi ogllrtl iizc cgiirtt-rpaurIlLrnitn iiaiun. islcrrrr

xaclrtn,
kagan ollrmrs (lnslrt o!liina ulu ilc(lir(llirnnrBLrrtttn
istcm xitqanhi,knrcht olnru;i).
yaSlrcloh.irn:r)rJ ana.i\l.rs.:
l/ic
l)clinr katLrn. ttlayu ocllctinr, ckcictirn. krrnr,:rry
lanm...yolta y]rtlr knltagr cftiqiz (Qrr(lrrlirllrtnl, ar(1ll-l1clr
g o l o n a r r e l a r r mb
, i i , ' i i k c l i L f ( l a l t n \l .l l 1 1 l t 1r11Lr l l . . . ) o l ( l i l
yatrb ilalrx:aqicliliz).
lii<,:ikr:1arda;,
Itiilk,
)cni (logulmui kot|o. irrl
/adllr,| xllttln.N'Ios.:
U r r r y t c q i i q i m k a t u nk o l r n ai n i r r rK i l l l i q i n c f r t b o l l r
(llunray hinri 11r(lnranaltltrt Serolilro liigik qilf.tlallrrlil
qohroDrirnKiiltiqin adr vcr ildi).
h:qik brrcr,/rrrrrq4' lNhzado cllz, /ie1irr
,\itrli
golin, /iri qrz. (r.{rrl ogul vo s.
b) I obiol hltdi!olclinin aclhlrttt biklilon siizlor
torpircl.1ct. ill irs.:
Ilr
llLr lrirdc olLr|r;' Trbglg bodLLnbirlc 1i]/cl1in (llLr
y e r c l oo l L r r a r h o lrat b i l a qx l l q r i l o o l l q o n i d i i r o l l d i n r )
Kcr qar; sri6 su; kt.E dag; /irirrr cltttn:/tt1 drt|.
\4es.: llcnqti trllia urr.hm(i)bodi cllSahokk etdilciinr)
7nlal tllrriz. 1\4os.r
irl t()qmc(iinr.
l irluyka li ir,:
t1r7,;i; qay. lVlr,s.:

iti
59

Kurrgaru Yir,;ii iiqiiz kcgc 1-ernir Krprlka tccli

siilcdim.
Ot od; fol -- Qa'l;J?ir gdl, sohra;rjag agac;
-fatlrrlt daEetayi;
J,ol yol 6rt - yangrn,alov vo s.
c) Zaman bildiron sii.zlor
A! - ay; )1az y.tz, lu)' yay, Jltl il; /riirr - giin,
gi.rndiiz;liiz
payrz, kr$ qr$; arlrit
Eijno,; kiintiiz
geco giindiiz, vaxt; dr., mJsalo; tdrr dan yei, tii
gecove s. Mos.:
Tiirk bodun i.i,;iintiin ud nadrm, kiintiiz olumadrm
(Tiirk xalqrnrnyolurldageco yalrnadlm,giindiiz dincolmodim (oturmadrm).

c) Mctal adlarrrrbil,lironstizl?r
altutt 91ztl;kii,niis giimii); tcfll,, domir ve s.
Mos.i
Altun, kiimii$,isiqti,k!tay bugsrzanga biriir Tabgag
bodun sabr siigiq,agr!r yirngakcnni;; ( Saysrz-hesabsrz
qrzrl,giimiiq,taxrl igkisi,ipok veronTablag xaiqrnrndili
girin,hediyyesiqiymotliimir)).
d ) Ileyvan ro quq adlanur bildiron strlor
Ab ov; adlt - ayltt .tz torr - at at ati b.trs
bebir; buka
buga; yll/ir - ilxr inqek
inek; rtlylt
ceyrcn: I.tEzt,t d,onL]z,ttth$gan dovgan;/r7 ojdaba;
ta! - dayga;laktg - loyr.l, tel'in dolo; srj,n
maral:
t.|uk - ytrllct qui: lia; (laz,,t it vo s.

ri0

'fikili,
;)
moi5rt yo cv olylhrrnrr rrdlaruubildiron siizl0r
Eb cv, aiaqrqt,drl
qapl;
sordirbo,
liifbo; lqtg
trltxrs;
bedizi;i
noqqa,s;
kedin
gcr-tm
bediz.
bitirl
yazr. nol<tub bttlb,:tl oldiirLilnriit(l!ilnr.nin daildao
. o n n av o s .
d i i z a l d i l r n ik$i q i k h e y k c l i ;i t q l i ( i m c r n a f b
Mos.l
'fablag
Bark itqrigibedrzyaratrgnra
biriq liri irqiiqi
kalaD grk,rnrQan Scniinkclti ( N4crlar'(borrrla)
, loqcla$,
yazt yaza TabdirQntot urLr qan Scnljn
da$ r-Lzelindo
goldi).
g) Elorbi leksilia
.4j'!iiiqr moslc rotgi; .1'cjr dlitnron; j..rl:r(, ordu
baggl;r, r;irrl<orrlo;
sri cloltun;srilcrlrat qoSiingokclim;
yadalj piyada.1,eb,.,e
atll kofliyyai;sii,rii./ siingii;ol
- oxl )ortt
ylilii! ctntok; {.?dq
o|du; sri'liiq
nriiharibo;r,rrrr vulug; 6a1'rrrtr,li buyLriukgu;Sal, aptt,
,drl.,rl - titul,Ilitbo; !o s. Mos.l
Biiyiinikr yenrr: biliqsiz c|ing yablak ermis erirg
(Br,ryrucl;ulan
da biliksizpis olnrLr;;
Ekin ara idi okstz kok tiirk anga olLrrur ennis
(Onlarrr ikisinin araundacloco Iriikrndalrolmay;tngd),,
tr.irklor
noskon salnr;lar).
g) CrrqanLizm
]'o bodor tizvlorinir aclla nr bildiro[ !iiizlor
Bu :;ozlertiz :abitliyini cloruyubsuxlal'araqkiqik
tonel)k llyi$nrolorlil giiniintiiro clodoI gclib gtxmrScirr.
trlos.:

Y
i) $cxs adlartntbildirln siizlol
bolaz bogaz; ba$// 'l,lrrs ba.\l
.,ldak, aya! ' aya,.1,
siluriil(i
gOz:kulllrft cltrlaqriit'ir(
/izrail iirok; iiz
qar'
r
o
s
itrr
dil;
lll
snf sag;.r// o(l;/li dizi
lr) NliicorrJd anlal r5llrr bikliron siizlot'
q.,m, kodor; 1lrr; siilh; ltiq
dnmaq; ,trrt
giic; /rii sos; furt brxt, talc; /rrJri allah' sonla; sa,tl
srra; sriz soz Cub // sltLt clir[l$lq, ll1lcl; tr yLlxtl vo s

IVIos.:

Oziiln kutunl l)ar iiglin I(itlal olurtlnr (O:ztinlrlnboxli

oylo;rdim);
12lxl1nir
oldu!uua gdro xac1anllq
'fiiik
iltc bLrli yok ( l-tirk
ylS
olLusirr
ka!an Otiikcn
Otiikcn ntcSoli clall rciltotulsa, cldo clord, clonr
x,rc1irnr
oLmatzl.

x)

'l

oPonimlor

yer
aclrr,'1&ttrI.l','f mc:;oli tlag; Biikli lilitl
Afii
'Bukur
l3tixata, Iirtis irtrl qrryr;/la96dlr'ft
Bdklii ;itlii;
ycr udr; Yu;l iitliiz Yalrl gly;
ycr ^(haKtulrlLu yf
t i t t + i i i i t t i i z l r c i g : r 1 r l: ( n r r t l t r r r r ( J i r r i qr l ' r . . s ' r l r r i r \ l :
Xq; kii Qltt gil; Ihirlntn JdUve y( r .t,lt ()tiil'rtl
dag vo yer adr; O,'kult iltliia Orxotr9a1't:.rlIn.{t1(trrrlarr
vo s. Mosl
Mait
" kutqant
ilqeriikiin to!srkdriBdl<likagrnkattqi sLilcyiibirrnis
t i r o l i , i o l o l q d ol l , ' l l , i r ; r q r r t r l r g t n . rqLtirl'rl lr r(l' ' l ' l n l ) ) .
i t q c r i i ( a J r t l ' r r ry r ; k ar c q i .l i r i i l c r r r i rl i r r p r ! k i l!c ( l i
kontLlnrs (iroiiclo Karhrkannte;oli tlrrgrnadok'gclido
onhrr )'erlolditntif)
DonrirQapryadoh

h'iltnJrrll Tirrk \aq rrrlrBrnttr

ittt'ri: t'rtfian
.
\
4
o
lrhilorcl"
l u r r r r . l a r t , ' l m t r s(, 'i (unr rc. l i l \ 1 .\ ' f r l c l r n i $ d i r '
onunaclrQu"lu! xaclankimi do qc)'ciolttnur'
RazkaEan tiirk hdkmdarr
q tiirk hokmclart
Bars Dru
tiiyiik oflu O honr
ttiCu"
nitq"
QntltL[ >:aclarLrn
I . r M o g i l q a lk i n t i n l o l h u l d t r r .
Bi;,i tniu,t Kifrirrrrrn I'irviik'tglii
Biuut ii,fia" Vl osrdoya;rmr; ttirk hiikmdxrr
R i l 6 ' r : r ' 1r n r i ' K l l t r q r n i n) a x t t r
Y o l t r gi i i n
J ts iizirrinohukk c l'rn :ors
q,'hurmu,Lbi,.tJl"ri
i s t , t n il , u r t , n R u t n t nx t q 't r t nk r g i l q r r d r 5 t
vo
ittitqc *iiun
Qutltrg)iaqanrnawadt' Mttgilyan
K i i l t i c l i n ianD r \ r
qnr'la5t
kun,&,tt An!,tn Qtr luj: rrq:rntn kilik
o
i t l r M L ' g j or u ' 1 r rkt ri n r id o ' 1 c y t l l t t n u r '
o , r b o,lr i " , , n , , n
'M'-"-ttiiii-Q.'
Mogilyarirnro Kiiltiqininurirasiri'tardu's
xaqanll*lnrnbiriglslolmufdur'

O{uz bifuc kiS\adr

Ylrtl,rr kiii lrdl

Tonikuk
Qtrtlug' KaPaganro Bilgo xaclanlara
vozillik ctlrLi5.dz dijvriiniiDtanlnmrligoxsiyyotlorinrion
biri vo s.
Mo s . :
f{iri olt'nto iizc caiim apirmBrrmln kalan 'istcmi
Ilumtn
kaioti oluri,r ( iusan ollutra ulu ocdacllann
* , , I " n , i . ' " * . r : r q a nh t r L n t J :'rrrl nr r l l a r ) :
leUrl
K ; r t r r n ri l t i r r ' l . r g l n r g .i l r i l l l l l h i l q ' I ' a l u l l r g
kdtilrmiscrinq(Atam.llterisxaqanr'
topcsjnlctulrpyiiqcdi
"
ariain ilbilgrt xanrmt tann 1'uxarrdanidaro cdorok
yaratnrr;).
6-l

(12

j t 'I yla adlarrrr bildiror siizlor

l-rirklol dz d0vlotloriniyaradarki)nmtixtolif ctn k
tayfalafl bu xaqanlrqdabirlo;dinriqlor. Orxon-Ycniscy
abidolarindohonrinlayfalannacllarrgokihnoklobe'rabor.
mokanhaclqroqda
onlannycr|:r5diklori
da molumal,rqrilir.
abiclodooks oiunar tuyfa
Osrler kcqmosinebaxmayaraq,
rdlarrrn bildiron sijzlorin sksoliyy,:tiirdi tio ya5amarldadrr.Mos.:
,,lpur LNat,lorluk, kttur, Kunkur, fubgak, oluz,
latar, |abt.tc, tqtabr,tiipiil, liirk, kiili tiirk, ,r_l'Iir,'/
vo s.
llos.:
lauAgr,srErlqr6tre kiin togsrkdailokli Adiiq l.
lt r{.t|:, /iipiit, dlr(r, Irururrt, Iitrlctz, olt.z, t.tt,tr, h al,
(Aglalulabt bunga boc|.rnkelipcnslgtamrs,vuglan-rrs
yanlar, hcinkiironlor cjz kociorlorini bildinnak iigiil
'l
irolide,n'- qorqdonllikli Qdlii clindon,TabEaq,l|rn,ibclr l o r r . \ v u h l a n ,R u r n , l r r nQ.r r ! r z c l i r r d o n J. g K u r r k . r r r r l a n .
(Jtuztatardan,Krdandan,Tatablda! bu qodorxalclgolib
hbnkiirmii$,
aglamrSlaf
).
II.Qodim tairk yazrh abidcliri vi)
nrii:rsir tiirk dil'.rri
Qodim tiirk yazrlr abidolori dilin lokco fonoloji,
qrannralik tokanliiliiniideyil, clocr: do lcksik-scrnantik
xisusjyyolloriniizlonrek,aragdrmrrqbar:rmrnlrnxiisusi
elmi rhomiyyeto maljkdir. Ilu atridolorinqodim olrrz
dilind,: yazrlcirErnr
lrirkoloqlannol:soriy),olitaidiq cdir.
gdro
lilo brna
dc ollrz qrupunadaxil olnD diller',cyni
Azorbaycandili ilc abi,jlolorirr
zamarLda,
dilinin rniiqayisosi nriixtolif leksik vahidlorir fbnctik qrmluSurru
m o1";on)oSdimri:yo,
scmanlik Sr.tolonrnoniizlitntovo
imkan vcrir'.Abidololindili iigiin x3raktcrlcl<sikvahidlo6,1

rin mtiasit tiirk dillori, cloco do Azorbaycandili ile

miiqayisosibcle bir fakn a;karlaytrki, Orxon-Ycnisey
bu vc ya digor formada
abidelorininleksikxiisusiyyorlori
qorunub
saxlanmaqdadrr'
canh
bugiinkiidilimizdo
Sokildo
Onon-Yeniseyabidoldoriilo m asirtiirk dillerinin,cloco
de Azorbaycandilinin sosloSdiyilcksik xiisusiyyotlori
olar:
beloqntpla;drrmaq
a) fonetik qurulu$unu Yo m?naslnr dayiimoyon
siizl"r. Mos.:
bu, otuz, alp, bir, giin, ilii, ax, bil, ara, ya[r, kii,
dz n, SttS,at, lii,,ta , ay, a2rnun,k64iil' keg' o{ul, siz,
sdk, lat vo s.
b) l'onetik simaslnldoyiton, monaca doyigmoyan
siizlor. Mos :
adak ayaq,beq - boy, kdtun - x tttn, kurr - geri,
ber vcr, Z'rg- kos, 6rs b:5, buka bu!a, eliq olli,
aEac,)'ugur it, inqek - inek. rjaq
esid - e$it, tt
g.jn, kulqok
qan kiitt
qaltn, *art
yolw, krlu
qulaq, /rrig giic, t.rg - dag, tutl.! - di\rlo, tok tox, tiizel
- dnzol,yiilla - alla, sebin sevinvo s.
c) Scniantik dayitikliyi, u[tayan siizlar.Mos.:
abidodo (hdnnetli, niifuzlu, giiclii)
ACIR
menasrndaiglenir.Mos.: Biidkerdziim olunp bunqaaglr
tdriiq tiirt bulu4dakritdim (Oziiln taxta oturub dijrd tarofi
ohatocdorllliiclii,niifuzluddvlelyaratdrm).
Miiasii dilimizdo ag:r' sdzii (yijrgilD siiziiniin
antonimii kimi i,slonirvo daha gox dl9ti, geki vahidi
anlarnrna
0ylun golir. Maraqhdtrki, bszi leksikvahidleri\'Ios.:ABlr otur,
de oz ilkin scmantikaslnlsiLxlamlldrr.
batmangol(atalarsiizii); a!rr'ra5adamvo s.
6t

-7_
/\ltlL(NIAK) abidodo(yorullnaq.zoillomok, mrr r . l : \ r r rt\:.1r . ' l i r .A z . ' r l ' . r ) r . , ' n . l . l r ryruLllguu r .r r f r l \ l r ) , , l i r n
sdziiuinikinci kornpollentindo
iiz izini clntuyubsaxliryrr.
q.)dinr
liifk
yazrJr
abidolor.inclo
ii
iinrunriyyotli)
yemoll anlamlnclirip1onir..Miiasir dilimizder ,<plov>
monl!ltdt sabitlo5sodo, bozi so:rlorrloilkirr scrnantik

yLlkijnii sa\ia)/tr. Mos.: a5paz.itixalta! ayrlna$l! xiltlralitJ

siidlij irf vo s.
/\l,Kl$
a b i t l o d ox c y i r ' - c i uaan l r n t L n d ai ; l o r o n b u
sijz hazrrda rlilinrizdo bir.ini robrik iigiin vo bir
$eyi
bo)'onnro ifadosi olrraq ol gallnaya (cyilil.
Atalar
s L ; / l , o r i r ! l ibJi.r b r ; r r , ' l n r r ' i Jr . r . , h , l r 1 l , u l l ; e i r r r lJr : r r , r l r q r l : r
i l . i d n . l . ) k r\ c r n i t l i r \ I I y : r : i r t | l l . l q . l 0 d rMf .L r \ . : ^ l L l t ) r l
i r l q l )l . q j r r S ' ! I , lr l , r t 9 . . - O n Lr , r l q t S r . .yl ii rr f , r n nrtr r r r ; . r rL, ir,
r l a t g t . r y l u , i ,OL' , ' r r r :Q o c l b i z rr r l q r ) , l . r J ,r . . r : .
l(tlN
abiclorlokoniz lnJnastrdit c1r:ydoahurnrgdtr.
Mos.: ... Kalansrr.amrsboclunr! l .inodr-is, hrrllclnirs (
X c n J - r rrrn . r lr u n rr ' l , r nr l l q r k r r r i z .{ , J e t r r l . r . \ . , r , t 1l ,} u j 1 )
L l i l i n d ' rh i r l i r i r t r n i k . . c ' , , r, . r . l l I r i . , r . . . r l r r | .r . l J t ) . , r i
<gLinii,rsiizii iSlonir.I{or ili lcksik vahid rraslrila sentan_
lrk yi*rnllq !ar, oslindo glltrii Qox .rz hallarda >to;ianlarr
o l a nk . ) n i 7 ix a t t r l i d r r .
tJ(ll\li\K
abidonin dilindo (dlrnirk), ora ojr
abidolrrimizdo (connot)) monaslnd: i5Lrrir l\.ios.:.l.irrirct
k : z g , t trtl ' . u \ l t h : r l r r r: ,{ | l c j lr r r r ; rl r rj t , ) l , l i r( , l i l , u l L i i j
/r.zorbaycanclilintic i5lonon <uqunnllq) sdziilclo riz
nronr. yilkiiuil qoruyub saxlayrr. Lt|,anuuq
trir anLlla
ruhu t,orlondon qrxntir-dlrrir doroc:rsinoclttrl,r anl,,,lu,,
r c r i r . X . r l q r r a ' r u , l . rL r u l uL , . r i t r r , l , ,r r r r : l : l . r b i l , i t l . r r
l ( U 7 . : r b i , l . , . l u . . j r \ ' l\rr,l r : u 1 , .r j r , . n . r \ r r \ iil; l o n i r .
V o . . \ r r l k . r e ' r l l i . 1 r u p l l g u l rr r 6 r i l :r l r n i , . 1 i r
5 . , rcrikIicl
lizqall l(uz (Yunr5:rgrbolkitinok a:andtr, rnconr qrrmaq
asandr-).
ir()

i]loAzolt,aycart
clilirrdo<cliynrot,
doyoD ilnlamnldrt
nllnada
rlocazi
non br sa,zol-lassillorimizin dilindo
< l i i r r g i i l ,h r i r m o t r' rl r r l i l s m u kc. l i h a l Jr r l . r ' r r r x q "r r r ' ' r r i i
s r n d n r , t . t g i ' l i ' l i r . l " 4 i : ' o l . , r .M . l i i z l r l r r r r r 'ti c l l r r o
poemasrnda
hourinillrclocyrtiilnlaludaiilonir:
Mocnun)
'l
qlhra tcbdil
omkini ci'rnLrno
Q r z s a n , z c rorl:n a . c l o d r i nbii l ! ( 1l , 6 l )
[-]u srizo cyni Inorlada clrnll dilnl)lq(ll da 1c-l_lcz
tosadiii'o rLnllr. Mirs.: No <pclilt dcyarlil| hi, dzii il lrcuz
ctl-rlo,

SOZI-ESllliK. Abiciodo<razrlr!r gi)lnlok))rnrn,

s n l d i i $ l o n , rl.v b s . :i n i n K i i l t i q i nb i r l es i i . / l c l d i m i(zK i ! i k
qarda$rrn
K iiltiqitrlorlzrltgr goldik).
clnlok)t
N,liirsif dilinrir,.lo bu sijze <irnilLrirhis.)
anlarrrnd rastgolinir.
9) Nlriistoqillck!ik v hi(l kitui itlontncyor, l)lr)(la
vo
sijz iltdolordc qirl:rnsiizlor'
()odirn tiirk ynz:rllabi(lolorirdo,lrlrk dillofirirl or'l
qodirrr (lii,'rlorindo iglonrDiirbiI qrttp s,rzlor-haztrda
miisto(lil l;okilclo iSliruuritvo hont dr foll i$ onmo
terzliyinotnalik clcyildit. 13Ltnlarrlllir qilinli scl0anlik
m i;, hrltla izino diayi.ikdorrrrrirhrutrolilrilqilscInanliklof
lekt vo Sivclorizclo
bclo rast golinmit. n vrl-avfr siiz Yo
ilirdololdoyata'/ilnbL tipli lckscnlorinil)(llnlaldlrllnlasl
arxaik kiilt m('fl'cmlofit'litqllmitsln0,l)ir slra silzluill
k6nok cdir'.Qodiln tii!k
etirrologiyrslnur
;olliLllanniasrna
yazrlr itbiclolorindo
nriisloqrllcksil: \ilhid kirlli tll(ivctld
kiik rnorfirtl
rtsctnantiklolnli;
olan bclc ri62lo.dilintizr.ltt
ii)'rilliilkimi iglorrirvo tru mouadaabidolorinlcksiliaslnln
rnesinin ohonrilyoti q:oxbiiyiikdiir.Azorl)it)/can(iiI i iir,'iin
ciottbir no;ositii Orrorlasemirol
il.lo5mi5 kijk morl'emlot
Yenisr:y abidololinin dili ilo miiqeyisodo no',ordort
kegirok.
(:'/

SIGTAMAK - hitnkiirtij ilo aglamaq.Ivtos.iKelipen

srE/amls (Gelib hitnkiimiigl rr).
Bu sdz miiasir diiimizdo miistoqil gekilde iStonmir,
aflamaq-srtqamaq sinonim modclinin ikinci torotjndo
daSlaqaraqqalmrgchr,Tokl:ikdo leksik-semantik yiikdon
mehrum olan bu sirz birlasmo daxilinde menanrndahada
qabanqlaqmasrna
xidmot edj.r.
tomiz. Mos.: Beqilik un olhn kul boltr,
SILIK
sr'/ik klz oghn kiin boltr (Baylik noslini davam etdirmeli
ofullann qul oldu, temiz xanrmqrzlann koniz oldu).
Qodim trirk yazrh abidolorinin dilindo nitq hissesi
kimi sifet mcivqeyinde qydo alnan bu leksik vahid
Azerbaycan dilindoki temizlomok menasrndirkr<<silmek>
sdziiniintorkibimnde o:zizir.i saxlamrsdrr.
O Q - a n a .M a s . :( a n r m i l r e r i sk a g a n r g . . r q i i,l b i l q e
kalunrg terJritdpesintetuhp ydqerii kiitiirmis ering (Atam
Ilteris xaqan, anam Ilbiige xatunu tann yuxandan idare
ederekyiiksoltmi$).Oq kdkii dilimizde aynlqda iglenmir,
<(6geyana>>sriz qelibinde qalaraq eslinde sinonim soz
olaraq sernantikaslnldo),i$rnil vq (dogma olmayan ana,
anlamrndaiqlenir. Bu asemantiklo$mi$
kdk (dksiiz)) leksik
vahidindode dz ilkin Indnrsrnrqoruyrur.
Ol.,iiz anasrz,
yetim demokdir. Tiirk xaiLqlarrDrn
inancrna g6re ugaq
atadan deyil, anadanyetim ,qalr,
TURUK - arrq, zoif. Mes,: Bizin siiatr turak, azukr
yok erti (Qotunumuzunatlar anq idi, azuqesiyox idi).
Azerbaycan dilinde canh damstqda anqttn!
sdziindoqalmlgdlr vo monasrda <heddindenartlq anq)
demokdir.
TUN - diinen, gece. Mes.: Tiirk bodun iigiin tirt
udrmadrm(Tiirk xalqrndan dt i gccoyatmadrm).
Bu stiz hazudadilimizdc cliinan zarftr'daqalmrsdlr.
yorulnraq.Mes.: Kop lnla alklntlA.
ARILMAK
anlhE (Oradaqox zoiflodin, olden diigdiin,yoruldun).
68

miiri'kker stiziidilinde*yor$un-argtn"
Azirfbavcan
nLle
niin terl'i:inie ya)ayrr.Tiirk dillorinineksariyyntr
ir' Miiasirotiobi dilimizdovo
iJui riil.ui r ahidlorilond
tipll
olui"r,iri.lmitae onun,rrr./'arfaz, atinnak' rrkbyiin
dili iigiin
i"iiuuttu" buougiislorirlii, ar kijkii Azerbaycan
0lmu$dur.
mori-emlorden
islek
'
\alq danlirq
ki. Azorbaycan
Nlaraqlrdrr
LL eidcha
bjr
hrtnst
Her
iSlenir'
ditin.[ .,tazi liint udnaq' ifadosi
acgjTliiLle
lolom-tolosiL'
r baxmadan
ie-nrevi,,irrna-t,ozun
jm
ojdohcyaInoxsus
deyilrr'
udan"
i"uu,i uoiit'tu"liimi,,iiiirr,,iyyutin (liirnliim udmaq)ifadesindedaglagmast
t " . : i r r ' r i i i * q q o r u r r uyba ) a m , r sbri r d a h r g d r t " r i rI ' i '
canltarxivolmcqlaenui'5rlorin
d.l; moi'oi dct,r.l'r.
>:alqrrr
bacant.
gIxaI1naEl
smaEtndaI
-Abidebo
qeyde,ahnanvo semantikyi'ikdonmohrum
- x r r d a 'U $ A L
o l a n b c l e t i p l s o z l , ' r i ns t r a s t n aU $
q a l r r l 'A S i A - a l a g r 'Y A C U K
ttti,f"",toiJtro
"
i
i
n
d
a
utanmaq'UZ
---tut,n tliq - LIgar'1.
BA ballamaq'Ul
- incr:, zerifvo s. a lrmaq olar.

d) l.ekJl( valid kimi arxaikla5an siizlor

OeJirn riirt v:rzrtrabidelorinindilindo miilaltido
b i r q i s m ih o mq o d i mr 0 r kd i l i n d o 't o m d o
c d i l o ns o z t e r i n
dilindo tarixen iSlenso do indi dilden
at"io*.un
, " - " - i i , a t " ^ * o a l r a i k l e ; m i gd. i g o r r i i r l d i l l o r i r d ' ri s o
1'oaliglenmo
'Tanak tezliyino malikdir. Mcs :
yerlog- sihlcl; eyi - yaxgr; kontlurnak
xidmot, hiizru (tiirk
dirmok, rneskon salmiq; tapm{u
'apul; sakn"tak fikirle5mekra;ra - giil' baytr
,1ii;6.1s
triirk diliride dr$an) a/'lrt karvan.a/as xalq' ayal
emr. gosieri5{Bir gox diller'le' o ciimle.r"Ooft.rr'"t l
hor hanst altnrtncSya
,ion *i ,lilindu etil'.elmonasrnda
iiqiin iizerindo mtiol'yon tiivsiyelor olan kaglz pargasl
69

_7
yarlrk sdzii iSlonir):sarrr,rlr srndrrnrrdr,yero salniadr
vo s.
c) Qodim tiirk lrazr|rL
abidclori vo A.zorblycao
dilinin lcksik paralcllari
Homin brilmoyo daxil olan siizlorin oksoriyyoti
lnriasirodobi dilinizdo i;rlorlnir,62 varlrgrnrdialckl vo
sa:<laytr.
Miiqayisolorgijstorirki,
;;ivolorimizdoclorr.ryub
bu lipli lcksik vahidlorortr or;rrnonbololindo,
odobi-bodii
dil nr.irnunolorinrizdo,
klassiklorimizildilindorlo 9ox 1oa1
olnrr-r1dur.llu sijz-loro DiiInuno olarirq afagl(ldkllau
goslonnokolar':
AYN'IAl( dcmok,siiylorrok.Mos.: lJiLqcTonikuk
bnlll iydr (Mor)o Ililici 'llnrikukadcdr).
Azorbaycanclilinjn ,lriizuli rayon livosildo cl,ni
monadai$lonir.Mos.:O n-i scizaydr(3,2(r).
IIARN'IAK gctntok.l\los.:BiryaSrmaklrluk bodun
bugsrzeriir barnr <:rikl..yuijr boltr (llir yaSrorcla
karluk
xalclrazad,sorbostoldugrlTarnandii$mor)oldu(gctdi)_
Azorbaycandililln ilorb lohcosinil Qazax.'l'ovuz,
$omkir vo s. qivoloritdo (gcltnok) aniamritdajtlooir.
Mos.: Mor vlril' tgedcrinn. Dilinizdo rut.-gal etnal(,
-yat\tlk varua.h zitldina 'w1rntq,.fbtqina votnuq vo s.
sozlolintorkibindo<io daglaSaraq
qalmr5drr..
R E D I Z . l l j r x l | . h . , r o , M o * . : i , , r r r r. a . r . r, r , l r r r q r g
lrc,,/r;
unurtlm(lqillo,gdiiino{ilsusibozokvurciurciLrrn).
l3u sitzo <<bulu, ltr[g> tbnctik vadanllitrLncla
Mugan, AbgeronrLrrboTi kond $ivoliJrindc (naxlill,
bozokli corab>nlonaslndarasl golinir.Ilos.: Barlrc bizdordo.clolin,
rongberong
nrrxridicorabaciillor..
INI - kigik clardag.
L4or;.r
Anla kisrc rlJi cailsintcq
krlrnrnaduke'rinq (Ondal sonra kigiklori bdyijl(lori{ok
oln'rrmlflai).
10

/ri sozii $oki Sjvosin(lo(kiqik qatdll, anlanrndil

golnri;di
iglonir.Moi.: ZohrantninisirrrirtoyinrJoBrrkitlr:'n
o x i y o n( 8 , : 1 , 1 5 ) .
Yl(';L,ANIAK allamaq.NIos.:...Trbgaq,tilpiil kc
yri!hnrs (Ta;)!r9{lan,
Tibcldongolib aglrr
lipon srEturlrs,
qanlf
lar'J.
o'lll.s
eyni monaclrt
hilanaq si\7.1i
Zaqatalr-Qlzrx
Sivosinclo
Mtrs.:licn diyisin nrcn yalatruar
6ziiuii gijstarmckdLrrlir.
y r l l r y a u r (1 9 , 4 1 ) .
kasrb,yt:xsrrl.lvos.: C'rgo' bodunr[ bay
CIGAN
(
K
a
s
r
b
x a l q rv a r l a n d l r d r m ) .
krllrn
I\r si\?,"..tiin fonclik vdfiantlD(la<xrrda oBru,
monrtolacloclar.lrr)
cibgio>(bu da, olbolto, yoxsLrLlLrqla
(iLjyq,ry.
AbScron5ivol,rr
incloi;lonir (20,175).
srndr
l l . . / . \ l L K r l r 1 t n a q1. . 1, i . : U l r r gi r k r r r uk t n ac t r t '
(Ulug Irliin do)iii;ii lo qagalaqgctdi ).
/c:i7rl>lrclL
ltr slt..t,ina.U/tezrtr2x
IonclikrrarianlllnndaClobra
(lrzur,'Iovrrz,
yrl,
Ordubad;ivolorinclo<hiirkiibqagrnaq
(dahl qor ata aid) monasrn(latosadiil'olLtnur.Nlos.:
br gcjo ra;ib yataxdanqlxrrrldrlaf(J,
Qalrrrzunqo1'rrnal.r
376).
AnAltU
oraya. Moi.: Anaru siilcnrcscl(aq ncrl
(Oraya
qoguirgrkrrosok. hot neco ol;a cr
ersel ol bizni
b i z i m o g l u be d o c o k ) .
Qorb lebcosilin oksor,liacl<tvo qivolirrindobu soz
a q a l r / / i r 1kni : n i i g l o r i rv o e y n i m o n a nbl i l d i r i t .M o s . :I l i l
az auirfr(lur gdriiln)a bala(3.36).
ya\ln qohllln. Mos.: Ulavr.riniyitliiniin.
YIQU\l
o l l a n r m , b i r i k i o ! u 5 u r r , b , x i r , n L t m .(. A
. t \ a l D c ag o l o n
kiqik clarda;vo yaxrn qohutnllutrn,birloSon qobilonr,
xalqlnr...).
Ilr.rsdz:ycgonlbnetikvrfiirnlrIldaYarclttultSivesinclo
qevJo alrnnrr5cltr.
ir'lcs.:Ycgotr
<bacr oglLr>,
uronasrrtcla
dayiyoclonimdii{ l{}i,17).YcgoD sdzii ((lirrdl! oglu, bitcr
1l

oglu, rnolralarndaqodirrttiirk dillorinde do iSlonmiqdir

(4.2s2).

ll
I
.

l
)

il

ri
i

)l
ri

o) Semantiksitzqruplarr
Qodim tiirk yazrh abidolorinir lcksikasrrizorincli>
apanlanmiiqahiclolor
96storirki, abidolorindziinomDXsus
leksik-scrnantik
tutumu vardrr. Omonimlor. sinonimlor,
antoninlor abidonindilini ifadeli, rr.rngarorg,
ahongdar',
qcvik :tnroklaborabor,honr do fihrin doqiq if'adosino,
yaranrraslnnxidmot cclir. Bclo
xiisusi iislubi galar-lann
gostormokr)lar:
scrnantiksiizqruplarrnaaSagrdakrlarr
Omoninrlor.Mos.:
Y i R | . .\ - r o n .2 . d l ke . J . t o r p a q
TEORI-Lallah,2.soma;
O D l . t a x t - l a c , 2t .a l c
K O P - l . g o x ,2 . h a m r ;
ARILIVIAK-. l. temizlomok,2.azalmaq;
A I I I K 1 .y o x s r r kl ,a s r b , 2a. r r q
T A $ - l . d a q , 2 a. b i d o , 3q. o l ;
Y I $ L m e ; o , 2 .m c ; o l id a ! ;
K A N l x a n , 2 .q a n ;
C'GI-AN- l. cavan,gorc, 2. ogulvo s.
Sinollimlor.Mas.:
C|D//BOD- taxt rac;
EDQU//YlQ - yaxqr;
K OP//UKU$//KUS 9ox;
A.Nl6//YAIILAK - pis;
A.nKl$//'fil(Kll$ karvan;
TA$//BAI{K .- abido,sordabo;
SULEDIMTYORITDIM qogunqokdim;
q'OLIQTYAZI g-ol,schra;
X.OPITDIM//UKU$ KILTIM goxaltdrmvo s.
12

Antonimlor. Ivlos.:
C 1 6 A N- B A Y y o x s u l . v a r L ;
AZ UKllJ$--az qox;
Itu\K YAGRIJ uzaq yaxrn;
YIQ YAIILAI< yaxgr pis;
IjD()U ,\NIG - yaxqr.- pis;
i'UNf . KIJNTUZ gcco gihdiiz;
KL\ TOCSIK KL N BAI SIK t.\rq q.rrl,:
B l t t ( l E l t t J- Y I R C A R U- r r r g s r r l .
l l Q I - R U K U . . : l C\ R U i l o l i g . c rri o . .
SurL.llr vo-tapfrnqlar:

t . Qodirr nirk yazrh abidolorinin Icksikairrtiirk

djllorirLinhansrqrupunun(o!uz, qrpgaq,irLrlqar,
karluq)li.ilotlor.kibiilo chhagox Lrylungolir?
()odim tiirk vazrL abiclolorininlcksikaslnrnonir
qmplanna golo sociyyolondirin. Qohumluq
olaqolorinitrildironscjzlorinAzorbaycandili ilo
o r : 5 r r o f e r . l l ix i i s u \ i y y i ) l l o r itni ii{ r o r i | L
'l'tratil(
3.
sdz qruplarrnrmiioyyolloSdirin,onlarr
ttirk dillorini: lcksikasrilo miiqayisoedin.
4 . .Abidolorde i;;lonon vo sema lik doyifikliye
utirayun ha sr sijzlori bilirsiz? Onlarr dil
nirmunolerio:asrndaizahcdin.
5 . Leksik vahjd kimi arxaiklo;on, dialcl<t vo
gi.rolorimizdo
cizizini qoyanhansrsdzlorigiisloro
t,ilelsiniz?
6 . Semlnlik sd2:qruplarrnr- omoninr,srnonrmvo
antol)irllor lraqqrndarnclumat vcrin vo hansr
i . s l u hri n o q a r: t' r i d m d tc t J i ) i n ig i l s r c f i n

il

QeDii\r rURK YAZltl .ABiDoLoRiNih*

MORFOLOGIYASI

irl

ri
i

Orxon-Ycnisey abidolorinin dilinin leksik vo

tt,lrljli siibutedir ki, helo Vqrammatikxiisusiyyotlorinirr
Vlll osrlordoqodirntiirk dilindonitq hissolerivo onlann
uzun inkiSafvo sabitlogmoproscsi
norfoloji gcistoricilori
kcgirorok yazr dili kimi fotmalagmtgdtr'Scrnantikvo
tiirkdilli xalqlartnon qodim
norfoloji cohotdena),rllmalar
gedib
grxrr.
ga!lanna
morfoloji monasrvo
Nitq hisselorilcksik-:;crrrantik,
qnlpa
ayrlllr: osas vo
iki
funksiyaslna
sintaktik
961<t
kitnlokqinitq hissolcri.esas nitq hissolorinoisim, siiot,
nitq hissolorinoqo5ma,
say, evezlik, fel, zorf, ktiuroi<qi
ba!layrcr,odatdaxil cdilir.

isiru
isim tiirk dillorinin biitiin tarixi inki;af morholo'
lorindo iiz sabitliyirLiqor.ryubsaxlayannitq hisselorittdondir. Bunlarla borabor, it;imlor morloloji qurulu;da,
xiisusenhallanmadaforqli xti;usilyotlor kosb cdir.
Konkrct vo mricoffedanlayl$lartnadlartntbildiron
olar:
gtirobeloqruplagdlnnaq
isimlo qurulu$una
1 Sadoisimlor
2. Diizoltmoisinle,r
giiro bir ncAo
Sadoisimler trzlerifonatikquruluguna
yaranan
isimlor:
osastnda
ycro boliiniir: tok sait so,.
birhecahsadoisintli:r;ikihccahsadoisimlor'
a) Tok sait sos osasrndaformalagansBdaisimlor
bunlardtr;
I - agac,kolluq.Mos:
14

Irla tafda kalmtsrkubranrlyeti yiiz boltr (Meqodo,

gdldoqalanlartoplanrbyeddiyii:rolduiar).
U' yu)iU.Mos.:
Krrkrzbodunr!lrla basdrnrrz:
(Qrrgrzxalqtnayuxuda
ikon basqrnctdik).
b) Birhccallltadoisimlorl
Sli qoqun,lri
sos,robcr, sah - s6z,beq - boy,
taxt-ta<:,
ii.l
tat d^j, dq ttna,baz - siilh, flrl qul, 1!,f
- yuxu ve s. Mos.:
Sabmt t tikcti ciidqil ( Siizii)nii tiikononc kjmi
eqidin).
v) IkihLccahsad? isimlor:
Uqiiz gay, kisi - adar:1,
insan,tc4ri allah,sema,
yaEr- dti$mon,tifke$ karvan,balbal, bagdagr,
heykol
vo s.
Diizollmo isimlar iki yolla yaranrr:
a) Adlardanisinrdiizeldcnlokilgilor,
b) Feldonisim diizoldorqokilgilor.
a) Adlardan isim diizold?ntakilgilar bunlardti
-9r, 1,i ;okilgisi tijrk dillorinin biiriin inki$af
morhololefindoajz sabitliyjri, sdzyaralmal'unksiyasrnr
qoruyubsaxlayanfoal morferrlordensaytlrr.Osasonpegc,
s o n . t b i l d i r i i s i m l o r l i i z e l d i fr l.o s . .
,edizci - neqqa$,rossair,i?ri,rl:4(r mdhiirgii,/agrCr
ordu rahbori,J'olcr bolodqi.a;.;irgr moslohctgi,
il4iiqi bonnavo s.
-daq qokilgisiqcyri-mohsuldar
Sokilgidir.l)aha gox
rnsananlayrl:bildironisirrrlordijzoldir.Mos.;
kadq qohLtm,atlat dost,yolda! vo s
7:;

Dal)a qox
Jr[, Jik
az iglononmorfernlordondir.
miicoffodmonalrisimleryaladrr.M:,s.:
mcyvo ba!]r, baylrS
.,ftlenlik - kiqilik, yenr4lf
qul
rohbor,kulh!
sahibi vo s.
-dem. Qcyri-mehsuldar pokilgidir. flir srizde
miigahideolundu. Mas.: erden,

isiMLoRiN lr{ALLANMASI

b) Feldlon isim diizold?r $okjilqilarbun.tardnr:

-rq, -iq, -u!, -iiq, -q, -uk. Br mor[emlormiixto]if
monalrisimloryaradrr.Mos.:
yan, mekttrb, kegi'7 kitrpii,
blllk, bitiq
biliq
-oln,
qap:l,iiliiq
kap*
ulu! - pa'y,hisso, dlr?rJ- xahiq,
moslelrst, ytrlvarry, buyuruk
ornr, buyruq,;u, enq
dayaDacaq,
srirrirg.- siingii vo s.
-lrn, -im
miixtolif mona q:alarlanna
malil< olan
isimloryaradrr.Mos.:
kedin - gcyim, paltar, bann - var-ddvli)l, ,,r/r,r ..
dorinlik, ciliinr - iiliim vo s.
. r 5 . - i g , - u 5 , - i i 5 . Q c y r i . m o l r s u l LS
l aer h i l q i t l i r .; .
horok.rtinnoticosinibildironisimleryaradrr.Mol.:
sriixis diiyii$,,/rr,5 - miiharibevo s.
-rnq, -in9, -q. Az siiz diizol,ion morfernlordcndir.
Osasonmiiconodmenahisimleryaradrr.Mos.:
qoro, kodor,
dtiinA
xahi$, moslohet, d/,r'irC
qarrgrqLq
6aljanrg
ve s.
'ma, -mc - hem konkret,hen dc miicorrodmonalr
isimlcryaradrr.Mos.:
bax6, yalua
plai,
)'ehne - korftryaq kiiiqne
paltarve s.
'srk konkrctvo miicorrodmonalrisimlor diizoldir.
Mos.:
tgxk - achq, tosrk toxluq, rilesr/r parga, hisso
vo s.

Qedim ttirk yazrlt abidolo nde qcyde allnan hallat

gox qodim bir tarixo malilidir. Hal sislemi sabitlo;mo
prosesikeEironokimi uzun bir inkigaf yolu kegmigdir.
Buradahal qokilgileri 62 miixtolifliyi, monacabir-bi ni
evoz ctmosi ilo scgilir. Q A)'darov qodim tiirk yazrlr
abidolorinir dilindo yeddi hal formastntqeyd ettnokle
ydnliik hah aynca deyil, ydnolma-istiqamot halln
torkibindo verir:
4. Tesirl. Adlrq, 2. Yiyelik, 3. Ytjnolmo-istiqamot,
lik, 5. Yerlik, 6. Qrxrqhq,7. /\lotlik-birgolik(4,154).
O.Rocebov sokkiz, elisa $iikiirlii iso doqquz haltn
(15,86; 18,86).
miivcr.rdlulundan
danrqrrlar
l. Adhq hal slfir mofemo berabordir.
bildirir.
2. Yiyelik hal - yiyolik, sahiblikanlayrgrnt
-nir1
Bu hal q, - it1,-tttr1,
$<tktlgilariilo formalagrr.Mos.;
AntaErnrl iigiin iqidmip kalantjtn sabtn almattn
(Onun iigiin ki, soni yiikseltmiq xaqanrnrnsdziini.ihesaba
almadrn);TabEagka$anr4igrckibedizgirtr (Tabgagxaqanrnrnnoqqaglgdrdorildi).
3. Ytinliik hal - it, hal, hcrrokotrnmiio)1'on obyckto
ydnoldiyini vo s. bildirir, -a, -e, -ys, -)'e, -kq' -ke
sokilQileriilo diizolir.Mos.:
Bir kisi yanrlsarogu$r,bodunr trisikiine teqi ktdmaz
ermis(Bir adamyanrlsaqobilosi,xalqr,noslinedekyolunu
azmamrg); Temir Kaprgkaleqi siiledim , Tiipijtke kigiq
teqmcdim (Demir Qaprya kimi qogun qokdim, Tibeto
azacrqgatmadrm),...Biriyc qad-aprtbeqlcr,ytrayatarkat
beylor,solatarkatbuyrukbuyruk bcqler...(Salagad-aJ'rt
9 u b o y l o r . . . v) o s .
4. Yiincltmo-istiqamitt hah - ig, hal, horokotin
bildirmeyo xidmet
miioyyon obyckto dogru istiqa:motini

'76

't1

edir, -liqru, -qerii, -kuru, -kerii, -atru,-e,ri 5crl:ilqileriil

v a r a n l tM
, os,:
-A?eriikiin togsrka,, irqerii k:.n ortuslnaiu, kr,r,tri.r/ll
krin bt.tsrkma,J.,//ga
ru tijll ortusnar.,u anla icrcki bodan
kop maqa kdnir (Irelido Sorqdo,J<indolarclr.salda conubda,gerido qorbdo,giinbatalda,solda ;imalca
oradarnorkozixalqrnhaml menotabcdir).
5 Tasirlik hal hal 9eki19ilo;:inin
rniixtolifliyi ilo
-r,
-i,
-n4
-ni,
-iq,
-irr,
-l
forqlonir,
<!,
qol,:ilqilori
en,
ilo
fon'na1agrr.
Mos.:
lirrrr kdrii bilin (Buru gdrLibbilin); Qrgar borlurij
bay krltlm (Kasrb xalqr varlandrrrJrm);
OLrLrpantiirk
bodurrn i/rn, ti;riisitt t:ota binris, iti bitrmis( -Kaqan
olmaqia tiirk xalqrnu birliyini yaratmrS, ddvlotirli
qumruS);Sa6rnra ltiketi esidqil ( Sijziimii tiikonono kimi
e$lt)vo s.
6. Ycrlil< hal - igin, horekctin, otyanln yerini
bildirit, - dq -.Ie, -tq, - te,okllgilerj ilo dtLzolirMos.:
TLirt kalan Oniken yrq olulsar. irz but )ok (Tiirk
xaqau Otiikou mc$oli dalrndaotursa,clciodorclolmaz);
OllikenJrfda yicl ictiyok ermis (Otikon mela1rdalrnda
yaxgrhdkmdaryox imiS)vo s.
i'. Qrxrgtrrqbal - -dan, alen, -dahtan, -dE t-reh, r/erryerr
Sokilgiloriilo yarantr.Mos.:
\ at:aklrq
kantan kelip yanaeliqdi (Silahhlarharaclan
gelib :roni moglub ctdilor); Anden l<apatgantsii yonlnn
timis i$orqden xalqrn iizerino qo;iun gokok - d:mi;);
OEuztl.nttan koriip kelti ( Oluzdar miiqahidegi goldi)
vo s.
8. Alotlilk-birgclik hah rz, -rir gokilq:iloriiJo
yarann-.
Mss.:
Siigiq saDar yim;ak ajlrr arrp rrak bodunr! anla
yagrturermis ($idn dili, qiymotli hodiyyosiilc uzaqdahr
xalcpclecodziincyaxlnlaldrnnr$).
?8

er.$ii!:iirlii gdstorir ki, < alotlik-birgeliJ<hal giiriimii

oda osr tiirk dillolinde, olsun ki, XVIII osrodok
Lakin clrammatikvo scmanlik vozifosirlo
iq'tedilmi5dir.
g i i r J l o r q l . ' n r n o ) oIn' i r l o . i l o q o ) t t r u l r rtrl d r i c o n r l o t l i k
hrr5
l , ' l . i l q i ' i n irn. r n u . l u l m a sstanba, ' bo l m u ) L l t"r {r l R . ' , 0 ) .

\ r o r \ r i u B i i Y o r K A T E Q O R iA\ S I
SlahibSoxslo nrensub oSya araslndaklmiinaslbot
qodim tiilk yazrl abidolori[de mtiasir tiirk dillorindon bi:
o qodor forcllonmir. Morfoloji yolla monsubiyyet
kateqcriyasrafagrdal-r
f okilgilorloifade olunur:

Tok
II. m,-rm,-im
I l r i .- n , - r ! , - i r J
I I I , s . r , - i , - s r .- s i

Con-t
-fitrz,- miz. - nuz, - miz
-uz, - t)iz-1,-i,-sl,-sl

Mes.:
F.ki ;ad uiayu irtiyiqiinim, ollunun, beqletin, bod t r u n k i . t , iL r 5 ry a b l r ' lb o l t a gtri p .s a k r r r t r {mi k i S r d r m r n .
anamca goleii kigik qohunlarrmtn, diiyil$tiilcrimin.
br:ylorimirL,
xalqrmrngozlori- qa;lart xatab olacacldeyo
kr)dorlendim); Anga kazganmrsitntis iliniz ti;riitttiz cftr
(Olde edilni;, yaradtlmt5elimiz, ddvlotimizbelo oklu);
...,t.ir, s:iqiq,rrjrs. )amlak ermis (Sdzii 5irin, hociyyosi
qiymotli irnil;) ',/os.

'Qodirn

Ii $oxsincomini ihdo etmok Ligiin

lirl( yazrI abidolorindo
ti.6 -xii fokiltilrfind;n islifacie olunnnrfclur.O|xon-Yeniscy
abidolcriurk bu qokilgiy.tosidLifolunmuf.
'71)

S-uallarya ttapfrrlqlar:
l. Qodimtiirkyazrlrabjdolorindoki
esasve kdmokqi
nit-qhissolod,onlanniglonmetezliyi haqqrnda
melumatverin.
2. Fonetikquruluquna
gdrosadoisimlornegoyere
bdliiniir? Konkret ve miicorredmonah isimlori
sadalayrn,onlan yaranmayollarrna gcire izah
cdin.
3. Adlardanve fcllordonisim diizoldonnrehsuldar
vo qeyri-mohsuldar
hansrlardrr?
;;ekilgilor
4. hallarrnmiqdarrhaqqudatiirkologiyarlane kimi
fikir -miixtolifliyi dziinii gdsrerir?.Azorbaycan
dilinden forqli hallan vo onlann qranmatik
giistoricilerihaclqrnda
molumatverrn.
5. Mensubilyot kateqoriyasrnda
na kimi seciyyovi
ve forqli xiisusiyyetlormdvcuddur?
Monsubiyyot
katcqoriyasrnrn
morioloji yolla ifado vasiteliiini
gdstorin.
SiFOT
. Qodim_tiirk yazrh abirlolerindetiz intensivliyi ilo
segilen
nitqhissolerindan
biri do sifstdir.
Sadesifotlorbir krik,lanibarorolur.Mos.:
. ALtS pis. yava.bcnqii obedi, daima.yrutsak
qiymetli.siigrq Siin.edq yaxy.kan! - mdhkem.
r,iq
- igid, qchre,man,
alp
,
kura
gara,
kitk
mivi,
.yaxg4.
g;.ty.
ya{u qonur.qfarr - kasrb.
yoxsul,6ay varhvo s.
Dijzoltme
s i f o r l ear l a ! r d a kgr o k i l g i l o r i n
p r i r a kirl o
yaranlr:
- h, - li otyadahor hansrbir olametvo keyfiyyotin
'istor
varhlrnr bildirou sifettsr diizeldir. Itu $okilgilsi
80

abidoiorclo,isti)rso do rlliiirsir tiirk dillorindo iSlonmo

Men.:
foalL!r ilo segilir'.
qardaplr,egili
ordadlt,
Kiinli - g.jndiz'.i, ittili
liirrll qaranhqltvo s.
e,;il-nocabotli,
l liirnunol.rr:
Sakrntrn:luruk bukalq semizbrrkal arkadabilscr
(Dii$iirdiim:arrqbufah, kiik bugahdrr bilso...).
-h, -li morfcmininqodim, ilkin variartl kimi qeyd
olunan hq, - lig, - llu[, - liik gokilgilorido abidelordo
eyni l'unksiyahdiizolrmosifotloryaradrr.Mos.:
6ctr1q{ ba;h, silik tomiz, rorftg paltarh, donlu,
kiilig
;rihrotli, yarnilrj - stlah\, ka{anh! - xaqanLl,
r'lfi/r clli vo s. Mos.:
'l'ab!aq
bodunkabetlilik urr oElrn kul bollr (:N4ord,
kipi olullann Tablagxalqrnaqul oldu).
- sr,r,- siz. Biitiln ddvrlororzinclofoal vo do;rigmoz
oLanbu gokilgihor hansrbir ogyadaolamotvo kayfiyyotin
yaradrr.Mcs.:
yoxlugunubildironsi1b1lor
rof,rrg paltarslz, ac-yalavac,l'a]rsrz diifnlcnsiz,
tiizsiz - {liz olmayan, .r{siz - anasrz, yctin, lirtiiz
sahibsiz,Dlfilrsiz- avam,ui-srz- yemoksizvo s.
l\4eJ.:
igre agsrz" talfa trrrsrzyabrz yablak boduntaiizc
olurtlrn (()arnr ac, o./ni paltarslz,yazrq,yava bir xalcla
hdkm,Jar
cldum).
-kr, -ki, -[r, -[i, -[u, -[ii $okilgiloriycr anlaytStnt
bildironsiletlor diizoldir.Mos.:
gerl1ii-- gdfrloki, Tab{agp -'l'abfagdakr, fttreki irolidoki, /li '- cldoki, baqjr - qabaqdakr,conubdakr
vo s.
Mos.;
xaiq goldi).
l)4r'r'li bodunki:lti (Conubdakr

Bu gokilginin -daA4-tleki, -/e/<i variantrda abidedo

qcydo ahnmrgdrrvo eyni scmantikahsifotlor yaratmala
xidmotedir.Mos.:
Bahkdah $ohordoki,ta{dah dapdakr,kii4iilteki
- iiroyindoki, lorl ruluttthkt
diird torofclokivo s.
Mas.:
Esrd,rpbalftdah tagrlmrs, taEdakr inmis (tsgidib
atalr cnmif).
Sohorehli dala qalxmr$,dagdakrlar
-st!, -sa!, -grj gokilqileri miixtolif mezmuDlu
sifetlordiizoldir.Mos.:
yrlsrj varlt, mal-qaralr,il.rag - miivoqqotl, udutgrE
x i i s u s ia. y n c av e s .
Mos.: Anar admgt! bzrk yaraturtrm (Ona xiisusi
sordabotikdirdim).
-qe qokilgisi de ce yri-mohsuldardu,kcyfiyyot bildiron sifetlor diizoldir. l,,1os.:
bilqe bilict, dqe agr1h,diiqiincolivo s.
Mes.:
Edqn bilqe kisiq, cdqii alp kisicl yontmaz cnnis
(Yax;t biJiciadamlar,yaxgrigid adamlaryolutu azmadr).

S,{Y
Saylarqedimnitq hissosiolmaqlamonandvlo nin
aynlmasl vo norf'oloji olamotlorin sabitleqmesi
baxrmrndan
uzun bir inkigaliyolu kegmi;dir.Qedim tiirk
yaztlt abideleriudertekliklorin vo goxluqlann adlarrrt
bildiren stizler miiasir tlifk dillorindo fonetik cehetdon
qismon deyigmigdir. Qodim zamanlardanonluq say
sislemimtivcudolmug,onluqlarkonket liigot vahidlori
ilo ifado olunmu$dur.Sa1,tnmena ndvleri iqorisindo
miqdar vo stra sayian daha qedim talixo malikdir.

Abidelerdo saytnmonaciriiq ncivij giiltodlir: miqdar, stra,

toplu saylar.
MiQDAn

s.i\llLARI

Miqdar saylan mona vo vozifoco sabit qalsa da,

Mes :
fonetikcohotdondeyiSmigdit.
Bir, etd, iic, tijrt, bis//bt't, aln, !e'ti, sekiz, tokttz
Onluq say sistemi miiasir tiirk dillorinden bir o
qoder
Mos :
do ferql.Jnmir.
'
On, ytfinni, ot%,ktk' clitt' ultnq' yeti on' sekizon'
tokuz on.
Qodinl tiirk yazrh abidolorilin dilinde iglonmig
torkibi saylar miiayyon doroced. miiasir tiirk dillerindon
forqlonir.Nliiasirtiirk dillorindatark bi saylarJaonluqlar
e v v o t d e ,t o k l i k l o r i s a s o n r ag . r l d i l i h a l d a .a b i d o l e r i n
dilindo bunun oksino olaraqtol'rliklor ewolde, mirasir dil
baxtmrndantokliyin aid old,rgu onluq deyil, sonrakr onluqlar ise sonda golir. Bu tip torkibi saylaraa;aftdakrlart
niimuno giistenn;k olar. hb yeqirni '!on btr>>,iki yeqirni
<<onikl>, tiirt yeqinzi <<onddrdrr. . eki ottz <<ly:rmilkr>'
iiq- o/rz (iyirmi iiq).
Orxor-Yenisey abidelorinin dilindoki torkibi saylar
baSqabir iisulla da diizolmi$dir'.Bclo ki, ondan yuxarl
olan terkibi saylardaoniuqlar ovvel, tckliklor isc sonra
u o l i r .L r k i n b u i a m r n r - r n l u q taa tro k l i k l e r r a s r n d a d u k r
iozii i;lenir. \4es.:o/rz arti\r bir "oluz bir-. Ark artukt
yeli <qtrx yeddi> (Bu barcd? olrafl mclumat iigiin bax:12,
t"72).
Sayyaratmanrnbu iisul'r miiasir tiirk dillerinden sart
uvdurdilindoqorunuhqalmr;,-llr"
Mes.: Kamugr b4 alrz siiledimiz. ii( )'cqirni
siinii$dimiz (Comiiyirmi be$ 'Turutt gtxdrq, on iiE defo
ditynidilLk);Ottz arttth brr tiirkirne boduntmayeqln anqa
il3

E2

kazgarrubifiim (Otuz bir ya$)mdatiirk xalqrnriiQiinbu

qoclolyaxplrqlar cklinl); Kiiltiqin ,Lrk urtulir Jr'li ya$rn
boltr(l(iilljqin qrrx ycddiyagrnda
iilclii).
SIIi.A SAYI,AI]II
Srra saylarr sado miqdar saylannln ijzofjl]i' Int,
-inq,-iinq, -nq, -nti Sokilgilorini
arlrll:rqla diizolir.lv4os.:
Eiri Q,tirtiin|, clinc, cki,tti yi s.
l\4os.:
f-iiltiqin kon yrlka yiti ycqirmjke\t9d\!,toltuai C ay
ycti otrzkr yoq crtiiftimiz (l(iilticlin qtryun jlindo on
yeddinci giin dldii,doqquzuncu
ayrniyir.rniyedJincigiinii
dofir ctdik); E/rinrl lqbarrYirDrlarboz atrg birrip tcqdi (
Ikinci dofo ISbiua YamtanD boz atrnr minib hiicuma
keqdi).
y'.zorbaycan
dili ;ivolorildo (gi:niin ikinci yrnsrD,
(galno a natnazi))
r,e s. aulamrnda
r/<irrrli
siiziii5lonir.
()odirn ttirk yazrlrabidolori|indilindo ill.risdzii do
slrasal/rkinti <birinci>nronasrnr
ifacloedir..lVlos.:
!n
i ToAu balrkdasiiniiqtiiirn
(Birirci dolo 'l'o!u
;ohorirrdovuruSdum)
Ii'i'i siiziinoeyni n'loDldaAzorbaycirnxalq danrgrq
'. os.i
d i l i n d or a s tg o l i n i r M
\li:n .rn.rrrrrr
i/lir',rrt/ i I liisi)'dnl
'l'Ol,LU

SAYLrtll

'loplu

savlarmiqdarsaylannrntz,orino-cqii, -eqii
oiavosiilo yaranrr.M.()rp9aqgiisrorirki,bu
lokilqiLorinin
abidolofin
dilindc az iqlcrL;odo tijrk dilirrinin
$okilsilor
sonrakr inki,sai'l dovrtindo dz fbaliyyot dairosirri
gcnillcudilmi;dir. Bunu qodim tiirli yazLll at'i,Jolrrinin
84

dili ilo miiasir liirk dillorirri miiqayisecclorkonaydtn

pokildcgtinrok olar (12, 53).Mos.:
Tabfag, O[r.rz, Krtan - bu iige,4rikabtstr (Tab!aq,
Oguz, Krtan - bu iiglnkcle vurulur); [7c14iirr kabrsrp
siilclim arrl yokktsahnr* tirnis (Ugl0kdo qogun gekok,
vurutaq!onlan mohv edok rJcntis).
llazlrda tophL say sistcmi Forqanode yagayan
uylurlarrndilindoiqlonir.
t,lrir !oziiniin da cki 'l n morfcminclonyarandtgt
aid oldulu qeydolunur(12,205).Mos.:
vo toplu sayJiua
Uzc kiik telri asrayaltz yir krlrntrkdaekirt ara kisi
qonur torpaq
olh krlrnrrrs(Yuxarrdamavi soma,a$agrda
yarandrqdabunlarrnikisinin arasrndainsan ollu yaranmr$).
SuallarYo l apSIrlqlflr:
I. Qodim tiirk yazrlrabidolorindosifotlorini$lonmo
1czlil,i haqqtndarnolumat vclirl. Miiasil dilimiz
hansrsi{stlori tanlylrstz'lOnlrrl
iiqiin arxaikloSon
izah,:din.
ciimlo-rnisallarla
2. Sifutin qurulugcarLtivlori,diizollme sifotlerin
yarannra yollan haqqrnda bilgi vcrin, silot
diizelclon qckilgilolorin siizyitralmaimkanlartnl
izleyin.
3. Qodirn tiirk yaztlt abidolorindosaylitrln hansl
moner ndvlori var? Miqdar saylarlnln miiasir
Azorbaycarr djlinclon lbrqli xiisusiyyotlcrini
sadalayln.
4. Tclkibi miclclarsaylarthanst iisullarlayarantr?
Arxaik formamiiasirtiirk clillclindonhanstbirindo
iiziinri qoruyub saxlayrr'1

8:i

Y
5. SrIa ro lrillJLi Lryl,rfln t :,ir(i))d\i
xllsuslvy o u J r | n r i r ( l . l l n )l n v o
) t l o l i r n r t i , / J r ) yalayan

izloriniDiimunolol.lo
g6storil).
OVOZLIK

birj kimi ovozlik isinr,sifot,

. Osasnitclhissolorindon
iJyilir s-oDrag.rlir. llrr ( rcqoriy.rrarluxil ulrrn
stlzlirr

lslo1Tl lrli!\,rk, yr, n, ll uLt 't,i ,l k, ui l r r d oc t l i r n k- . ' r k | e r t rbkr t d r | r n u y r r r

o l U n u r .A J I : r r l r t l l i i r n i.ir , L r x i l o l l r r
ovozli{lorin tiirk dillorindo tiziinomoxsushallanrna
vo
corntonmoxiisusiyyotivardtr. Todqiqatg,larqodim
tiirk
yazrlr
. r b i d o l o r i n Ji 5ol o r r oor r o z l i k l , , i i , n u , , " , , ii1i ;'i., * ; ; ;
r n i i r l o l ; ft ' k r l d . rq r u p L r 5 < i r r n r r{;-h. r1 7 7 .l x . l 0 a ) .
i;i"
d e l J r d ul t l i , n n t ot c z l i li r r ir o . _ r l r l ldoi r r r u . i i rnr,i, , . io, tl r l d r r e
n r o r r rI rd v i i n r ig u s t o n n o t :
f jo.J
lol vo ol l zi <r <
l t t' rJin' r.^ r r l r r
L t { . r f oo v o / l i k l r r i .. . 1e L r y r "dtr,i5,,,r,o z l i k l o l i ,
{ . S u a lJ v o z l i k l c r i . 5e. c y r i - n r i i o y y ,o, nu u r l ; f t , , , ,
O .i n t , , r .
ovozltkldrl.

. , [ioxs ovozlikleri. eodim tLirk.yazrh abirlalorinclo

r$lo'tor foxs ovozlil<lori lrliiasir tiirk dillorindeki
veziy)otindonancaqrokdoforerik vo nroriil,.rji pltncla
forqlo:nir.
Mos.:

'l'olr

Corn

I p.rncn,bcn
I I ; . s c n s, i n
I I I q .o l
A4es.:

btt

stz

beqqiirl5. - krr!irnrab,..dizqi
liclrilirn (Mi)n
-.-,,rO!,.,,
iiqilrr.T
\
B
a
{
r
r
q
r
n
l r g r r r r tr,r..rrrqr,.1t
: :o: : n
. ,( :L. t1m
, :J.U':,titl q: 1(t.,o, 'Iil"rqk l r l
g
r 5 c rdrz i i n rf a b ! r r gi l r q ck , l r r i r i r n

( M o d . , i i m b i l i c i l o r r i k u l T a b 8 t r ge l i I l d o( l o g u l L j u r n ) :
/ \ r ' k o k . i r r r . a q { r k .l u s l k d r ) t c T S cl S
r )o l l y o r : u l o l l r n d a
achq,toxluqhaqqrndrdiifiinmozson);
O cki kisi bar erser,
'I
sini abliagrE
iihjftc!)i,- tjrDan (Ey 'I abAaeeji, o il-i adam
qaldrqcasoui mohv {ldocoklor);O/ tegdiikdeBayrrkunun
ak adlrng udlrkur sangdr (O, hiicuma kegdikdo
Ilayrrkunun a$ ay!rnnrn ombasrsrndr);Biz az crlit\iz (Biz
az idik) vo s
iioxs ovozliklofi men, ben, sen, o/ hallanarkon
'-iyolik, yiinliik, tosirlik, ydnolrmo-istiqarnor
halla ncla
forqli xiisusiyyollorrncydana
grxrr:
,\. mcn,ben
'Y.
rncnij, bcnig
Ydn. maja, baga
'FdD.-ist.
magarx
'l-as.
rnini

sen
scnirl
salla
s ln l

o1
anll
a4a
ataru
anl

Y.
(;.

\4en, son 5oxs ovezliklori yiyolik halda niiasir

dilinrizdonforqli olaraq -in gokiigisiniclobuledir. Mez,
tert, d/ $r)r(s
ovozlikloli 7 (safrrnun) sosiniqobul r:dirlor.
llazrrilaAzorbaycandiliuin qorb lohcosinclo
bu lbrmanrn
i:Coriaydrngdriinmei<dodir.
OI goxsovozliyi hallanarkon
adhcl halJan baqqa ycrdo qaian hallarda a fonctik
variartlndi iSlonir.lVIos.:ol, anrg,aqa,anr vo s.
)iqanoovirzlikl'a,ri.iqaro moclsodii1o itrlonon bu
ovozliklor daha qodim ta xo malikdir vo onlar hcg bir
doyi5ikliyou!ramadrn giiniinriizoqodor golib grxmrqdrr.
.bidrlorin clilildo ikr i;aro ovozliyi qeydoa)rnmrgdtr:
bu
ol. Mils.:

86
87

Br, bitiq bitiqmc atrsl 'fohE Tiqin (Bu J-aztrrya7,a\

morhumunqohumu Yoliig iiiqindir); Ol crnti anrAyok
(Omdaindii pislikloryo:tdur)ves.
O/ i$aro ovozliyi hallanrr:ol, anlD,ala, aqar, anr!
anta,antlt't,
Br igaroovozliyi hallanarkon
b > rn doyi;mesibal
vcrir: bu, munuq, mula, muqar//rnu4aru,
bunt// ntunl,
bulta, mundln.Mos.:
Tiirk beqlcrbodunDarrrcsidin(Tiirk beylori,xalqr,
bunu eqidin);B.tnto Ltrtnr'(Eturadayazdrrdrm);A,1, korr\p
anga bilin (Onu goriib eloco bilin); A4ar ad,n9g3balk
yaraturtrm(Ona xiisusisordabotikdjrdirn)ve s.
Sual oyazlikleri. Mtiasir tiirk dillori ile miiqayisodo
qodim tiirk yazrh abidolorin,in
dilinde sual svozliklerinin
miqdanbir o qodorgox olmrmrgdrr.Abidolordoaga!rdakr
sualovezliklsrinorastgolinir:kern- kim, ne no, ianr
hanr, kantan '. haradan.IIomin Ieksik vahidlor sual
moqsodiilo ii;lonorokmilxti:,lifqrammalikmilna !alarLEr
ifadoedir.Mos.:
Tirk bodun iliDiq tdrii4tin /<irr artatr'i([y riirk xalqr,
clini, dttvlolinikinr dagrtdr?);Illiq boduncrtin, ilim cmri
kunt'/ (Eli olan xalq idim, elim indi hanr?);Nc kalanka
isiq-kngiq bcriir men? (l$-giiciimti hansr xaqana hosr
edirom?); Yaraklg kunta kelip yana cltdi (Silahlrlar
haradangolib sonimo!lub etdilor?)ve s.
Qayrdrg evozliyi. Qayrdrqevozliyi bir ycyin rizii,
cdvhod, mahiyyoti monasrudadrr.Qoclirn tiirk yazrh
abiclolorindo
qayrdrgmozmunuiki srizlcilhdo olunur:o;,
kentii. Mas.'.
Oziin tardtg bodun ijzc qad erlim (Oziirn tarduS
xalqrnrnqadr idim); Tokuz oluz bodun l-errlribodunrn
erti (DoqquzoAuzxalqrii:rxalqrmidi),
titi

Bu ovezliklerabidenin
Qc)'ri-miioyyonovozliklor'
B,u bdlgnyo
dilindot o qo<.loiilo gcrtiSyayrlmaml$drr'
'rt'cd - bu
i9^gtA"ri .ioaitror tlixildir: /itzrrri hanrr'

t'.u"t+iliti"r"

k''rrrf bodunanqatitrlis ('liirk xrrlqlnLr

belodcrnig);-Brrngtbodunkelipcnsrilirmrs'
h',,',.uri
"loro
a!larnr;,sltqrmrilar)'
viGi"ntt.(eu q"an,xrlq golib
diinkar ovozliyi.Qoclimtiirk yazrhabitloloriuin
no'
r'eQ
rc4
lindo yalnrzbir suil ovozliyiiglonmildir:
h
" , t: cs" iei ,vt .rM- rot s . :
r , . ' 4 b t r g! y o k
v i t o l u t t p a t L t St i r k e St ' r r r ' '
hca no
(dtiikon ailkolindo oturub karvanlar gilrdopson
dordjn ol nLaz)
Stlallarva taPtrrqhr:
hrnir
l . O . ' L l i r nl i i r k , ' a z r l rl b i J o l e r i n J oJ \ J z l i y i n
rironar,.ivl.rriqcy.le:rltnmr5dtr?
l i l a s i tri i r kd i l l e r i r t J o nc 'l r c c J i t
: . S r . x i. ' u o z l i t l e i m
-"
planda
ltrort't^y"on dilinden fonetik vo morfoloji
il ir'l
nccoforqlonelir
:<lcri
hollanrrrlon lt'rnsr h rllardr
sn*. ot'urf
qlxlr-'
l ; , i i n u , " o " r u ' x i i s u s i y y o t l ' r rl n L y J a n i l
izahedin'
Bunlanniimr.rnolorlo
Onlann i;lonuro
cvorfltfori haustlardtr?
<),rVt<iii
molumatverln'
inkanlarthaqqtncla
rre btlirsinrzl
rii, u.t' J, -tillo'r hrrqqrtrJrr
5 , ii)),))
tarixi ilo miiqryr\i"liJ
Bu laii d'ili.irin
a),dtnlasiltrtr"

89

l.tiL
Qodim tiirk yazrlr lbi(lolorindoillonmo tczliyi ilo
ferqlononnikl hissoloriirporisindo
lcllor xiisusiycr tlrlur.
Fellorzonginolmaqlaborabor, cizsabir)iyinido qoruyuLr
saxlaylr vo orllaflD okscriyyoti bu gtine kimi tiirk
dillorindo iqlonmokdodir. {lodim ttifk ylzlh abidolorin
dilindo qcydo ahnan Icllori sirdovo diizolrmodcyo iki
qrupaaylrmaqolar.
l Sad" fcllor. Bu fcllor.do dz ndvbosindolcksik
vahid kirni lbaliyyrrdo olan lcllor, diiimiz iigiin arxaiklogon, yaxud digor trirk dillorindo vo Sivolorcloclalan
fellor'- ticyo iki ycro b6liinri-.
a) l.,cksik vahid kimi foaliyyordo 0laD fclloro
Dih'nuno
olaraqataEldirklla g6stormoK
olar:
kiit - bLtx,esid c$it, I'il bilmok, t9 agnag, d
ahaq, at asmaq,,7 etrnok,/i/ - dlmok,Drir lninmok,
yit - y^tmaq, kel rolmok, rgrg kesmok vo s.
b) Dilimiz iigiin lrrxaiklcton, yaxud digor tiirk
dillorindo yo $iy?lJrdoqalan Iell?ro bunlan gitstorrnok
olar:
yiiksolmok, rlal;<maq,bol
a!
olmaq, Aorr
moskon salmaq, ycrlolmok, lr - izlonok, rrl
gdndormok,,lrrs- mocbut etmck, lez c1agmac1,
a/n
izlotnok,bnr' ' gctnlok, oJ, demok, sijylomi)l(,oAr
qaglnnaq,JLr.rr, getmol(vo s
2. Diizoltme fcllor sadolcllarin iizor.inoalagrdlki
;;okilEileriartumaqladiizolir:
Ja, -le. Ilu 5oki191oz intensivliyi ilo scqilil vo
mtixtolifmonalrfellol yaradrr.Mos.:
siilc - c1o;iin gokmol., yrjla
aglanaq, /url.r
diniomek, opla hiicum ctmok, k
gh
qrlrnclarnacl,
kt;/a qtiitamaq,ft.rganla :<aqanlqctmok vo s.
Mos.:
!)0

,*^eI'ltl.f,i,'fi"oliililo':;.):',,"ud"';i;i"'
gokdik).
(i1rkdiltorinrlo
ilin, -r"n rrrila'ir
lllll.l,T":l"ill
sesildilinJol'oallrgr-ilo

1",J";;i;"';; poriiii "ulooni"

:
J '"'qi";a; '"r ) rrrtmiga\i'ltn'rlcdir'Mi's
irii
" '-bogu';lun
/<arrlal xanllntnaq
bolazr ko:ilnr'rl'

aynldt' xanlt
Yiitg^oo" ^drlltt, kltllrttttt (Tabgagdan
oldu (xanlandt)
ilo
qokilqisi do qcyri-mohsuldarlr!r

t"'ot";;;)J"j

0",r,,,cr'nok,lrrrrarl- qul ctmok,Da4arl

etrnokvo s'
Dalarl bzrggtltcl
kodorlcnmok,

(Xalqrkoniz ctmi,s'
Y.oJo,f*ltgkiincdmi!, kula'Jrnr9

o.''"Tl:1, -sirc
toal a111,
siizvaratmada
$okilgisi
.
ycrtt'to
funksiyastnr
-ii"
aifl-izalii -.rr,
t"ttt'lr.Y"?t;rru-.

gokilqisinin

o lntug'kcr{ttnstunug
eldonmohrunr.

^*"lr';lll'Xlri:i'j;ii1';9,""1i1liiu,',)l
Mos:.
- '"
diizoltdirrtasa.liifolundu
tiizekiu (I\rt
li" iira" oliirrpTabglsI'oJun birlc
y",O.uiul .Ui"t'gosr't1qtil" aratt'diiTolldirn)'
LARI
FEI,iN ZA NT,,\)
Miiasir tiitk dillorind'rollugu kimi' Qodim,tiirk

crrfcliniiezaTill^lltiiilXii
dilindo
^t'a'"i"ii"ill
v^',1,'
kcqmi! zi'rmanve gt
indiki zamrttl'

9t

soloredstorirki, miiusirtiirk dillofi ilo bunlara.firsnrda

bir
o qodordo ciddi forqloryoxdur.
I n d i l i z a m : l n - t r ,- i r . - u r , - i i r . - ] u r . - , , i i r . - a r , _
cr qokilgiloriosasrnda
yarantr.Mos.:
Eianr - Eedir, tcr - dcyir, yu7.ar- yazr, keliir
yolir, itali{unur qazi\t\1,h?riir rcrir. I,orrl.rrr
ldriry
edirvc s. Mos.I
Iruk erser yablak agr biriir, yaluk crscr edq! ajir
.
hiriir (Uzaqdaolana pis hodiyyo ver.ir,yaxrnda-olara
yaxlr hodilyo verir); Od tc4ti .]L,o;ar',
kisi oAlr kor 6lgcli
tririinis (Taleyi allah yazar, insar oglu rihnok
9nn
yarannrrgdrr)
vo s.
llegmi$. zaman iki ycro bdlirniiri qiihuCikcam:i9
zaman,noqli kegmi;zantan.
. $iihudi kcamiq zanlln dr, -rti, -tr, -ti gokilgilori
vasitosiilo ckizolir.Mos.:
Kriltiqin yada!rn opltrytrtctl,li (Kiiltiqin
Iiyatla
hiicumakegcli);Bir eriq onun rrrlr (Bir dr;yi.i!giinii
oxla
vurdu); Kop dntLtolklhI (llarrlrrnrzorada zoiflodil:)
vos.
lr'eqli kcantig zantaD -nrrt! -nris, -rnrs, -mtis
Sokilgileriilo ifado olulur..Mcs.:
K.afan alp ennis, aygr,rgrsr
bilqc erzrls (Xaqarr igid
.
r')rrru5
m.o s l c h o r g i,sl io m i j J r i kr , t r r r r r tFr :l : i no r ui i . , i , ! 1 ,
r r a \ l n r lti n s J no g l r ry r r r ; rnr r 5 . ; . , s. r.
/ r / r r u r r (r l. kr i s i r i r a
Clolocak zaman iki ycro billiinitr: qoti g.iocck
zatrranqcyrirqetigolocokzaman.
Qtoti gclocok zarlan ilirclo forma!rna giiro tilrk
dillorirrden,eloco do nzorbaycar dilinclon lbrqlcnir.
Abidodc qoti golocok zaman taCr.-teq; qokilgikiri ilo
yaranrr.lVlos.:

92

Ol yi|qcrii barsirr, tiirk bodrn, iilte?isen (O terofo

gctson,ey ttirk xalqr, iilocokson); tliidke koriqme beqler,
Qit )'otr tagsq (Taxla itaot cdon boylor, yantlacaqstnlzml?)vo s.
Orxon-Yeniseyabidolorinindilindo clcyri-qetigelocok zamanrntosdiqinorastgolinrnir.Uy[ur abidolsrindo
bu zamantbrmast ar, -cr lokilgilori vasitosiilo iiziinii
g0storir.Mos.:
Tob.lrlar - tapatlar,Iorkarhr -' ,Torxarlarve s
Orxon-Ycniscyabidolorinioqoti golecok zaman!Il
Mos.:
inkan maz, -mez Sokilgisiilo fi)rmala5rr.
Ank ok scn agslk,tostk ljrrcz.sen(Yoxsul olanda
achq, toxluq haqqrndadii|iinrnotrson
); Ol sabrncsidip,
tiin ycmc udlslkrm helncz erli, olutstkrn kelnrcz erti (o
s6zlo e$idtbgccodc yuxunrgolnoz, rirhat)rqtapmaram)
Suallar tap$rrtqlari
l. Qodim tiirk yazllr at'idolorindoi$lononvo leksik
vahidkimi foaliyyot,lorlan l'cllcrhansrlardrr?
cligortiirk dillorindovo
2. Dilimiz iigiinarxaiklt)fo11.
dialekt vo qivolorirniztloqalan hansr fcllor
haqqrnda molumaltnrr vaf'l llomin fellcri
rrmalagaLiln.
ctimolojisohotdonaydarrla$d
3. Qedim tiirk yazlll abidolorilldo,hom do miiasir
foal olan qekilgilori
dilimizdc f'cl yaradrctltl!rnda
sadalayrn.
4. Y$tanak, siilenek, opkan\ /ltp"/azralifellorinin
leksikvc qrammatikmonastntagtqlaytn.Bunlardan hanstntn odoLi dil, harsltrln $ivo kontekstindeyatadrgrnlizahcdin.

93

KdMoKCi Nil'e IrilisalDRi

l\4iiasirdilimizdo oldugu kimi, tarixon do kcinrokr;i
lilq hjssolorimiistoqilmona bildirnroyon,heg bir suala
cavab vennoyon,aynca ciimlo iizvr.iolmayarr,crimlodo
qranrnlatik mona yaradan! rniio;yon urona galarhgr
airlay.:n, ara-srra gokilqilogntoyo mcyl cdon ciil
vahidlr:rjndonoLnu;dur.Qodirn liirk yazrlr abidolorinin
qo$ma.baglayrcr,
dilindakomokginitq hissolofiD(lon
odrt
xiisusiolaraqforqlondorilir.
QO$MA
()oSmalar
qrfammatjk
ad!arvo adlarlalcllo: arasrnda
AtridccLo
olaqo yaradankdmokgi nitq hissolorindondir.
qcydoahral qoSmalar
bunlardrr:
l'EQ - Azorbaycan dilindo bonzotmo monasr
yaradankimi, tok qognrasrnr
ifadocclir.Mos.:
l:aAan siisi bdri leq crmis, yalrsr koy te4 errnis
(Xaqa1 atamlnqo;unu qurclki:li olmu;, diitn,oni qoyun
kimi olmu;
l'EQl
Mos.tfo bildiron <kimi>r qogr,asrnrn
sinoninidir.lvlos.:
\ inqii ilqiiz kcqcTcrnir Kaf'r!ka rp{i siil,:Jinr i'rer
1
gayrnrkeqorokDomir Qapryakimi qoqunpokdim).
sobob-rnoqsodrncnasrnr tildirir vo
tiCUN
qoSma ilo cyni funksiyanr yerirro
homin
dilinizdoki
yetitriri.Mos.:
Oziim, kutum bar iiglir kagun olurtlm (O;ziimiin
bcxtin olduguiigiinxaqanlrqtaxtrnaoyloqdim).
OTRU <orun iigiin,ona gti o> monasrnda
i;lonir.
M o s i.
/\nta d/rri kalanrmairliintiin (Bunrrgiirr do xaqa
nrmanliiraciotct(lim).
91

IliRL,E
birgolik monastllt bildirir vo <ilo>
qodimvarialltrdrr.
N1os.:
qoSmasrnur
(Ki9ik qardagtm
inim Kiiltiqin r''rlz scizlcSdintiz
jlo
goldik).
Kiiltiqin razrllga
TAI'A torof, iritiqamotbildirir.Mos.:
Y c l y e q i r m i ) t $ r n l l rl i r n u t d / , r r i i i l e d i r n ( i l i n n i
ycddiya$nndatanutltrtorofcqolun qokdim).
K i S l l . l ] m i i a . ' - r l i l i m i z r l u. i , , r r r i r "s J / i l n i r nc i t r o '
. o:..
r r : m i d r rz,a m u nm c n : r ' ;br i l , l i l i r M
Ya!ru konlukdrrkr'sreantI biliq anta i)yiir crmis
sonra oratla pis vordi;lortr
(Yaxrlda moskot'tsaLdrqclan
yiyolondilor).
Mos.:
l\R,\ - ar.Lslnda
Ukir ara kisi oEh klhnDrrs(l3unlarrnikisinil arasrndainsarrollu yararlnlri).
SAIaU istiqanctbildilon qo;rnadrr.Mes :
'Iir s,r1l bardr! (llor torofodalrl:b getdiniz).

oDA l'
Qocli'ntiirk yazLirabidolorindodatlarbir o qeCordo
qox i5lonrLemiSdir.
Qcycloaltnanodatlarbunlardtr:
KUK <axur oiatrnlnmonaslnauylun golir' lMos.:
Iaagne4 crscfijliirtcai/rr'it(llor trccoolsabizi mohv
cdocolka;ir).
AZIJ <nrogor>suaiodatlnlnsin'lnitridir,ciimlonin
Mos.:
rronaslnrqtiivvgtlondirir.
.,tza bu sabttlclaiqid bargLr?(Mogol bu siiruiimclo
yalanvarnrr?).
Mos.:
otlrrtlatclrr.
QUi/,3U - qilvvollonclirici
(Ta\ta itaot
yantltagtsiz
.1r:i
I)ddke ktiliqmc bcqlcf,
cdonboylirr,siz tezyiinlllcaqslnlz).
MU sualodatrdrr.lvlos.:
( Xilqnnolmastnaq:alt;ttnntt?)
Kaganlrrr klsayrn'.)
95

BAdLAYICI
Qodim tiirk yazllr abidolorinindiJindoballaytctlaun
sayr gox azdtr. Butrlara niimuno olaraq aSirgadaktlarr
gijstormokolar:
YEME , T,\ - Azc'rbaycandilindoki r/c, da igtirak
ballayrcrsrnrnfunksiyasrnly,rrillo yctirir. Mos.:
kalmcz crti (O
Ol sabrn esidip, tiin /drnd ud1s1k1m
sdzloric;itdikce,gecocLoyuxum golrrrodi);OEh ta kagan
b o l m r se r i n q ( O $ u d a r a q a rot l m t t S ) .
Suall4rvo tap$trrqlar:
1. Qodim tijrk ya,1| abidolorinin dilindo hanst
kdmokgi ritq hisselori forqlondirilir?
2. Arxaik qolmalar Lransriaidr? Oular haqclnda
niimrrnolorLoizahatvcrin.
odat vo
3. Qodim tiirk yazrlt abidolorinclo
ycrino
yctirir?
ba!layrcrlarhanstfunksiyanr
4. Apagrdakrrnetndonkdmokqinitq hissolerini taptb
qruplagdrun.
Arta kisrc
Bolmrserillq,ogL ta k]rganbolmts erinqr.
inisi egisin teq krhnmaduk cring. Ollt kanln tcq
krhnmaduk erinq, biliqsiz kalan olunnts ering, yablak
kaAanolumls ering, buyurukt yeme biliqsiz erinq, yablak
er-rr-tis
ering.
. K i i l r i q i n .a b i d u s1i b o 1 i i rkb i J o ) .5 - c rs e t t r .

')6

isTiI'ADO OLUNXi U$ ODOBiYYAT

I . AzorbaycanSovetEnsiklopediyasr.
B.,X c; 1987,
2. Azorbaycanfi lologiyasrrooselolori.B.,
1984.
3. Azorbaycaudilinin di.delldi lii}oti.B., 1964.
4.Aii)lapoB I- 'l:r,rr op>ioucrtuxnaNtlTHr.rKor
llpcBHerropKcl(oiitr]Icltvretroc'l.r VIlil ucxa. Allra-A.ra,
t 9 7t .
5. AbdullayevaQ. Qodh tlirk yazrh abidoleri.B.,
2002.
6. Eacxar<on
H.A. Tropu,:lrcr:r,rru. M., 1960.
7. Ozjz:oyE. AzorbaycandilinjDtarixi dialektologiyasr.ll., 1999.
ll. IslaroovM. Azerbaycandrlirin Nuxa dialckti.B.,
1968.
9. elzoloddin Osger,Monmedoli Qrpqaq.Tiirk savai soncti.B., 1986.
10. Oliyev Y. Qodim tiirk (lunik) yazrlrabidolorindon orta osr'lortiirk yazrhabidelorinokcaid:odobi
dil normalannrn
inki$a1i.
B., 2004.
I 0a.Homzoycv
T. Azorbaycan
dialektologiyasrna
aid
materiallar.
Il.; 1983.
11.M.lriizuli.Scailmi$osorlori.Ili., 1958.
12.Me mmodoliQlpgaqKcmiyyot anlayrgrnrn
dilde
ifadosi.8., 2000.
l 3 . M i u r o uC . F . l l l r r n r r r r r r . r ' l p e p H c i J U l N C
r rr(i 6o -i ' i
McHnocrr'r.
M.-JI.,195I.
14.fyt,lltlen JI.H.[pe srjtre,r'rcpnu.
M.. 1967.
15.l(s,:obovO., Memnodov Y. Orxon-Yenisey
abi
d o l o r i .B . , 1 9 9 3 .
16.RocobovO. Ulu tiifllor. B.,:1003.
17. Qodim tiirk sijzlormininltigoti.(Tefiib cdonlor:
N.M.Xuciiycv,O.A.Quliyev).8., 1992.
9l

-Y

18. $iikilrlii O. Qodim tiirk yazrlr abidolerinindili.

8., r993.
19. Voliycva G. Yazrh abidolordodialckt lcksikasrntn izlori. <fiirk rJillerininyazrlrabidolorinodair
todqiqloD(crnatikmercmuesi.ll.,
ADU noriri,19g5.
2 0 . V o l i y c v aC . A z o r L . a y c ar onp o n i r n l o r i n d
qo
i:dirn
liirk iinsiirlofi.Azorbirycan
onorlu,riknsrprtrblern_
lerino dair konfranslnmateriallan.
8., 19g6.
21. Ziya Gijyalp.Tiirkqiiliiyiinosaslan.8., 1967.
22. Zeynalovl:.R.Tiirkologiyanrn
osaslarr.
B., 19g1.

98

.\'riir\\DoRicAT

Iiirk dillcri:rintrrrixi vo inkiiaf molhololcli "" 4

QoJim tfirk ya:all abidolorininoyrollllnlosl
'10
" "
t a n x l. . . . . . . . . . . . . . . . .
14
. ...
Q o d i m t i i r k o l i l b i t s'r. . . . . .
.
" . 29
Qodlm tiirk ya:zthabidolorinintosnill
33
<Bilqekafan>rrl$orofinoyazllml$abitlo
' 35
gorcltnoyaztlmrgabido.
"
<K,.ilttiqin,rin
51
' "
<Touikuk>uuiii:rofinoyaztlmtgabido
58
.
QoJuntiirk yazrlrabidolerininlcksikasr"
74
Qodim tiirk yarzr)rabidolorininmorfologiyasr"
d o b i y y a. t. . - . . .
"9'l
i s t i f i t d oo l u n r r r r LoS

99

1 "".-'-' t'
-,rr.l!1\.,,.;,

.' , ,,

I ' r / u . lj " f i , / r l i v t r r d i ) n
r r J )o l u n r r l u i a n r
. ' . . ' r r l r . r < l r r . rp r o i \ . B . U i r D n r i . I i
Ir'. .t.
f/ I'r ta ll \ irr rl I lt \l