min Pakrvan

ABBAS MRZA
V
AZRBAYCAN
evirn: Gntay Cavanir (Gncalp)

Emineh Pakravan
Abbas Mirza
Editions Buchet / Chastet (Paris) 1973

indkilr:
Qaynaqlar.............................................................
Yazar haqqnda.....................................................
Aamhmmd Xann iqtidara glii v lm (zt).
Abbas Mirzann ocuqluu...................................
Ftlinin iqtidara glii. Giri.............................
Ftli ah sltntinin ilk illrind
Qacar saraynn durumu........................................
Savalar blm. .........................................
On il davam edn savalarn balamas.......................
Sisyanovun Bakda ldrlmsi........................
Fransa-Qacariy mnasibtlri. Giri.............
Fransa il strateji mnasibtlrin balamas............
Savalarn davam...........................
On illlik savan davam.....................
Mutlu illr. Giri................................
Mutlu illr....................................................
Byk snaq. Giri...................................
Byk snaq....................................................
rvann ial v Azrbaycandan ayrlmas.........
Rus ordusu Tbrizi ial edir.............................
Trkmnay mqavilsi....................................
Savalar v siyasi oyunlar. Giri.....................
Savalar v siyasi oyunlar...................................
Qriboyedovun qtli....................................
Xorasan olaylar. Giri......................................
Xorasan olaylar............................................

Qaynaqlar
I. Qacar qaynaqlar:
1. zodddvl, Tarix-e zodi, da ap, Bmbi,1885
2. Dnbli (bdlrzaq), Maaser Sultani, da ap,
Tbriz,1241 Hicri Qmri
3. Cahangir Mirza, Tarix-e no (Yeni tarix), Tehran, 1327
Hicri Qmri
4. Hidayt (Rzaqulu), Rvzt-s Sfa
5. Laini (bulqasim), hvalat v dst xtthaye Abbas
Mirza Naib-s Sltne (Abbas Mirzann trcm-i hal v
lyazmalar), Tehran, 1326 msi
6. Nfisi (Sid), Tarix-e siyasi v ectemaiye ran (rann
siyasi v ictimai tarixi), Tehran, 1335 msi
7. Farsnameye Naseri, iraz, da ap, tarixsiz.
II. Avropa qaynaqlar:
8. Brosset (Marie-Felicite), Histoire de la Georgie, Paris,
1849.
9. Driault (Edouard), La politique orientale de Napoleon,
Paris 1904.
10. Drouville (Druvil) Gaspard, Voyage en perse pendant les
annees 1812 et 181302 vol. St.
Petersburg, 1819.
11. Dubeux (Louis), La Perse, Paris, 1841.
12. Dumas (J.B), Un fourrier de Napoleon vers 1nde, Paris
1814.
13. Dupre (A), Voyage en perse fait dans les annees 1807,
1808 et 1809-2 vol. Paris, 1809.

14. Gardane (Alfered de), Mission du General Gardane en

Perse, Paris, 1865.
15. Jaubert (Amedee), Voyage en Armenie et en Perse fait
dans les annees 1805 et 1806, Paris, 1821.
16. Jones Brydges (Sir Harford), Dynasty of the Kajars,
London, 1883.
17. Kaye (Sir John William), Histori of the Ear in
Afghanistan, London, 1851.
18. Kaye (Sir John iiliam), Life and Correspondance of
major General Sir John Malcolm, London, 1856.
19. Ker Porter (Sir Robert), Travels in Georgia, Persia. Etc.
London, 1821.
20. Kotzebue (Maurice de), Voyage en Perse en 1817, Paris,
1819.
21. Malcolm (Sir John), History of Persia, London, 1829.
22. Manvelichvili (Alex), Histoire de Georgie, Paris, 1851.
23. Morier (James), A Journey through Persia, London, 1812.
24. Second Journey through Persia, London, 1818
25. Olivier (Guillaume, Antoine), Voyage dans 1Empire
Ottoman, 1Egypte et la Perse,1807.
26. Stcherbatov (Prince), Le Marechal Prince Paskievitch, St.
Petersbourg, 1890.
27. Sykes (Sir Percy), A History of Persia, London, 1915.
28. Vandal (Albert), Napoleon et Alexandre, Paris, 1896.
29. Watson (Robert grant), A History of Persia, London,
1866.

Yazar haqqnda
min Pakrvan 3 oktyabr 1880-ci ild stanbulda
dnyaya gz amdr. Atas Hsnxan Qacarlarn diplomat
idi v 20 il Qacarlarn stanbuldaki Byk Elilik grvini
yapmdr. min Pakrvann anas Alis Fun Heartfeld
Avstriyal bir xanm idi. Hsnxan 1893-c ild Parisd vfat
edir v min xanmn ailsi nc Avstriyada Hersfeld
ailsinin yaad yaxn bir kilsy yerlir. Gnc ana iki qz
Fatma v min il on il kilsd qalr. Alis xanm qzlarnn
trbiysi il z mul olmaa balayr. Laybax v Lubliyana
kitabxanalarndan mant ald kitablar vasitsi il qzlarnda
kitab oxuma alqanl yaratmaa alr. min, trkc v
farscann yan sra fransz, ingilis v alman dillrini yaxca
yrnir. talyan dilini d danma sviysind deyil, oxuma
dzeyind bilmi olur.
Bir ne ildn sonra Alis tkrar stanbula dnr. 1910cu ild min bir Qacar diplomat il evlnir. Gnc ail bir il
Qacarlarn bakndi Tehranda yaayr. lk ocuqlar da
Tehranda dnyaya glir. Sonra da minnin ri Misirin
bakndin diplomat olaraq gndrilir. On il Qahird
yaayrlar. minnin ri fanatik bir islamc olduu n
xanmnn sosial olaylara qatqda bulunmasn nlyir. rinin
fanatik davranlarna dz bilmyib ondan ayrlan min
ocuqlar il brabr Beljikaya yerlir.
1933-c ild min Pakrvan Phlvilr trfindn
rsmn ran adlandrlm lky kr. Qacar dvlti
haqqnda bir ne kitabn mllifi olan min Pakrvan,
Tehran Universitetind fransz dili v dbiyyat zr

yrtmnlik etmy balayr. 1936-c ild qznn vfatna

baxmayaraq, aradrmalq v yazarlq almalarna davam
edir. 1951-ci ild Tarixsiz mir adl kitab Rivarol dl
qazanr. 1958-ci ild xrng xstliyindn hyatn itirir.
min Pakrvann n nmli srlri bunlardr: Tarixsiz
mir, Qzvin, unudulmu baknd, ski Tehran,
Drdnc
nsl, Abbas Mirza v Azrbaycan,
Aamhmmd Xan Qacar.

Aamhmmd Xann iqtidara glii

1722-ci ild Trkstan xanlqlarnn hcumu qarsnda
k srcini yaayan Sfvi dvltinin hyatna son verildi.
Sfvi dvltinin varisliyini Avar trk boyundan yksln
Nadir adnda bir cngavr
stlndi. kinci Thmasib
Sfvinin xidmtind olan Nadir, Avar trk soyundan idi.
Thmasibi devirib v lknin yntimini l keirdi. Nadir
Azrbaycann Muan blgsind bana ahlq tac qoydu.
Hindistan fth etdikdn sonra da dnyaca nl bir trk
padah kimi tannd.
Yeniliki v sava taktikasnn uzman olan Nadir ah
Dehlini fth etdi. Nadir ah dind reformlara balad, bu
reformlarn qurban oldu v z yaxnlar olaraq bilinn
fanatik i yanllar trfindn ldrld.
Nadir ahn qtlindn sonra Lor soyundan olan Krim
Xan Znd, Avar mperatorluunun bir qismind dvlt qurdu
v 29 doqquz il iqtidarda bulundu. 1779-cu ild ln Krim
Xan Zndin varislri iqtidar z aralarnda payladlar.
Aamhmmd Xan Qacar btn rqiblrini v
Zndiylrin son padah olan Ltfli Xan Zndi d yenrk
qalib oldu. 1797-ci ild Qaraba savanda ldrld.
Aamhmmd Xann evlad olmad n qarda olu
Ftli Xan ( ocuqluunda ona Baba Xan deyilirdi) z varisi
olaraq duyurmudu. Ftli bu mirasn qorunmas n n
uyun xs kimi grnrd.

Abbas Mirzann ocuqluu 1

Aamhmmd Xan ox ehtiyatl hkmdar idi. z yerin
caniin tyin etmsin rmn, daima bu gnc adamn
hkmdara qar erkn ba qaldrb, iqtidar l keirmsindn
ehtiyat edirdi. Bu zdn d padahn casuslar irazda yaayan
Ftli Xann hyat v davranlar il ilgili srkli bilgi
verirdilr. Aamhmmd Xan Qacar sonsuz, evladsz olduu
n qarda olu Baba Xann (Ftli Xann) iki olunu z
yannda saxlayrd. Baba Xann ayr-ayr qadnlardan iki olu
var idi. Bu iki evladn arasnda sadc bir ne hft ya frqi
var idi. Birinci olan Mhmmdli, soyu blirsiz olan
Xeyvli bir qadndan idi. Qacar yasasna gr
Mhmmdlinin padah olmas mmkn deyildi. nk*
btn siyasi davranlarnda ingiz Xan rnk alan
Aamhmmd Xan lk yntimind v dvltin yazqs
baxmndan da ingiz Xann yasalarn uyqulamaqda idi.
Qacar Yasasna gr vlihdin sadc atas deyil, anas da
Qacar soyundan olmal idi. Mhmmdlinin atas Qacar
soylu olmad n vlihd olma ans yox idi.
Baba Xann ikinci olu Abbas Mirza idi. Abbas Mirzann
anas Qacar soyunun Dollu boyundan idi. Dollu boyu
Bu mvzu zrin Ftli ah v ailsi haqqnda
anlarn yazan Ftli ahn kiik evladlarndan birisi
olan ahzad hmdmirza zod-d Dvlnin
xatirlrindn yararlanlmdr. Tarix-i Zodi olaraq
bilinn bu sr 1870-ci ild Bmbi hrind
yaymland. O dnmlrd bu kitabn Qacariy
razisind yaymlanmas yasaq idi. Ancaq btn
yasaqlara baxmayaraq lyazma klind yaymlanmd.
*
Quzey Azrbaycanda nk deyil, nki olaraq
yazlmaqdadr. Bu da dilimizin ahng qanununa uyun
deyildir. Bu sbbdn n uyun v doru olan variant
trcih edilmidir. (G.C.)
1

Aamhmmd Xann iqtidara ykslmsin yardm etmidi.

Aamhmmd Xan Qacar, bu soydan olan Asiya xanm
qarda olu Baba Xanla evlndirmidi. mperatorluq mirasn
bu qadnn douraca ocua buraxmaq istyirdi. Toy gn
padah z glinin dvsinin cilovunu kmidi. Qacar
trsin gr glin gldiyi evin varb ocann dan pmli
idi. Btn bu mrasim srsinc glin padah elik etmidi.
Bzi rvaytlr gr Aamhmmd Xan Qacar, Dollu
Asiyan, htta mvcud vlihd Baba Xann anasndan da daha
artq dyrlndirirmi. Zif bnysi olan Dollu Asiya, Baba
Xana iki oul dourduqdan sonra vfat etmidir.
Asiyann dourduu ilk ocuk Abbas Mirza idi. Abbas
Mirza hl sdmr ocuqkn Aamhmmd Xann iradsi
zrin frzi vlihd olaraq duyurulmu v ta ocuq
yalarndan Naib-l Sltn (sltntin varisi) kimi
tannmdr.
Abbas Mirza drd yanda ikn bilinmz bir xstliy
yaxalanr. Bu xstlik onun vcudunu ox etkilyir. ocuun
tdavisi n Aamhmmd Xan lknin n nl hkimlrini
saraya artdrr. Bel anlalr ki, hkimlrin malic ed
bilmdiklri bu bilinmz xstlik Abbas Mirzann yetkinlik
anda z-zn saalmdr. Ya da Qaspar Druvilin
(Gaspard Drouville) dediyi kimi Abbas Mirza ar idmanlar v
bdn eyitimi yoluyla bu xstliyi yenmyi baarmdr. 1425 yalar arasnda ahzad onu tanyan btn evrsini
cismn gcl olan bir insan kimi etkilmidi. Bu yalarnda
kilmi rsimlr d onun yaraql grnml v gcl
olduunu gstrmkddir. Ancaq 30 yandan sonra ski
xstliyi tkrar ba qaldrmaa balayr. ngilis crrah
Karmek, Abbas Mirzann smk (kmik) xstliyin
yaxalandn sezmidir.

Abbas Mirza yeddi yandan etibarn svarilik, ox atma,

qlnc v gl kimi bir ox sava fnlrini yrnmy
balamd. Yeni tsis edilmi Tehran, a torpaqdan yaplm
qala divarlar il sciylnirdi. Abbas Mirza v qardalar
skkiz yalarna qdr Tehrandan baqa bir hr
grmmidilr. Hr ks bel dnrd ki, Aamhmmd
Xan Qacar trfindn trcih ediln Abbas Mirza, zndn bir
ne hft byk olan gey qarda Mhmmdli (Dvlt
ahi) il iqtidar v vlihdlik urunda savaacaqdr. Hr iki
ahzadnin hm aiq, hm d gizlin dostlar var idi.
Mhmmdlinin yandalar Abbas Mirzann xstliyini
daima anmsataraq Aamhmmd Xan Qacar etkilyib, onu
Abbas Mirza haqqnda verdiyi Naib-l Sltnlik qrarndan
vaz keirmy alrdlar. Mhmmdli, Abbas Mirza qdr
yaraql v etkilyici olmasa da zbk anasndan iri
smklri irs olaraq dayrd. Mhmmdli be yanda
svariliyi yrnmi, tkbana at stnd oturub cevlan edirdi.
Be yanda ikn ilrini gryinc yapmayan bzi
xidmtilri padahsaya czalandrmid.
1797-ci ilin baharnda Aamhmmd Xan Grcstana
hcum etmk n hazrlq ilrin balad. mperatrisa
Yekatirina yenic lmd v Aamhmmd Xan dnrd
ki, onun varisi olan Birinci Pavel Qafqazlarla ciddi
ilgilnmmkddir. Bu zdn d Aamhmmd Xana gr
Qaraba xanlarnn drsini verm zaman glmidi.
Aamhmmd Xan, Qaraba v Xzryan xanlqlar zn
tabe edib, vergi almaq fikrind idi. Bu xanlqlar
aadaklard: Drbnd, Quba, irvan, Gnc, Bak,
Qaraba.
Aamhmmd Xan casuslar vasitsi il Grcstanda
hkm srn Baqratiyon ahzadlrindn birisi il gizlinc

10

iliki qurmu, onu Grcstann elbay* edcyi haqda v

dlrd bulunmudu.
Qaraba xanlar arasnda brahim Xlil Xan zn
bamsz bir lknin sultan kimi aparrd. Qacarlara qar
iin-iin nifrt etmsin baxmayaraq, mcburn v siyast
icab qzlarndan biri olan Aabac xanm Baba Xana vermk
zorunda qalmd. Ftli il Aabac xanm arasndaki evlilik
ox maraql olmudur. zl bir ahlq trzi il Qarabadan
Tehrana glin gtiriln Aabac xanm by trfindn
sevilmmidir. Aabac xanm sonuna qdr bakir qalsa da
Baba Xan gerk bir sevgi il sevdiyi sylnilir. Bu xanm
sonralar Qacar dvlti il Qaraba xanl arasnda
mnasibtlrin yaxlamas n ox ilr grmd.
Aamhmmd Xan uan l keirmk istyirdi, nk
bu s (qrargah) vasitsi il ruslarn bulunduu Drbndi
rahatca l keirib, dniz trfindn daima thdid ediln
Bakn da kontrol altna ala bilrdi. gr yay fslind sava
Aamhmmd Xann istyi v planlar dorultusunda yrs
idi, q fslini Qarabada keirmyi dnrd. Bu sbbdn
d Abbas Mirzan da z il brabr apard. nk onu
yannda bulundurmaqdan xolanrd. Digr trfdn, ona sava
fnlri v tekniklrini yrtmk istyirdi. Naib-l Sltn
Abbas Mirzadan baqa Mhmmdqulu Mirza adnda digr
bir ahzad d bu sfrd Aamhmmd Xana elik edirdi.
Aamhmmd Xann sava arxada v yaxn qrbas olan
Pirqulu Xan, Padah trfindn bu ocuqlar qorumaq n
grvlndirilmidi.
Hyatnda ilk kz olaraq Abbas Mirza Azrbaycan ziyart
edir v bu lknin sevimli baharnn heyran olurdu. Sanki
gizlin bir gc Abbas Mirzann yazq v taleyinin Azrbaycana
bdiyyn balandn onun knl qulana pldayrd.
*

Elbay-vali

11

Belc Abbas Mirzann Azrbaycan sevdas macras bu

torpa ocuqluq yalarnda qar-qar gzrk balayacaq v
btn ruhunu, vcudunu saracaqd. Tehranda he bir zaman
ay grmyn Abbas Mirza qarlarn rimsi il lnca axan
Araz aynn heyran olmudu. Sonralar ruslarla savaarkn
mlub olan Abbas Mirza iini v drdini batl
danmanlarna aacaqd ki, ndn sevdiyim Araz ay
yurdumun blnmlynn rmzi olmaldr?! Araz ayna
olan Abbas Mirzann heyranl mrnn sonuna qdr onu
trk etmdi. Blk bunun yurdsevrlik duyusunun tsind
baqa bir sbbi d ola bilr, blk d Araz ay Abbas
Mirzann hyatnda grdy ilk byk ay olaraq onun
ocuqluq xatirlri il qaynayb qarm v frdi hyatndaki
dyrlrin bir parasna dnmdr. Blk d Araz ay
onun i dnyasn d dnya il v doa gzlliklri il
balayan bir rmz evrilmidir. Blli v blirsiz sbblrdn
dolay Araz ay Abbas Mirza n ox nmli olmudur.
Qacarlar razisind ox aylar vard, yalnz Abbas Mirza n
ay deyildiyind ancaq Araz xatrlanrd.
Aamhmmd Xana xbr gldi ki, Qaraban kiik
xanlar brahim Xlil Cavanir qar birlmi v onu frara
zorlamlar. Aamhmmd Xan frsti qarmadan brq asa
v ox srtli bir mliyatla uan almaq n ordunu
hrkt keirdi. Aamhmmd Xan uann gzlliyi
qarsnda heyran qalmd. ua o zaman Qacar
imperatorluunun bakndi Tehrandan daha byk v hr
mdniyti baxmndan daha irli dzeyd idi. Btn ordu
mnsublar da dalarn qoynunda v ormanlqda yerln bu
hrin gzlliyin heyran olmudular.
1747-ci ild Avar imperatorluunun Sultan Nadir ah
ldrldkdn sonra Avar ordusuna mnsub olan Pnah Xan
adnda bir tmnba srkrdliyini etdiyi ordusu il Qrabaa

12

gldi v ua hrinin yaxnlnda yurd sald. Pnah Xan

uann qorunmas v glimsi n ox zn gstrdi.
Bellikl ua Qafqazlarn n byk ticart hri halna
gldi. Bu zdn uaya Pnahabad da deyirdilr. brahim
Xlil Cavanir bu kild mdni bir hrin varisi olmudur.
Aamhmmd Xann uaya vard nc gnn
sabahnda xbr yayld ki, ah qtl edilmidir! Hmn uan
kaos sarmaa balad. aha sadiq olan bzi xidmtilr
aqnlqdan zlrini itirmi v n yapacaqlarn bilmirdilr.
Bu arada Pirqulu Xan byk zhmtlr qatlaaraq bir ne
mahir svari sava tapb iki ahzadni Tehrana gndrmyi
baard. Tal dalarnda ahzadlr n ciddi thlklr ola
bilrdi. nk bu iki ahzad Qacar slalsin dmn olanlar
n ox uyun rhin (girov) saylrd. Aamhmmd Xan
Qacarn cnazsi ldrldy yerd ortalqda qalmd. Yalnz
z il brabr dad v yatd yerlrd barndrd
cvahirat yoxa xmd.

13

Ftlinin iqtidara ykslii

Giri
irazda misinin lmndn xbrdar olan Baba Xan
hmn zn baknd Tehrana atdrd. Aamhmmd Xann
yal v tcrbli bavziri Etimad-d Dvlnin yardm v
bsirtli planlar il misinin ahlq mirasna sahib xd.
Etimad-d Dvl nc Zndiy xanidannn vziri olmudur.
Onlara ihant edib v Aamhmmd Xann trfin kemidi.
Etimad-d Dvl mr etmidi ki, padahn varisi Baba Xan
baknd atmaynca Tehrann darvazalar he kim
almasn. Bu kild Baba Xan Tehrana varana qdr
mrkzd xa bilck hr trl qaraa (itia) v kaosu
nly bilmidi. Etimad-d Dvlnin planlar hesabna hm
bzi xanlqlarn, hm d bzi Zndiyy ahzadlrinin Qacar
dvltini devirm planlar ba tutmam, hams mlub edilib
ldrld.
Ftli ahn rastland ilk thlk Nadir ah soyundan
olan Nadir Mirza mslsini hll etmsi idi. Nadir Mirzann
trfdar olan Avar ellri onu kinci Nadir olaraq
tanyrdlar. Ftli ah anlama yolu il mslni savasz hll
etmk istyirdi. Ancaq bzi saray danmanlarnn thriki il
Ftli ah tutum v mvqe dyidirdi. Nadir ahn soyundan
olan v padahlq iddiasnda bulunan son Avar sultan da
mhv edildi. Ancaq Ftli ah daha ox rahatsz edn z
qarda Hseynqulu Xan idi ki, Kiik Xan lqbi il tannrd.
Hseynqulu Xan da varislik iddiasnda idi. Mlub ediln
Hseynqulu Xann gzlrini kor edib buraxdlar.
Ftli ahn sltntinin ilk illrind Fransa v ngiltr
ona yaxnlamaa balamd. Bu illrd ngiltr Hindistan

14

istilasna uratma prosesini baa atdrmaqda idi.

Hindistanda faliyt gstrn bir ingilis ticart kompanisi
hm d siyasi ilrl mul olurdu. Birinci Napoleon
Bonapart Rusiya il bir yerd Hindistan ial etmk n
Birinci ar Pavell gizlinc anlamd. Bu gizlin
anlamadan ngiltr xbrdar olmudu. Tehran drbar nc
yarrsmi bir ingilis elisini qbul etdi. Mehdi Xan adl bu
yarmeli Aamhmmd Xann lm mnasibti il
basal vermyi bhan edrk, slind durumu
yrnmkl grvlndirilmidi. Hm basal vermk, hm
d Ftli ahn bana tac qoymas mnasibti il ngiltrni
tmsiln xo dilklrini padaha atdrmaq n glmidi.
1801-ci ild ingilis albay Molkolm z elilik grvin
balayacaqd. Hind ordusuna mnsub olan bu gnc albay
(polkovnik) 1798-1805-ci illri arasnda Hindistann hakimi
olan Lord Velzli trfindn himay olunurdu. Molkolm z
grvi boyunca biri siyasi v digri ticari olmaq zr
Qacariy il iki mqavil balamaa nail oldu.

15

Ftli ah sltntinin ilk illrind Qacar saraynn

durumu
nkar etmk olmaz ki, Ftli ahn sltntinin ilk
illrind bir tr snt renesans kimi bir hadis ortaya
xmdr. ahn da gzl binalar yaptrma hvsi ifrat kild
mvcud idi. Bu memari srlr Phlvi dnmind zllikl
mhv edildilr ki, Qacarlardan memari miras olaraq bir sr
qalmasn. nk Phlvi slalsi zn Qacar dmniliyi
zminind glidirmidi. Sonra da Phlvilrin bu Qacar
dmniliyi tutumlar trklr qar aq hqart klind
ortaya xacaqd. Ftli ahn ilk yapdrd saray Qacar
Taxt idi.
Ftli ah da misi Aamhmmd Xan kimi ovuluu
ox sevir, ov ovlamaqdan zvq alrd. Ftli ah hara gets idi
yalnz olmazd. Blli xslr hr zaman yannda olard.
Grcstan mslsi Ftli ah daima dndrmkd idi.
Grcstan bu corafiyada iqtidara gln btn dvltlr n
nmli olmudur. nk btn dnmlrd ahlar
Grcstann rabna, balna v gzl qzlarna heyran
olmular.* Rusiya yandal il bilinn Erkli 1 ldkdn sonra
onun oullar v nvlri Ftli aha olumlu baxmaa
balamdlar. Ftli ah da onlara hrmtl yanard. ah
onlara mttfiq kimi baxrd. nk Baqratiyon xanidan
*

Sfvilr dnmind d baknd sfahana intiqal etdikdn

sonra Sfvilr sarayn n ox grc v ermnilr,
zllikl grc v ermni qadnlarn yaxnlar z tsirlri
altna almd. (G.C.)

Bu ad Qacar dnmi qaynaqlarda mxtlif kild

yazlmdr. Qacar qaynaqlarnda yazlan trlr: Erkele,
Erkli, Erikli, Herakli, Herakliyus.
1

16

skilr dayanan soylu bir ail idi. Ftli ah Grcstan zorla

v ya dostluq yolu il ial etmk haqqnda dnrd.
1800-c ilin baharnda Grcstan ahzadlrinin Xoya
glmlri qrarladrlmd. Burada ahzadlr Rusiyann
Grcstana uyqulad ar rtlri dil gtirib, Ftli ahdan
yardm istycklrdi. Ancaq Xorasandaki olaylar Ftli ahn
Xoya glmsini nglldi. Xorasandaki qiyamlar yatrmaq
n bu blgy getmk zorunda qald. Bu blgd Nadir
Mirza il Zaman Xan Abdali, Qacarlara qar ortaq hrkt
etmk istyirdilr. Zaman Xan, Nadir ahn ordusunda byk
mnsb sahibi olan hmd Xan Dvraninin nvsi idi. Nadir
ah ldkdn sonra Trkstann, Xorasann v Hindistann bir
blmn lind bulundurmaqda idi. Ftli ah bu nmli
thdid nsrn ortadan qaldrmaqda qrarl idi. Ftli ah
insani tbit sahib idi, nk hyatn gzlliklrin inanr v
hyatdan zvq alma daima gz nnd bulundururdu. Yalnz
btn bu karakterin rmn, bzi yaxn adamlarn
uzaqladrma da nzrdn qarmrd. Qacar ldkdn sonra
Ftli ahn iqtidara glmsin yardm olan Fars vilaytinin
ski elbay Etimad-d Dvlnin davranlar Ftli ahda
bh oyatmd. Qacar saraynda v bir ox evrlrd
yaylmd ki, Ftli ah sadc isim olaraq ahdr, slind is
lkni idar edn Etimad-d Dvldir. Bu ayinin yaylna
Etimad-d Dvl yardm olmudur. Etimad-d Dvl sadc
z yaxnlarn saraya yerldirmkl yetinmmi, hm d
mxtlif vilaytlrd d z adamlarn elbay v hrbi olaraq
yerldirmi, lknin ticart ilrini d l keirmidi. Etimadd Dvl ahn ona qar balayan bhlrindn xbrsiz
deyildi. O da iqtidara glmsin yardm etdiyi bu gnc
padahdan xolanmrd, ancaq iqtidarn dyiik mrkzlrind
yerldirdiyi adamlarna gvndiyi n qorxmurdu. Uyun
bir zaman bklyirdi ki, bir devrilil lknin btn

17

yntimini l keirsin. Digr trfdn, Etimad-d Dvl

ngiltrnin Hindistandaki tacirlri il d ticari v gizlin siyasi
irtibat qurmudu.
Ftli ah irt mclisin hr ksi buraxmrd. rt v
nlik mclisi trl-trl gzl qadnlarla dolu idi. Bu
qadnlarn oxu il cinsi ilikid bulunurdu. Bu qadnlarn bir
oxu ona ahzadlr dourmalar ndni il irt mclisindn
uzaqlar v padahn qadnlar crgsin qatlrdlar. Padah,
qadn dgnlyn kims grmsin dey hr ksi bu mclis
buraxmrd. Ftli ahn z lzzt v zvqlrini paylad kii
onun misi olu idi. Ftli ah ocuqluq arxada olan bu
misi olunu ox sevdiyi n ldrmmi, amma gzlrini
xarmd.
Bu zdn d onun irt mclislrind
bulunmasnda bir saknca grmrd. nk kor idi v sarayda
olub bitnlr onu thrik edib baqa xyallara daldramazd.
***
Sfvilrin son ah ah Sultan Hseyn zamanndan bu
yana he bir xarici lk sfiri dvlt bas il grmmidi.
N Nadir ah dnmind, n d Aamhmmd Xan
dnmind. 1800-c ilin yaynda albay Molkolm Buhr
varar-varmaz Ftli ahla gr istyind bulunmas hr ksi
v saray adamlarn da artd.* Molkolm, Hindistann
*

Con Molkolm (sonralar Sir Con Molkolm

olaraq mhur oldu) demk olar ki, btn
xidmt dnmini ngiltrnin Hind ordusunda
keirdi. Qacariydki mmuriytindan baqa
ona he bir diplomatik grv verilmmidi. O,
Hindistandaki ilrindn dolay ngiltr krall
trfindn sevils d, yalnz israflndan v
ox bdxrcliyindn dolay tnqid edildi. (Ser
Con Molkolmun yaam v mktublar Yazar:
G. W., London, 1885)

18

hkmdarn tmsiln v Hind kompaniyasnn elisi kimi

ahla grmk istyirdi. Padah Xorasandaki qiyam
yatrmaq n Tehrandan xdna gr Molkolmun ahla
gr dekabr (aralq) ayna ertlndi. 1801-ci ilin yanvar
(ocaq) aynda Molkolm vasitsi il Qacariy v ngiltr
arasnda anlamalar imzaland. Molkolm bu xbri byk bir
zfr olaraq mrkz duyurdu. slind bu anlama il
ngiltrnin Qacariyy aya alrd. Molkolm, Qacariyd
ngiltr altunundan daha dyrli bir ey yoxdur fenomenini
yaratd. Qacariy tarixi zr uzman (mtxssis) olanlar
yazrlar ki, Molkolm Tehranda olduu zaman Abbas Mirza
Azrbaycanda imi. Azrbaycanda bzi xanlarn qiyamlarn
yatrmaqla mulmu. Xorasanda bulunan Ftli ah, Con
Molkolmu qbul etmk n Abbas Mirzann Tehrana
glmsini istyir. Amedee Jauberin Persiya sfri adl
kitabnda verdiyi bilgilr gr bu zaman ox gnc olan Abbas
Mirza bu grm srsinc Batda olub bitnlrl daha ox
ilgilnir. ngiltrnin Hindistandaki davranlar konusunda
sorular sorurdu. Ona Moullarn son qalqlar olan kiik
dvltlri v ahlqlar nec yendiklri konusunda bilgi
vermlrini istyirdi. z dvlti v mmlkti haqda qayql
olan Abbas Mirza dnrd ki, ngiltr bu qdr geni
miqyasl imkanlarn Hidistanla snrl tuta bilmz. Gec-tez
baqa lklr d soxulmaq istyck. ngiltrnin bymsini
v teknolojik trqqisini gzlmlyn Abbas Mirza glckd
lksinin ngiltr trfindn ial edilcyindn qorxurdu. Bu
zdn d Hindistan v ngiltr haqqnda sorular sorurdu.
Batl elilrin yazdqlarna gr Abbas Mirza grdy
btn batl heytlr sorular sorurmu.
ahzad Abbas Mirza 1802-ci ild atasnn istyi zrin
z qrbalarndan olan Mirza Mhmmd Xan Dollunun qz
il evlndi. Aamhmmd Xan Qacar trfindn Qacar

19

yasas olaraq ttbiq ediln kurala gr Abbas Mirzann bu

qadnndan dnyaya glck olan ocuu glcyin vlihdi
olacaqd. nk Dollular Qacar soyunun boylarndan biri idi.
Abbas Mirzann gnc ei haqda ancaq bu qdr bilinmkddir.
Onun Dollu soyundan olmas bllidir. Bir d ana mlk
ldkdn sonra kinci Mhd-i lya (ulu kadn) lqbi ona
verilmidir. Ancaq Ftli ahn anasna mxsus olan tam
iqtidar v mtlq irad sahibi olma kimi bir imkan ona qismt
olmamdr.
***
Q fsli hr tr hrbi mliyat durun duruma
gtirmidi. Hr ks gc birikdirmk n ev eiyin gedirdi.
Ancaq bahar glr-glmz ah, ordunu dznli vziyyt
gtirirdi. Ya xsn z ordunun komutanln stlnirdi ya
da komutanl yetikin ahzadlrdn birin buraxrd.
ahzad Mhmmdli Mirza v Abbas Mirza ilk komutanlq
grvini stlndilr. n gnc yalarnda, yni 14-15 yalarnda
sava ati il tan oldular. Mhmmdli Mirza atas il
brabr Xorasana getdi. ah, onun savaa olan hvsini grb
tcrbli mnsb sahiblrinin nzarti altnda daima zbklr
trfindn hcuma mruz qalan lknin Dou snrlarn
qorumaqla
grvlndirdi.
Mhmmdli
Mirzann
(Dvltahi) trfdarlar n yaxn zamanda onun Xorasann
elbay olacana inanr v buna gr onunla irtibatlarn
geniltmy alrdlar. Ancaq Ftli ah onu mrkz
arb Qzvinin elbay tyin etdi.
Abbas Mirza da 1799-cu ild Azrbaycanda ordunun
komutanln stlndi. Burada Qacarlara qar ba qaldran
xanlarla sava hazrlna balad. Gnc komutana bir ne
nd gln Qacar xanlar da elik edirdilr. Bunlarn n
nmlisi sdulla Xan Nuri idi. Tarixi verilr gstrir ki, bu

20

adam Abbas Mirza n 30 minlik ordu tkil etmyi

baarmd. Hr ksin zrind dndy Abbas Mirzann
Azrbaycan halisi il olan mnasibtlri idi. Vergilrdn
bezmi v yoxsullam, krdlrin silahl basqnlarndan cana
glmi Azrbaycan halisin Abbas Mirza zl bir zn
gstrir, onlarn durumlarnn yaxlamas n bir ox ilr
grr, frmanlar verirdi. Bu yazq, miskin, yoxsul insanlar
hrbi svarilri grdklrind frar edirdilr. Lakin Abbas
Mirzann mehribanca davranlarn grdklrind ona fvq-l
insan kimi baxirdilar. Abbas Mirzanin davranna gvnn v
onun Azrbaycan sevdasna inanan bu yoxsul insanlar duz
rklri il, sfrlrindki olan-olmazlar il Abbas Mirzaya
v onun Azrbaycan Ordusuna yardmda bulunurdular.
Belc, Abbas Mirza Azrbaycan halisi arasnda hrmt
qazanr, Azrbaycanllarn sevimlisin evrilirdi.
Azrbaycan kndlilrinin yaayn normal hala
gtirmk Abbas Mirzann fikrini mul edn birinci msl
idi. Abbas Mirzaya elik edn Qacar soylu yal insanlar onun
bu yoxsul insanlara gstrdiyi mnasibti keici gnclik
hissiyat kimi dyrlndirirdilr. Azrbaycan halisinin bu
qdr yoxsulluq iind yaamasndan znt duyan ahzadni
anlamaqda zorluq kirdilr.
Abbas Mirzann ordusu Tbrizin knarnda otraq sald.
Abbas Mirza, Xoy v civarnda hkm srn, kndlilri talayan
v Qacarlara qar dirnc gstrn Cfrqulu Xan Dnbliy
ixtar gndrdi ki, n qsa zamanda onun hzurunda bulunsun.
Yoxsa btn olacaqlardan v bana glcklrdn z
sorumlu olacaqdr. Dnbli Abbas Mirzann bu ixtarn
nmsmdiyi n Azrbaycan ordusu Xoya doru hrkt
balad. Ancaq Xoya atdnda xbr gldi ki, Dnbli n
yax svarilri il brabr hri trk etmi v yoxa

21

xmdr.2 Dnbli illrc ruslar trfindn Abbas Mirzaya

qar dstklndi. Dnbli, soyqunu krd qruplar il o
cmldn qaqilrl, Sinkilrl v Yzidilrl olan yax
mnasibtindn dolay z blgsind nmli biri kimi
tannrd. Bu zdn d Dnblini tqib etmk tin i idi. Bir
kr onu bir krd kndind mhasiry aldqlarn sandlar.
Ar itki verrk bu knd l keirildi. Ancaq yen d
Dnblidn xbr yox idi. Gecnin qaranlndan yararlanaraq
bu kz d qama baarmd. ld olan bilgilr dayanaraq
onu Urmu ovalna qdr tqib etmilr. Dnbli, Urmu
gln tkln aylarn birinin axarn Abbas Mirzann
ordusuna trf dyidirmyi baarr. Bu plan ba tutsa idi,
Abbas Mirzann ordusu yaranan bataqlqda srtli hrkt
imkann itirib mlub olacaqd. Lakin Abbas Mirzann
manevras mvffqiytl sonucland v o bataqla
Dnblinin z ordusu yaxaland. Dnbli bu savada ordusu
il bir yerd yenik dd.3

2
3

Nasex-t tvarix
Eyni qaynaq

22

Savalar blm
Giri
Grcstan ah kinci Erkli lksini avropaladrmaq
amacyla Rusiya il birlmyi planladrrd. 1783-c ild bir
anlama il Grcstan Rusiyaya tslim oldu. Bu anlama
olmasayd bel yen d Douya doru genilmyi z nmli
stratejisi kimi blirlyn Rusiya Grcstan ial edckdi.
nk Grcstan Rusiyann Douya v Gney doru
genilm yolunun nn ksmidi. kinci Erklinin zamannda
Grcstanda bu birlmy qar xan byk bir qrup ortaya
xd. Onlar Qacariydn yardm umur v bu dvlt
yaxnlardlar. Grcstann yan v raflarndan oluan bu
grup Mlk Durucann trafnda birlirdilr. Bir ne
ahzad v ahzad xanmlar da bu qrupa qatldlar, nk bu
soy zlrini daha mdni, soylu bilir v mdniyt almin
yeni girn ruslara barbar kimi baxrdlar. Grcstanda bir
trfdn vlihd Qorgin4 kimi adamlar Bat mdniytinin
heyran olduqlar n Rusiya vasitsi il Batya almaq
istyirdilr, digr trfdn d Mlk Durucan kimilri d z
bamszlqlarndan yanaydlar.5 Aamhmmd Xan,
Grcstan ial etdiyind Erkli yal v qocalm birisi idi.
Aamhmmd Xann Grcstana saldrs zaman
mperatorisa Yekaterinadan grclr yardm glmdi. Qsa
zaman
frqliliyi
il
ortaya
xan
Yekaterinann,
Aamhmmd Xann ve Erklinin lmlri blgdki
dnglri alt-st etdi. Hr eyin yenidn yarlanma zrurti
Bu ad orijinal mtnd Georges olaraq yazlm, ancaq
Rvzt-s Sfa, Nasex-t Tvarix v Abbas Mirzann
lyazmalarnda Qorgin olaraq kemkddir.
5
Maneveh Livili, Grcstann tarixi
4

23

ortaya xd. Ancaq ar Birinci Pavel, Grcstann XII ah

Qorgin v onun olu Davud da siyast shnsindn ox tez
knarladlar. Bu zdn d Grcstan Mlksi Qacariy il
yaxnlama siyastini tqib etmy balad. ahzad
Aleksandr, Thmurs v onlarn bir ne qardalarnn oullar
Qaraba xanlar il smimi mnasibt qurub, he bir tinlikl
rastlanmadan Grcstandan Qacariyy gldilr. Ftli ah
Grcstann blgdki steratejik nmini dnrk
Grcstan heyyti il scaq davranlmasn mr etdi. Digr
trfdn, grc mnli olub da rus ordusunda eyitiln
Sisyanovun davranlar Qacar dvltini rahatsz etmkd idi.
Ftli ah, bavzir Mirza fiy mr etdi ki, Sisyanova
barcl, ancaq eyni zamanda bir az da thdidcil bir mktub
yazb gndrsin. Mktubun mtni zt olaraq bu irikd idi:
Erklinin evladlarn rahat buraxn v caniin tyinetm
mslsind biziml d mslhtlin. Grcstanda
tkbanza davranma kimi bir niyytiniz olsa, tklck
qanlara gr Siz msuliyt dayacaqsnz.6
1803-c il idi. Sisyanov bu mktuba cavab vermdi. Qsa
bir srdn sonra Gncy hcum etdi. Gncni top atin
tutdu. Bir ne kiik ihantlr istisna olmaqla Gnclilr
gerkdn byk cat v qhrmanlqla Gncni
qoruyurdular, lakin rus ordusunun hrbi stnly qarsnda
mlub oldular. Rus ordusu Gncy girmyi baard. Cavad
Xann siyasi hyatna Sisyanov son qoydu.
Ftli ah, Sisyanovun bu hrkti v rus ordusunun
gcl topxana stnly qarsnda n edcyi haqda
dnmy, ndinlnmy balad. Alna ilk gln bu oldu
ki, ingilislrdn sava teknolojisi v yardm almaq lazmdr.
Ancaq ingilislr n azndan o zaman dilimind Qacarlar he
6

Nasex-t Tvarix.

24

dnmrdlr. Bu zdn d ilk df olaraq Napoleonla

ittifaa girm fikri alternativsiz plan kimi ortaya xd.

On il srn savalarn balamas

25

1804-c ild Tehrann evrsind byk bir ordu

toplanmd. Bu df sadc bir ne xanlarn qiyamn
yatrmaq sz konusu deyildi, hm d xarici dmn qar
sava hazrl gedirdi. Bu dmnin gcl olduu haqda bir
ox sz shbt dolamaqda idi. ah bu ordunun komutanln
Abbas Mirzaya hval etdi. O zaman Ftli ah yksk ssl
konuaraq, onu tac-taxtn varisi elan etdi. Bunun sbbi
sadc Aamhmmd Xan trfindn qoyulmu Qacar
yasas deyildi. Abbas Mirza z lyaqti v baarlar il
atasnn gvnini v rbtini qazanmd. Azrbaycan, Qacar
dvlti n ox hmiyyt damaqda idi. Azrbaycanda
sevimli bir dvlt adam olan Abbas Mirza il hr ks, o
cmldn Ftli ah da hesablamaq zorunda idi. O il Abbas
Mirza, Nvruz bayram mnasibti il blglrdn gln
hdiylri padaha sunmaqla grvlnmidi. Bu tr trlr v
trnlr Dou lklrind batllarn anlaya bilmycklri
qdr nmlidir. ah digr oullarna da Abbas Mirzaya
ehtiram gstrmlrin mr etdi. Ancaq Abbas Mirzan
qsqanan bzi ahzadlr ilrindki hsdi zorla boaraq
Abbas Mirza qarsnda boyun ymy mcbur oldular.
ah, Abbas Mirzann rhbrliyi altnda hazrlanm
ordunu yoxlayb, paradn izlrkn byk bir sevinc v
mutluluq iind idi. Rus ordusunun hrti il ilgili duyduu
sz-shbtlr bu ordunu grdkdn sonra artq onu
etkilmirdi. zllikl Azrbaycan ordusunun komutan Abbas
Mirzann, atasna v lksin sdaqtl bal olmas ah n
ayrca bir gvn qayna idi.
Ordunun Azrbaycana doru hrkti srasnda yol
boyunca on minlrc insan Abbas Mirzan uurlayr, ona
baarl olmas n Tanrdan yardm olmasn dilyirdilr.
Abbas Mirzann Azrbaycanda yaynlaan sayqnl

26

zndn bu ordunun tam ksriytini Azrbaycanllar tkil

etmidi. Abbas Mirza bu kz ayr bir hissl Azrbaycana
glirdi. Bu df zn Azrbaycana hsr etmy hazrlard.
nk Sisyanovun Azrbaycann gbyi saylan Gncni
ial etmsi onun qruruna toxunmudu. Azrbaycana doru
sfrind Abbas Mirzaya 60 min nfrlik ordu elik edirdi.
gn yol getdikdn sonra Abbas Mirzann ordusu Qzvinin
darvazasna atd. Qzvinin elbay olan ahzad Mhmmd
Mirza iindki qsqancl gizlyrk Qzvin halisi il bir
yerd Abbas Mirzann istiqbalna vard. Abbas Mirza Tbriz
hmn atmaq istdiyi n zaman itirmdn Qzvindn
ayrld.
ah, ordunun drhal Araz keib ruslara sava amasn
istyirdi. Abbas Mirza da atasnn bu iradsini
gerkldirmkd qrarl idi. Yalnz Abbas Mirza Tbrizd
qsa bir srliyin qalmal idi, nk Azrbaycandan onun
ordusuna qatlacaq minlrc insan sraya dzlmd. Bu df
artq Abbas Mirza baqalar trfindn kontrol ediln
yeniyetm bir gnc deyildi. O, artq savalarda tcrb
qazanm yetikin bir hrbi, sava idi. Abbas Mirza Tbriz
atdqdan sonra btn syyahlarn xatir kitablarnda vln
bu hri gzmy, dolamaa balad. Slcuqlar dnmindn
qalan qala divarlar Abbas Mirzann diqqtini clb edirdi.
Abbas Mirza Tbrizd hr gn mvrt urasn z adrnda
toplayrd. Arazn o tayndan gln bilgilri, xbrlri
dyrlndirirdilr. Abbas Mirzann Tbriz hrin diqqt
yetirmsi v hrin abadlamas n mrlr vermsi,
zllikl tacirlri v bzirganlar sevindirmkd idi. Htta
Abbas Mirzann Tbriz olan bu sevgisini grn bzi
bzirganlar Tbrizin ticart hyat haqqnda ahzady bilgilr
verir v bir zamanlar Adniz bzirganlarnn Tbriz
bazarnda tmsililri olduunu sylyirdilr. Yalnz btn

27

bunlarn hams ah Abbas Sfvi dnmind yox edilmi,

sfahana danmdr. Digr trfdn, dprmlr d Tbrizin
geri qalmasna sbb olmudur. Bu zlzllrin birind Gy
Mscidin tann ortadan dlindiyini kinrk sylyirdilr.
kinrk sylyirdilr, nk Gy Mscid Snni Qara
Qoyunlular zamannda yaplmd. Hr ks Abbas Mirzann
i hissinin qzbin tu olmaqdan qorxurdu. Lakin Abbas
Mirza n i-Snni dey bir problem he olmad v kims
ondan bu haqda bir trs davrana tanq olmad. Bu sfr
zaman Abbas Mirza Azrbaycann Bylrbyi7 hmd
Mqddml tan v dost olma baard. Yalanm
Bylrbyi Qacar dvltinin qurulmasnda myi kemi, bir
ne savaa da qatlmd. Abbas Mirza Bylrbyinin sava
tcrblrindn,
bilgilrindn
yararlanmaq
istyirdi.
Bylrbyi silah kolleksionunu Abbas Mirzaya gstrdi.
Kolleksionda gzl sliqyl yaplm trl-trl qlnclar,
yngl atli silahlar var idi.8 Bylrbyi mrnn sonuna
qdr Abbas Mirzaya xidmtd bulundu.
***
Baharn sonlar idi v Araz ay hl d daqn sular il
axmaqda idi. lk df bir ocuq olaraq Araz ayn grn
Abbas Mirza bu df bir srkrd, bir komutan kimi onun
sahilind dayanm, ay seyr edir, ocuqluunu xatrlayrd.
Xudafrin krpsnn stndn ordu Arazn o tayna
kemy balad. Ordu, Qaraban Dadabyli adnda bir
blgsind oturaq sald. Sava meydanna yaxn olan bu
blgd Abbas Mirza ordunun nd gln isimlri il bir yerd
durum dyrlndirmsi yapd. Casuslarn rus ordusu il ilgili
gtirdiklri bilgilri onlarla paylad.
Qacarlar dnmind Bylrbyi blgdn sorumlu
yetkili xs idi.
8
Amedee Jauber, Persiya sfri
7

28

General Sisyanov blgd kiik xanlar bir-birinin canna

salr, onlar bir birlri il savadraraq zif drrd.
Sisyanovun n nmli hdflrindn biri mslmanlar v
xristiyanlar arasnda dmnlik yaratmaq idi. Bu kild
ermnilri v grclri zn clb ed bilr dey, dnrd.
rvandan gln xbrlr he d i ac deyildi. Hr ks
heyrt iind idi ki, ndn ah rvann hakimi Mhmmd
Xan grvindn almamdr. Mhmmd Xann ruslarla
brabr almas konusunda Abbas Mirzaya bilgilr glirdi.
Mhmmd Xan rus ordusunun rvann trafnda
yerlmsin izn vermidi.
Grc ahzadlr Aleksandr Mirza v Thmurs Mirza
Abbas Mirzan ziyart etmk n Dadabyliy gldilr. Bu
arada Quba v Drbnd xan eyx li Xan, Lnkran xan
Surxay Xan, Baki xan Hseynqulu Xan v Tal xan Mustafa
Xan Abbas Mirzaya xo gr il yanardlar. Eyni zamanda
Xzryan xanlqlarn grc yanlarnn qzlar il evliliklri
v yax mnasibtlri sbbi il grc ahzadlr
Azrbaycanda rahat dolaa bilirdilr. Onlarn can
gvnliklrindn xanlqlarn ordular sorumlu idi. 9
Abbas Mirza Gnc konusunda ox ndili idi. Ken il
ruslar trfindn topa tutularaq istilaya uram Gncni geri
alma haqqnda dnb dururdu. Lakin Gncni geri almaq
asan bir i deyildi. Abbas Mirzann casuslar Gnc
saxlusunda (ordunun barnd yer) oxlu Rusiya ordusunun
v tchizatn olduu bard xbrlr gtirirdilr. Bu zdn d
Gncy n kild hcum edcyi haqqnda ordu kurmaylar
il mslhtlir, gln xbrlri dyrlndirirdi.
rvan hakimi Mhmmd Xann yanl ynlndirmsi il
Azrbaycann krilri Osmanl torpaqlarna k edir, malGrc aradrmac bayan Tamara Papaova Erkli
ailsi
9

29

davarlarn Azrbaycandan xarb Anadoluya svq edirdilr.

nk rvan hakimi Mhmmd Xan ayi yaymd ki,
ruslar qalib glck v sonra da onlarn mal davarlarn
llrindn alacaqdr. Mhmmd Xann bu ayisinin
inandrc olmas n Qars elbay da ona yardm olmaqda
idi. nk o da bu var dvltin Anadoluya axmasndan yana
idi.
Abbas Mirza, Mehdiqulu Xan Dollunu Qars elbay il
mzakir n grvlndirdi. Mehdiqulu Xan Dolluya bu
sfrd 600 silahl kii elik edirdi. Mehdiqulu Xan Dollunun
atllarn grn Osmanl ordusu hmn sava durumuna
gtirildi. Mehdiqulu Xanla Qars elbay (valisi) olan Osmanl
paas trk dilind danb, anlardlar. Paa Hr iki trfd
mslman Trk deyilik mi dey sorur v davam edirdi ki,
ndn buraxmrsnz buradan ta rzuruma qdr uzanan
otlaqlqlardan krilr yararlansnlar? Ancaq Mehdiqulu
Xann Bizim krilri z torpaqlarnza km
faliytlrinizdn vaz kein! uyars gldikdn sonra Osmanl
paas nsiht verm tutumunu dyidirmk zorunda qald.
Osmanl paas bir Snni fanatik olduu n ilr xo gr
il baxmrd.
Mehdiqulu Xan bir ox krilri Azrbaycana geri
gtirmk n Qars elbay il anladlar. Mehdiquluxan
Dollunun bir ox krilrl brabr Azrbaycana dndy
zaman Sisyanov z gcl v disiplinli ordusu il rvana
doru hrkt etmy balamd. Srlri Azrbaycana
gtirn Mehdiqulu Xan zn srtl rus ordusu il isti savaa
balam olan Abbas Mirzaya atdrmaa alrd.
Bu sava ox amansz bir savaa dnd v yalnz hr iki
trfin yorun dmlri il durduruldu. Sisyanov kils10y
Bu ad btn Qacar qaynaqlarnda kils olaraq
kemkddir.
10

30

doru geri ekilmk zorunda qald. Ancaq Sisyanov ordusunu

geri krkn daima Abbas Mirzann vur-qa sava qruplar
trfindn hcmlara mruz qald. Abbas Mirza mntzm
savalarn yan sra Qaraba v Qafqaz melrind v
dalarnda savamaq n partizan qruplar da tkil etmidi.
Partizanlarn hcumlarnn yan sra ahzad Abbas Mirza z
ordusu il d Sisyanovu tqib etmy balad. ahzadnin bu
tqibdn hdfi, Sisyanovun toparlanmasna imkan vermmk
idi. Bu kild ahzad Tbrizdn glmkd olan ordunun da
ona qatlmas il Sisyanova son zrbni endirib, sonra da
Gncni ruslardan geri alman planlamd. Ancaq Abbas
Mirza rvan hakimi Mhmmd Xann ihantindn qorxduu
n ordunun bir blmn ona nzart etmk n rvanda
qalmasna mr verdi. Bu zdn d yal Mirza fi v
bylrbyi hmd Mqddmin rvanda qalmalarn istdi.
kilsnin nnd qzn sava balad. Sisyanov
topxanasna at mri verdi. Ancaq Abbas Mirzann cbhnin
n sralarnda savamas Azrbaycan ordusuna byk ruh
ykskliyi vermidi. Ba komutann bu kild savamas
Azrbaycan Ordusunda lmdn qorxma hissini yox etmidi.
ahsevn v Xocavnd svarilr bu savada el bir csart
gstrdilr ki, btn lkd dildn-dil dd. Abbas Mirza
ordusunun lmdn qorxmamasn grn rus ordusu
qorxmaa balam, ruh dgnlyn uramd. Sisyanov
ordusunu qism ayrmd. ahsevnlr nc gn rus
ordusunun topxanasn susdurma baard. nc gn
qism ayrlm rus ordusunun bir-biri il olan irtibatlar
ksildi. Yalnz svarilrin hcumu hesabna rus toplar atinin
susdurulduu nzr alndnda Abbas Mirzann n qdr
doru taktika izldiyi blli olur. Bu qlb Azrbaycanda o
qdr heysiyt yaratd ki, htta rvan hakimi Mhmmd
Xan bel umutsuzlua mbtla etdi. rvan hakimi bu df

31

haqqnda yaranm bhlri ortadan qaldrmaa ald. Bu

zfr mnasibti il Abbas Mirzaya atmas n Mirza
fiy hdiylr gtirdi. Rus ordusu il irtibat ksilmy
balayan Mhmmd Xan bu df Abbas Mirzaya
yaxnlamaa balamd. Abbas Mirza is onu czalandrmaq
fikrind deyildi. nk bel bir i giris idi, blgd i
sava xard, Sisyanov is bundan yararlana bilrdi. Ancaq
rvan hakiminin bu trz davranndan istifad edn Abbas
Mirza ordunu rvann yaxnlndaki Qarabulaa
yerldirmy balad. rvan hakimi Abbas Mirzann bu
hrktindn narahat olsa da, ancaq ed bilcyi bir i yox idi.
rvan tam Abbas Mirzann ordusunun mhasirsin kedi. Bu
srada partizan savalar hr iki trfd davam edirdi. Bu
mliyat srasnda grc ahzadlr Aleksandr v Thmurs
Abbas Mirzaya yardm etdilr.
Bu sava zaman Abbas Mirza ac bir geryi drk etmy
balamd. Abbas Mirza hiss edirdi ki, artq bu biim
savalarn zaman kemi v onun ordusunda byk teknoloji
ksikliklr var. Abbas Mirza teknoloji sava haqqnda z
bilgisizliyini d hiss edrk ox ndilnmy balamd.
Sonraki savalarda rahatca qlb ld ed bilmycyi haqda
ndilnirdi. Abbas Mirzann ordusu modern hrbi
imkanlardan mhrum idi, bu da Abbas Mirzann drin
rahatszlna sbb olurdu. Bu qsuru Abbas Mirza nec
ortadan qaldra bilrdi? Qrbl mnasibt girmkdn baqa
ikinci alternativ var mi? dey dnrd. lk df rastland
v qalib olduu sava Abbas Mirzann btn dncsini
dyidirmidi. O, z ordusunu yeni silahlarla tchiz etmyi
dnrd. Artq klassik trd hrb zamannn bitdiyini bu
savada anlad. Sisyanovun sava taktikasn bynir, onun
silah baxmndan stn olduunu grrd. Abbas Mirza hiss

32

edirdi ki, yeni sava tekniyi v taktikas haqqnda he bir

bilgiy sahib deyil.
1804-c ilin yaynda Ftli ah, Sultaniy ovalnda
oturaq salmd. Bu ovalq ox grnml v sevimli bir
mkan idi. Tbrizl Tehran bir-birin balayan yolun stnd
yerlir. Sonralar ordu saxlusuna v barnana evriln bu
ovalq nclr ahn dincldiyi v ylndiyi mkan kimi
istifad edilmidir. Bzi Qacar zr uzman olanlar da bel
dnrlr ki, get-ged Azrbaycanda nlln, sayq
qazanan Abbas
Mirza
yava-yava
Ftli
ahn
qaylanmasna sbb olduu n Azrbaycana daha yaxn
bir mkanda yerlmk istyirdi ki, Abbas Mirzann
reformlarndan v etdiklri ilrindn drhal xbrdar olsun.
Sultaniy oval moullar zamannda boyk ticart mrkzi
olan bir hr olmu. Ftli ah yen d bu ski byk ticart
mrkzi olan Sultaniyni z kemiin qovudurmaq istyirdi,
lakin olaylarn ax buna imkan vermmidir. Bu illr rzind
Sultaniy baknd kimi olmudu. Bir ox yabanc elilr v
digr msafirlr burada arlanrdlar.
Ftli ah, Qafqaz urunda savalarn ox zor olduu
haqda Abbas Mirzadan gln bilgilri dyrlndirdikdn sonra
Xorasanda smayl Xan Damaninin komandanlnda olan
svari ordunun Azrbaycana glmsi, Abbas Mirzaya
qatlmasn istdi. z d saray adamlar, yanlar v dvlt
rkan il brabr Qarabaa yola dd.
Savalardan yorun dm Abbas Mirzann ordusu,
yardm gc onlara uladqdan v ahn gliini duyduqdan
sonra hrktlndi, hycana gldi. Padah Qarabaa
varmadan nc Abbas Mirza rvann trafnda bulunan rus
birliklrin hcum edib, onlar tamam il blgdn
uzaqladrd. ahn adr rvan v kils arasnda uyun v
gvnli bir yerd quruldu. Padahn blgy glii durumu

33

dyidirmidi. Blg xanlar z hdiylri il ahn qbuluna

girmk v hrmtlrini bildirmk n ad yazdrr, gr n
zaman alrdlar. ahn grn gln nmli adamlardan biri
d kilsd mhur ermni din adam kimi tannan Beterk
Daod idi. Beterk Daod btn ermnilrin zrind mnvi
otority sahib idi. Beterk, evrsini bryn cahil insanlara
rmn oxumu v bilgili bir insan idi. Bir ox sfrlrd
bulunmu, Avropada olmu v tarix konusunda bilgili saylan
birisi idi. Peterk yanndaki keilr heyyti il Ftli ahla
grd. ah, Peterkdn Avropa lklri haqqnda bilgilr alr,
sorular sorurdu v bu da Peterkin ox xouna glirdi. nk
ah onun huzuruna gln kims il bu qdr danmam,
kimsni bu qdr dyrlndirmmidi. Ftli ah, zllikl
Fransa v Napoleon Bonopart haqqnda daha ox sorular
sorurdu. nk Con Molkolm franszlar yrtc v vfasz
insanlar olaraq padaha tantmd. Ancaq Napoleon Misiri
fth ed bilms bel, yen d onun Avropadaki qlblri v
n Ftli ah ox ilgilndirirdi. Digr trfdn d ruslara
qar bir Avropa lksi il ittifaa girmkdn yana idi.
Beterkin franszlar v gnc Napoleon haqqnda anlatdqlar
Con Molkolmun anlatdqlar il uyun glmirdi. ah Fransa
haqqnda frqli v olumlu bilgilr ld edirdi.11
Abbas Mirza da ox diqqtl Peterkin anlatdqlarna qulaq
asrd. Ftli ahn diqqt etmdiyi v ya nmsmdiyi bir
ey d ahzadnin diqqtindn yaynmrd. O da reform
mslsi idi. Gnc ahzad Avropadaki reformlarn mahiyyti
il ilgilnirdi. ahzad, Fransa haqqnda daha ayrntl bilgilr
Kont Alfere De Gardan atas General Gardann
mmuriyti il ilgili yazd xatirlrind deyir: 1804c ild Peterk ahla grd. Bu adam General
Bonopart haqqnda Ftli ahda frqli tsvvr yaratd.
Bu zdn d ah Peterkdn ox tsirlndi.
11

34

ld etmk n sonradan Peterki qbuluna armd. nk

Hindistan mirlri haqqnda eitdiklri xbrlr d onun n
maraql idi. Abbas Mirza eitmidi ki, Hindistan mirlri
ordularn moderniz etmk n fransz albaylarn lklrin
dvt etmilr. Abbas Mirzann olu Cahangir Mirza z
xatirlrind atasnn ermnilrl ox xogrl davrandn,
onlarn inanclarna hrmt etdiyini yazr.12
1804-c ilin yay ox byk hadislr ba vermdn sona
rdi. ahn Qarabada bulunduu mddtc baxmayaraq ki,
Abbas Mirza komandan idi, ancaq atasnn gvnliyinin tam
salanmas n bir sgr kimi geclr postlara ba kirdi.
Qaraban srin v sehirli geclrind bzn d atas il
hmshbt olmaq n frst arayr v alndaki
gerkldirmk istdyi reformlarla bal atasnn nbzini
yoxlama baarrd. nk Tehranda ahn trafn sarm din
adamlar Abbas Mirzann Bat ynml tutum v davrann
eletirmy balam v kafirlr kimi davranmas konusunda
xoa glmyn szlr syldilr. Hr tr yeniliy v dyiim
qapal olan ah is bu sylntilri dinlmi, ancaq mnasibt
bildirmmidi. Din xadimlri v Abbas Mirzann rqibi olan
qardalar onun yenilik ardran hr tr davran v Bat
ynml tutumu il bal xoa glmyn mizahlar dzldib,
toplumun iind yayrdlar. Onlar Azrbaycandan balayaraq
btn lkni z otoritsi v tsiri altna alan Abbas Mirzann
xsiytini aalamaa alrdlar. ah lkd mnvi otorit
sahibi olan din adamlar il hesablard. Ancaq ah,
evladlarnn iind n ox Abbas Mirzaya gvnirdi. Abbas
Mirza alndaki planlar bard drin bilgi vermdn atasnn
lkdki yenilm mslsin nec baxdn yrnmk
istyirdi.
12

Yeni tarix, ahzad Cahangir Mirzann xatirlri.

35

Abbas Mirza bzn d bu qaranlq v sssiz geclrd

uzaqlardan, Qaraban kndlrindn, rlrindn gln
sehirli sslr uzun-uzun qulaq asrd. Hanssa bir obann
syldiyi nm v ya bir knd evindn, bir tarladan gln
rqilr xsusi bir zvql qulaq asrd. Htta gztilrin
mr etmidi ki, bir Qarabal ocuq uzaqlarda rqi sylrkn
yuxuda olsa bel onu oyatsnlar. Abbas Mirza trafndaklar
uzaqladraraq bir qayaya syknib bu sehirli sslr qulaq
asrd. ahzad bu sslrdn etkilnrk evrsindkilr bir
arzusunu sylmidi. O, yardmlarna uan l keirib
orada istiqrar saladqdan sonra bir musiqi oca qurmaq
istyirm,13 demidi. ahzadnin ruh hallarna tsir edn bu
sslr onda snt haqqnda fikir sahibi olma imkan da
yaradacaqd.
Baharda Qarabaa gln ah, yay burada keirib,
payzda Abbas Mirza il brabr baknd dnd. Bu sfrd
n byk qlb rvan mslsinin hlli olmudur. Rus
ordusu rvann evrsindn uzaqladrlm, rvan hakimi d
Padaha z vfadarln bildirmidi. Ftli ah baqa xanlarn
endilnmlrin sbb olmasn dey, rvan hakimini
grvindn alma v rvana yeni hakim tyinetm iini
ertlmidi. ah bu sfrd Abbas Mirzann verdiyi bilgilr
inda anlad ki, Rusiya il savamaq rahat deyil. Bu kild
gedrs, Grcstan v o blglri saxlaya bilmycklr. Bu
zdn d Abbas Mirzann Batdan bir mttfiq bulalm v
bunun n n uyun olan Fransadr, nk Fransa Rusiya il
savaa balam grn olumlu baxrd. Bu zdn d ah
mktub yazaraq bir ermni vasitsi il Fransann stanbulda
yerln ba konsulluuna gndrdi. ahn Bonoparta
yaxnlama dncsi il e zamanda Bonopart da Hindistana
girmk n bu corafiyada bir mttfiq aramaqda idi.
13

ahzad Cahangir Mirza, Yeni tarix

36

Abbas Mirza z reformlarn Azrbaycanda

gerkldirmk n Azrbaycan ordusu komutanl il
yetinmmkd idi. O, hm d btn Azrbaycann hakimi
olma statusunu da atasndan almaq istyirdi. Bu statusu
aldqdan sonra ilk arzusu Tbrizi onarmaq idi. ah, olunun
bu arzusundan xbrdar idi. Abbas Mirza rvanda olduu
qdr ahla irtibat qura bilmirdi. Bu dnmd 20 yanda olan
Abbas Mirza artq yetikin srkrd, diplomat kimi bir
karakter sahib idi. Saraydaki onunla bal dedi-qodular
yaxndan duyan Abbas Mirza atasnn onun bu istyi il
razlamayaca qnatin varmd. Sarayda hr ksin zn
mxsus bilgi ld etm qayna var idi. Abbas Mirza iini
qorxu il dolduran bir mlumat ld etdi. Abbas Mirzaya
xbr gldi ki, ah rvana yollanmaqda olan ordunun
komandanln z stlnmk niyytinddir v Abbas
Mirzan da vzirlrl brabr Tehranda lknin yntimin
buraxmaq istyir. Abbas Mirza anlad ki, bel gets o,
Azrbaycandan hmilik ayrla bilr. Azrbaycanla bal
btn arzu v istklri brbad olar. Abbas Mirza mr
boyunca atasnn iradsin qar xmad. Ancaq anlayanda ki,
atas onun n Loristanda bir ovuluq ylncsi dznlmi
iini iztirab sarmaa balad. Abbas Mirza din adamlarnn v
rqiblrinin atasn etkildiklrini anlamd. Din xadimlri v
rqiblr anlamdlar ki, Abbas Mirza mslsini hll etmk
n yalnz birc yol var. O da Abbas Mirzann bir kild
Azrbaycandan ayrlmasdr. nk Azrbaycandan ayrlan
Abbas Mirzann btn reform manevrlri d z-zn lv
edilckdir. Abbas Mirza n Azrbaycandan ayrl lm
kimi bir ey idi. nk onu bu sviylr gtirn Azrbaycan
xalq olmu v o da Azrbaycana knldn balanmd.
Azrbaycansz bir ylnc Abbas Mirza n anlamsz idi.
ahn Abbas Mirzaya olan mhbbtind v sevgisind bir

37

dyiiklik olmamd, lakin ah sarayda da nifaq v

qardurma istmirdi.
Qacar saraynn zl bir sfr mdniyti var idi. Gzl
qadnlar Padahn yemk ilri il mul olurdular. Bu
qadnlar byk yemk saraynn zl xidmtilri idilr.
Burada Padah, ahzadlr, digr ah ailsin mnsub insanlar
v bzi mhrm adamlar yemk yeyirdilr. ahdan bir istyi
olan ahzadlr daima bu an bklrdilr ki, arzularn
atalarna bildirsinlr.14
Bu am yemyinin birind ah, Abbas Mirzann ox
daln v ruhn dgn grndyn hiss etdi. 1805-ci ilin
sevimli bahar gnlrind Abbas Mirzann ruhunu saran v onu
yorun gstrn bir ey var idi. Bu durumu hftlr nc
sezmi olan ah, sanki bunun sbbini bilirmi kimi Abbas
Mirzann dalnl haqda he n sormurdu. Lakin o gec n
ox sevdiyi olunun bu qdr dalnl onu bir ata olaraq
etkilmy balamd v ndn bu qdr daln olduunu
sordu. Abbas Mirza sonsuz bir db v ehtiramla atasnn
hzurunda gz yalar il bu szlri syldi: Ata, mni
Azrbaycandan ayrmayn ltfn. Mni Azrbaycandan
ayracaqsnzsa, o zaman frman verin mni ldrsnlr.
nk mnim n Azrbaycandan ayr qalmaqla lmn he
bir frqi yoxdur. Ltfn mni Azrbaycandan ayrmayn. 15
Abbas Mirzann bu sdaqti atasn ox etkildi. Atasnn
da gzlri dolmudu. Ftli ah; Sni Azrbaycandan
ayrmayacaam dedi. lk kz olaraq bu anda Abbas Mirza
atasndan bir istkd bulundu v Ata, mn Azrbaycann
hakimliyini d verin ltfn-dedi. ah btn saray dediqodularna rmn Abbas Mirzann sdaqti qarsnda yenik
14
15

Tarix-e zodi
Eyni qaynaq

38

dd v onun bu istyi il d razlad. Bellikl, Abbas

Mirza hm d Azrbaycann elbay oldu.
Bu dnmdn etibarn Abbas Mirzann sl hyat balad.
Azrbaycan onun evin dnd. Azrbaycan onun
dnclrini, istklrini uyqulamaq (ttbiq etmk) istdiyi
mrkz dnmd. El ki, mrnn sonlarnda tale onu
baqa yer, Xorasana apardnda qrbt hissi cann sxmaa
balayacaqd. Abbas Mirza Azrbaycanda ilk nc hrbi
islahatlara balad.
ah, baharn sonlarnda tkrar Sultaniyy, Abbas Mirza
is yeni grvlri il Qarabaa gldi. Bu dfki sfrind
Azrbaycann digr yerlrini d grsn dey yolunu
Qaradadan sald. Xudafrin krpsndn kerk Qarabaa
vard. Abbas Mirza hr eydn nc ski rvan xan kimi onu
rahatsz edn bir xanla hesablamaq fikrind idi. Ruslarla i
birliyi iind olan brahim Xlil Cavanirin rftar onu
rahatsz etmkd idi. brahim Xan Qarabada sgri birlik
toplayaraq kiik bir ordu dzltmi v ruslardan da yardm
istmidi. Amma ruslar ona tam dstk vermmi, sadc ne
yz eyitilmi, ancaq qazaq olmayan svarilrl onun istyin
cavab vermidi. Ruslarn eyitilmi sgri birliklrin qazaq
deyirdilr. Ancaq ruslarn qazaqlardan baqa qazaqlar qdr
tam eyitilmmi birliklri d var idi. brahim Xlil Xan
Cavanirin olu bu birliklrin ban kirdi. O, Abbas
Mirzann yolunu Xudafrindn kerkn ksib v onunla
savamaq istyirdi. Abbas Mirza Xudafrin krpsndn
ker-kemz sava balad. Ancaq Abbas Mirza bu zif
ordunu hmn mlub edib datd. Bu zif birlik daldqdan
sonra Abbas Mirza z ordusunu iki stun klind uaya
doru ynlndirdi. Bu on il srn sava srsinc v
sonralar da btn sava yollar uadan keir v bzn d
Gncy ynlirdi. Bu sava da bir irlilyi olmadan davam

39

edirdi. Yni ormanln iind pusuya durub v uyun

zamanlarda qar trf zrb endirilirdi.
Gncliyinin ilk alarnda hr ks rahatca v ox tez
inanan ahzad yava-yava etimadszlq drsi yrnmi v
siyasilmidi. Drbnd, Quba v Lnkran xanlqlar
vfadarlq peymanlarn yenilyirdilr. Lakin n zamana
qdr? Mustafa Xan irvani yenidn ruslara z tutmudu.
Baqratiyon
ahzadlrinin
vfadarlqlarna
rmn
Grcstanda Rusiya yanllar gclnmy balamd. rvann
hakimi Mhmmd Xan tkrar dmnl gizlin irtibata
girmidi. Aqcasna ruslarn mttfiqi olan Cfr Xan
Dnbli vasitilik rolunu oynayrd.
Gncd bulunan ial rus ordusunun komandan
Kutlerovski rus ordusunun mlubiytini eitdikdn v Abbas
Mirzann Qaraban kilid nqtsi olan uan mhasir
etmy hazrladin bildikdn sonra Qarabadaki rus
ordusunun v mttfiqlrinin yardmna gldi. Alt gn
iddtl davam edn bir sava balad. Ruslar bir
qbristanlqda sngr tutmudular. Bu savada Abbas
Mirzann nmli komutanlarndan biri olan Sadiq Xan Qacar
ar yaraland. Bir ox Azrbaycan ordusuna mnsub insanlar
ldlr ya da yaralandlar. Hr iki trf yorulmu v sava
yavamd. Bu frstdn istifad edn Kutlerovski ordusunu
Trtr trf kmy balad. Bu an Gncni geri almaq
n nmli bir frst yaranmd. ki il nc Gncni ial
edn ruslar blgni yamalam v insanlar bezdirmidilr.
Bu arada Abbas Mirzann hrti btn Azrbaycanda
yaylmd. Gnclilr d onun gliini bklyir, Abbas
Mirzaya yardm olmaq n hazr idilr. Abbas Mirzaya
btn Azrbaycan mzlumlarnn hamisi v iallardan
intiqam alan bir xsiyt kimi baxlrd. O, bu frsti
dyrlndimk amac il uann muhasirsini yarmq

40

buraxb Gncni l keirmk n bu hr trf hrkt

etdi. Gncy yaxnladqca minlrc rus zlmndn bezmi
kndlilr Abbas Mirzann ordusuna qatlmaq n can atr,
bavuruda bulunurdular. Ancaq Ftli ah uann alnmasnda
israrl idi. ahzad v ah arasndaki bilgi al-verii zamann
itirilmsin sbb oldu. Bu frstdn yararlanan Kutlerovski
yardm gc gtirib v gcl topxana oludurmaa nail oldu.
Frst qarlmd. Abbas Mirza anlad ki, geri kilmkdn
baqa ar yoxdur. nk hrbi sursat olaraq zndn daha
gcl olan bir ordu il savaa girmk mlubiytdn baqa bir
ntic vermzdi. Bu da xalqn Abbas Mirzaya olan gvnini
zdlrdi. Baxmayaraq ki, Abbas Mirza ordunun sssizc geri
kilmsini mr etmidi, ancaq ordunun geri kilmsi
duyulduqdan sonra dst-dst insanlar nal v fryad edrk
Azrbaycan ordusuna trf hrkt etdilr. Abbas Mirzaya
yalvarrdlar ki, onlar da z il aparsn v rus ordusunun
istilasna buraxmasn. Amma dmn ox gcl idi v ar
silahlarla donatlmd. Abbas Mirza bilirdi ki, bu insalarn
istklrin dalb, qalb savaacaq olursa, btn ordunu qrna
ver bilr. Bu zdn d geri kilmkdn baqa bir ar yox
idi. Abbas Mirza bu geri kilm mrhlsind baqa bir
nmli hadisy d tanq oldu. Bir ne gn nc qlb
urunda lm hazr olan ordusu, gerikilm mri gldikdn
sonra xyal qrqlna uram v ordudan qamaa
balamdlar. Bzi blg xanlar da bu gerikilmdn
istifad edrk ruslarla aq kild i birliyin girmidilr.
Htta ordunun iind ihant ednlr ortaya xmaa
balamd. sti temmuz gnlri idi. Abbas Mirza yorun
ordusu il brabr aq v he bir aacl olmayan bir yerd
oturaq sald. msi n yenic ick gtirmidilr ki,
qfildn alan bir gll Abbas Mirzann ayana isabt etdi.
Abbas Mirzann ayan syrb ken gll ordu da daha da

41

ruh dgnly yaratd. Abbas Mirza tmkinl ayan

sartdraraq ata minib v ordunun geri kilmy davam
etmsini istdi. rvandan sonra yolda thdid nsr olaraq bir
hadisnin olaca bklnmmkd idi. ahzad, qaqnlar
Arazn o trfin keirmkl Pirqulu Xan Qacar
grvlndirdi. Karvan Gncnin trafn trk etdikdn hft
sonra Xudafrin krpsn atd. Abbas Mirza mdafi
sistemini gclndirmk amac il bir ne gn rvanda qald.
Sonra da ordusunun hrd oturaq salmasn istdi. Abbas
Mirza geri kilirkn smayl Damanini ordunun nmli bir
blm il Sisyanovla savamaa gndrmidi. smayl
Damani ani hcumu il Sisyanovu Trtr trf geri
pskrtd. Bellikl ua v rus ordusundan oluan hrbi
saxlusu (ordunun barnd geni yer) evrdn qopuq kild
tcrid durumuna dd. Ancaq Kr aynn iki aaclnda
Abbas Mirzaya vfadarl il bilinn Pirqulu Xan az qala
Mustafa Xan irvaninin tlsin dmd. Mustafa Xan
irvani, Abbas Mirza gerikilm qrar aldqdan sonra aq
kild ruslarn trfin kemidi.
Bu olaylarla eyni zamanda rus hrbi gmilri nzlini l
keirrk hrin sahilind lngr atrd. Yalnz btn Gilan
halisi silaha sarlaraq ruslarla savaa balad. Ruslar burada
qalmann byk bdli ola bilr hesabn yapdqlar n
gmilrinin ynn Bakya trf evirdilr. Abbas Mirza
Baknn dmn trfindn mhasiry alnd v hrin
qhrmanca dirndiyi xbrini ald. Amma bu hssas
dnmlrd Abbas Mirza z islahatlarna balamd.
Azrbaycanda tarmn glimsi, hrlrin vziytinin
dzlmsi n he bir frsti n olursa olsun qarmamaa
alrd.
Abbas Mirza rus sirlri il d insan kimi davranlmas
ynnd mr verdi. Ksik rus ba gtirib dl alma

42

glnyini yasaqlad. Bu da bel davranlara almam bzi

evrlri arrd. Abbas Mirzann bu tr davran sirlrd
ona qar sempati oyadrd. sirlr bir dilk yazaraq Abbas
Mirzann onlarn nmayndlrini qbul etmsini istdilr.
Abbas Mirza sirlri tmsil edn heyyti qbul etdi. Onlar bu
grd Abbas Mirzann yannda yer alb, tcrblrini
Azrbaycan ordusuna yrtmk v ruslara qar savamaq
istyirdilr. slind bu sirlrin oxu soy olaraq rus olmayan,
ancaq Rusiya istilasnda bulunan milltlr mnsub idilr.
Abbas Mirza onlarn bu istklrini qbul etdi. Bellikl rus
ordusunda tlim alm sirlrdn bir alay oludu. sirlrdn
oluan bu alay Abbas Mirzaya reformlarn ilkin olaraq orduda
gerkldirmk n byk yardmda
bulundular. Bu
sirlrin iind Polonyal, Tatar, grc v digr xalqlarn
nmayndlri d var idi. Bunlarn oxu byk bir vfadarlq
hissi il Abbas Mirzaya sadiq qaldlar. Htta onlardan bzilri
mrlrinin sonuna qdr Abbas Mirzadan ayrlmadlar.

Sisyanovun ldrlmsi
Baknn mhasirsi uzun srd. Abbas Mirza, hmd
Xan Bylrbyi v sonradan rvann mdafisin gndriln
Hseyn Xan Qacar Aberon trfindn Bakya hcum
etmlri n grvlndirdi. Aberon trfindn hcum
Baknn fthi n dnlmmidi, nk bu yolla Bakn

43

fth etmnin mmkn olmayacan Abbas Mirza bilirdi.

Sadc dmni mul etmk, digr trfdn, z Bakya
girmk istyirdi. Bu amacla hrdn rdbil doru hrkt
balad. Mqsdi General Sisyanova arxadan hml etmk idi.
O il q fsli ox srt keirdi. Ancaq Abbas Mirzann
ordusundan kims frar etmdi. Bunun n nmli sbbi
sgrlrin Abbas Mirzaya olan sevgilri v hrmtlri idi.
rdbil skilrdn Sfvi soyunun qalx v yksli mkan
olduu n zl bir n sahib idi. Ancaq byk yollarn
qova olmasna baxmayaraq o zaman bir yoxsul kndi
anmsatmaqda idi. Sadc eyx Sfi trbsi trafnda bir ne
kiik dkanlar v evlr gz arpmaqda idi. rdbild
ahzadni qbul edck, ona uyun he bir evin olmad
n Abbas Mirzaya zl bir adr quruldu.
Bu arada Azrbaycan kndlrini v hrlrini z top
atlri il mhv edib, Azrbaycanda umudsuzluq yaradan
General Sisyanov ordusu il bir yerd Bakda allmam bir
q soyuu il qar-qaya idi. Bak qalasnn trafna
yaxnlamd. Bak, Xzrin batsnda Aberon yarmadasnda
yerlir. Xzrin yam-yal Gney sahillri il mqayisd
Aberon yarmadas qup-quru grnm il sciylnir. Sanki
torpa iridn somuran bir madd buralarn bu tr
quruluuna v quraqlna sbb olurdu. Neft, blgd
bulunan atprstlrin atkdlrinin snmmsi n yarar
salayrd. Blg insanlar is nefti sevmir v onun sevimsiz
qoxusundan bezmidilr. Burada neftin qoxusundan sadc
evlrd bzi hratn uzaqlamas n istifad edilirdi. Bak,
Sisyanovun ordusu trfindn hr yandan mhasir altna
alnmd.
Btn Qafqaz xanlar z bamszlqlarn sevirdilr.
Ftli ahn onlara vergi dnda bamszlqlarna xo gr il
baxmas onlarn Qacar yanllqlarna sbb olmudur. Rusiya

44

xanlqlarn bamszln tanmr v hr anlamda onlarn

mrkz tabe olmalarn istyirdi. Bu sbbdn Bak xan bu
savada Azrbaycan Ordusunun yannda bulunur v Abbas
Mirza il i birliyi iind idi. Bu maddi xarlarn tsind
ortaq tarixi xatirlr v dyrlr bu xanlar Rusiyadan daha
ox Qacar dvltin yaxnladrrd.
Soyuq q geclrinin birind Bak xan Hseynqulu
Xanla Sisyanov arasnda grn salanmas n zaman
blirlnmidi. Xan v misi olu brahim Xan v bir d iki
baqa silzad bu gr ox hazrlql gedirdilr. Qalann
dniz trf alan darvazasna trf yola ddlr. Gr n
nzrd tutulan yerd General Sisyanov v zabit silahl
vziytd bklmkdydilr. Mbahislr balad. ox qsa
zaman iind hr iki trf yksk ssl danmaa balad. Bir
ne zfrindn dolay mmnun v mrur olan Sisyanov
onlardan qalan tslim etmlrini istyirdi. Bana rlmasna
almam Hseynqulu Xan, misi olu brahim Xana ncdn
aralarnda anladqlar iar il at mri verdi. Sisyanovun
grc cangdnlri glllnib yer srlndilr. Sonra da
Sisyanova at ald. Yaral Sisyanovu qalann iin gtirib
ban ksdilr v zfr rman kimi Abbas Mirzaya
gndrdilr ki, o da Ftli aha gndrsin. Abbas Mirza
Sisyanovun bann bu kild ksilmsindn rahatsz
olmudu. O, sava kurallarnn dyiilmsindn yana idi.
Azrbaycanda qorxu v flakt yaradan Sisyanovun
ldrlmsi hr ksi mmnun etmidi.

45

Fransa -- Qacariy mnasibtlri

Giri
Hindistana hcumun hazrl n bir ox msuliyti
stlnn birinci Fransa konsulu dost v mttfiq olan Qacar
dvltindn arxayn olmaq istyirdi. Bu zdn d Birinci
Konsul ayrntl kild bilgi ld etmk istyirdi. Bu

46

dnmd Fransann Qacariy il bal bilgilri stanbuldaki

Fransann Birinci Konsulluu vasitsi il salanrd. Skalon
adnda bir fransz bzirgan stanbula varmadan bir ne kr
Qacariyy getmidi. Fransann stanbuldaki sfiri Maral
Bron onun aracl il bu dvlt haqqnda bilgi ld ed
bilmidi. Elc d Fransann Badaddaki ski konsulu Rosso
dolaysyla da bir ox bilgi salamd. 1805-ci ild birinci
Konsul ahla grmk n iki nmaynd gndrdi. Bu iki
nmayndnin ahla grlrinin gizlin qalmas konusunda
anlama salanmd. Ona gr bu nmayndlr Rusiya v
ngiltr casuslar trdil bilck hr tr thlknin
nlnmsi n tdbirlr alnmd. Fransa elilrindn biri
General Rumio idi. O, Hlb-Badad yolu il Qacariyy
glmyi trcih etdi. Badaddaki ingilis konsulluu onun
Qacariyy gediindn xbr tutmu v onun lky giriini
nlmk istdi. Ancaq Rumiyo bu ngllri aaraq sfrin
davam etmyi baard. 1805-ci ilin oktyabr aynda Tehrana
atd. Rumionu Ftli ahn drbarnda ox hrartl
qarladlar. Ancaq o drbarda bir az umudsuzluq yaratd.
nk yetkisi ox snrl idi. General Rumio Tehrana
gldikdn bir ne hft sonra xstlndi. Onun xstliyini
malic edck tbib bulunmad n ordaca da ld.
General Rumionun zl qlm mdiri (katibi) olan Udre onun
btnqeydlrini Fransaya aparma baard. Rumionun
notlarnda Fransann Qacariy yolu il Hindistana girm
planna iarlr edilmidi.
Digr eli is nl rqnas Jauber idi. Jauber Misir
savanda Birinci Konsulun yannda bulunmudu. Bu eli
Azrbaycan yolu il getmyi trcih etdi. Azrbaycanda ilk
nc Abbas Mirza trfindn qbul edildi. Bir ne ay sonra
Qacariy v Fransa arasnda yaplan Finknatayn anlamasnn
gerklmsind onun byk tsiri oldu. Finknatayn

47

anlamasndan sonra Napoleon Bonopart General Gardann

balq etdiyi heyyti Ftli ahla grmk n Qacariyy
gndrdi. Bu ittifaq anlamasna gr Fransa zn Rusiya
qarsnda savunabilmsi n Qacar dvltin hrbi yardm
etmli idi. Lakin Rusiya v Fransa arasnda imzalanan Tilsit
bar anlamas ndni il bu ittifaqda qeyd olunanlar hyata
kemdi.
Bu ortamda ngiltr nmsmdiyi Qacar dvlti il
yaxn mnasibt qurma planlamaa balad. Qacariy v
Fransan bir-birin yaxnladran anlamalrn imzalanmas
Londonda v Klktd rahatszlq yaratmaa balamd. O
zaman Hindistann hakimi olan Lord Minto, Con Molkolmu
grvlndirib, Qacariyy gndrdi. Ancaq Con Molkolm
Buhrdn irli ged bilmdi. nk o zaman Tehranda
bulunan v Qacariyd byk etkisi olan General Gardan,
Ftli ah Molkolmu qbul etmmsi konusunda raz
salmd. Bu uursuz sfrindn sbln Molkolm thdidlr
yadraraq Bsr krfzi yolu il lkni trk edib Klkty
getdi. Klktd Lord Montonu ikna etmy ald ki, Bsr
krfzind bir ne adan ial etmsk Qacariyy yol tapa
bilmycyik. O, Ftli ahla grb v anlama yapa
bilmnin ancaq zor kullanmaq yolu il mmkn olduu
qnatind idi. Hindistan hakimi Molkolmun bu nrisin
msbt yanard. Lakin London hrbi mdaxildn yana
deyildi. London Harfurd Conzbrigezi grmlr yapmaq
n Tehrana gndrdi. gr Rusiya-Fransa arasnda bar
anlamas imzalanmasa idi, bu elinin durumu nec olard
cba? O da Molkolm kimi mi qarlanard, yoxsa durum
frqli mi olard?

48

Fransa - Qacariy mnasibtlri

1806-ci il may aynn vvllrind Amedee Jauber
(Amade Juber) stanbuldan Tehrana doru hrkt etdi. Xoy
ovalndan ken Jauber insanlarn, xsusn kndlilrin ox
mutlu v sevincli olduunu grrd. nk Abbas Mirza
blgni krd quldurlarnn hcumundan qurtarm v

49

kndlrd tarmn glimsi n bir ox reformlar

gerkldirmidi. Kndlilrd v kinilrd almaa,
my olan hvs aq kild sezilmkd idi. Abbas Mirzann
blgd yaratd gvn v istiqrar almaq n imkan
yaratmd. Osmanlnn Qacariy il snr postunun komandan
Jauberin qorunmas n krd cangdnlr grvlndirmidi.
Bu da Xoyda rahatszlq yaratmaa balad. Bu zdn d
Xoyun darvazalar Jauberi gtirn karvana qar qapand.
Ancaq msafirin, bkldiklri fransz olduunu duyunca
durum dyidi. Jauber, Bonopartn z li il Ftli aha
yazd mktubu Tehrana gtirmkd idi. Jauber trkclrin
Anadolu v Azrbaycan azlar il rahat dana bilirdi. Bu
lhclrdn baqa fars dilind d tinlik kmdn zn
ifad ed bilirdi. Xoy hakimi Jauberin Abbas Mirza il
grmsini tklif etdi. Jauber d hrti btn rqi dolaan
bu ahzad il hmn grmk istdiyini bildirdi. Jauber
Abbas Mirzann ruh hallar v ordusunun durumu bard
mrkz bilgi vermkl mkllf idi. Onlar brabrc
Mrnd trf yola ddlr.
Mrndd dinclmk n qsa sr bulunan Jauber bu
kiik hrd cayib olaylarla rastland. Gnc adamlar
zbrdn eir oxuyur v Bat haqqnda Jauberden maraql
sorular sorurdular. Jauber d onlarn bu davranndan xolanr
v Mrnd hakimindn xahi edirdi ki, insanlarn ona
yaxnlamasn ngllmsin. nk XX srd Jauber
Qacariy corafiyasnn insanlarn v sosial psikolojisini
tanmaq n gln ilk rsmi dvlt adam idi. Bu zdn d
toplumun
btn
davranlarn,
muliytlrini
gzlmlyrk hrtrfli bilgilrl Fransaya dnmk istyirdi.
Jauber bir ne gndn sonra Mrnddn Tbriz trf
yola dd. Daha nc Con Molkolmu msafir edn hmd
Xan Bylrbyi bu df d ox byk bir hrmtl Jauberi

50

qarlad. Jauber xatirlrind Tbrizin sfr v yemk kltr

qarsnda
heyrtlndiyini
bir
ne
df
israrla
vurulamaqdadr.
Jauber
xatirlrind
Bylrbyinin
yardms Tbrizli Ftli Xan bard bu szlri yazr: Ftli
Xan o qdr aqgrl, geni dncli idi ki, onun
Avropada thsil aldn sanmdm.16 Jauber Abbas Mirza il
grmdiyi ana qdr btn bunlarn Abbas Mirzann
yaratd nisbtn demokratik ortamn mhsulu olduunu
anlaya bilmirdi. Tbrizd bir ne gn istiraht edn Jauber bu
hrdn ona qatlan bldisi il rdbil trf yola dd.
Jauber btn yol boyunca mvcud olan sabitliyin v istiqrarn
sbbini bldidn sorurdu. Bldi is skidn bu istiqrarn
olmadn v btn bunlarn hams ahzadnin iqtidar
saysind salanmdr dey cavab verirdi. Jauber yol
boyunca bzn tarlada alan bir kndli il danr v ondan
Abbas Mirza haqqnda sorular sorurdu. Cavablar is bir-birin
bnzyirdi: Tanr onun mrn uzun etsin, klgsini
bamzn stndn ksik elmsin, o olmasayd
Azrbaycanda grdynz bu arxaynlq olmazd.
Msafir adam eyni zamanda ahzadnin qarda
Mhmmdli Mirzann (Dvltahi) srt kild Abbas
Mirzan qsqanmas haqda da bilgilr ld edirdi.
***
Kemid Abbas Mirzann yrtmni v indi is vziri
olan Byk Mirza ad il bilinn sa Frahani rdbild z
n yax bir iqamtgah tsis etmidi. Jauber onun evind
msafir oldu v ox xo qarland. Bir gn kedikdn sonra
xbr gldi ki, ahzad Jauberi qbul etmk n hazrd.
O zaman 21 yanda olan Abbas Mirza yaraql paltar
geyinmkdn zvq alrd. zllikl d yabanclarla grrkn
16

Amedee Jauber Persiya Sfri

51

n sevdiyi paltarn geyinrdi. Jauber onu Xorasan xalsnn

stnd oturmu v ynind ox yaraql geyim varkn
grm oldu. Qlncnn qnndaki ziyntlr par par
parldayrd. Qona ox byk hrmtl qarlayan Abbas
Mirza Jauberl trk dilind danimaa, tanmaa balad.
Abbas Mirza btn Qacarlara xas olan bir mhartl trk
dilind fikirlrini daha rahat anlada bilirdi. Trk dilind gzl
bir sliq il danimaq btn Qacarlara mxsus bir zllik idi.
rqlilrin mhrum olduu dinlm, qulaqasma qabiliytinin
trsin olaraq Abbas Mirzada ox byk qulaqasma yetnyi
var idi. Avropa il ilgili sorduu sorulara geni cavablar istyir
v diqqtl bu rsmi msafiri dinlyirdi. Danma snasnda
Jauber, Abbas Mirzan rvandaki qlbsindn dolay tbrik
edrkn, ahzad sevinmk yerin bir az kdrli grnd.
Abas Mirza bir az susqunluqdan v dalnlqdan sonra ryini
bu yabancya amaa balad ki, Azrbaycan ordusunun btn
fdakarlqlarna rmn ruslarn teknolojik stnly
amanszca mnim ordumu darma-dan edir. Bundan dolay
da qlbini v ruhunu drin bir kdrin sardn etiraf etdi.
Abbas Mirza ox ac krk bu szlri syldi: Hansi hri
almam? Utancmdan ordumun zn baxacaq halm yox.
Hans intiqam almam? Hl rus ordusu Azrbaycann bir
ox blglrini lind bulundurmaqdadr. Rus gmilri
Xzrd srbstc cvlan edir. Ndn biz teknoloji istehsal
ed bilmirik, bunun sbbi ndir, ey yabanc, dan. Niy biz
belyik? Mgr gn Doudan doub v nc bizim bamz
isitmirmi? O zaman ndn bizim insanlarn ba almr,
ndn? Cavab ver, ey yabanc, barm atlayr. Azrbaycann
bir blm v Xzr dnizi ial altndadr. N etmliym ki,
biz d Sizin kimi imkanlardan brxurdar olaq? Fransa
ordusunun durumunu bildikdn sonra anladm ki, rus ordusu
onun qarsnda acizdir. Ancaq mnim reformlarm Tehranda

52

ngllyirlr. Sizin stnlynzn v bizim zifliyimizin

sbbi ndir? Ndn Siz hr an trqqi edir, biz is chalt
iind donub qalmq? Ndn Sizin glckl bal
planlarnz var, lakin biz is glck haqqnda he
dnmrk? Mgr Tanr btn insanlara al vermyibdir?
Biz niy almzdan istifad ed bilmir, almz zmzl
brabr mzara aparr, mzara gmrk. Dan, yabanc adam,
dan. Syl, mn nec Azrbaycan bu chalt girdabndan
qurtara bilrm?17
Abbas Mirzann bu grgin shbtini Jauber heyrtl
dinldi v bu kkryn gnc adamn qarsnda, ancaq susub
daha sonra danma trcih etdi.
Sonraki gnlrd Napoleonun elisi ahzad il bir ox
mvzular haqqnda dand.
Abbas Mirza bir ox dbi, tarixi, fiqhi kitablar
oxumudu. Oxuduu kitablar iind ruslarn qalxnmasn
salayan Byk Pyotrun hyat onu ox maraqlandrrd.
Dnrd ki, mmlktinin qalxnmas n Byk Pyotr
kimi btn kemi dyrlrin, nnlrin stn qlm mi
kmk lazmdr? lknin glimsini nlyn bu trlrmi
cba, dey sorular sorur v cavab bula bilmirdi. Qafasnda
dolaan bu saysz sorularn iindn gerkldirmk istdiyi
islahatlar n uyun yollar axtarrd. Byk Pyotrun zllikl
Saqqal devrimini ilgin bulmaqda idi. Byk Pyotrun
Rusiyann modernlmsini salamaq n gerkldirdiyi
devrimlrdn biri d saqqal devrimi idi. Byk Pyotr frman
xard ki, saqqaln qrxmayan hr ks allaq vurulsun. Bitlibirli saqqallarn yerini tmiz surtlr almaa balad. Abbas
Mirza bu davran sayq il qarlayrd. Lakin onda saqqal
inqilab kimi bir olay gerkldirm gc yox idi. nk
Byk Pyotrun Rusiyasnda Qacariyd olduu kimi din
17

Jauber Persiya sfri

53

xadimlrinin otoritsi sz konusu deyildi. Qacariyd v slam

Dnyasnda ilahiyata xidmt etmyn elm mqbul saylmr v
kfr damas alrd. Abbas Mirza bilirdi ki, saqqalla ilgili birc
sz dansa din xadimlri trfindn hmn tkfir edilck,
mrtd olaraq duyurulacaqd. Bu kimi devrimlri
gerkldirmk n daha byk yetkiy, Byk Pyotr qdr
bir yetkiy sahib olmaq lazm idi. Qacariyd bir nmrli
yetkili xs, ah olmaq lazm idi. Abbas Mirza bu kimi tml
reformlarn unutmadan daha sonra gerkldirmyi
planlamd. ahzad zahirl batinin bir biri il sx laqd
olduunu dnrd. Yni saqqal mslsi zahirn bsit v
zahiri bir msl idi, lakin bunun ardnca yeni dnclrin d
ortaya xacana min idi. ahzady gr Qacariyd yayn
olan bu zahir, alqan, yaratqan bir batinin daycs v
gstrgsi olamazd. Bu zahir tnblliyin, geriliyin, taltin
gstrgsi idi. Bu qiyaft dyiilmyinc dnclrin d
dyiilmycyin inanrd. Yeni v Bat saya bir insan tipini
oludurmaq istyirdi. Grdy btn Avropal xslrin trtmiz surtlri, zahiri grnlri, sliqli, yaraql v ycam
geyimlri ahzadni heyran qoyurdu. Ndn biz d bu kild
tmiz bir grnm sahib olmayalm dey dnrd.
Dnrd, ancaq din xadimlrinin v qeyri-insani trlrin
hr tr dncy v tmizliy qar olduunu da bilirdi.
Yalnz bu qiyaft devrimini yava-yava nc orduda
yaratmaq istyir, sonra da zaman gldiyind btn lky
uyqulamaq niyytind idi. Mvcud kltr v ortam dnc
v fikir dmni idi.*
*

Osmanl aydnlarnda da bu qiyaft mslsi daima bir

sorun olaraq gndmd olmudur. Avropada thsil alb geri
dnn trk gnclri skilik v chalt simgsi olan Osmanl
qiyaftini thmml ed bilmirdilr. Bu zdn d toplum
iind zlrin yer tapa bilmdiklri n ya zindanlara
svq edilir, ya da Batya geri dnmk zorunda qalrdlar.

54

Jauber bu gnc ahzadnin zkas v istedad qarsnda

heyran qalmd. zllikl Abbas Mirza fransz yazar
Fenlonun Telemak adnda roman haqda Jaubere soru
sorduunda o, heyrtdn aqnln gizld bilmirdi. Demk
ki, gnc ahzad Bat tipli reformu lksind hyata keirmk
n Batn btn ayrntlar il tanmaa zn gstrmidir.
Lakin kims onun bu roman n zaman v hans dild
oxuduu haqda bilgi sahibi deyildi. 18
Jauber baard qdr ahzadnin btn sorularna
ayrntl kild cavab vermy alr v onun tarixi
misyonunun ox nmli olduu haqda da tlqinlrd
bulunurdu. nk Qacariy il geni ittifaa hazrlaan
Fransa, Abbas Mirzann daha da gcl olmasndan yana idi.
Clil Mmmdquluzad llr dramnda bu sorun
zrin geni kild deyinmidir. ada v tmiz geyimli
Avropa thsilli Kefli skndr llr iind zn yer
tapa bilmir. Geyimi il, dncsi il tam yeni bir insan tipi
olan skndr yalnzdr. I dnyasn paylaa bilck
birisin rastlanmr. Abbas Mirzan da drindn mul edn
bu msl daima trk aydnlarn dndrmdr. yl ki,
Byk Atatrkn d gerkldirdiyi devrimlrdn birisi
Qiyaft devrimi olmudur. Bir kr hanssa bir kitabda
oxumudum ki, Atatrk gncliyind bir Yunan zabiti il
hm shbt olur. Yunan zabit Mustafa Kmala deyir ki, bu
qiyaftlrin zaman oxdan kemi, bu qiyaftl insanlq
mdniytinin bir paras olamazsnz.. Mslnin ilgin
yan budur ki, Abbas Mirzann batllama hrkti 90 il
sonra geni apda Anadoluda Mustafa Kmal trfindn
zorla gerkldirilir. nk Atatrkd din xadimlrinin
ssini boacaq yetki v iqtidar mvcud idi. (G.C.)

Fenlon adnda bir fransz yazarn yazd Telemak

adl roman eyitici macralarla i-idir. Romann
qhrman Olis adnda bir gncdir. Olis al tanrasnn
yardm v ynlndirmsi il atasn tapmaq n
macral sfr balayr v maraql hadislrl qarlar.
18

55

Fransa Orta Douda, Qafqazlarda ruslara qar z planlarn

gerkldirmsi v Hindistanda z amacna ata bilmsi n
Abbas Mirza kimi gcl bir karakter axtarmaqda idi. ngiltr
v Rusiya il rqib olan Fransa n Abbas Mirzann geni
dnyagrl xsiyti lazml idi. Abbas Mirza Jauberin
Misir savanda olduunu bildiyi n bu sava haqqnda
geni bilgi yrnmk istyirdi. Jauber bu arada ahzadnin din
konusundaki grndn d heyrtlnmidi. Abbas Mirza
fanatik
Dou
dincilrinin
davranlarna
v
xogrszlklrin rmn xristiyanla da olumlu
yanamaqda idi. ahzad cahilan dini tssbkelikdn uzaq
idi.
rdbil ahzadnin orada bulunuu sbbil yeni bir
canlanmaya shn olmudu. trk dilind rahatca dania biln
Jauber insanlarla iliki qurmaqda he bir tinlikl
rastlanmrd.Bu zdn d Abbas Mirzadan baqa digr yetkili
xsiytlrl d grrd. Htta Kmirdn v Lahurdan
gln drvilrl d grrd. rdbild btn qaplar
srgrdan din adamlar n aq idi. nk rdbil
halisind bu srgrdan din adamlar drvilrin, hyatn tin
alarnda insanlara yardm ola bilcklrin inam var idi.*
Kims bu drvilrin cadu v sehir gclrinin eytandan,
yoxsa tanrdan qaynaqland konusunda soru sormazd.
nk soru sormaq dncnin iidir, bu drvilr is zatn
dncsizliyin ortaya xard tiplr idi. Abbas Mirza, bu
kimi btn Sfvi miras olan chalti ortadan qaldrmaq,
zllikl otoritsi altnda olan Azrbaycandan dlamaq
istyirdi. Lakin iki sbb zndn susma trcih edirdi: 1.
Bel yaam trzini eletirn bir ox Azrbaycan
aydnlar, zllikl Azrbaycanda aydnlanma hrkatn
baladan M.F. Axundov kimi byk xsiytlr dram
srlri yazacaqlard. (G.C.)
*

56

Tehranda din adamlar Abbas Mirzann kafir lklr

meyllnmsindn, avropallar kimi davranmasndan rahatsz
idilr. Daima bu haqda Ftli ah uyarrdlar. lkd mnvi
otoritni v ftva haqlarn llrind bulunduran din adamlar
il Ftli ah hesablard. Abbas Mirza dnrd ki,
Azrbaycanda dini reformlara balarsa mrkzin etiraz ssi
ykslck v rqib qardalar da bu frstdn yararlanb onun
yetkilrinin daralmas n llrindn glni edcklr. Abbas
Mirza Tehran mollalarna qar nc Azrbaycan mollalarn
z yannda bulundurub v onlardan yardm almaq istyirdi.
Ancaq btn bunlarn hams drin bir gizlilik iind edilmli
idi, nk bu qdr ciddi bir i ifa olunsayd ahn
bhlnmsin sbb ola bilrdi. 2. Bu chalt sadc
Azrbaycanla snrl deyil, Sfvi imperatorluunun hakim
olduu corafiyann bir ox yerlrind yayn idi. Bu zdn
d daha geni bir yetki v slahiytl bu xurafatla mbariz
aparmaq lazm idi. Bu qdr geni miqyasl reformlar n
ahzad deyil, ah olmaq grkirdi. Abbas Mirza bu amac
urunda Nadir ahn yapd ilri v mzhbi reformlar
haqda bilgi ld etmidi. Bu sbbdn d bu sahd grmk
istdiklrini alnda gizli saxlayaraq padah olaca zamana
ertldi.*
Burada bel bir sual ortaya xr ki, Abbas Mirza
vaxtndan vvl lms idi, ah olsayd tarixin istiqamti
dyi bilrdi mi? Btn Qacariynin ad ran deyil,
Azrbaycan ola bilrdi mi? nk tarix daha ox byk
xsiytlrin iradsinin nticsidir. Abbas Mirza ah
olsayd, Azrbaycanda ox erkn bir zamanda sekular
toplum v milli bir dvlt yarana bilrmi idi? Abbas
Mirzann trk dilin olan sayqs btn Qacar uzmanlar
batl tarixilr, syyahlar trfindn etiraf edilmkddir.
Juber d xatirlrind etiraf edir ki, Abbas Mirza n
mhtrm v mtbr qonaqlar il, zllikl d
*

57

Jauber, rdbili trk edib Tehrana yola dmdn nc

Abbas Mirzann ordusunun paradn izldi. ahzad ln bir
atn stnd mrurca oturmu v ox rahatca heyvan kontrol
ed bilirdi. Parad bitdikdn sonra Jauber Abbas Mirzann
adrna arld. Abbas Mirza z ordusunun durumu haqda
mtxssis bir yabancdan gerk bilgi yrnmk istyirdi.
Jauber svarilrin yax hazrland haqda fikirlrini
syldikdn sonra ordunun mumi durumu haqqnda da fikrini
bildirrk bir intizamszln var olduunu qeyd etdi. Abbas
Mirza n Jauberin fikirlri ox nmli idi, nk bu, sadc
bir parad nmayiindn ibart deyildi. Abbas Mirza savaa
hazrlard.
Jauber, Napoleonun mesajn Ftli aha atdrmaqla
ykml idi. Bu zdn d ahzaddn ayrlb v baknd
yola dmk zorunda idi. Abbas Mirza z qanan yola
salnma ilrin nzart etdi. At stnd oturan Abbas Mirza,
Jauberi yola salib v z d savaa getdi. Bu, ahzad il
Jauberin ilk v son gr oldu. Ancaq aralarnda yaranan
dostluq laqlri hr iki xs arasnda hrmtl qorunub
saxlanld.
yabanclarla fars dilind deyil, trk dilind danma
trcih edirdi. Trkcy olan bu qdr sempatisi ndni
il bu gn trk dili fars dilinin yerin dvlt dili ola
bilrmi idi? Btn Qacar dvlti Aamhmmd Xann
iradsinin mhsulu olduu kimi Qacariynin varisi
olacaq Azrbaycan da Abbas Mirzann iradsinin
nticsi ola bilrdi mi? Abbas Mirzann karakterini,
dnyagrn, Azrbaycan sevgisini, Azrbaycanda
gerkldirdiyi reformlar yrndikc bu sorular istr
istmz oxucunun alnda canlanr. gr bu suallarn
cavab msbtdirs o zaman btn tarixi frstlrd
Azrbaycan ansszlqla, talesizlikl rastlanmdr.
(G.C.)

58

Jauber, Xalxal yolu il Tehrana yola dd. Zngana

girrkn, bu hrin bazar onun diqqtini clb etdi. Zngann
qapal bazarna mtrilr sel kimi axn edirdi. Avar ellrinin
krilri z kelrini, yunlarn satb quma, silah alrdlar.
Zngandan kedikdn sonra ski Sultaniy hrinin qalqlar
il rastland. Bu ski hrin qalqlarndan birisi d
Xudabndlunun mzar idi. Ftli ah bu ski Moul hrini
yenidn onarb, brpa edcyindn danrd. Bu zdn d ski
divarlarn sklmsini v orada dinclmsi n tplrin
banda imartlrin tikilmsin istdi. Jauber Qzvind
Mhmmdli Mirzann vziri Baba Xann mhtm
saraynda bulunduunu da yazmaqdadr. O zaman ahzad
Dvltahi Kirmanahda bulunmaqda idi. Hziran aynn
vvllrind Jauber Tehrana vararkn, bu hr istidn sanki
boulmaqda idi. Bakndin 3 aaclnda yabanc qonaqlarn
qarlanmas n zl bir yer nzrd tutulmudu. Jauberi
qarlayan xanlarn v yanlarn paltarlarndaki ziyntlr
gnin nlar altnda par-par parldayrd. Bunlar
Napoleonun zl elisini bu qdr sad libas iind
grdklrind heyrt edirdilr. Onu bu kild tcssm
etmmidilr. Tehranda Jauberi gzl bir sarayda
yerldirdilr.
ahla gr zaman glmidi. Ftli ah bir ne pillsi
olan bir taxtda oturmudu. Jauberin ahla msafsi ox
olduundan onun zn gr bilmirdi. Qbul trninin sdri
ayaqqabsn xarb ban yrk ahn hzurunda dayanb
dedi: Ey ah humayun, ey yer znn n byk ah, ey
zillllah (Tanrnn klgsi), Fransann elisi, Fransa xalqnn
rbabn tmsil edn xs Sizinl grmk istyir. O, z
rbab trfindn Siz bir mktub v hdiy olaraq da
cvahirat gtirmidir.

59

ah, xo glmidir-dedi. ahn bu ifadsindn sonra

vzirlrdn biri Jauber yaxnlad. Ona pilllri gstrib v
irli doru yava-yava yrmsini istdi. Taxtn yannda
ahn gnc olu v bir ne xidmti dayanmd. Jauber
diz kb padah salamlad. Napoleonun mktubunu altunla
toxunmu antasndan xarb, altun bir taban iin qoyaraq
aha sundu. Padah Jauberin trkc v farsca bilmsindn
mmnun idi. nk trcmiy ehtiyac olmadan dana
bilckdilr. Bu zdn d rsmi trnin sona rmsindn sonra
baada ba-baa brabrc gzindilr. Lakin btn bu
hrartli qarlanmaya rmn Tehrann isti havas Jauberin
zvqn uyun glmdi. Jauber ox ar bir xstliy v
qzdrmaya yaxaland. ahn zl hkimlri onun malicsin
alrdlar. Padah Jauberi Tehrandan uzaqladrb v
dinclmsi, malic olmas n Sultaniydki sarayna
gndrdi. Xstlik durumu nisbtn yaxlaan Jauber
Sultaniyd Qacariy il Fransa arasndaki mttfiqlik
anlamasna imza atd. Jauber n vida mrasimi
dznlnirken ahn zl hkimin onunla snra qdr
getmsi mr edildi. Jauber snr kedikdn sonra ahn zl
hkimi rahat nfs ald. nk ah ona Jauberin salndan
sn sorumlusan, o lck olursa, sn d lcksn, bunu
bilmi ol. Bu zdn d ox diqqtli ol, diqqtl davran.,
demidi.
Ftli ah sarayn nmli adamlarndan biri olan Mirza
Rzaquluxan adnda bir xsi Qacar dvltini tmsil edn
diplomat kimi Fransa imperatoru il grmk n
grvlndirdi. Mirza Rzaquluxan Qzvind Mhmmdli
Mirzann vzirliyini etmidi. Bu eli yola db Jaubere atd.
Jauberl brabr Napoleonun bulunduu Finkinatayna qdr
getdilr. Mirza Rzaquluxan Finkinataynda qald. Anlamann
ayrntl kild hazrlanb imzalanmas n bkldi. Bu

60

anlamaya gr Fransa, Rusiyann ial etdiyi torpaqlar,

zllikl Grcstan geri almaq n Qacariyy yardm
edckd. Bu grd bulunan nl rssam Deyvid, Qacariy
heyytinin imperatorla grn rsm etmidir. Bu tabloda
Asiya v Avropann kltr v davran trzlri aqca
sezilmkddir. Tabloda Qacar dvltinin tmsilisi ar v
qaba hrktlrl imperatora doru irlilmkddir, nk
ynindki paltar l ayana dolamaqda v onun srbst
hrktini nlmkddir. Tabloda imperatoru evrlyn
yaraql, uzunboylu zabitlrin surtlrind bir msxr gl
grnr. Heyrt iind bu qdr qaba geyimli heyyti seyr
edn saray adamlar onlar gllri il msxr etmkdn d
geri qalmrlar. evrdn onlara qar ynlmi aalayc
baxlarn altnda ziln heyyt istr-istmz bir aalq
kompleksin qaplm kimi grnmkdlr. Bu qdr ada
mdniytin ortasnda zlrini nec idar etmlrini sanki
bilmirlrmicsin bir grnm rsm edilmidir.
Rusiya il Fransa arasnda slh mqavilsi balandqdan
sonra Fransa Qacariy il olan anlamalara sadiq qalmad.
Sisyanovun ldrlndn sonra Qacar v Rusiya
arasndak iddtli dmnilik gizlin kild davam edirdi.
Bu dmnilik bzn kiik apl silahl toqqumalarla davam
edirdi.
Jauberin Tbriz v Tehran ziyart etdiyi dnmlrd
Qacar dvltinin durumu Badad v Bayzid paalar il
yaranan grgin vziyyt sbbi il ox ar idi. Ortam
grginldirn krd mslsi idi. Blgd problem yaradan
krd irtlrinin rhbrlrindn birisi Ftli ah trfindn
himay edilmkd idi. Bu krd, Ftli aha snm ah da
onun lkd yaamasna izn vermidi. Bu da Ftli ahn
Badadla ilgili gizlin iddiasn ifa etmkd idi. Ftli aha
gr Badad Qacariynin bir hisssi olmal idi. Bu torpaqlar

61

z lksin qatmaq n daima uyun frst axtarrd v

ahn bu arzusu haqda Osmanl, zllikl Badad paas
xbrdar idi. raq cbhsind Osmanl ordusu il Qacar
Ordusu arasnda ciddi savalar olmudu. Bu savada
Mhmmdli Mirza zfr qazanaraq hrtini d lkd
yaynladrmd. Bayzid cbhsind is kiik apl
qardurmalar olmudu.
Abbas Mirza Grcstan v Osmanl snr arasnda
yerln Aolan kndind xbrdar oldu ki, General
Sisyanovun yerin Maral Qudevi tyin edilmidir. Bu
xbrin anlam o idi ki Rusiya il sava yeni bir mrhly
girmk zrdir. Tehranda Rusiya il savadan yana mvqe
yox idi. Ordunun ar xrci Ftli ah rahatsz edirdi. Lakin
Rusiya il savamaqda qrarl olan Abbas Mirza z hesabna
ordunu ayaqda tutmaq zorunda qalmd. Tam bu srada Abbas
Mirzaya v Tehrana xbr gldi ki, bir Rus hrbi birimi
Qacariyy girmidir. Artq mrkz d mcburn Abbas
Mirzaya dstk vermk zorunda qalmd. Abbas Mirza
dmnin trrzn durdurmaq n Aolandan hrkt
balad. ki ordu Xankndind* qar-qarya gldi. ki gn
ar savadan sonra Abbas Mirza Xudafrin krpsn trf
geri kilmk mcburiytind qald.
Durum bu kild olduunda Abbas Mirza ski
dmnlrl ittifaqa girmk istdi. Xsusn uann xan
brahim Xlill ski mnasibtlri unudub dostluq ilikilri
qurmaq fikrin dd. Bunun n d Tehranda atasnn
qadn olan brahim Xlil Cavanirin qz Aabac xanm
devry soxmaq istdi. Abbas Mirza bu vsil il brahim
*

Bu gn Xankndi ermni ial altndadr. Ermnilr

Xankndinin d adn 1917-ci il Sosialist Oktyabr
inqilabndan sonra Stepanakert olaraq dyidirmilr.
(G.C.)

62

Xlill yaxn mnasibt qurma baard. Hl d bakir

qald sylniln Ftli ahn ei Aabac xanm atas il
Abbas Mirzann aralarndaki dmnilik hisslrinin
yatdrlmas n ox byk rol stlnmidi. Digr trfdn,
ruslar bu xanlqlara mttfiq kimi deyil, z vassallar kimi
baxrdlar. Bu da xanlqlarn ruslardan uzaqlab Abbas
Mirzaya yaxanlamalarna sbb olurdu. Ruslarn bu kild
davranmalarna zllikl d Sisyanovun Bak xanl
trfindn ldrlmsi sbb olmaqda idi. brahim Xlil
gizlinc Abbas Mirzaya xbr gndrdi ki, uaya hcum
etsniz hrin darvazlarn znz aacaq. Lakin ruslar
trfindn dstklnn Xann yaxnlarndan birisi bu xbri
duydu v ruslarn yardm il brahim Xlili uadan qamaa
mcbur etdi. Bu hadisdn xbrdar olan Abbas Mirza,
brahim Xlil Xann yardmna getdi. Ancaq Xudafrin
krpsndn ox uzaqlamamd ki, gzlnilmz bir hadis
il qarlad. Tqribn yz kiilik svari yas iind brahim
Xlilin cnazsini Xudafrin doru dayrd. Yalanm Xan
btn ail zvlri il bir yerd ldrlmd. Ruslarn
xanlarla bu kild davranmalar digr xanlqlar qorxuya
salmd. Artq onlar aq kild Abbas Mirzann o yurdlara
hcum etmsini istyirdilr. Lzgi xanl kimi bzi xanlqlar
is thlkni yaxn hiss etdiklri n, hmn badan Abbas
Mirzaya snm v Tbriz yerlmidilr.
ahzad, demk olar ki, btn vaxtn Aolan, Ddbyli
v digr bu kimi hrbi drglrd keirirdi. Tbrizd olduu
zaman is islahatlarna davam edirdi. Onun bu reform mlini
he bir hadis nglly bilmirdi. Hftd bir df Azrbaycan
halisinin ikaytlrini qbul edirdi. Hr bir Azrbaycanlnn
onunla rahatca laqy gir bilmsi n frman imzalamd.
Flaktli yaay haqqnda eitdiyi btn xbrlr
Azrbaycann ox ar vziyytd olduunu gstrirdi. Abbas

63

Mirza Azrbaycan bu flaktdn nec qurtara bilcy haqda

dnr v trafndaklardan Azrbaycan haqqnda daha drin
bilgi vermlrini istyirdi. Abbas Mirza ilk df olaraq btn
Azrbaycan Bylrbyi haqqnda frman imzalad. Bu
frmana gr he bir Bylrbyi ryytini incitmmli v
onunla insan kimi davranmal, onun haqlarna hrmt
etmlidir. Bu mrin Bylrbylrin yazl olaraq
atdrlmasndan baqa, Abbas Mirza mr etdi ki, bu frman
carlar btn blglrd insanlara duyursunlar v sylsinlr
ki, hr bir ryytin glib ahzadnin yardmlarna v ya
htta dirk zn ikayt etm haqq var.19 Bu zdn d bzi
bylrbylri iin-iin Abbas Mirzaya nifrt edirdilr. Ancaq
bu nifrtlrini ilrind bourdular, nk bilirdilr ki,
ahzad, Ftli ah trfindn sevilmkddir v ah onun
szlri il hesablamaqdadr. Xsusn d ruslarn yeni
taktikalar Abbas Mirzann nmini ahn yannda daha da
yksltmidi. Bir ox Bylrbyi Abbas Mirzann qardalar
il gizlin tmassa kerk, onu ortadan qaldrma
planlayrdlar. Ancaq geni xalq ktlsi Abbas Mirzadan yana
idi. n nmlisi d bu idi ki, Azrbaycan xalq ahla brabr
onun da bana and iirdilr v ahn, ahzadnin bana and
olsun20,- deyrk ahzady olan sonsuz hrmtlrini dil
gtiridilr.
Abbas Mirzann bir davran haqda bir ne yabanc
mllif bu kild yazmlar: Abbas Mirza hrbi
drglrinin birindn Tbriz dnrkn buradaki saraynda
insanlarn yas iind olduqlarn grd. Ndn bel olduqlarn
sorduunda cavab verdilr ki, iki kiik olunuz xstlnib
lmdr. Abbas Mirza aldr etmdn onlara qzaraq dedi ki,
alayacam m sanrsnz? Tanrya and olsun ki, gr mn
19
20

Tarix-e zodi
Eyni qaynaq

64

xbr versydiniz ki, iki sgrin lmdr alardm. Ancaq bu

kiik ocuqlarn bydklrind sgr ola bilcklri bllimi
idi? Tanrnn iradsin tslim olmaq zorundayq.
Abbas Mirzann bu tr davran hadisy tanq olan
yabanclar artmd.
Digr bir hadisni d Jauber z xatirlrind bu kild
yazmaqdadr: Abbas Mirza Azrbaycann nl aillrindn
birinin olu il ox yaxn dostluq edirdi. Nzrli by olaraq
bilinn bu xs ahzadnin saraynda n nmli v szken
xsiytlrdn biri idi. Nzrli by ox yaraql v csur
birisi idi. zllikl onun csarti Abbas Mirza n ox
hmiyt damaqda idi. ahzad n yorun alarnda ryini
ona aar v kimsy danmad, danmaq istmdiyi gizlin
planlarn ona sylyrdi. Csur Nzrli by d yax bir
dinlyici olduu n Abbas Mirzann hrmtini qazanmd.
Blk d el buna gr Nzrli by ahzadnin onun bzi
kt davranlarna gz yumacan sanmd. Bu zdn,
bzn gizlin yyalndan da qalmrd. Bir gn Nzrli by
yarsndan oxu ermni olan bir knddn kerkn hamamdan
xan bir ermni gzlin gzlri satad.* Ermni qzlar
*

Azrbaycan slam qbul etdikdn sonra qadn

sosial sahlrdn tamam il knarladrlr.
slamdan nc istr gerk hyatda, istrs d
mitolojik sahd qadnn nmli yeri vardr.
Msln Babk Xrrmdin zamannda qadn
haqlar urunda dnlr v qadn sartdn
qurtarma istiqamtind planlar oludurulurdu.
(Bax: Hna lfaxuri-Xlil lcr, tarixe flsfe
dr chane eslami-slam dnyasnda flsfnin
tarixi-, Mtrcim: Abdlmhmmd Ayti, 3c nr 1367 (h.), Tehran, s.163). Mitolojik
hyatda is Kitabi Dd Qorquddaki qadn
haqlar bllidir. Burada qadnlar sz sahibidir.

65

mslman qadnlar kimi zlrini qara v qaranlq adrann

altnda gizltmirdilr. Bu sbbdn d onlarn gzlliklrini
grmk v vurulmaq Azrbaycan gnclri n rahat bir i idi.
Nzrli by qz haqqnda aradrma yapdrd v yrndi ki,
hl r getmyibdir. Bu da onun qzla ilgili srbst
davranmasna imkan verirdi. Qzn evini yrnib onu z
adrna qarma planlad. Qz zorla adrna gtirdi. Qzn
Grkdiyi zaman z haqlar urunda savar da.
Lakin slam sonras Azrbaycanda qadn
qaralara v qaranlqlara brnmdr. slam
sonras yaranan milli mitolojilrd Azrbaycantrk qadnnn yerini ermni qadn almdr.
rnyin sli v Krm dastannda sli bir
ermni qzdr. Htta fikir dnyasnda zl yeri
olan madddin Nsimi d n gzl lirik erini
ermni qzna hsr etmidir. Nsiminin
ermni rdifli qzlindn bir ne misra:
Drdimnd etdin mni, ey drd drman ermni
Olmuam eqin yolunda, bnd frman ermni
N pri, n admi bu klil mn grmm
Cnnti hurimisin, yoxsa ki, rizvan ermni...
Bir sual etdi Nsimi, sn bti mhpardn
Ltfil syl gr, ey lli xndan ermni
hriyarn:
Getm trsa balas mn d sn say glim
l qatamda sn mat tmaay glim...
mtlli mhur qzli v onlarca bilinn, bilinmyn
bu tr ermni qadnna hsr olan sempati!
Bunun ndni ritl brabr qadnn sadc t
ynndan olan seks qaynana dnmsi,
yalnz bir hvt mnbi oluu deyil mi, cba?
ritin qadnlara uyqulad yasaqlar zndn n
qdr yanl v qeyri insani trlr yarand
Azrbaycanda. N qdr bo yer qanlar tkld v
tklmkddir. (G.C.)

66

fikri, istyi il hesablamadan onunla brabr oldu. Nzrli

by srxo vziyytd ermni qz il brabr olduqdan sonra
yuxuya dalar. Ermni qz bu frstdn istifad edrk
adrdan qaar. Qzn atas Abbas Mirzaya ikayt edr. Abbas
Mirza arxadann bu mlindn ox rahatsz olar. Digr
trfdn, ahzad xristiyan aznla ox sayq gstrmkd
idi. Nzrli byin ldrlmsi haqda frman verr. Nzrli
byin yaxnlar n qdr yalvarsalar da Abbas Mirzan
qrarndan vaz keir bilmzlr. Nzrli bu davrannn
hesabn hyat bahasna dmi olar.21
***
1807-ci il baharnn balancnda Gardane heyytinin
glmsindn bir az vvl, Qafqaz rus ordusunun komandan
v Grcstann hakimi Maral Qudevi, Stipanov adnda bir
nmayndsini Qacariyy gndrdi. Stipanov Qudeviin
bar mesajn Tehrana iltmkl mkllf idi. Bu eli Tbriz
yolu il Tehrana gedckdi. Bu zdn d ruslarn yeni siyasti
il tan olmaq n Abbas Mirza sbirsizlikl onun yolunu
gzlyirdi. Stipanov hm ahzad hm ah n byk
hdiylr gtirmidi. Lakin Abbas Mirza, Qudeviin tkliflri
il tan olduqdan sonra ox narahat oldu. ox sayq v
hrmtl yazlan mktub iriyindn dolay Abbas Mirzan
ox qzdrmd. Mktubun mtni ox dbl Maral
Qudeviin stnlyndn danrd. ox qapal kild Ftli
aha duyurulurdu ki, onun n he bir qlb yolu yoxdur.
n yaxs budur ki, ah bar anlamasna imza atsn.
Mktubda bzi razilr d tlb olunurdu. Lakin Qacar
dvltinin on il sonra mcburn qbul edcyi mqavillrl
mqayis d ox lml v yumuaq idi. Xarici lklrin
elilri il ox hrmtl rftar edn Abbas Mirza qzbini
21

Amedee Jauber, Persiya sfri

67

gizld bilmyib v bu mktubda qeyd olunanlarn bizim

trfimizdn qbul edilmsi mmkn deyildir, dedi. Stipanov
Tehrana yollanrkn, Abbas Mirza atasna zl bir apar
gndrdi. apar, Stipanovdan daha vvl Tehrana atb v
ahzadnin mesajn aha atdrd. Abbas Mirza atasndan
xahi etmidi ki, mktubda qeyd olunanlarla razlamasn. Ya
da anlamalara Qacar dvltinin d tlblri yerldirilsin.
Tehranda Stipanovu ox yax qarladlar. Lakin ah
anlamaya soyuq yanad.
Stipanov anlad ki, Qacar
dvltinin istklri haqda danmaq onun yetkisi dndadr.
Bu zdn d geriy dn n izn istdi. ah Stipanovun
gtirdiyi tkliflr qarsnda trdid iind idi. Lakin Abbas
Mirza aq kild savadan yana idi.
O baharda sava olmad. Stipanovun grndn sonra
sadc gizlin bir dmnlik var idi. Qacar drbarnda hm
savadan, hm d bardan yana olanlar umutlarn Fransa il
olan ittifaa balamdlar.
***
Gardane heyyti glmdn nc Fransa ordusunda yarbay
mhndis olan Buntan, Dou dillri uzman olan trcmisi
il bir yerd Abbas Mirza il grmk n Fransa dvlti
trfindn grvlnmidi. General Gardan is z heyyti il
gldikdn sonra mhndis yarbay Lami v piyad mtxssisi
yarbay
Verdiye,
ahzadnin
xidmtind
olmaqla
grvlndirildilr.Bunlar Abbas Mirzann ordusunu Qrb
suluna gr eyitmli idilr. Fransa hrbilrinin tekniklri il
tan olan Abbas Mirza anlad ki, z d modern sava
haqqnda he bir ey bilmmkddir v hr eyi yenidn
yrnmlidir. Fransz zabitlr daima sayqi il ahzadni z
xatirlrind xatrlamlar. Onlar sltnt nslindn olan bu
agirdlrinin smimiytini israrla sylmi v Bat sava
tekniyini yrnmk n n qdr sad bir sgr kimi zn

68

gstrdiyini yazmlar. Abbas Mirza sad sgrlri il brabr

v bir yerd fransz zabitlrinin tlimlrin v hrbi drslrin
qatlrm. Abbas Mirza bu tlimlr mddtinc Qacar
ordusunun n qdr gerid qaldn duyur v ordusunun
modernlmsi n hr bir fdakarla hazr olduunu
gstrirdi. nk Abbas Mirza his edirdi ki, ordusunun
mvcud sviysi il Azrbaycan rus ordusuna qar qoruya
bilmyck.
bhsiz ki, Gardanenn (Qardan) mmuriytinin ilk illri
Abbas Mirzann n mutlu illrindn saylrd. Sava tekniyi v
teknolojisi il bal oyrndiyi yeniliklr onu ox mutlu edirdi.
Abbas Mirza n istedadl savalarn xrit elmini
yrnmkl grvlndirdi. z d bu xrit il ilgili drslr
qatlr v byk bir zvq v glcy olan inanc il ordu
mnsublarn oyrnmy tviq edirdi. n yax yrnn v
glcyin hrbi yrtmnlri olacaq olan
zabitlrini
dllndirirdi. Saatlarca yarbay Lamidn riyaziyat yrnirdi.
Atks rmn sava durumu davam etmkd idi. Abbas
Mirza fransz dostlar il Qaraba, rdbili v Aran
dolard. Bzn Araz boyunca at aprdlar v shr erkndn
Ar dann zirvsini aydnladan gni seyr edirdilr. Bzn
d Gl* (Gy) glnn trafnda istiraht edirdilr. Yalnz
bu gzintilr ylnc amac il yaplmamaqda idi. Onlar
savan savunma v hcum yerlrini tsbit edir, toplarn
haralarda yerlcyini dqiqldirirdilr. rvan qalasnn
savunma sistemini glidirirdilr. Bu arada Qacariyy
Qacar dnmi qaynaqlarda bu gl Gl olaraq
yazlmaqdadr. Bu gn bu gl Azrbaycan leksikomunda
Gy olaraq tlffz edilmkddir. Anlalan odur ki,
Gl ssltimi (tlffz) daha dorudur. Gl, yni
kiik gl. Zamanla bu ssltim yerini Gy tlffzn
buraxmdr. (G.C)
*

69

glrkn yolda xstlnib ln fransz yarbay Bernarn Abbas

Mirzan yaxndan grm istyini d zabitlr ahzady
sylyirdilr. Bellikl Abbas Mirza il fransz hrb uzmanlar
arasndaki
ilikilr
gerk
dostluq
mnasibtlrin
dnmkd idi. Abbas Mirza Tbrizin dnda olan fransz
uzmanlarla da ilgilnirdi.
1808-ci ilin yaynn son aynda General Gardane btn
heyyti il brabr ahn Sultaniydki ordusuna qatldlar.
Sultaniyd yaplacaq olan manevraya byk bir ordu
qatlmaqda idi. Btn saray adamlar v dvlt yetkililri bu
manevran seyr etmk n glmi v mnasib yerlrd adr
qurmudular, hr ks z yerini tsbit etmidi. Qadnlar n
ayrca bir kk nzrd tutulmudu. ahn byk kk gnc
v gzl xanmlarn rsmlri il brabr sava shnlri il d
sslnmidi. Ancaq ahn sevdiyi mnsb sahibi olan
oullarnn rsimlri hr yerd grnrd.22 Bu manevrada
smayl by adl bir svarinin ox srtl hrkt etmsi hr
ksi heyran qoymudu. Abbas Mirzann ordusunda grvli
olan smayl by haqqnda fransz zabitlr Fransaya bilgi
vermidilr. Sultaniydki bu gstri Qacar ordusu tarixind
ilk mhtm v Qrb suluna uyun manevra idi.
O ilin baharnda Baron Doverd adnda yarrsmi bir eli
glmidi. Bu eli ncki il Stipanovun gtirdiyi bar
anlamasn tkrar gtirmidi. General Gardann istyi zrin
onu hrmtl qarladlar. Abbas Mirzann srt tutumu zrin
Gardan, aha tklif etdi ki, bu haqda danqlar Parisdki rus
elisi Kont Tolstoy il o zaman Parisd bulunan v Qacar
dvltini tmsil edn sgrxan arasnda yrsn. Gardan
aha tlqin edirdi ki, Qacariynin mttfiqi olan Fransa
imperatorluunun nzartind yrdln mzakirlr pis
ntic vermz. ah, Gardann bu tklifini btn il qbul etdi
22

Bu rhlr James Morier v Ker Purtere aiddir.

70

v qrara alnd ki, bu tklif General Qudevi vasitsi il SenPetersburqa atdrlsn. Petersburqdan cavab gln qdr
atks haqqnda da anlama saland.
ahn Fransa imperatorluuna balad umutlara rmn
fq qaranlq grnmy balamd. Qacariy il ilgili
Fransadan ox az xbrlr glirdi. Napoleon baqa savalara
hazrlard v Qacariyy ilgi azalmd. Digr trfdn, Con
Molkolm tkrar ahla grmk istmidi. Lakin General
Gardan onun Tehrana glmsin etiraz etmi v ah da Fransa
il olan mnasibtlr uzun vdd lknin yararnadr dey
onun etirazn qbul etmidi. Con Molkolm ahn bu
davranndan dolay Hindistann hkmran Lord Mintodan
Bsr krfzin hcum v Qm adasn ial etmsini
istmidi. Bu xbr ah ox rahatsz etmy balad. Lakin
Napoleon bu adalarla ilgili planlar hazrlamd. Fransa
imperatoru bu adalar Hindistana ordu yeritmk n s kimi
kullanmaq istyirdi.
Qacariynin Parisdki nmayndsi geri dndkdn bir
ne hft sonra grgin durum yaranmd. Gardan heyyti
vzirlrl olan mnasibtlri vasitsi il ahn onlara qar
qzqn olduunu sezmidi. Bavzir Mirza fi daima yumaq
v dostca davranlarn qoruyub saxlayr, Padahn da sakin
olmas n lindn glni edirdi. Bu vzirin Fransa heyyti
il ox xo davranmas zndn Gardan heyyti ona
Franszlarn atas lqbini vermidi. Mirza fi ski
dmni Hac brahim irazinin mktbind yrnmidi ki,
daima Hind Kompaniyasndan qorxub, kinsin. nk btn
Hindistan v qismn d ini l keirn bu kompaniyanin
arxasnda ingiltr xarici siyasti v ordusunun olduunu
bilmkd idi. Bu zdn d nec olursa olsun sadc ruslara
qar deyil, hm d ngiltry qar Fransa ittifaqnn ayaqda
durmasndan yana idi. Digr trfdn, Osmanlnn Fransa

71

yetkililrin z torpaqlarndan gli-gedi n izn vermmsi

d Qacar dvltinin Fransa il irtibatn tinldirmidi.
nk krd mslsi zndn Badad paas il aralarndaki
anlamazlq srmkd idi.
Bu rfd 1808-ci ilin oktyabr aynda Rusiyadan
bklnn cavab gldi. General Qudeviin elisi Tehrana gldi
v Moskovann cavabn aha atdrd. Moskova, General
Gardann danqlar elilr vasitsi il Parisd yrsn
tklifini rdd etmidi. Eli bu mesajn yan sra Abbas Mirzaya
da Qudeviin zl mesajn gtirmi v nc Tbrizdn
kerkn bu mesaj ahzady vermidi. Qudeviin bu
mktubu bir az thdidkar slubla yazlmd. Bu da Abbas
Mirzan ox sbldirmidi. Blk d Qafqazn hkmdar
Qacaryd olub bitnlrdn xbrdar idi v bilirdi ki, Abbas
Mirzann iradsin rmn ah savadan yana deyildir. aha
gr sava balanaca tqdird onun budcsini tmin etmk
tin olacaqdr.
ahzad hl diplomasinin incliklri haqda bilgi sahibi
deyildi. Harda z istyini gizlin saxlayb v harda aq trzd
demsi haqda hl tcrb ld etmmidi. Bu sbbdn d
Azrbaycann bir blmndn vaz kemsini istyn
Qudeviin mktubunu crb, o kild d atasna gndrdi.
Lakin n olursa-olsun barn salanmasndan yana olan
General Gardan kazn crqlarn bir-birin yapdrb,
oxunar hala gtirib v aha atmasn salad. General
Gardan, Qudevi ox nzaktli biimd bir mktub yazaraq
qeyd etdi ki, Ftli ahn Fransann mttfiqi olmas
unudulmamaldr. Bu sbbdn d Qacar dvltin qar
Rusiyann gen apl hrbi mliyat Napoleon trfindn
xogr il qarlanmayacaqdr. Gardan mktubunu Qodovi
gndrmdn vvl Abbas Mirzaya bir apar gndrdi v
onun bara qar he bir davranda bulunmamasn rica etdi.

72

Bu arada ahzad sas hrbi ss olan Xoya kilmidi.

Abbas Mirza burada sava n hazrlq ilri grrd. Ancaq
atas ona bir mktub yazaraq Xoydan knara xmamas
konusunda onu uyard. Gardan, ahn bardan yana olmasn
dstklyirdi. nk ona gr Qacar ordusu hl grkn
sviyd eyitilmmi v sava xaca tqdird ruslara qar
baarl ola bilmycyi qnatind idi. Abbas Mirza btn
hallarda atasnn mrini yerin gtirirdi. Bu, z iradsin v
istyin qar olsa bel yen d atasndan gln mri ttbiq
edirdi.
ahzadnin mdaxilsi olmadan sava balad. Bir il
ncdn rvana hakim tyin ediln Hseyn Xann ordusu
ruslar trfindn saldrya urad. Sonra da ruslar rvann
yaxnlnda bir kndi ial etdilr. Sava yanls olan Abbas
Mirza n artq savaa balama bhansi yaranmd. Atasna
xbr gndrdi ki, Xoydan Araza doru hrkt balam v
Naxcvanda yerlmyi planlamdr.
Eyni zamanda Tehrana xbr gldi ki, Sent James
saraynn fvqlad nmayndsi Sir Ford Conzbrigz Buhr
glmidir. Bu adam 20 il nc btn z rq naslq
bilgilrini v var dvltini lksinin ixtiyarna buraxmd. 20
il vvl Zndiy mirlri trfindn smimiytl qbul edilmi
v ngiltrnin Bsr krfzind ticart mrkzlri ama istyi
ynnd baarl ilr grmd. O, sakit v sbirli xasiyti
dolaysyla Con Molkolmdan ox frqlnirdi.
Bir ox yalt xanlar ahn ngiltr il isti mnasibt
qurmasndan yanaydlar. Hrbi savunma ilrindn msul olan
smayl by bu konuda n nmli xsiytlrdn idi. nsan
ardan hadislrdn birisi d budur ki, Fransaya qar
mxalift ednlrin iind Rzaquluxan da grnmkddir. Bu
xs Finknaytaynda Qacar dvltini tmsil etmkd idi.
Orada buna n yksk dzeyd hrmt gstrilmi Napoleon

73

trfindn qbul edilmidir. ah qti qrarn vermi v

ingiltr elisinin Tehrana gliini qbul etmidi.
***
Talehin axar Birinc Napoleonu z arxasnca
srklmkd idi. Fransann siyasi hyatnda byk
alxantlar meydana xmaqda idi. Bu zdn d Napoleon
sadc mttfiqlikl ilgili msuliytini deyil, hm d ox
uzaqlarda xidmt edn fransz yetkililrini, elilri d
dnmz duruma glmidi. Gardan heyytinin son hftlri
ox kdrli oldu. Baxmayaraq ki, General zn Ftli ah
qarsnda sulu kimi his edirdi, lakin z imperatorunu
savunmaqdan da geri qalmrd. Btn gcn ittifaqn
dalmamas n sfrbr etmidi. Noyabrn sonlarnda
Gardann istyi zrin sfahanda yaplm 30 top arabasn
Tehrana gtirdilr. Gardan hr olasla gr bu top arabalarn
ahn rqiblrinin lind qalmamasn istyirdi. Tehrann
darvazlarna yaxnlaanda toplarn mhndisi yarbay Faviye
toplara at mri verdi. Gardan heyyti, saraydaklarn
Qacariynin mhsulu olan top atlrinin ssini duyduqlarnda
sevincklrini sanmd. Lakn he bir tqdirl qarlamadan
byk bir etinaszlq iind hr daxil oldular.
Azrbaycandan ox umutsuz xbrlr glmkd idi. Bir
ne kndi ial edn Qudevi rvan mhasir etmy
hazrlard. Lakn rvann franszlar trfindn ciddi
savunma sistemi il donatldn duyub, bu idn vaz
kemidi. Bir ne kiik savalar Qacarlarn xeyirin baa
atm, bir ne ksik Rus ba aha hdiy olaraq
gndrilmidi. ah da bundan ox sevinmidi. Franszlarn
hrbi bsirtlri zndn ruslarn rvana gir bilmmlri bir
daha Tehranda Gardan heyytin sempati yaratmaa
balamd. Noyabrn sonlarnda xbr gldi ki, Naxcvan
civarnda byk bir sava balam v burada ahzad z

74

komandanl yrtmdr. Abbas Mirza il bal sava

xttindn gln bir xbr ah ox narahat etmidi. Gln
xbrlr gr ahzad z cann qorumamaqda imi.
ahzadnin atna gll isabt edir, at lr v ahzad
piyadlrl brabr hcuma balayr. Bu anda ahzady
xbr glir ki, topxanann komutan ldrlmdr. Ordunun
toplarnn susmas dmnin stnlyn sbb olmudur. Bu
vziyyti grn ahzad zn topxanaya atdrma
baarm v toplarn komutanln z zrin gtrm,
dmn sngrlrini at tutmudur.
Sir Harford Conz irazdan Tehrana doru glmkd idi.
Gardan, heyyti il brabr lkni trk etmk n ahdan izn
istdi. ah onlara etdiklri ilrindn dolay tkkr edib v
getmlri n izn verdi. Heyyt 1809-cu il fevral aynn 17d Tehran trk edib, mart aynn 9-da Tbriz atd. Fransa
heyytinin lkdn ayrl Abbas Mirzan ox narahat
etmidi. Digr trfdn, ngiltr il balanan mzakirlrin
gediini diqqtl izlmkd idi. Onlarn n kimi tkliflrl
gldiklrini, nlr gtirdiklrini maraq edirdi. Abbas Mirza
Tbrizd dost olduqlar Fransa heyytini ox byk hrmtl
qarlad. Onlar Abbas Mirzann surtindki zgnly aqca
sezmkdydilr. ahzad ordusunu toplarla donatm fransz
heyytinin lkdn ayrlna ox zlrd. Qsa bir sr
Tbrizd qalan Gardan heyyti Xoya doru hrkt etdi.
Gardan heyytinin ayrl il Fransa v Qacariy dostluu
sarslsa da sonradan tkrar gclnckdi. Bir sr sonra daha
mchhz bir heyyt Qacariyni ziyart edck v Qacariyd
sava v hrbi disiplinin glimsin yardm olacaqlard.

75

Savalarn davamna giri

1809-cu il mart aynn 12-d Sir Harford Conz v
Qacariy arasnda bir anlama imzaland. Qacariy trfindn
bu anlamaya imza atan Sdr-i zm (bavzir) Motmd-d
Dvl v min-d Dvl adnda baqa bir vzir idi. Bu
anlamaya gr ngiltr Rusiya qarsnda Qacariyy maddi
yardm etmyi zrin gtrrd. Bu maddi yardm yalnz
ngiltr il Rusiyann qar durmalarnn srcyi zamana
qdr davam edckdi. Yni Rusiya il ngiltr arasnda bar
akt imzalandnda bu anlama z-zn ibtal edilckdi.
ngiltr dvltinin nmayndsi il Con Molkolm
arasnda byk bir anlamazlq v rqabt var idi. Lakin bu iki
ingilis mmuru lklrinin mnafesi n bir arada hrkt
etmk zorundaydlar.

76

1812-ci ild ngiltrnin yeni sfiri Sir Qor Ozli

Qacariyy gldi. Mart aynn 14-d birinci anlamann
davami v tkmilldiricisi olan ikinci mqavilni d Qacar
dvlti il baladlar.
Qacariy v Rusiya arasnda sava davam edirdi. Ancaq
1809-1812 illr arasnda nmli hrbi dyiiklik olmamd.
Avropa savanda mul olan Rusiya Qafqazda sadc Abbas
Mirzann ordusunun irlilmsini durduracaq miqdarda gc
saxlamd.
1812-ci il yaynn vvlind ngiltr v Rusiya arasnda
bar antlamas imzaland. Bu zaman ngiltrnin Tehrandaki
sfiri Qor Ozli Tbriz getdi. Bel bir sual ortaya xr ki,
ndn bel kritik dnmlrd sfirlr mzakirlri Tehranda
yrtmk yerin Tbriz gedirdilr. ah bir ox xarici
siyastin msuliytini Abbas Mirzaya buraxmd. zllik
Rusiya mslsi il ilgili daniqlarn oxunu Abbas Mirza
yrtmkd idi. Bu sbbdn d Tbriz Tehrandan daha ox
xarici qonaqlar qbul etmkd idi.

77

On il srn savalar
(davam)
Ar xrc aparan savalardan ah bezmidi. Sbirsizlikl
bar antlamasnn imzalanmasn bklyiridi. Ancaq sava
blgd qanlmaz bir durum halna glmidi. Hl d
ruslarn ad glnd yoxsul kndlilr qorxularndan tndird,
tvld v bu kimi yerlrd gizlnirdilr. Ancaq Sisyanovun
xofu ortadan qaldrldqdan sonra insanlarda bir az arxaynlq
yaranmd. Lakin yen d hr ks bardan yana idi.
Abbas Mirza anlamd ki, bar olarsa, onun ox sevdiyi
torpaqlar ldn gedckdir. Tehran da bu torpaqlarn qarl
barla plan il psikolojik olaraq razlam kimi grnrd.
Bu zdn d Abbas Mirza bu torpaqlar qorumaq n yol
axtarrd. Onun intizamsz v sava teknolojisindn mhrum

78

olan ordusu Rusiyaya qar bu torpaqlar qoruya bilck

kapasitd deyildi. ahzad bunun frqind idi. Bu zdn d
drin bir kdr iini sarmd. 1809-1812-ci illr arasnda
nmli tarixi savalar olmad. Ancaq hr iki trf daima
savaa hazrlql durumdayd.
ahzad, ngiltrnin yardmn etimadla, gvnrk
qbul etmdi. nk ngiltrnin Hindistan nec ial etmsi
haqda, xsusn Fransa heyytindn bilgi almd. nc
Hindistana yardm amac il glmi, sonra tacirlrini oraya
svq etmi, yava-yava lknin btn hrbi v iqtisadi
mrkzlrini l keirdikdn sonra da aq iala kemidir.
Btn bunlara baxmayaraq onun xidmtind alan ingilis
zabitlrl etidalla davranr, onlara hrmt edir, bilgilrindn
ordusunun yaralanmasn salayrd. Lakin James Morierin
(Cemz Moryer) d ifad etdiyi kimi, ahzad hr zaman
fransz eyitmnlrin tssbn saxlayrm.
Azrbaycann bakndi o zaman baqa hrlr v
blglr hakim olan umudsuzluqdan v grginlikdn bixbr
idi. Tbriz mxtlif milliytlrin v insanlarn ticart
mllrin shn olmudu. oxu poloniyali, rus ordusundan
qaan v sir alnanlar Tbriz gtirilmi v onlardan bir alay
oludurulmudu. Abbas Mirza sirlr vasitsi il d rus
ordusundaki tekniyi z ordusuna intiqal etdirmkd idi.
Con Molkolm 1808-ci ild qlm ald bir mktubda
Azrbaycan ordusunda Drouville (Druvill) adnda birinin
olduunu da rixndl yazmaqdadr.
Gerkdn uzun zaman ahzadnin mavirliyini yapan
bu Qaspar Druvil kim idi? Bu xs Ftli ahn bel hrmtini
qazanm v sarayda da xidmtlr etmidi.
1817-ci ild Tbriz sfr edn Ker Porter adnda bir
ingilis diplomat bu hrd Qaspar Druvilin xatirlrini, not
dftrini tapr. Bu diplomat Druvilin, ahzadnin ordusunda

79

svari alaynn komandan olduunu eitmidi. Onun

eitdiyin gr bu xs fransz olmu, Azrbaycanda dnyaya
glmidir. Lakin davam edir ki, bu sylnn doru olmaya
bilr.23
Druvil illr sonra z xatirlrini yazd zaman arn
xidmtind idi. Rus ordusunda albay(polkovnik) rtbsin
sahib idi. Druvil yazd xatirlrind Abbas Mirzann
karakteri, csarti v bsirti haqda geni bilgi vermkddir.
ahzadnin zl hyat hp dumanlq iind olmudur. Druvil
xatirlrind yazr ki, bir ox Qacar ahzadlrinin, htta
ahn zl yaamlar il bal bzi hadislr tanq olmudur,
lakin Abbas Mirzann zl hyat haqda he bir ey
bilmdiyini qeyd edir, nk he bir hadisy ahid
olmamdr. Bzi sylntilr gr Abbas Mirzann drd
qadn varm ki, buna da rit izn vermkddir. Lakin
Druvilin yazdna gr Abbas Mirzann sevgisini qazanan
sadc bir qadn olmudur. O da Tbriz civarndan olan sad
bir bzirgann qz imi. Druvilin bu yazdqlar inanlr kimi
grnmkddir. nk Abbas Mirza kimi bir karakter saray
intriqasndan uzaq olan bir qadnla daha rahat ola bilrmi. Bu
bilgilrin dnda ahzadnin zl hyatn yanstacaq he bir
ey yoxdur. mrn yurdunun qorunmas n savalara hsr
edn bir savann ancaq bu qdr zl hyat ola bilr.
Druvil, Abbas Mirzan bir ne df Tbrizin klrind bir
ocuqla brabr at aparkn grdyn yazr. Druvil
ahzady Bu yada ocua bu hrktlri yrtmk tez
deyilmi,- dey sorar v ahzad cavab verr ki, bu ocuun
bir sava olmasn istyirm. Bu zdn d sava fnnlrini
n qdr tez yrns, bir o qdr yaxdr. Druvil gr bu
ocuq byk ehtimalla Abbas Mirzann ox sevdiyi qadn
Ker Porter Travels in Georgia, Persia, etc, 2-ci cild,
s. 587
23

80

bzirgan qzndan olmudur. Lakin sonralar Abbas Mirzann

gvnini qazanan, glcyin umud balad Cahangir Mirza
olmudur. Cahangir Mirzann is ana trfindn soyu bllidir.
Cahangir Mirza ana trfindn byk xanlarn birin bal idi.
Druvil onun zl xsusiytlri haqda bunu da yazmaqdadr ki,
gldy zaman ox idn v qhqh il glrd. ahzad,
Tbrizin otuz aaclnda olan Ucan qsbsind zn bir
saray tikdirmidi.
Daima hrktd olan Abbas Mirza Arazn iki sahilind
d imartlr tikdirmidi. Bu imartlr onun ordusunu
yoxlad zaman dincldiyi yerlr idi. Onun hyatnn
btnn evrilmi Azrbaycann hr yerini zvql gzib
dolard. zllikl Urmunun brktli torpaqlarnda
dolamaqdan lzzt alrd. Urmuda krdlrin basqsndan
bezn kndlilr ahzadni grdklrind byk bir gvnl
ona yaxnlamaq v ona olan sevgilrini bildirmk istyirdilr.
Abbas Mirza da bu zhmtke insanlarn ona yaxnlamalarna
izn verirdi. He bir hadis onu Azrbaycan insanlar il bir
yerd olmaq qdr sevindirmirdi. Bu torpaa el balanmd
ki, Tehrana getmyi he alna gtirmir v Tehrandaki ah
sarayndaki intriqalar vecin almrd. O, Azrbaycana mnsub
olmaqdan qrur duyurdu. Lakin Abbas Mirzann iini gizlin
bir drd skmkd idi. O, rus ordusunun daha gcl v silah
baxmndan daha stn olduunu bilirdi. Bir gn ruhu v qlbi
qdr sevdiyi bu torpa, Arazn o tayn ruslarn ial
edcyindn ndilnirdi. Bu drd onu iin-iin iindn
yeyirdi. Bu zdn d ruslara qar qoymaq n alternativ
yollar arayrd.
***
1811-ci ilin qnda yeni bir ingilis heyyti Tehrana gldi.
Sir Qor Ozli yeni bir anlama plan gtirmidi. Bu plan 1809ci ildki ksik qalan ngiltr mnafeini tam tmin etmkd

81

idi. ngilis sfiri Rusiya il Qacariynin sava trk etmlri

ynnd anlamalarn istyirdi. ah da bu tklif xo niyytl
baxmaqda idi. Lakin nmli olan Abbas Mirzan yola
gtirmk idi. Bu amacla ingilis sfiri Tbriz yola dd. Sfir
ahzad haqqnda ncdn bilgi ld etmi v onun karakteri,
zkas haqda qiyabi olaraq bilgi sahibi olmudu. ndi bu xsl
gr gedirdi. Sfir, Abbas Mirzan bara raz etmk n
alnda bir sr dlillr birikdirmidi.
Sfir Tbriz atdnda Rusiyann genel kurmay baqan
Reitovun orada olduu xbrini ald. Rusiya il ngiltr z
aralarnda slh haqqnda danqlar aparrdlar v sonuca
varmalarna da az qalmd. Bu zdn d ruslar, ngiltrnin
Abbas Mirzan bar konusunda ikna edcklrini
dnrdlr. Sir Qor Ozli z dvlti trfindn tam yetkiy
sahib idi. Bu zdn blgdki durumu daha yax yrnmk
amac il Robert Qordan adnda birini Grcstana gndrdi.
Digr trfdn, Abbas Mirzan raz salacaq btn yollar
denmkd idi. Sir Qor Ozli bir ay Azrbaycanda qald. Bu
mddt iind gah Tbrizd, gah da Abbas Mirza il brabr
ordu barnaqlarna, qrargahlarna gedirdi. Bu arada James
Morier nc xs olaraq v bir az da trcmi simasnda
onlarn btn birlikdliklrin tanq olmudur. Bu tanqln
kinci sfr kitabnda xatirlr klind qlm alacaqd.
James Morier bu srada ahzadnin qarda Mhmmdli
Mirzann Tehran mollalar il yana onun reformlarna qar
olduunu sfir sylyir, Tehranda ona qar olan fitnlrdn
ngiltr Byk Elisini xbrdar edirdi.24 Abbas Mirza bu
Batl adamlarn davranlarna, ngrlrin, metodlarna,
sliqlrin v bilgilrin heyran olurdu. Sfir z mntiqi il
bu bir ay iind ahzadni ox etkilmidi. Byk eli
Azrbaycanda byk islahatlar n barn n qdr nmli
24

James Morier kinci sfr

82

olduu haqda Abbas Mirzaya etkilyici szlr sylmi v

ahzad bu reform arzusunun gerklmsi n slhn
lazm olduunu anlamd. Lakin 1812-ci ild ruslar trfindn
nriln slhn mtni il tan olduunda ox qzmd. Bu
nrid Abbas Mirza Azrbaycann bir ox blglrini ruslara
buraxmal idi.
***
Abbas Mirza Ftli ahn Azrbaycana sfrini
duyduunda atasn Ucanda qarlamaq n grkn
hazrlqlar grd. Sfiri d atasn qarlamaq n Ucana
ard. Sfir Ucana atdqdan bir ne gn sonra carlar car
kdilr ki, ah glmkddir. Abbas Mirza, iind sfirin d
olduu bir heyytl ah qarlamaa xd. Sfir v heyyti
Abbas Mirzann bir davranna heyrt etmidilr. Abbas
Mirza atdan enrk ahn istiqbalna varb diz km, alnn
torpaa yapdrm v ahn atnn ayann izini pmd.
Sfir, ahn saraynda ahzadnin bu davrann yanstan
tablolar grmd, lakin bu tablolar xyaln rn olan snt
sri kimi anlamd. Yabanclara gr bu kild ah sitayi
etm insann xsiytini zir, insan kiik drrd.
***
Abbas Mirza Ucanda daha ox qalmaa vaxt yox idi.
Ucann skkiz aaclnda Mrnd-Naxcvan yol qovanda
yerln ordu qrargahna ba kmy getdi. Bu qrargahda
James Morier onu ziyart n zaman istmidi. Sfirin Tiflis
gndrdiyi elisi bilgi birikdirib v geri dnmd. Sfir bu
bilgilrin nticsini ahzady atdrmaq n James Morieri
grvlndirmidi. James xatirlrind yazr ki, shr erkndn
Tbrizdn xm, gn batan a Sufiyanda istiraht etmi v
gc bitn yaxn qrargaha varmdr. traf kndlilr bir
aslann onlara zrr verdiyini Abbas Mirzaya ikayt etmidi.
Abbas Mirza bu aslan tapb ovlamaq n ova xmd.

83

Ovdan dnn ahzad hmn James Morieri qbul etmi.

Abbas Mirza adrda bir ke stnd oturmudu. James daxil
oldu v lindki diplomat antasn ad. Bu anta iind
ahzadnin gz Osmanl-Rusiya anlamas adnda bir sndi
mahid etdi. Abbas Mirza yardms Heydrliy darya
xmasn iar etdi. Bu sndlri diqqtl oxumaq istyirdi.
James hm d Robert Qordann yazd bir mktubu da
ahzady verdi. Bu mktubda qeyd olunurdu ki, o, Qarabaa,
Gncy, uaya getmyi d baarm v ruslarn bu
blgdki durumlar haqda bilgi ld ed bilmidir. Bu arada
ahzad barm ki, Ruslar mn tanyram, el davranarlar
ki, olduqlarndan daha gcl grnsnlr, insanlar ardb
zlrini gcl gstrsinlr.25
***
Temmuz aynn sonlarnda ahzad blgnin durumu il
ilgili dqiq bilgi ld ed bilmidi. Bu bilgiy gr Qaraban
bzi blglrini ial edn General Kutlerovski Lnkran
ial etmk istyirdi. Bir ne ay nc Lnkran Abbas
Mirzann birlikri trfindn ruslardan geri alnmd. Bu
zdn d ahzad, ordusunu Arazn sahillrin doru svq
etmy balad. Atp adnda bir yerd oturaq sald. ngilis
sfiri bilirdi ki, Abbas Mirzann ken bahardaki kiik
zfrlri onu mrur etmi v yeni sava n can atmaqdadr.
Sfir Tehrana gedib bir sr qaldqdan sonra tkrar ahzadni
grmk n Atpy gldi. Abbas Mirzann ordusunun
iind ingilis zabitlrd grv almaqdayd. ngilis sfirliyin
ayrlm adrlar ordunun yerldiyi yerdn iki aac uzaqda
idi. Sfir Atpd bulunduu mddt iind ahzadnin
diqqtini inzibati msllr ynltmy ald. Orduda
modern hiyerarinin olmasnn vacibliyi zrin deyindi.
Abbas Mirza diqqtl qulaq asr v etiraz olduu yerlrd d
25

James Morier, kinci sfr

84

susaraq dinlmyi trcih edirdi. Sir Qor Ozli ahzadni bir rus
elisini Atpd qbul etmy ikna etdi. Bu eli General
Verdov idi. O, slh mzakirsinin ayrntlar haqda ahzad
il danacaqd. Abbas Mirza Verdovun glmsini qbul ets
d, ancaq iindki mxfi etirazlar zndn oxunmaqda idi.
Gr ba tutdu. Ancaq bu grd Verdov Qacariy
trfindn uyqulanan protokola tslim olmayacan duyurdu.
Msln,
Abbas
Mirza
il
grd
kmlrini
xarmayacan bildirdi. Buna qarlq olaraq Abbas Mirza da
onu qarlamaq n he bir ey etmdi. Grgin bir ortamda
tsirsiz szlr danlrd. Verdov getdikdn sonra Abbas Mirza
ox qzd v protokolu hazrlayan z xidmtisini sulu bildi.
Ona lli zrb allaq vurulmasna mr etdi. Abbas Mirzann
yaxnlar bu gn qdr onun bu kild davranmasna ahid
olmamdlar. Ancaq ruslar trfindn hazrlanan bar plan
onu ox qzdrmd. Hm Rusiya, hm ngiltr v hm
Tehran ahzadni bu bar antlamasn imzalamaa
zorlayrd.
lkin mzakir balad n ngiltr bunun davam
etmsini istyirdi. Lakin n Abbas Mirza, n d rus General
Araz keib digrinin yanna getmk istmirdilr. Bu zdn d
danqlar heyytlrin yrtmsi planland. ahzad heyytini
Qaimmqam tmsil edirdi. Sir Qor Ozlini d James Morier
tmsil etmkd idi.Yal vzir xeyli shbtdn sonra grd ki,
anlamaq ox tin msldir. nk ruslarn torpaq tlbi
istklrin Abbas Mirza ksinlikl rdd cavab vermkd idi.
Morier yazr ki, durumun bel olduunu grn vzir
Qaimmqam tklif etdi ki, irin rbt yerin ac qhv
versinlr. Abbas Mirzann heyyti geri dndkdn sonra hr
ksi bir tr sbilik sarmd. O anda ingilis sfiri lksinin
Rusiya il balad slh mqavilsindn xbr tutmudu. Bu
da ngiltrnin Qacar dvltini Rusiya qasnda

85

savunmayaca anlamnda idi. Sfir aq kild Abbas

Mirzaya dedi ki, Rusiyaya qar keircyiniz hr hans bir
hrbi mliyatda ingilis zabitlri itirak etmyck. ki ingilis
albay (albay Lindsi v albay Kristi) Abbas Mirzann yannda
qalmaq n Byk Elidn istkd bulunmular. Bzilri bu
iki albayn bel davranmalarn onlarn grv srsi iind
aldqlar yksk maaa balayrlar. Albay (polkovnik) Kristi
Azrbaycanda gl yarlarna qatlrkn gldiyi adamn
lmn sbb olmudu. Lakin ln adamn ailsin hr tr
yardm etmidi ki, blk gnahn yuya bilsin. Bu iki albayn
dnda ingilis heyyti sfirl brabr Atpni trk etdilr.
Sfir bu iki albayn qalmasna ndn izn vermi cba? Blk
Rusiya-ngiltr arasndaki bar anlamasndan tam min
olmadna gr imi. Blli deyil. Lakin bilinn o ki, sfir
Rusiyann Xzrdki donanmalarnn komandan Vezlaqov
trfindn bar anlamas haqda dqiq bilgi ld etmidi.
***
Abbas Mirza ox grgin ruh hallar keirmkd idi. Sir
Qor Ozlinin davran onu ox incitmidi. Bu zdn
mdniyytlrin v teknolojilrin heyran qald batllarla
dostluq mmkn deyildir dncsin varmd. Abbas Mirza
Byk Elinin syldiyi ada hiyerari v gizlilik
haqqndaki szlrini xatrlayrd. Abbas Mirza z qsurunu
etiraf edirdi. Btn hcumlar haqqnda ndn ruslar ncdn
bilgili olduqlar haqqnda zn sulayrd. Abbas Mirza ox
nmli kfiyyat v hml toplantlarna grkdiyindn artq
adam toplayrd. Darya szan bilgilr ruslara atrd.
Hmllr olmadan nc ruslar btn alaylarn komutanlar
haqqnda bilgi ld ed bilirdi. Abbas Mirza byk bir trrz

86

edcyini gizltmirdi. nk bu byk hcum v sava

duyusu orduya moral vermkd idi.
General Kutlerovski casuslar vasitsi il Abbas Mirzann
ordusu haqda hr tr verilri dyrlndirmi, oktyabrn 31-d
aydan kerk Abbas Mirzann ordusunu basm v ox qsa
sr iind iki trfdn ordunu mhasiry almd.
Kutlerovskinin bu gzlnilmz hmlsi haqda bir biri il
uyun glmyn mxtlif rvaytlr sylnmkddir. Qacar
vaqi nevislri hmlni qafil bir hcum olaraq yazmlar.
Lakin ingilis vqaye nivislr baqa tr bilgi vermkdlr.
ahzadnin zl hkimi olan ingilis Doktor Karmk z
gzlri il macraya ahid olmudur. Karmk, General
Kutlerovskinin hcumunu iki qism ayrr: birinci mrhl 31
oktyabr shr erkndn balamdr. Bu mrhld savan
taleyi blli deyildi. kinci mrhl gecnin qaranlnda
balam v ahzadnin tam mlubiytin sbb olmudur.
Drouvillein (Druvil) yazd nc rvayt is Karmkin
syldiklrin bnzmkddir. Mslnin aydnlanmas n
Druvilin bu olayla bal yazdn olduu kimi gtiririk:
Nzr almaq lazmdr ki, Abbas Mirzann inzibatl
ordusu kiik bir alaydan olumaqda idi. Frari ruslardan,
sirlrdn ibart olan bu inzibatl ordu byk bir csartl
ruslarla savadlar. Lakin bu inzibatl ordu ox az idi v
disiplinsiz ordu qarsnda yox kimi grnrd. ounluu
oluduran ordunun modern sava sistemindn bixbr
olduqlar blli idi. Abbas Mirzann ordusu top atin mruz
qaldnda bu inzibatszlq daha da oxald. Svarilrl
piyadlr bir birin girdilr. Rus ordusunun toplar yaxn
tplri l keirib, orada yerlib v dqiq at baladqdan
sonra vziyyt daha da pisldi. ahzad at il ordunun
ortasnda barb onlara csart vermk istyirdi. Lakin
ahzadnin ssi top glllrinin gurultusu iind eidilmirdi.

87

Abbas Mirza zn yaxnnda olan topxabasna atdrb, at

mri verdi. Lakin bu atlr artq srsiz idi. Bel anlalr ki,
ordunun qfltn hcuma mruz qalmas zndn hr ks
zn itirmi v toplar doru kullanma imkan da ldn
xmdr. Birinci hml iki saat srd. Dmn toplar
susduqdan hmn sonra Abbas Mirza komutanlar v iki
ingilis albay il tcili bir toplant keirdi. ngilis albaylar
gerikilmyi tklif etdilr. Onlarn planlar il bu gerikilm
ba tutsa idi n az itki il dmnin nvbti hcumundan
qurtula bilrdilr. Ancaq Abbas Mirza bu tklifi qbul etmdi.
Gec boyunca Abbas Mirza komutanlara ordunu savar
duruma gtirmlrini mr etdi. Shr yaxn tpnin bana bir
top xarma baardlar. Albay (polkovnik) Kristi z alayna
dzn vermyi baarmd. Kristi topu el yerldirdi ki,
mrmilri tsirli olsun v hdf isabt etsin. Gecnin
qaranl bitmdn tkrar sava balad. ahzadnin at ald
gll yarasndan ld. ahzadnin yannda bulunan
yardmlarndan biri atn ahzady verdi. trafdaki bir ne
adr v ev at iind idi. Albay Linsinin bu savada aktiv
olmad grnr. Ancaq Kristi ruslara qar top ati il
qarlq verirdi. Kristi arxasndan ar yaraland. sgrlri onu
bir aaca sykyib yarasn baladlar. Qsa srdn sonra hr
trf Rus ordusu trfindn mhasir edilmidi. Qazaqlar
Kristini sir aldlar. Ancaq grnd ki, o, Azrbaycan
ordusunda savaan bir ingilisdir gll il dlik-deik etdilr.
Rus ordusundan frar etmi oxu poloniyal v grc olan alay
mntzm savalarna davam etmkdydilr. Onlarn oxu
ldlr, ancaq tslim olmadlar. Sonradan bar imzaland
zaman diri qalanlar yen d Abbas Mirzann xidmtind
oldular. Artq Abbas Mirzann ordusu bir-biri il irtibatsz
danq dstlr halna glmidi. Aslanduzda 24 saat davam
edn bu sava minlrc insann cann almd. z ilrinin

88

nticsindn min olan ruslar ati durdurdular. Abbas Mirza

geri kilmk mcburiytind qalmd.26
***
Sava bir il daha davam edckdi. Lnkran qalasn yerli
xanlq Abbas Mirzann birimlrinin himaysi il qorumaqda
idi. 1813-c il yanvar aynda Kutlerovski Lnkran ial etdi.
Ruslarn bu qdr dayatmalarna rmn Abbas Mirza hl d
slh qbul etmirdi. Tbrizd byk bir tlala alr, silah
rtirdilr. Topxana ksikliklrini ortadan qaldrdlar. Yenidn
bir ordu oludurmudular. Baharn balarnda hcuma
balayan ahzad Arazn sahillrind ruslara byk zrb
endirib Rus ordusunu blgdn uzaqladrma baard.
Yayn vvllrind ah Azrbaycan ordusuna moral vermk
n Ucana gldi. Yeni v geni bir hcum n hazrlq
gedirdi, ancaq Xorasandan olumsuz xbrlr glirdi. Trkmn
xanlar mrkz qar ba qaldrmdlar.Ftli ah
Azrbaycan trk etdi v slhn ld edilmsi n bzi
taprqlar verdi. Bir il nc olduu kimi ingilis sfiri ara
buluculuq rolunu stlndi. Ancaq Abbas Mirza il vvlki
kimi davranmrd. Onun nzrind Abbas Mirza Aslanduz
savann mlub komandan kimi grnrd. Sfirin bu tr
davranlar Abbas Mirzaya pis tsir edirdi. cba sfir bu
davran il Aslanduzda ln Albay Kristinin intiqamn m
alrd? Sir Qor Ozli, Albay Arsini Arazn o tayna
mmuriyyt gndrdi. Albay Arsin Qafqaza gedib v orann
hakimi il danmal idi. Qacariy-Rusiya arasnda bar
mslsi sz konusu idi. Qafqazlara aid olan hr tr bar plan
26

Drouville (Druvil) Gaspard, Voyage en perse pendant les annees

1812 et 1813-02 vol. St. Petersburg, 1819.

89

Abbas Mirzan rahatsz edirdi. lk kz olaraq bir yabanc eli

il yksk ssl, bararaq danrd. Sfir sordu ki, blk
ngiltr-Rusiya bar anlamasnda Rusiyann Azrbaycan
ial etmsin yardm olmanz da boynunuza
gtrmsnz?! zn kontrol ed bilmyn ahzad elinin
stn bararaq dedi: Albay Arsini Qafqaz hkmdarna
gndrmkd israr etsniz, gztilr mr edcym snrdan
kediyind ona at asnlar.27
Sfir ona anlatmaa ald ki, bu tr davran il
lksin altndan xmas zor olan xsartlr yetir bilr. Bu o
demk idi ki, bel bir hadis ba verrs ngiltrnin
Hindistandaki ordusu Bsr krfzindn hcuma balaya bilr.
Sfir ox diplomatik v st qapal kild ahzadni thdid
edirdi. ahzad lksinin geri qalmlnn utancn
yaayarcasna tslim olmaq zorunda qalmd. Sfir soyuq
davran il Abbas Mirzan trk etdi. Onun arabuluculuu
artq trifatdan ty kemirdi. Bar plan hazrlanm v
ah da razln bildirmidi. 1813-c il oktyabrn 21-d, yni
Aslanduz hadissinin stndn bir il kemsin on gn
qalanda Qaraban Glstan kndind bar akt imzaland.
Abbas Mirza btn qzbin v iradsin rmn Glstan
mqavilsin qol kmk zorunda qalmd. Bu anlamaya
gr Qacar dvlti Arazn quzeyindki torpaqlardan vaz keir
v Bak, Gnc, Drbnd, irvan, Qaraba ruslara verilirdi.
Elc d Qacar dvlti Grcstann ilrin qarmama
zrin gtrrd.

27

James Morier kinci sfr

90

Reformist Abbas Mirza

Giri
1815-ci ildn etibarn, yni Napoleonun tarix
shnsindn dlanmasndan sonra, artq ngiltr Hindistan
mstmlksi haqda he bir ndiy qaplmamaqda idi. Bu
zdn d Qacariy ngiltr n ski nmini itirmidi.
Napoleonun Qacariyni s kimi kullanb v Hindistana hml
edcyi daima ngiltrni rahatsz etmkd idi. Bu sbbdn
d ngiltr Qacariy il ittifaqa nm verir v onu Fransann
mttfiqi
olmaqdan knar tutmaa alrd.Napoleonun
Fransadaki siyasi hyatna son verilmsi Azrbaycann da
aqibtini olumsuz ynd etkilmkd idi.
Hindistandan arxayn olan ngiltr baqa yerlr gz
tikmy balamd. ngiltr Hindistan kimi zngin ekonomik
qaynaql lkni qorumaq n onun trafndaki razilri d
ial etmk istyirdi. Bu kild glckd d Hindistan hr
hans bir gcn qarsnda onun snrlarnn ox tsind

91

qorumu olurdu. Bu zdn d Xorasann byk bir blmn

ial etmyi planlayrd.
Bu arada ngiltrnin Qacariyy qar laqeydliyi
Rusiyann iallq meylini daha da artrmd. Bu sbbdn
d Abbas Mirza istms bel, ngiltr il olan anlamalarn
ayaqda durmasndan, kerliliyini qorumasndan yana idi.
zllikl Hind ordusunda grv yapm ingilis zabitlri z
yannda bulundurmaq istyiridi. Ancaq ngiltr Abbas
Mirzann bu istklrin soyuq yanard, nk anlamada
zrin gtrdy maddlri heyata keirmmk isttirdi.
ngiltr Qacariy il balad mqavildn boyun qarmaa
alrd.
O sralarda Rusiya imperator Aleksandr Qacariy il
sava planlarn tasarlamaqda idi. Qafqazn hakimi general
Yermlov da Qacariyy qar bzi snr txribat yapmaqda
idi. zllikl Abbas Mirzann reformlar Yermolovu ox
qzdrmaqda idi. Sava 1826-ci ildn nc balamayacaqd. Bu
illr rzind Abbas Mirza bzi reformlarn hyata keirmkl
urad. Sadc 1821-1823 illri arasnda Osmanl il olan
bzi anlamazlqlar onun reform hrktini ngllmidi.

92

Reformist Abbas Mirza

Padahn ikinci olu Abbas Mirza ngiltrnin yardm
il
uurlu
islahatlar
hyata
keirmkddir.Yksk
orqanizasionlu
birliklr
oludurmudur.
Topxanas
qsursuzdur v byk bir srtl d glimkddir. Tbrizd
bir dmir ritm mrkzi yapdrmdr. Ayrca bir silah rtim
mrkzi d almaqdadr. Sava qalalar Avropa modelin
uyun yaplmaqdadr. Azrbaycann mdnlrini kullanma
hazr etmidir. Abbas Mirza atasnn xsisliyi zndn maddi
basq altndadr. Ancaq z sad yaam trcih etdiyi n
xsi glirinin oxunu orduya v baqa sosial xidmtlr hsr
etmkddir...
Bu szlri yazan davam edir:
Reformlar davam edir. Bel gets yaxn glckd Qacar
dvlti Avropa piyadlri sviysind hrbi orqanizasiyon

93

oluduracaq.28 Bu raportu yazan Abbas Mirzann dostudur

mu, cba?
ksin, bu raportu yazan Abbas Mirzann dmni v
Qafqazn hakimi General Yermolovdur. Qacar dvltinin
zn savuna bilmsini mmkn edck bu reformlar
Yermolovu rahatsz etmkd idi. Yermolov bu reform srcini
durdurmaq n Abbas Mirzann dmn qarda
Mhmmdli Mirza (Dvltahi) il ilikiy girmyi
dnd. Mhmmdli Mirza yaxnn pisin frqin
varmadan Abbas Mirzaya qar dmnlik edirdi. N olursaolsun Abbas Mirzann btn hrktlrin qar idi.
Dvltahi Abbas Mirzann yenilik tutumunu sevmyn
btn din adamlarn, naraz xanlar z trafna toplam v
Qacar soyuna mnsubiyt duyusundan da daha stn hdf
tqib edirdi. nk bu duyudan yola xacaq olsayd, Qacar
soyundan olmayan xanlar v mollalar z mttfiqin
dndr bilmzdi.
Abbas Mirzann ahzadlik mslsi Aamhmmd Xan
Qacardan miras qalan Qacar Yasasna gr dyiilmz bir
durum olduu n Yermolovun Abbas Mirzan devirm
planlar ba tutmurdu. yyalqla v digr bu kimi zvqlrl
ban qatm yal Ftli ah is lmndn sonra n olaca
haqda he dnmrd. Dvltinin zndn sonraki taleyi il
ilgili bir plan yox idi. Bzilri bel sylyirdilr ki, ah, tactaxt onu ld ed bilnin olacaqdr,- demidir. ah artq ox
yalanmd v hr an l bilrdi. Bu da Rusiyan ox rahatsz
etmkd idi. nk ahn lmndn sonra Abbas Mirza tactaxta sahib olsayd, durum dyiil bilrdi. Abbas Mirza
lknin digr yerlrind olan , zllikl d Mhmmdli
Mirzann mrindki ordunu da Rusiya il savaa svq edib,
Maral Prens Paskevi, mllif: Prens Eser Batov,
Sanpetersburq, 1890
28

94

ldn gedn torpaqlar geri qaytara bilrdi. Yermolov btn bu

oluumu ngllmk n bir plan glidirmidi. Plana gr
Rusiyann Grcstanda olan birliklri rvan ial edckdi.
Bu ial durdurmaq n Abbas Mirza birliklrini savaa
svq etmk mcburiytind qalacaqd. Bu frstdn istifad
edrk baknd dn yolunu qapatacaqd v digr trfdn,
d Mhmmdli Mirzann ahla gedn yolunu din
xadimlrinin v digr Abbas Mirza dmnlrinin yardm il
aacaqd. Yermolov Abbas Mirzadan bir dflik qurtulmaq
n bel bir plan tasarlamd.29
Ordusunu modern disiplin tabe edn, Azrbaycanda
byk reformlar gerkldirn Abbas Mirza, sava n qdr
gec balarsa, o qdr lksinin xeyirindir dey dnrd.
nk gn kedikc mxtlif sahlrd reformlar
gerkldirir v gclnirdi. Btn bu gclnmni byk
savan balanaca gn n hazrlq kimi anlayrd.
Yermolov da bel anlayrd.
Ruslar trfindn ial ediln razilrin xanlar nc
ruslarla bir kild anlaacaqlarn sanrdlar. Lakin ruslarn
onlarn hr tr mxtar hrktkrin qar srt tutumu ndni
il bu xanlar Tbriz drbarna snmdlar. Abbas Mirza
bunlara Azrbaycann mxtlif yerlrind torpaq verrk
dstyini sirgmmidi. Lakin sonradan bu xanlarn arzular
bymy balad. Tehrandaki saray intriqalarna qatlb v
ahzady qar xmaa baladlar. 1825-ci il qdr xanlar,
ahzadnin dmnlrin, xsusn onun sas dmnlri olan
qardalarna ox byk yardm etdilr. Abbas Mirzann
reformlarn z mnafelrin qar grn hr ks bu
dmnlrin crgsind idi. Mollalardan tutmu vzirlr,
xanlara v ahzadnin qardalarna qdr geni bir ktl
Abbas Mirzann qrblm hrktin qar idilr. Hftd bir
29

Eyni qaynaq

95

kz riyytlrin ikaytlrini dinlyn Abbas Mirza

dmnlrinin ona qar n kimi planlar hazrladqlarn
anlamd.
1815-1825-ci illr ahzadnin n verimli v mutlu illri
idi. O illrd Tbrizin klrind, bazarlarnda grnn
insanlarn davranlarnda mutluluq v gvn sezilmkd idi.
O illrd Tbriz Tehrandan daha hmiytli grnmkd
idi. nk Tbriz tacirlr n daha gvnilir v para
qazandran hr dnmd. Btn bunlarn sbbkar
olaraq ahzadni grn Azrbaycan halisi ahzady z
doma padahlar kimi baxrdlar. Tbrizin bir ne
mhllsind yeni hamamlar tsis edilmi, hr imli su
kilmi, stanbula mal aparan tacirlrin geclmlri
n yeni karvansaralar tikilmi v onlarn gvnliyi il
ilgili hr tr nlmlr alnm, imkanlar salanmdr.
Abbas Mirza zl hkimi ingilis Karmk vasitsi il
Tbrizd ilk kz su iyi xstliyinin tdavisi n mrkz
tsis etmidi. Bu da Azrbaycan ocuqlarnn sal n
atlan ilk byk addm idi. Abbas Mirzann salq
alanndaki reformlar, zllikl Tehrandaki ba mollar
rahatsz edir v bu ttbiqatdan kfr qoxusu glir dey ah
uyarrdlar. Lakin Abbas Mirza dldiyi glimi
Azrbaycan gerkldirmk n bu reformlarn
miqyasn geniltmk zorunda idi. Bu sbbdn d
Azrbaycan yanlarnn oullarn thsil almaq n
Avropaya gndrdi. Hr tr yeniliy qapal olan qaranlq
ruhlu ortama v Tehrann ngllmlrin qar Abbas Mirza
byk bir znl islahatlara durmadan davam edirdi. Bzi
tsisatlarn yaplmasna z xsn nzart edirdi. lk kz
olaraq Abbas Mirza Azrbaycanda kitab yayn mrkzi
(apxana) tsis etdirdi. Da sulu apxana tsis edildikdn
sonra hm yeni i mrkzinin almas, hm d mxtlif

96

kitablarn ap edilmsi baxmndan Azbaycann bakndi

Tbriz z tarixi statusunu dyidirmkd v modernlmkd
idi. Abbas Mirzann bu reformlar Tbrizi mdni dnyann
bir paras etmkd idi. Btn bu yeniliklr hm mnafelri,
hm d chaltlri zndn xrafi nnlr bal olan byk
mollalar ordusunu, xanlar, feodallar sbldirmkd idi.
1820-ci ild Xoy yeni tarixi bir hadisy ahid oldu.
hrin meydannda faliyt balayan bir yun makinas
hr ksi heyrtlndirmidi. Tkbana 20 kiinin iini
grn bu makinann Xoyda faliyt balamas Bat hyat
trzinin, i v ii mfhumunun hrd anlalmasna
yardm olmaqda idi. Bu makinann rtdiyi ilk balarda
yalnz kedn ibart idi. Lakin bu da hm krilrin
ehtiyaclarn brtrf etmkd, hm d hri ticart
mrkzin evirm baxmndan ox nmli idi.O gnn
ehtiyaclar asndan baxldnda bu tr ilrin n qdr
nmli olduu anlala bilr. Abbas Mirza byk bir sevincl
trafndaklara deyirdi ki, bir gn glck, artq bu tr eylri
idxal etmycyik. Azrbaycan z istehsal imkanlar il btn
rqin ehtiyaclarn tmin edck. Bu szlr onun hrb
olmasna rmn bir ekonomist dncy sahib olduunu da
gstrir. Tehrann ona qar xsisliyin, ngllmlrin,
intriqalarna qarlq olaraq ahzad biricik qurtulu yolu
kimi Azrbaycann iqtisadi, tekniki baxmdan qalxnmasn
planlayrd. Abbas Mirza alnda dad byk sava
balamadan nc gcl ekonomisi, halisinin oxu savadl v
Avropada tlim alm mtxssislrdn brxurdar olan olan
bir Azrbaycan, dnn, dndrn, xurafatdan arnm
frqli bir Azrbaycan lksi yaratmaq istyirdi. Hr bir
alda ahzad z itirak edirdi. Lakin bu allardaki
izdihamlarda Tehrandan dstk alan bzi insanlar da bu
reformlara qar arlarla barmaqdan geri qalmrdlar.

97

Bunlar kafir ilridir, din ldn gedir dey baranlar Abbas

Mirza srt kild czalandra bilmirdi. nk onlar byk
bk olaraq Tehran mollar v ahzadnin qardalar il
irtibatda olan insanlard. ahzad onlar susdurmaqla yetinirdi.
zllikl Azrbaycan din alimlrinin, din xadimlrinin d
tsirindn yararlanrd. Lakin he bir kild din xadimlrin
gvnmirdi. str Azrbaycanl olsun istr baqa yerli. nk
O bilirdi ki, din xadimlrinin dyiilmsi mmkn olmayan
qaranlq qafalar elm, bilgiy v yeniliy qardr. n nmli
reformlardan biri d Azrbaycann hrlri v kndlri
arasnda itizaml post bklrini qurmas idi. Bu yeni
bkd aparlara grkn btn ehtiyaclar nzr
alnmd. Mehmanxana kimi istiraht evlri, mnasib
yemklr, aparlq n uyun atlar v digr bu kimi
ehtiyaclar reformlara nzart edn heyyt trfindn
yoxlanlm v ahzady bilgi verilmidi. Riyytlrin
toyuunu, yumurtasn vergi olaraq zorla alan knd
aalar Abbas Mirzann thdidi zrin bu ilrindn vaz
kemidilr. Vaz kemidilr, ancaq reform dmnlri
crgsin qatlmdlar. ahzad Azrbaycann snrlar
tsind d hrmt qazanmd. Bzi byk xsiytlr v
lkd karizmas olan bir ox insan da ona dstk verirdi.
Bunlardan n nmlisi tarixi kitab olan Maaser-e Sultaninin
(Padahan xatirlr) mllifi idi. Ken shiflrd bu xs
haqqnda bilgi verilmidir. Bu xs Dnbli xanidan
soyundan idi.
***
1805-1826-c illr arasnda o qdr sfir Tehrana v
Tbriz gl-get etdi ki, onlarn hamsnn adn saymaq
yorunlua sbb olar. Lakin btn bu sfirlrin yazd
xatirlr, Abbas Mirza il bal verdiklri bilgilr, bizim,

98

ahzad haqqnda gerk mlumat sahibi olmamza yardm

olmaqdadr. Bu bilgilr o dnmin zlliyini, ahzadnin
karakterini, ideallan v tsvvrlrini yrnm asndan
aar rolu oynamaqdadr. Bu arada ngiltr, Rusiya, Fransa
gizlin servislrinin Qacariynin glcyi il ilgili olaraq
mrkzi kfiyatlarna verdiklri bilgilr v raporttlar diqqti
clb etmkddir. Hr dvltin gizlin kfiyatlarnn
raporttlarna gr Abbas Mirza padah olduqdan sonra
Qacariynin bakndi Tehrandan Tbriz danacaqm.
Bunun n is bir ox gerk verilr dayanan mntiqi
dyrlndirmlri mvcud idi: 1. Abbas Mirza Tbrizl
zdelmidir. z evrsini Tbrizd qurmudur. O, artq
btn yardmlarn v iqtidar ekipini Tbrizd
oludurmudur v bu ekipi il lk genelind iqtidarn ttbiq
etmk istyck. 2. Abbas Mirza Tbrizin glimsi il bal
ox ilr grmdr. Bu ilri znn glck bakndi olaraq
dldiyi hr n grmkddir. 3. Ftli ahdan sonra ah
olacaq Abbas Mirza n n uyun iqtidar mrkzi Tbriz
olaraq grnmkddir. nk Tbriz mrkzli bir iqtidar
sahibi olan Abbas Mirza hm rqiblrini asanlqla ortadan
qaldra bilr, hm d Azrbaycanda balatd reformunu lk
genlin daya bilr. 4. Abbas Mirza zn Azrbaycana ox
borclu bilmkddir. Bu borcluluun qarl olaraq bakndi
Azrbaycana damaq kimi gizlin fikrini shbtlri srasnda
sezmk mmkndr. 5. Abbas Mirzann Azrbaycanda
gerkldirdiyi reformlar sbbi il artq xarici lklr d
Tbriz glcyin ba kndi kimi baxmaqdadrlar. zllikl
dnyann byk gclri Tbrizi baknd olaraq grcklrin
indidn almlar. nk onlara gr baknd Tbriz olaca
tqdird bu lk il diplomatik mnasibtlrin saxlanlmas
daha rahat kild olacaqdr. Tbrizdki reformlar sbbi il
bu hr hm Tehrandan, hm d digr hrlrdn daha ox

99

Qrb mdniytin yaxnlamdr. hrin qrblmsi n

altyap Abbas Mirza trfindn hazrlanmdr. Bu da onun
baknd olmas il ilgili olaraq uluslararas baxn v fkar-i
muminin salanmas anlamndadr.
Tbrizi ziyart edn bir ox sfirlr ahzadnin yannda
hddi-blua atm iki olunu v bir d gnc bir qardan
grmkdlr. ahzad bu gnc qardan z oullar qdr ox
istyirmi. Mlik Qasim Mirza adnda olan Abbas Mirzann bu
qarda sonralar Urmunun hakimi olacaqd. Onun haqqnda
Kont de Sers ox xo szlr sylmidir. Abbas Mirza bo
zamanlarn onlara hsr edir v thsillri il maraqlanr,
mllimlrindn bilgi alrd. Abbas Mirzann kiik olu
Cahangir Mirza atasna bir ox sfrlrd elik edir, olaylar
vaqe nevis kimi qlm alrd. Ondan Tarixe no (Yeni
tarix) adnda bir kitab miras qalmdr.
Dalq kndlrd yaayan kndlilr bel, ahzadnin
istiqbalna varmaqdan kinmirdilr. ngilis diplomat Ker
Porter bir krd qaaqlarnn basndan eitdiyi szlri bu
kild qlm almaqdadr: ahzadnin mniyt v gvn
salad knd adamlar ahzad kerkn btn aillri il
bir yerd onun istiqbalna varr v ona dua edirdilr. ahzad
bu yoxsul kndlilrdn sovat alma yasaqlad n onlar
ahzady yal yarpaq verir, yollarna gl spirdilr. Lakin
el bu kndlilr bilsydilr ki, Kirmanahn hakimi bu
trflrdn kemkddir, qorxularndan n qorxunc drlrd
qab gizlnrdilr.30
Krdlr xrman vaxt gizlndiklri yerlrdn xb
Azrbaycan kndlrin hcum edib, talan edirdilr. Abbas
Mirza bunlarla hm silahl savaa girir, hm d bir ox
krdlri baqa yerlr krb, onlara tarmla uramalar
Ker Porter. Travels in Georgia, Persia, etc. London,
1821
30

100

n torpaq verirdi. Ancaq hrbi birliklr d onlara diqqt

etmlrini mr etmidi. Urmu kndlrini krd qaaqlarnn
yamalamasndan qurtaran Abbas Mirzaya Azrbaycann bu
blgsind ayrca bir sevgi var idi. Bu blglr hm d Avar
soyunun bol olduu yer idi. ox mrur davranan Avarlara
Abbas Mirzann ehtiyac var idi. Svariliyi bir kltr olaraq ta
qdimdn zlri il brabr dayan Avarlar Abbas Mirzann
istyin msbt cavab verib ordunun svarilr qismin
qatlrdlar. Abbas Mirzann tin gnlrind d blli oldu ki,
Avarlar nnlrdn gln ehtiraslarn z ilrind boaraq
ahzadnin islahatlarna qar xmamlar.
***
1817-ci ild Qafqazn hakimi general Yermolov
Qacariyy bir eli gndrm konusunda mrkzi raz sala
bildi. Yermolov, Qacar dvlti haqqnda hr ksdn daha ox
bilgili olduunu iddia edirdi. Bu zdn d Rusiyann Qacariy
il olan ilkilrini n doru kild yrdcyini dnrd.
Yermolovun hdfi Qacariynin Rusiya il snr hrlrind
konsulluq amaq idi. Digr trfdn, Rus ordusunun Mavran Nhr (ay tsin) hcum etmsi n Xorasandan
kemsi haqda ah ikna etmk istyirdi. Lakin Yermolovun
gizlin saxlad n mhm amac Osmanlya qar Qacariy
il ittifaqa girmk istmsi idi. Onun he bir istyi
gerklmdi. ah Osmanlya qar Rusiya il ittifaa girmk
istmirdi, Abbas Mirzada da bel bir istk yox idi. Digr
trfdn, Rus ordusunun Xorasandan kemsin d n ah n
d Abbas Mirza raz olmadlar, nk ordunun buradan
kerkn bu torpaqlar ial etmycyi konusunda he bir
qarant yox idi. Konsulluqlarn almas is bir sr sonraya
ertlndi.
Yermolovun Moris Dukutezbov adl ox nmsiz bir
katibi bu sfri ayrntlar il qlm almdr.Bu katibin

101

yazdndan anlalr ki, o, Yermolovla ahzad arasndaki

dmnlikdn xbrsiz imi.
Rus heyytinin yolu rvandan kemkd idi. Bu heyyt
1807-ci ildn etibarn rvan yaltinin elbay olan Hseyn
Xan Srdar vasitsi il Qacar dvlti il tmasa girmkd idi.
Hm Tbrizd, hm d Tehranda Birinci Aleksandrin
sfirini byk bir istiqballa qarladlar. stiqbaln mhtm
olmasnn n byk sbbi Qacar dvltinin Rusiyann
tkliflrinin he biri il razlamamas idi. Digr trfdn,
Abbas Mirza frstdn istifad edib z ordusundaki yeni
dzn v disiplini dmnin elisin gstrmk istyirdi. Sfir
Tbrizin bir ne aaclnda sad bir trnl qarlanmad.
Qrx top, sksn svari v skkiz min piyad il qarland.31
ahzad, Tbrizdki saraynda elini qbul etdi. Bu saray
ahzady balanan Tbriz yanlarndan birin mnsub idi.
ahzadnin bir ne addm arxasnda artq ox yalanm
Qaimmqam grnmkd idi. Eli, ahzady mperatorun z
dstxtti il yazlm mktubu verdi. Heyyt, ahzadni trk
etdiyind, Abbas Mirza olduu yerd durdu v sadc llri il
vida lamti gstrib l sallayaraq, onlar yola sald. Yermolov
he bir eyi qarmadan diqqt alrd. nk o, Moskovaya
yazd raporttlarnda Abbas Mirza reformlarnda baarl
olur v gclnirs Rusiyaya qar sava aacaq kimi
ngrlrd bulunmudu. Abbas Mirza Yermolovun glii
n toplarn at edib v gzl grn bilck blli
hdflrin vurulmasn istmidi. z d topu olan Yermolov,
Abbas Mirzann topularnn bu qdr dqiq olduqlarna gr
duyduu aqnln gizl d bilmirdi.
Dukutezbovun verdiyi bilgilr gr o zaman ahzadnin
yannda bulunan Hind ordusuna mnsub ingilislr d varm.
O, bu adamlarn adn bu kild yazmaqdadr: Albay Lindsi,
31

Ker Kurper, Persia sfri, 2-ci cild

102

Albay Mekinta, Minba Hart, Yzba Vilak * v Doktor

Karmk. Rusiya heyyti bunlarla daha yaxn mnasibt
qurmaa ald.
1814-c il ngiltr-Qacariy anlamasna gr Hindistan
ordusuna mnsub albaylar ahzadnin yannda bulunmal v
tcrblrini ordunun eyitimi n sfrbr etmli idilr.
ahzad bu albaylar daima yannda bulundururdu. Ancaq
Vilak hm d bunun tsind z dvltin daha baarl
olduunu, baqa ilrin d hdsindn gl bilcyini
gstrmk istyirdi. Bu zdn d Hind ordusundan glmi
heyytin geri dn n hr tr aba gstrmkd idi v
sonunda da bu ii baard. Vilakn Abbas Mirza il yax
mnasibti yox idi. Bu illr rzind ahzad Vilak
heyytindn rq dillri uzman olan Dromond Kmpil adnda
bir doktorla dostluq mnasibti qurmudu. Elc d Ker
Porterl yaxn mnasibti var idi. Ker Porter bo vaxtlarnda
rssamlqla mul olurdu.
Ker Porter 1820-ci ild ahzadnin yannda Tbrizdn
Tehrana yoluluq etmidi. Uzun yoluluq onlar bir az birbirin yaxnladrmd. O, z xatirlrind bu sfrl ilgili
geni bilgi vermkddir. Yol boyunca ahzad Napoleonun
devrilmsindn duyduu rahatszl etiraf etmidir. Ker
Porter bu yoluluq snasnda ahzadnin bzi trlr qar
duyduu nifrti d yrnmidi. zllikl ahzad bzi byk
vzifli xslrin qarsnda heyvan qurban ksm trsin
nifrt edirmi. ahzad vard yerlrd qurban ksmni
yasaqlamasna qarn, yol boyunca ona hdiy ediln tmiz
bal v bzi inc qablar byk zvql qbul edirdi. Ker Porter
ahzadnin Tbrizdki saraynda Doktor Dulafos adnda bir
Vilakn qarda ngiltrnin nmayndsi olaraq Ftli
ahn yannda bulunmaqda idi. Sonraki shiflrd onun
haqqnda bilgi verilckdir.
*

103

yabanc il d tan olur. Lakin bir ox dnya lklrini

gzmi bu yabancnn milliyti haqqnda bilgi vermmkddir.
Uzun yolculuqdan dolay ortaya xan yorunluq yoluluun
dznini pozmudu. Karvann ox nnd yryn
ahzadnin qadnlar bir srliyin baqa yolularla brabr
yoluluq etmk zorunda qaldlar. Onlar drd xanm idi. Gzl
atlar stnd, zrrin paltarlar geymi bu qadnlarn surtlri d
rtlmd. ox qsa srliyin brabr yryn yoluluqdan
sonra tkrar onlar n varb v grkn msafni aldlar.
ahzad el bir tutum izlmkd idi ki, kims onun ailsi haqda
intriqa qayna olacaq bilgi edinmsin. Bu sbbdn d o
gn qdr kims Ker Porter qdr onun ailsi haqda bu qdr
bilgi edinmmidi. Sultaniyy atdlar. Sultaniyd
ahzad, Ker Porter bu yer haqda bilgi verdi ki, bu ski hr
tqribn be yz il nc Xudabnd ad il bilinn Sultan
Ulcayto trfindn tsis edilmi, lakin btn abalara rmn
bu hr torpaa batm, yox olmu v ondan sadc bsit
grntlr miras qalmdr.
Ker Porterin verdiyi bilgilrdn anlalr ki, o zaman
Zngan* mhkm qalalarla evrlnmi kiik bir hr imi.
*

Btn ski qaynaqlarda, zllikl Orta a qaynaqlarnda

bu hrin ad ZENGAN olaraq kemkddir. Blk d
Zngan adlandrlmasnn sbbi bu hrin ticart
yollarnn qova olmas zndndir. nk bu qovaqlq
sbbi il bu mrkz baqa yerlr nisbtn daha zngin
durumda olmudur. zllikl Moullarlar dnmind
Zngan ox nmli ekonomik v stratejik statusdan
brxurdar olmudur. Bu dnmd Zngann tam
yaxnlnda salnm Sultaniy (Sultanlara zg) hri d
Zngan sznn etimolojisini anlamaqda yardm ola
bilr. Znginlrin yaad Sultaniy il Zngan ox yaxn
hrlr olmular. Sultan Olcaytonun tsis etdiyi
Sultaniynin qonu hri he bhsiz ki, znginlrin
oturduu yer olmaldr. Lakin 1925-ci ildn etibarn

104

Porter, Abbas Mirzann qardalarnn ona qar olan hsdlri

haqda da bilgi vermkddir. Xms**nin elbay (valisi) Abbas
Mirzann kiik qardalarndan biri olan Abdulla Mirza idi.
Baxmayaraq ki, Abbas Mirzann vlihd olduunu bilirdi v
kural icab vlihd burdan kerkn onun istiqbalna varmal
idi, lakin Abbas Mirzan qarlamasn dey, Xmsni trk
edib, Tehrana getmidi. Bu da ahzady qar byk bir
hqart saylrd. Abbas Mirza bu hqart etinasz qalmad.
Znganda bulunduu mddtc he bir hdiyyni qbul
etmdi v lazm olan eylri z aldrtd.
Ancaq Qzvind byk bir istiqbal trni gerkldi.
Qzvinin elbay lina Mirza byk bir trnl byk
qardann istiqbalna vard. ki qardan gr zaman birbirlrin gstrdiklri ilgi onlarn qarlql smimiytlrini
ortaya qoymaqda idi.
Krc, Tehrann qrx aaclnda v eyni adl bir ayn
knarnda yerlmidir. Ftli ah sltntinin ilk illrind
burada byk bir hr yapdrmaq istmidi. Lakin sonradan
bu istyindn vaz kemidi. Bu gn Krcd Qacar dnmin
aid olan yapt*lardan sadc Sleymaniy saraynn qaltlar
qalmaqdadr.
Sleymaniyy atdqlarnda Abbas Mirza ox dakn
grnrd. Ker Porter, Abbas Mirzann bel ndili
Qacariynin devrilib v fars milliytiliyi mrkzli siyasi
iqtidarn hakimiyt glii il trklr qar srt bir tutum
tqib edilmy baland. zllikl bir ox yer, ay, gl, da
v hr adlar farsladrld. Bu siyastin nticsi olaraq da
Zngan hri Zncan (Zn+ can=arvatbaz, yya),
Savcbulaq hri Mahabad, Saynqala is ahindej olaraq
adlandrld. Adlar dyidirilmi hr, knd, orman, da,
ay, blglr sayszdlar. (G.C.)

Xms raka yaxn kiik bir yalt idi.

Yapt -sr

**
*

105

grnmsinin sbbini Doktor Dulafusdan sorur. Mlum olur

ki, ahzadnin ndili grnmsin sbb olan onun zl
hkimi Doktor Kmpilin ar xst oluu imi. Bir ne Dou
dillrini biln Doktor Kmpilin ar xstlnmi v lm
yatanda yatmaqda idi. Doktor Dufulas v Ker Porter
Kmpili yaxndan grb haln bilmk n onun ziyartin
getdilr. Hr ikisi onu grdklrind saalacana dair
umudlarn itirdilr. Lakin yen d Kmpil onlarn gliin
sevinmidi. Onlar xstdn ayrlmaq zorundaydlar. nk
Abbas Mirza il brabr Tehrana getmliydilr. Abbas Mirza
Kmpilin saalma ehtimalnn olmadn onlardan eitdikdn
sonra daha ox zld. Abbas Mirza zl hkimi Kmpilin
ziyartin getdi. Ona saalma v salq dilklrini iltib
ayrld, Tehrana yola dd. Yol yar olmadan Kmpilin lm
xbrini ona syldilr. Abbas Mirza zn ingilislr tutaraq
dedi: Bilmirm qrbtd can vern Sizin yurddanz n,
yoxsa z dostumun lm n alaym. Msafirlr Abbas
Mirzann gzlrindn axan yaa tanq oldular.
***
Vlihd yay aylarn Xoyda keirir v ordusunun byk
bir blm hrin knarnda yerlirdi. Onun hr ilin yaynda
Xoyda olmas bu hrin bymsin, ticart mrkzi
olmasna sbb olmudu. hrd bir ox aac kilmi v
hrin grnm qsa bir mddtd dyimidi. Abbas Mirza
n Xoy ayrca hrbi bir nm damaqda idi. nk daima
savaa hazr halda bulundurduu ordusunun eyitimi v
mqlri bu hrin evrlrind olurdu.
1806-ci ild Osmanl paalar il savaa dnn ixtilaf
hl d hll olmam qalmaqda idi. Zamanla bu ixtilaf
bymy balayb v 1821-ci ild geni apl savaa
dnd, ancaq bu dfki lokal bir sava deyildi. Sava Quzey

106

batdan Gney Batya qdr uzun br snr boyunca

balamd. Kirmanahn elbay (valisi) Mhmmmli Mirza
Dvltahi byk bir trrz balamd. Dvltahi z
svarilrini srtl snra atdrma baarm v ox asan
mvffqiyyt ld etmidi. nk qfltn hcuma urayan
Badad elbay Davud Paa hm hazrlqsz yaxalanmd,
hm d qar qoya bilck nmli gc yox idi. Qacar trfi
bu savaa ox hazrlanmd. Burada bel bir sual ortaya xr
ki, bu qdr iqtidar hrisi olan Dvltahi ndn Badad ial
etmmidir? cba xarici dvltlrin mdaxilsimi olmudur,
yoxsa raq din xadimlrimi bu savaa qar xmdlar?
nk inin inancnn nmli rhbrlri bu razilrd
uyumaqdadr. Bu hrlri sava yolu il l keirmk n
Hlaku Xan qdr dinsiz olmaq grkirdi. Lakin Dvltahi
i glnklrin ox bal idi. Din xadimlrinin ftvalar il
hesablard. zllikl d Abbas Mirzann yerini almaq n
din xadimlrinin dstyini alm durumda idi. cba din
xadimlrimi Dvltahinin raq savala istila etmsini
nldilr? Ncf v Krbla kimi hrlrin top atin
tutulmas i mzhbinin mqddsatna toxunmaq anlamnda
idi. Lakin btn bu dlillrin tsind n nmli msl onun
cismi vziytinin dyimsi idi. O zaman 35-36 yalarnda
bulunan Dvltahi ox gcl bnysi il mhur idi. Ancaq
rk ars onu yaxalad v ox kemdn ar bir qzdrmaya
mbtla oldu. Bu zdn d Badad paas il byk savaa
girmdn geri dnmk zorunda qald. Geri dnb v
xstliyin fa axtarmaq istyirdi. Krnd kndind hiss etdi
ki, lmk zrdir. Bu kndd khn v artq istifad
edilmyn skk bir qalann divarlarna syknib can verdi.
Onun csarti v cati inkar edilmz idi, lakin hsd onu
mhv etmidi. Dvltahinin lm Abbas Mirzan ona qar

107

ynlmi hsdlrdn rahat etmdi. Dvltahinin hsd

mirasn baqa qardalar damaqdaydlar.
Ancaq bu savan nmli qismi Qars, Bayzid, rzurum
evrlrind getmkd idi. Savaa sbb olan problemlri
diplomatik yolla da zmk mmkn idi. Lakin Osmanl trfi
savamaqda qrarl grnrd. zllikl d krd qaaqlar
Azrbaycan kndlrini talarkn Osmanl trfindn dstk
grrdlr. Azrbaycan tacirlri soyulur v kndlilrin,
krilrin srlri qart edilirdi. Btn bu soyunular is
Osmanl razisind yaayan krdlr idi. Qacar dvltinin
bunlar nlm uyarlarna Osmanl diqqt etmirdi.
Abbas Mirza bu dilda qonu il savamaq istmirdi. Bu
zdn d bar yolu il mslnin hllin alrd. Lakin
1807-ci ilin payzndan etibarn rvann elbay olan Srdar
Hseyn Xan bel dnmrd. nk rvan elbay n
Osmanl il sava daha faydal idi. Sonralar blli olur ki,
Rusiya da rvan elbayn bu savan bymsin thrik etmi,
vdlrd bulunmudur. Bu illr rzind rvan elbaynn
imkanlar bymd. zl strateji nmi olan rvan n
Ftli ah da diqqt yetirmkd idi. rvann gcl olmas
Rusiyaya qar ox hmiytli idi. Ruslar rvanda birikmi bu
sava imkanlarn Osmanlya qar kullanb ortadan qaldrmaq
istyirdilr. nk Rusiyann sonraki planlarna qar
rvandaki hrbi slr thdid nsr kimi grnrd.
Hseyn Xan Qzvind yaayan Qacar soyunun bir boyuna
mnsub idi. Lakin zngin bir soydan deyildi. Ancaq sava
qabiliyti yksk olduu n Aamhmmd Xan
zamanndan mxtlif postlarda olmu, trqqi etmi v
nhayt rvan elbaylna qdr ykslmidi. ini
qulluquluqdan balayaraq geniltmidi. Morier onu 1814-ci
ild grmdr. Bu zaman ox yal olan rvan elbay hl d
gnclik duyusundan mhrum deylmi. Hseyn Xan ksinlikl

108

Abbas Mirzadan xolanmrd. ahzadnin reformlar onu ox

sbldirirdi. nk Azrbaycandaki hyat trzinin
yaxlamas bir gn Ftli ah thrik ed bilrdi ki, rvann
da yntimini Azrbaycanla bir yerd Abbas Mirzaya
taprsn. Bu zdn d Abbas Mirzaya qar iin iin
dmnlik duyusu bslmkd idi v intiqam almaq n
mnasib frst axtarrd. Anadolunun kri trk Heydranlu
tayfas bir ne bahar idi ki, srlrini gtirib Slmasn
rlrind otarrd. Hseyn Xan bunu n uyun sava arac
kimi kullanaraq onlar ziyyt etmy balad, buna qarlq
is rzurum elbay Mhmmd paadan gldi. Mhmmd
paa bu torpaqlar Osmanlya qatmaq istdi. Mhmmd paa
deyirdi ki, Heydranlu tayfasnn oxu orada yaayr. Bu
zdn d bizim srlrin oralarda otlamasna msaid
edilmlidir. Abbas Mirza nc bar yolunu dendi. Bu
sbbdn d Tbrizin byklrindn birisini heytl brabr
mzakir n gndrdi. Lakin Mhmmd Paa eli il ox
pis rftar etdi. Onlarn llrinin balanb zindana atlmas
mrini verdi. Abbas Mirzaya da bir mktub yazaraq yen d
iddia etdi ki, o torpaqlar Osmanlya aiddir.
Abbas Mirza savaa girmk n atasndan izn istdi.
Abbas Mirza Azrbaycan ordusuna hcum mri verdi.
Osmanl paas bu miqyasda hmlni gzlmirdi. Abbas
Mirzann ordusu qsa srd Slmasn civarn Osmanllardan
boaltd. z hcumunu davam edn ahzad Van v
aldran da l keirdi. zllikl aldranda Osmanl ordusu
byk mlubiyt urad, bir ox sir alnd v iki qbz top
da l keirildi. Sava snasnda i din xadimlrinin
anlaaraq verdiklri ftvalar ortaya xd. Din xadimlrinc
mslmanlar arasnda sava olmamal idi. Bu sava davam
edrs slamn dmnlri bu durumdan yararlana bilrdi. Din
xadimlri trfindn gln bu youn bar istklri zrin

109

Abbas Mirza btn Osmanl sirlrini he qarlq istmdn

srbst buraxd. Lakin ahzadnin
bu davran
srsgriy**y tsir etmdi. Paa bir trfdn Torpaq qalan
l keirmk istrkn, digr trfdn, d rzurumda gc
birikdirirdi. Btn yaxn hrlrdn Paa n yardm glirdi.
ox kemdn blli oldu ki, Mhmmd Paa lli min nfrlik
bir ordu tkil etmi v byk hcuma hazrlar.
Abbas Mirzann Xoyda barndrd ordusunun say ox
deyildi. Verilr gr ahzadnin Xoydaki ordusunun miqdar
on mindn artq deyilmi. Abbas Mirza Tbrizdn v baqa
yerlrdn yardma gln ordunu bklmdn bu ordunun
komutanln stlnib hcuma balad. ox byk bir srtl
Osmanl snrlarn basb kedi. ahzad, sava Osmanl
torpaqlarnda davam etmk istyirdi. zllikl rzuruma
glmkd olan Osmanl birliklri bu hr atmadan
rzurumu l keirmk istyirdi. ahzad, Osmanl
ordusunun hm teknik, hm dzn v hm d kmiyyt olaraq
Qacar ordusundan daha stn olduunu bilmkd idi. Bu
stnly srtli bir mliyatla ortadan qaldrmaq istyirdi.
ahzadnin ordusu gnd otuz aac irli gedirdi. Bu da Fransa
heyytindn miras qalan tlimatn mhsulu idi. Bu sava
Abbas Mirzann planlad kimi yrd. ahzad bu savada
qalib oldu. ngilis tarixilrin yazdna gr durum bel
olunca Osmanl trfi bar tklifind bulunmu. Osmanl
trfindn nriln bar plannn ilkin maddsind Abbas
Mirzann Osmanl torpaqlarn trk etmsi qeyd olunurdu.
Abbas Mirza hr an ruslarn hcumunu gz nnd
bulundurduu n bu tklifi qbul edib v geri kildi. Abbas
Mirza savan davam etmsindn yana deyildi. nk sava
**

Srsgriy Osmanlda snr hrlrin vali paalarna

veriln lqbdir. Fars-rb sz birlmsidir. Farsca olan
sr, yni ba v sgr d rbcdir. (G.C.)

110

davam etdikc ruslarn qarsnda savunma gc d azalrd.

Abbas Mirza zn v ordusunu mlub olduu savan
intiqamn ruslardan almaq n hazrlayrd. Bar anlamas
1823-c ild rzurum antlamas il sonucland. Bu
antlamaya gr hr iki trf bir-birlrinin snrlarn rsmn
tanyrdlar.
1821-1823-c illr Osmanl-Qacar savann ayrntlar
haqda Abbas Mirzadan qalan bir ne mktub bilgi
vermkddir. Bir Azrbaycan ordusu sgrinin n az
Osmanl sgri il savad bu savan ayrntlar haqda n
mtbr bilgi sadc ahzadnin mrnn sonlarnda yazd
bir ne mktubda yan olmaqdadr. Bu mktublar da
olmasayd Azrbaycan ordusunun nec v n kild qalib
gldiyi sirlr dumanlnda qalacaqd. Abbas Mirzadan miras
qalan otuz mktubdan ancaq bu sava haqqnda ipuclar
vermkddir. Bu mktublarn bzilri tam sava meydannda
yazlm bir psikolojini andrmaqdadr. ahzad, obanolu
adnda bir sava meydanndan ad kmkddir ki, bu ad
sadc Abbas Mirzann mktublarnda v bir d General
Paskeviin xatirlrind qeyd olunmaqdadr. Baqa he bir
qaynaqda bu ada rastlanlmamaqdadr. Abbas Mirza, olu
Mhmmd Mirzaya yazd mktubunda obanolu sava
meydanndaki zfrini Lan Xan lqbli bir komutana borclu
olduunu yazr.32 Lan Xan lqbli bu Azrbaycan ordusu
komutanlarndan olan bir nfr adnn v kimliyinin gizlin
qalmasn v yalnz lqbinin blli olmasn Abbas Mirzadan
xahi etmidir! Ancaq Abbas Mirza z mktublarnda bu
komutann o qdr nmsyir, onun haqqnda o qdr qrurla
danr ki, bel bir xsiytin tarixd mchul qalmas adam
hvalat v dst xtthaye Abbas Mirza (Abbas
Mirzann hvalat v l yazlar). Bu mktublar Tehrann
Milli Kitabxanasnda saxlanmaqdadr.
32

111

heyrtlndirir. Bu byk insan kim imi ki, he ohrt

arxasnca olmadan Azrbaycan n bu qdr fdakarlq
etmi, ba komutandan da istmi ki, onun ad gizlin qalsn v
yalnz grkdiyind lqbi tlffz edilsin. Tarix bu tr
xsiytlr az rastlanmdr. Byk bir imperatorluun,
Osmanl ordusunu mlub edn bir komutan adnn
kilmsini istmmidir!
Bu xsiytin kimliyi haqqnda tsbit v tsvvrd
buluna bilmmiz n 19-cu srin vvllrindki olaylar
inclmmiz lazm olacaq. Yni rqi Grcstann Rusiyaya
ilhaq edildiyi zamanlara dnmmiz grkck.
Birinci Erklinin olu ahzad Aleksandr Mirza z qarda
olu Thmursl Qacar dvltinin razisind yaaya bilmlri
n Ftli ahn iznini almd. Onlar Qaraba sava zaman
Tbrizd
yaayrdlar.
ahzad
il
ox
yaxn
mnasibtdydilr. Bu mhacirlrin yalnz olduqlarn v ya
Abbas Mirzann saraynda zlrini utanqac qonaq kimi
aparmalarn, mlub v aalq kompleksi iind olduqlarn
dnmk yanldr. Trsin, Baqratiyon ahzadlri z ail
zvlri il brabr trfdarlarn da gtirmidilr. Bunlarn bir
ne yz svari oludura bilck imkanlar varm.
Ken shiflrd d grdymz kimi, ah v Abbas
Mirza rqi Grcstandaki xalq ayaqlanmalar qiyamlara ox
mid edirdilr. Grcstandan Qacariyy ilk mhacirt QacarRusiya sava zaman balad.
llr kedi v Qacariy zfr qazanmaq yerin byk
mlubiytlr mruz qald. Glstan antlamas da
imzaland. Lakin Abbas Mirzann Baqratiyon ahzadlrin
qar olan hrmti he azalmad. 20 il boyunca Tbrizd
yaayan Baqratiyon ahzadlri artq Azrbaycan kimliyin
alm v Azrbaycann bir paras olmudular.1821-1822
illr arasnda Abbas Mirza Osmanl il savaarkn Baqratiyon

112

ailsin mnsub baqa bir ahzad d Abbas Mirzaya glib v

onu qbul etmsini istdi. Abbas Mirzann duz ryini dadb
v onun duz ryin sadiq qalacana and idi. O, XII Qeorgi
oullarndan birisi idi. XII Qeorgin Grcstana hkm edn
son mir idi. Bu ahzad Grcstanda ruslara qar dirnnlr
qatlm, ancaq bu tr mbariz il o byk v qocaman
imperatorluun geri pskrtlmsinin mmkn olmayacan
anlam v lksini trk edib Tbriz yola dmdr. Lakin o
zaman Qacariy il Rusiya sava halnda olmadqlar n bu
iini gizlinc grmkd idi. lbtt bu ahzad bir ox
yandalar il brabr glmidi. Htta snrdan kerkn ruslar
onlarn mlubedilmz v vur-qa savann uzmanlar olan
krilr olduqlarn sanm v ilri olmamdr.
Bu grc ahzadsinin z kimliyini gizlin saxlamasnn
baqa bir sbbi d var idi. O, Grcstanda qalan evladn z
zngin mirasndan mhrum etmk istmirdi. nk onun
Rusiyann n sevimsiz dmni Abbas Mirzann yannda
olmas blli olsayd, ruslar drhal onun mal varlna l
qoyacaqd. Bu zdn d Azrbaycan ordusuna qatldnda
Azrbaycanda ox yayn olan v bahadurluq anlam dayan
Lan Xan lqbini almdr. Lan Xan bir trfdn
Azrbaycanda yaaya bilmsi n Abbas Mirzadan xahi
etmidi ki, onun haqqnda Ftli ahla dansn, digr trfdn
d kimliyinin aqlanmamas n ricada bulunmudu.
1823-c ilin yayna dnlim. Abbas Mirza z ordusunu
obanolunda yerldirmidi. Ancaq Abbas Mirzann
mktublarnn inclnmsi il obanoluna hakim olan
rahatszlq v iztirabl hallar anlamaq mmkndr. Abbas
Mirza mnsb sahiblrini arm v bir mvrt uras
tkil etmidi. Casuslarn Osmanl ordusu il ilgili gtirdiyi
bilgilr dyrlndirilirdi. Bzi bilgilr ox ar sviyd idi.
Gya rzurum paas yetmi minlik ordu v yz qbz topla

113

hcuma hazrlarm. Nec qrara glmli idilr? Srtl

blgdn uzaqlamalm idilr, yoxsa ox sayda olan Osmanl
ordusuna hcummu etmli idilr? ahzad hcumdan yana
idi. Ancaq mnsb sahibi komutanlarn oxu hcuma
qarydlar. On il sonra Abbas Mirza yazd mktubunda
hcumun ba tutmasnda Lan Xann etkili olduunu
yazacaqd: Lan Xan maln, cavan olunu fda edrk
mnim hyatm qurtard. Mn zfr rfi qazandrd 33 v
gr birc gn gec glsydi n mn olacaqdm, n sn, n d
lkmiz34 Grndy kimi bu mktublarda ahzadnin drin
kdri v Lan Xann onun urunda n qdr fdakarca
davranmas his edilmkddir. Abbas Mirza, btn oullar v
grc yandalar il brabr savaa qatlmaqda qrarl olan v
qarlnda da he bir ey istmyn grc ahzadsi il nec
davranacan bilmirdi. Bu grc ahzadsinin yalnz birc
istyi var ki, gr bu savada lck olursa, ad v kimliyi
aqlanmasn. Baqa bir istyi d Abbas Mirzann onu
svarilrin komandan etmsi idi.
Sava srasnda Lan Xann olu Aleksandr Mirza lr.
Olunun lmn ahid olan Lan Xan savadan geri
kilmir. Abbas Mirza mktubunda yazr ki, yurdundan
srgn olmu v obanolunda ln bu gncin lmn btn
ordu, htta atlar da alayrd.35
***
Osmanl il sava v zfr Azrbaycan ordusu n byk
zn gvn salamd. ahzad bu savadan sonra
hvalat v dst xtthaye Abbas Mirza Qacar Naib-us
Sltne
34
Eyni qaynaq
35
Eyni qaynaq
33

114

Azrbaycan ordusuna olan gvnini btnldirmidi. Abbas

Mirza, rzurum bar anlamasnn hmn imzalanmasndan
yana idi. Tam bu sralarda on iki il sonra ahzadnin lmn
sbb olacaq xstlik ba qaldrmd. ahzadnin olu
Cahangir Mirza yazr ki, Abbas Mirza, onu ldrck
xstliyin ilk blirtisini rzurum antlamas rfsind his
etmidir. He bhsiz ki, bu xstlik ahzadnin ocuqluq
zamannda yaxaland, lakin Abbas Mirzann gcl iradsi
hesabna ram edilmi v sonradan tkrar ba qaldran xstlik
idi. 1810-1812-ci illr arasnda ahzadnin zl hkimi doktor
Karmk onu lm ayana qdr gtirn bir xstlik haqqnda
bilgi vermkddir. Bu xstlik zaman ahzad alt ay ayaa
qalxa bilmmidir. Doktor Karmkin o zamanki diaqnozunda
ahzadnin smk vrmin tutulduu qeyd olunmaqdadr.
Eyni zamanda ahzadnin qara ciyr xstliyi d var imi.
Cahangir Mirza v digr ail zvlri z xatirlrind
ahzadnin bu xstliy yaxalanmas il ilgili dqiq zaman
blirtmmkddirlr. Veriln bilgilr sasnda bilmk olmur
ki, ahzad Osmanl-Qacar savandan nc, yoxsa sonra bu
xstliy yaxalanmdr.36

36

ahzad 1248 hicri qmrid (1833) vfat etmidir.

115

Byk snaq
Giri
Rusiyann rq doru genilm siyasti gec-tez
Azrbaycan ordusu il yeni savalar baladacaqd. 1813-c
ild Rusiyann stnly il imzalanan Glstan antlamas
sadc savan mvqqti olaraq durmasna sbb oldu. Ancaq
1825-ci ild bu atks durumunu bir ne il d ayaqda tutmaq
mmkn idi. Savan 10-15 il ertlnmsi ahzadnin z
reformlarni Azrbaycanda tam gerkldir bilmsi n bir
ans idi. Bu zdn d ahzad bardan yana idi. Baxmayaraq
ki, Glstan antlamas onun qruruna toxunmudu, lakin
yen d reformlar vasitsi il gclnmyi trcih etmkd idi.
1826-c ild mperator Birinci Aleksandrn lm il
barn davam etmsi n uyun ortam yaranmd.
mperatorun gnc qarda Birinci Nikolay qanl dekabr gnlri
olaraq bilinn byk atmadan sonra iqtidara gldi.
Rusiyann yeni imperatoru ilk alarda savadan yana deyildi.
zllikl onun iqtidara glii il Yermolovun Qafqazdan geri
arlaca sanlrd. nk yeni imperator Yermolovu he
sevmirdi. Htta ln imperator zamannda da Yermolov
116

Qafqaza hakim olmasn Arakeyev borclu idi. Arakeyev,

Birinci Aleksandra n yaxn olan dvlt adam idi.
Lakin zaman kedikc sava qanlmaz bir duruma
glmkd idi. Hm d el bir ortamda sava qoxusu glmy
balamd ki, Qacar dvltinin dnyada he bir mttfiqi yox
idi.

Byk snaq
1824-1825-ci illrd Abbas Mirza, Tehranda ona qar
ynlmi mxaliflrin ox gclndiklrini mahid etmkd
idi. Digr trfdn, Glstan mqavilsind snrlar qti olaraq
blli edilmmidi. Gyayla rdbil aras tampon (neytral)
blg kimi nzrd tutulmudu. Bu da Abbas Mirzan ox
narahat edirdi. ahzad snrlarn blli olmasn istyirdi.
Lakin onun bu davran z-zlynd daha gcl durumda
olan Rusiyann sava balatmas n bir bhan ola bilrdi.
ahzad bunun frqind idi. Abbas Mirza bilirdi ki, ona qar
xsi kin bslyn Qafqaz hakimi il mzakiry balamaq
tin msldir. Abbas Mirza Grcstana bir heyyt gndrib
v Rus sekinlrindn snr mslsini hll etmk n
srhd glmlrini istdi. ahzadnin gndrdiyi heyyt
Tiflisd nc trdddl qarland. Bu zdn d bir ne hft
he bir rsmi xsl grmdn bklmk mcburiytind
qald. ahzad Rusiyann bu kild davranacan ncdn
txmin etmidi. Lakin heyyt taprq vermidi ki,
grmkd israrl olsun. Nhayt Qafqazn hakimi gr izn
vermidi.

117

Abbas Mirza Rus rsmilrinin snra gldiyini

duyduunda z rsmilrini d Bair Xann bal altnda
gr n grvlndirdi. Bar Xan o zaman Azrbaycanda
nizam-intizamdan sorumlu olan bir grv banda idi. ahzad
ona ox gvnirdi. O da mrnn sonuna qdr ahzadnin
bu gvnini dorultdu. zllikl Rus rsmilrinin can
gvnliyin Abbas Mirza ox nm verirdi. nk Abbas
Mirzan sevmyn hr hans bir xann txribat iki lk
arasndaki sava tezldir bilrdi. ahzad onlarn can
gvnliklri il bal ox ndili idi. Bu sbbdn z d
mzakirlrin gedcyi yer yaxn olmaq istyirdi. bh
oyandrmasn dey Qaradaa ova xma bhan edib v
mzakirlrin getdiyi Xudafrin yaxnlad.
Mzakirlrdn sonra Rus heyytin z hrmtini
bildirmk amac il ahzad onlar ikara dvt etdi. Abbas
Mirza Qaraban hakimi General Mddovu da ikara dvt
etmidi. zl hyatnda ox qnatcil olan ahzad yabanc
msafirlrin ox liaq davranrd. Abbas Mirza btn Rus
heyyti zvlrin hdiylr balad. Rus heyti Abbas
Mirzan daha gcl sanrd v onun bu kild bardan yana
olacana inanmrdlar.
Abbas Mirzann slh urunda Rus qonaqlarna etdiyi bu
xidmtlr Tehran trfindn yax qarlanmrd. Bu
mzakirlrd dirk Tehrandan glmi v mahidilik
grvini yrdn heyyt n ox Abbas Mirzann rqiblri
crgsindn idi. ntriqa uzmanlarndan ibart olan bu heyyt
zvlri Ftli aha ayi dolu bilgilr gndrdilr.
***
Hr il yay gldiyind Ftli ah byk ailsi v bir ox
saray adamlar il brabr Sultaniyy glirdi. Artq iyirmi il

118

idi ki, bu, Sultaniyy glm bir glny dnmd. Abbas

Mirza da hr il Sultaniyy glir v atasnn drbarnda bir
ne hft qalrd. ahzad, baqa ordulardan disiplinin v
stnlyn gr frqlnn z ordusunu ahn hzurunda
gstri yapmaq n hazrlamd. ahn ordusu il
Azrbaycan ordusu yan-yana idi, ancaq bir-birin qarmrd.
1825-ci ilin yaynda Abbas Mirza bir ox eylrin
dyidiyini hiss etdi. O, atasna anlatmaq istyirdi ki, Rusiya
il savaa girmk biz mlubiytdn baqa bir ey
gtirmyck. Lakin ah iligin cavablar verirdi. Msln
deyirdi ki, snin reformun budur mu? Cavanlarn ynin
frqli paltar geyindirib, gec-gndz onlara idman etdirirsn.
Adn da qoymusan islahat! Qrbdki islahatlar da bu
kildmi olumudur? nanmram. Bu islahat ki biz bu gn
qdr he bir ey vermmi, he bir mklmz hll
etmmidir.
ahn zehni, olunun gtirdiyi dlillri anlamaqdan ox
uzaq idi. ahzad dmnlrinin onunla atas arasnda
oludurduqlar soyuqluu aradan qaldra bilmirdi. Atasn
anlada bilsin, yanl dnmsini nly bilsin dey rqib
qardalarnn ordularna silah verirdi, onlara da yardm da
bulunurdu.
Abbas Mirza Tbriz dndynd qanlmaz bir savan
eiyind olduunu his edirdi. Bu zdn d onun bakndi v
elc d Xoydaki sava slri aktivlmy balamd.
Toplarn vziytindn tutmu sgrlrin zl durumlarna
qdr hr eyin yoxlanlmasna mr verdi. Payz gldiyind is
snr boyu gziy v aradrmaya, srhd qalalarn yoxlamaa
xd. Bir daha ikar ad altnda hrbi yoxlamasn gizlin
saxlaya bildi. Bu yoxlamada byk oullarn v ox
gvndiyi bir ne yaxnn da z il brabr aparmd.
Btn snr boyunca gzib yoxlama yaparaq, Osmanl

119

srhddin yaxn olan Arkl adnda yerd durdular. Abbas

Mirzann olu Cahangir Mirza yarm srdn sonra bu
xatirsini qlm alacaq v gnbatan a Ar dann
zirvsin brabrc baxb zvq aldqlarn animsatacaqdr.
Onlar Ordubad, Naxcvan, Abbasabad yoxladlar.
General Paskeviin yazdna gr Abbas Mirza,
Abbasabad qalasn avropal mhndislrin tlimati il
yaptrmd. ahzad rvann gneyind yerln bu qalan
ox nmsyirdi. Qalann qorunma v irid su sistemi d
zn mdafi ed bilck kild idi. ahzad buradaki
saxlunun (ordu biriminin) durumunu yoxlayb, qalann
komutan Abdulla Xandan bilgi ald. Durumdan raz olduunu
bildirdi. Sonra da Srdarabada kedi.Srdarabad rvan xan
Hseyn Xan trfindn tikilmi geni hasarlar, mhkm
divarlar il sciylnirdi. Bu hasarlar iindki tarlalarda
Bayziddn v Qarsdan gln ermnilr tarm ilri il
urardlar. Hasarlarn iind hm d buda anbarlar var idi.
Bu anbarlar rvan xanna mxsus idi. Srdarabad rvana
yaxn msafd olduundan dolay ahzad n nmli
strateji anlam damrd. Abbas Mirza yanndaklarla birg
rvana vard. Bu var ahzad n ox tin idi, nk
rvan hakiminin ondan xolanmadn bilirdi. Ancaq bu
mrkzi d yoxlamaq zorunda idi. Digr trfdn, fikirlirdi
ki, blk bir kild bu sava rfsind rvan xan il zahirn
d olsa mnasibtlri normalladra bilr. Hseyn Xan
Avropadan gln hr ey nifrt edirdi. Abbas Mirza da
Avropa ynml olduu n onun btn reformlarna qar
idi.
Hseyn Xan savadan yana idi. Savan balamas n
lindn glni edirdi. Cahangir Mirza aqca yazr ki,
atamdan eitdim deyirdi ki, savan balamasnn v
torpaqlarmzn itirilmsinin sbbkar Hseyn Xan oldu.

120

Hseyn Xan btn kurallar grmzlikdn glrk

rvana gln ahzadni qarlamaq yerin xstliyini bhan
edrk Arana istiraht getmi v qrbalarn qarlamaya
gndrmidi. ahzad bu davrann aq bir ihant olduunun
frqind idi. Lakin bu kz d hyatn ona yrtdiyi sbir v
dzml mslni bytmmk istdi. Bytmmk istdi,
nk byk bir sava rfsind qar durmalar basdrmaq
istyirdi. Savan balanacan Hseyn Xan da bilirdi.
Heseyn Xan, Abbas Mirzann savadan yana olmadn da
bilirdi. Hseyn Xan ox eyi bilirdi v bu zdn bu kild
dbsiz davranmaa csart ed bilmidi.
ahzad durumu bir kild dzltmk zorunda idi. Bu
zdn d Hseyn Xanla rastlandnda nc onun hvaln ox
ciddi kild sordu. Sonra da Hseyn Xann gzlmdiyi bir
mvzudan sz ad. Abbas Mirza bu ziyartin sbbini bir
xeyir i olaraq aqlad. Vlihd, Hseyn Xann qzn qarda
oullarndan biri olan Mustafaqulu Mirzaya istdi. ah soyu
il qohum olmaq Hseyn Xan n bir imtiyaz idi. Hseyn
Xan bu olaydan ox mutlu olmudu. Bu msldn sonra
Azrbaycann gvnliyi haqqnda danmaa baladlar.
ahzad, Arazdan keib yanndaklarla brabr Tbriz
yola dd. Tbrizd Rusiyann nmayndsi Ambruje onun
yolunu gzlmkd idi. Ambruje Rusiyann konsulundan
ahzady bir mktub gtirmidi. Konsul sz ilk kz
olaraq eidilmkd idi. Konsul mktub vasitsi il Birinci
Aleksandrn lmn rsmn ahzady bildirirdi.
Abbas Mirza bir ne ay Xoyda qalmaq qrarna gldi.
nk Azrbaycan ordusunun n nmli hisslri Xoyda
yerlirdi. ahzadnin oullar btn bu hrktlrd onunla
brabrdilr. Abbas Mirza Xoyda hiss etdi ki, oullarnn
thsili n diqqtsiz davranmdr. Bu zdn ahzad, days
mir Xan Srdardan, onun ocuqlarna drs verck uyun

121

birisni tapmasn istdi. Bellikl Hac Mirza Aas mllim

olaraq ahzadnin ailsin daxil oldu. Bu kii vasitsi il
Abbas Mirzann ocuqlar, xsusn Mhmmd Mirza,
chalt qaranlna srklnckdi. Bu mvzu zrin, yni
ahzadlrin tlim-trbiysi il bal Cahangir Mirza Tarix-e
no (yeni tarix) kitabnda bilgi vermkddir.
Tkrar yay fsli gldi. Abbas Mirza hr zamankndan
daha tez ahn xidmtin arld.
Artiq ski glnklr xas olan bir trn yox idi. Gz
arpan, ancaq hrbi hazrlqlar idi. ah, imperatorluun
mxtlif yerlrindki qbillrin d balarn armd.
Bunlar da z svarilri il sanki gvd gstrmy
glmidilr. Btn bu glmlr bir intizamszlq
oludurmudu. Lakin btn bu dstlr geri kilib v qara
geyinmi zadarllara yol verirdilr. Bakndin xbrlri
azdan-aza dolard. nsanlar sel kimi ah Abdulzimin
ziyartin axn edirdi. Tehranla ah Abdulzimin aras insan
axn il dolmudu. ah savadan yana tavr qoymaa thrik
edilmidi, lakin Azrbaycan ordusuna grkn yardm v
budcni ayrmrd. Azrbaycan ordusunun xrcini tmin etmk
ancaq Azrbaycann z zrin drd. ahda etimadszlq
da ba qaldrmd. Azrbaycan ordusuna nzart edck
yksk sviyd tlim grmmi bir qrup ayrmd. Bu
inzibatsz qrup Azrbaycan ordusunun sava yetnyini
artrmaq yerin z yersiz v yetrsiz mllri, mdaxillri il
azaldrd. Durumu bu kild grn Abbas Mirzann xyallar
qaranlqlara gmlrd.
ahn qohumu olan Allahyar Xan, yenic Asf-d Dvl
lqbini alm v bavzir olmudu. O da savadan yana
tutumunu ortaya qoydu.. Onun kimi karakterlr daha ox din
xadimlrinin verdiklri ftvalara gr davranrdlar. Din

122

xadimlri ftva vermidilr ki, savaa qar xan kafirdir,

dindn xmdr v lm caizdir.
Abbas Mirza atas il ba-baa shbt etmk n frst
ld ed bilmdi. Abbas Mirza savadan zrrli xacaqlarn
bilirdi. ahzadnin dostu Lan Xan da bu sralarda onun
yannda idi. O da ahn qzbini z zrin kdi. nk bu
savan yersiz olduunu aqca sylmkdn kinmmidi.
ahzadnin ona olan hrmtini biln saray yetkililri v
reform dmnlri bilirdilr ki, Lan Xan slind Abbas
Mirzann baxn ifad etmkddir.
Bu arada v bu grgin durumda ahzad Menikovun
Tehrana gldiyini yrndi. Tam yetkili olmayan Menikov
Rusiyada iqtidar dyiikliyi xbrini rsmn aha duyurmaqla
grvli idi. Yeni iqtidar is snrlar mvzusunda mzakiry
hazr olduunu bildirirdi. Eyni zamanda ah n byk
hdiylr gndrilmidi. Ftli ah nc trddd etdi ki,
Rusiya elisinin Sultaniyy glmsin izn versin ya yox.
Sava duyusu zehinlrd tam alovlanmd. ah din
xadimlri trfindn gln ftvalarn tsirind qalmasayd
bar trcih edrdi. Sava klklrinin sdiyi bir ortamda
Mikovu nec qbul etmlri mvzusunda trddd iind
qalmdlar.
Menikovu qbuletm mslsi hm ilgin, hm d
glnc bir kl dnmd. Qrara glindi ki, orta bir
vziytd Menikovu qbul etsinlr: Menikov yabanclara
mxsus qarlama trni olmadan ah trfindn qbul edildi.
Bu zdn d Rusiya imperatorunun z dst xtti il yazlm
mktubu dirk ahn z lin ver bilmdi. Bu sbbdn d
ahn onu qbul etmsi eli n nmsizlirdi. Rusiya elisi
vzirlrl mzakir etmk zorunda buraxld. Abbas Mirza bu
arada bu msxr durum qarsnda glmmk n zn
zorla tuturdu. Abbas Mirza il Menikovun mzakirlrin

123

ahid olan Cahangir Mirza yazr ki, Rus ahzadsi n barcl

davranlarda bulunmaqda idi. Htta rus ahzadsi Abbas
Mirzaya Tal v Muann tamamn geri qaytarlmas v
dind d bulunmudu. Ortam get ged grginlirdi. Bu
durumu grn ahzad Menikov drhal geri dnub vziyyti
Moskovaya bildirmy tlsdi.
ngilis tarixi Vatson yazr ki, Menikovun gtirdiyi
bahal v dyrli hdiylr Sultaniyd qalmd. ah, elidn
dirk olaraq qbul etmdiyi bu hdiylri Menikov getdikdn
sonra z sarayna datdrr ki, sonradan Abbas Mirza onlarn
dyrini Rusiyaya z hesabndan dyir. 37
Abbas Mirza da drhal Tbriz geri dnd. Artq savan
balanacana min olan ahzad, ancaq Azrbaycan
ordusunun vziytini gzdn keirmkl mul oldu.
zllikl mal-mlklri Glstan antlamasndan sonra
Rusiyann ialna mruz qaldndan Tbriz qaan xanlar bu
savan hmn balamasndan yanaydlar. Onlar bel hesab
edirdilr ki, Qacar dvlti qalib glck v bunlar da z
mlklrin dncklr. Ftli ah trfindn tsdiqlnn sava
plannda hr bir xan z dstlri il ruslara qalm mlklri
dorultusunda hcuma balayacaqd. Bu
zdn d
Mirmustafa Xann olu Mirhsn Xan rdbildn Lnkrana
doru hrkt balad. Shrab Xan Grcinin d iki alay ona
yardm amac il grvlndirildi. ahzad eyx-l Mluk iki
top alay il rakdan Muana trf hrkt etdi. O, Mustafa
irvaniy, Hseyn Xan v Hac Xana ilhaq olmal idi. Mustafa
irvani, Hseyn Xan v Hac Xan ki xannn oullaryd.
Onlarn da atalarnn mlkl ruslar trfindn ial edilmidi.
Quba, Bak, ua xanlqlar n d bu kild planlar
hazrland. Srdar Hseyn Xan, Aleksandr Mirza il
37

Vatson, Qacar tarixi, London, 1866, S.208

124

mkdalq etmk mkllfiytind idi. O, orgl*

nahiysindn Tiflis doru getmli v Lar** qalasnda onlarla
birlmli idi.
Abbas Mirza artq savan qapda olduunu grrd.
Lakin din xadimlrinin ordunun iind r-bar salaraq
chad arlarnda bulunmalar onu ox rahatsz edirdi. nk
bu tr davran Azrbaycan ordusunun nizam intizamn
*

orgl Gney Azrbaycann Muan mahalnn Xoruzlu

blgsind bir kndin addr. (Blk d burada nzrd
tutulan baqa bir orgldr) Buradaki orgln eyni yer
olduu sanlmaqdadr. orgl trcminin dnyaya glib
boya baa atd Limli kndinin qonusu saylr. orgln
evrlrind bu kndlr yerlmkddir: orgl, Yanbulaq,
Balabyli,
Mstalbyli,
bulaq,
Hamar
kndi,
Nzrlibula, Tomar, dli, Aa Dmirili, Yuxar
Dmirili, Siyabkndi, Milli kndi, Qulamhseyn kndi,
Pencall, Smkl, Xmmd, Tkbulaq, Tbla, Ocaq
qlaq, ncilli, anaq, Qaraxanbeyli, Zeyv, Poladl,
Brznd, Kolan kndi, ah tpsi (Rvayt gr Nadir
ah bu kndd bana tac qoyduu n bu kndin ad
ah tpsi olaraq qalm. Burada bir tp vardr ki, Bu
tpni bu dz yerd torba il torpaq dayaraq
salmlar. Nadir ah bu tpnin bana xaraq bana
tac qoymudur), Onbirbylr, Bin. Bu kndlrin oxu
Bilsuvara, Germiy tabedir. Bu arada kiik bir hr olan
Germi haqqnda da burada bir bilgi vermnin faydas var.
Germi XI srd Byk Slcuqlar zamannda Azrbaycanda
fal bir bylik olmudur. Anadolu fth edildikdn sonra bu
razilr axn etmi ve Germiyan byliyi olaraq kiik bir
dvlt qurmular. Osman Byin dvlti gclndikdn sonra
Germiyan kimi bir ox bylik Osmanl yntimin qatlm
v siyasi yaamlarna son verilmidir. Bu gn Gney
Azrbaycann Muan ovalnda mvcud olan Germi
hri adn bu trk boyundan almdr.(G.C)
**
Lar adnda bir knd Xiyav (Mekin) hrinin yannda
vardr. Bu gn bu knd bol zm il mhurdur. Lakin
buradaki Lar Xiyava yaxn olan knd kimi

125

pozurdu. Abbas Mirza z sgrlrin v onlarn eyitim

sviysin din xadimlrindn daha ox inanrd. ahzady
gr din grvlilrinin bu tr tbliatlar orduda he bir ruh
ykskliyi yarada bilmir, trsin ordunun disiplinini pozmaqda
idi. ahzad din xadimlrinin syldiklri bu bo laflarn
dmnin teknolojisin qar tsirsiz olaca inancnda idi. Bu
zdn d Avropal bir hrbi mtxsis onun n lk
mollalarnn hamsndan dyrli, nmli idi. Digr trfdn,
ahn Azrbaycan ordusuna mdaxil etmsi Abbas Mirzan
ox incidirdi. ah, Abbas Mirzaya qar aq kild
dmnlik edn oullar; eyx-l Mluk Mirza v smayl
Mirzan Azrbaycan ordusunun yardmna gndrdi. Abbas
Mirza bilirdi ki, onlar onu kontrol etmk mqsdi il
gndrilmilr. Abbas Mirza bilirdi ki, uzun mddt sarayda
ona qar ediln intriqalar v fitnlr artq z nticsini
vermkddir. Azrbaycan ordusu sviysind eyitilmmi bu
alaylar yardm yerin Abbas Mirzann ordusunun sava
qabiliytini
drr
v
mumi
bir
inzibatszlq
yaratmaqdaydlar. ah, lknin btn ordularn snra
yerldirib sonra da z rdbild savan gediin nzart
etmk istyirdi.
Ruslarn zlmndn bezmi ial edilmi torpaqlarn
sakinlri z ski zalm xanlarn grdklrind sevinir v
onlar qardalar kimi barlarna basrdlar. Yalnz bu
insanlarn ruslara qar hrktlnmsi snr blglrind
saylar az olan rus ordusunun frarna sbb olurdu. Snr
postlar rus sgrlrindn bu kild boalmd. Lakin bunlar
ox rahat ld ediln czi zfrlr idi. Bu xbrlri eidn bir
grnmmkddir. nk Xiyava yaxn olan Lar
Grcstan yolunun stnd deyildir. Digr trfdn, o
zamanki savalar Xiyavn yaxnlarnda olmamdr. Burada
ad ken Lar yqin ki, Quzey Azrbaycanda
yerlmkddir.

126

ox xanlarda v ahda byk zfr umudu yaranrd. Lakin

Abbas Mirza ox ndili idi. nk O bilirdi ki, bu zfrlr
savasz ld edilmidir. Rus ordusunun teknolojik
stnlyndn xbrdar idi. ahzad savan zamansz
balanmasndan rahatsz idi. Bu sava onu zfr gtrck
savaa bnzmirdi. nk onun orduda v Azrbaycann
ekonomik hyatnda gerkldirmk istdiyi islahatlar
yarmq qalm, sonuca varmamd.
Abbas Mirzann iki olu Cahangir Mirza v Bhram
Mirza da z alaylar il bu savaa qatlacaqdlar. Ruslar
zlrini toparlayb v byk bir hcuma baladlar. Ruslarn
bu hcumundan hr ks zrr grd. Ruslar Araz ayn
kemk istyirdi, lakin qarsnda Azrbaycan ordusunu grb
gcl dirnil rastlanrd. Bu arada ruslarn dqiq top atlri
Azrbaycan ordusuna v digr alaylara ar ziyan vermkd
idi.
Ruslarn n nmli gclri Arazn aaclnda
yerln Krsi adnda bir yerd idi. Ruslarn iki alay Temmuz
aynda kfiyat karakterli mliyata balad. Onlar btn
Qarabada partizan savalar edn birimlrl qarlaacaqlarn
sanrdlar, lakin qarlarnda Azrbaycan ordusunu grdlr.
Azrbaycan ordusu olduunu da toplarn ssindn anladlar.
Bu kild sliqli top sava v intizaml ordu btn
Qacariyd Azrbaycan ordusuna mxsus idi. Bunlar Abbas
Mirzann ordudaki reformlarnn v modernizasiyonunun
rn idi.
Azrbaycan ordusunun topxanas dmnin irtibat
sistemini pozmu v arxadan gln yardm ngllmidi.
Azrbaycan topxanas dmnin arxa cbhsindki hdflri
tam isabtl at altna almd. Bu da rus piyadlri il
savada stnlyn Azrbaycan ordusunda olmasn

127

salamaqda idi. Digr ahzadlr d Ftli ahn dirk

komandanl altnda mxtlif yerlrd savaa balamdlar.
O gnk savada Azrbaycan ordusu irlilmy balad.
Abbas Mirza mr etmidi ki, sirlrl pis davranlmasn. Lakin
bir ne Azrbaycan ordusu mnsublar hycana qaplb
ruslarn ban ksmidilr. Abbas Mirza qti kild bildirdi
ki, bundan sonra kim sir ba ksck olsa glllnckdir.
Eyni gn min rus sgri sir alnd. Bu sava uzun srmdi.
nk rus birliklri d bu trflrd az idi. Bu razilr rahat
l keirildi. Abbas Mirza ilk kz olaraq oullarn da bu
savaa qatmd. Buna gr d sevinirdi. nk onlar hr
zaman sava olaraq grmk istmidi. Eyni gn bir apar
srtl rdbil varb v Azrbaycan ordusunun irlilmsi
haqda aha bilgi verdi. Abbas Mirza sirlrl n qdr xo
rftar ets d, onlarn rdbil gndrilmsini nglly
bilmdi. ah sirlrin rdbil gndrilmsini istmidi v
yen d onlarn balar ksil bilrdi.
Abbas Mirza ruslarn buraxb qadqlar iki qbz topu
grdynd ox sevinmid. Mkmml imkan olan bu
toplarn azn dmn trf evirdilr.
ahzadnin ordusunun bulunduu mkana yaxn bir yerd
Hac Bylr38 oturmaqda idi. Hac Bylr kiik bir blgnin
xan idi. slind onun sahib olduu yer brahim Xann olu
Mehdiqulu Xana mnsub idi. Mehdiquluxan Tbriz
mhacirt etdikdn sonra Hac Bylr oran qsb etmidi.
Ruslarn yenilmzliyinin gvnrk mhacir xanlarn
razilrini l keirib v ruslarla i birliyi yapan bu xan
Azrbaycan ordusunun qlbsindn qorxuya dmd.
zllikl d eyx-l Mlukun xidmtind olan Mehdiqulu
Xan qardalar il birlikd z torpaqlarna geri
Cahangir Mirzann Yeni Tarix kitabnda bu adamn
ad Hac Aalarby olaraq ker.
38

128

dnmkdydilr. Ruslarn Qarabadan uzaqlamasn grn

Hac Bylr, Abbas Mirzann yannda bulunmaq amac il
ne yz svarisini ahzady tqdim etdi. zllikl rus sir
sgrlrinin rdbil gndrilmsini z gz il grdy n
btn midlri suya dm kimi bir hal var idi. Hac Bylr,
Mehdiquluxann qarsnda zn qorumaq n biricik
qurtulu yolu kimi Abbas Mirzaya yaxnlama grrd.
Abbas Mirza da Azrbaycan ordusunun ona v ver bilcyi
bilgilr olan ehtiyac nzr alaraq onunla srt davranmad.
ah, uann fth edilmsi n mr vermidi.
Aamhmmd Xann da bu hrd lmsi v ya ldrlmsi
uann ial edilmsi zordur fikrini yaratmd. Digr
trfdn, Qaraban aar olan bu hrin fthi Qacar dvlti
n ox nm damaqda idi. Ancaq geri kiln rus
ordusununda bu hrd yerldiyi xbri glirdi. Ruslar
uan qorumaq n buraya byk gc svq etmidi.
Azrbaycan ordusunun Krsidki qlbsi aha ox
umutlar tlqin etmy balamd. ah qardan gln q
uada keirmk istyirdi. Lakin Abbas Mirza baqa tr
dnrd. O nc Gncy hcum etmk istyirdi. 1803-c
ildn etibarn Cavad Xann mlubiytindn sonra ruslarn
lind olan Gncd byk hrbi gc barnmaqda idi.
ahzad, Gncnin l keirilmsi il eyni zamanda ruslarn
blgd byk itkiy v mlubiyt mruz qalaca
dncsind idi. Rusiya Gncdki hrbi s vasitsi il btn
blglr yardm gndr bilirdi. Abbas Mirza bu hri
hmn l keirmk istyirdi.
ahzadnin alndan keni yrnn Hac Bylr iki gn
boyunca Abbas Mirzan ikna etmy ald ki, uan almaq
Gncni almaqdan daha rahatdr, indi uan savunacaq
nmli ordu yoxdur, ilk nc uann alnmas mslhtdir
dey sylnib durdu. Hac Bylr ua sakinlri il d

129

tmasda olduunu iddia edirdi. Ona gr ahzad hcuma

baladnda hrin iind d ayaqlanma olacaqm. 39
ahzad bir trfdn ahn iradsi zr, digr trfdn,
evrsinin tlqini ndni il nc uaya hcum etmkl
razlad. Ordu uaya doru hrkt etdi. uann
mhasirsinin uzun srcyi dnldy n byk sursat
v rzaq danmaqda idi. He bhsiz ki, bu hrktlilik
uada bulunan rus ordusunun gzndn qamrd. Gnlr
kedi, ancaq mhkm qalalarla qorunan bu hrdki
ruslardan Azrbaycan ordusuna qar he bir hrkt v top
at grnmdi. ahzad uaya hcum etmk n
tlsmirdi. Dnrd ki, ua halisinin d daxild uyun
zamanda ayaqlanmas hrin fthini asanladracaqdr. Bu
sbbdn d days mir Xan Srdar gzlmkd idi. uann
fthindn sonra ona qatlacaq olan daysnn balndaki
Xoydan gln ordu il brabr Gncy hcum etmyi
planlamd. Byk olunu skkiz min nfrlik piyadnin
srkrdsi olan mir Xann yardmlna tyin etdi. ki min
ordu il ahzady qatlan Mrndin hakimi Nzrli Xana
Gncy hcum etmk n hazr bklmsin mr etdi.
Ruslardan qalm doqquz qbz topun drhal tmir edilib
ilrliyinin salanmasn istdi.
Bu kiini nmli postlara tyin etmsi mxtlif
sbblr zndn yax ntic vermyckdi. Lakin bu
sonular haqda ahzad ncdn tsbitd bulunamazd. Digr
trfdn, trcih edilck baqa gvnilck xslr yox idi.
Hac Bylrin yaratd ua halisinin syan umudu
yava-yava suya drd. halinin ayaqlanma mslsindn
he sr lamt yox idi. Bu zdn ahzad uann tam
mhasirsinin gerklmsi amacyla hrin evrsind
Hac Bylr mslsin aid olan blm Cahangir
Mirzann Yeni tarix srindn alnmdr.
39

130

xndk qazlmasna mr etdi. eyx-l Mluk Mirza, Yusif

Topu, Kngrli qbilsinin risi Ehsan Xan cbhnin
mxtlif yerlrind bu ilrdn sorumlu idilr.
ahzadnin evrsind hr ks zfrdn danrd. Krsi
savandan sonra ruslarn savama csarti olmayaca haqda
szlr dolard. Mlklri Rusiyann istilasnda qalm xanlar
bu savaa daha ox umud balamdlar. Srdar Hseyn Xan
v skndr Grci birlikd Qarakilsd v Baaparanda
ruslar mlub edib geri pskrtmdlr. Ruslarn etirafna
gr Grcstanda hr an ayaqlanma ba ver bilrdi.
Lnkran tkrar fth edilmidi. Bak sularnda buda yk
dayan iki gmi l keirilmidi. Ancaq Gnc hr an
ahzadnin fikrini mul etmkd idi. ahzad bilirdi ki,
Gnc l keirilmyn qdr ruslarn byk hml
thlksini gzlmk lazmdr.
Cbhd mxtlif ayilr gzirdi. Rusiya imperatoru bu
mlubiytdn dolay ox sblmi v Yermolovu
grvindn almdr. Onun yerin baqa bir general tyin
edilmidir. Tz Qafqaz hakimi imperatorun bar siyastindn
yana idi.
Bu arada uann mhasirsin aid ilr davam etmkd
idi. Qala divarlarnn altnda xndk qazmaq ox tin idi.
Mhrrm aynn glmsi v yas trnlrinin balamas bel,
xndk qazma iini ngllmdi. Bu arada iki din xadimi z
dini tbliatlarna davam edirdilr. Bunlar Molla hmd
Nraqi v Axund Molla Mhmmd Muani idi. Bu iki
xs yinlrindki qara paltarla ordunun iind dolab v
chad tbliat edirdilr. Bu savan mslmanlarla kafirlr
arasnda olduu haqda tbliat aparrdlar. Ancaq Abbas Mirza
din xadimlrinin bu tr davranlarndan ksinlikl
xolanmrd. O bilirdi ki, bu tbliatlarla rus toplar qarsnda

131

mqavimt gstrmk olmaz. O, dini xurafatn tblii yerin

batllama, Bat teknolojisini mnimsmyi trcih edirdi.
Bu srada aparlar Bavzir Allahyar Asf-d Dvlnin
gldiyini duyurdular. Bavzir Damandan v Simnandan
yardm gc gtirmidi. Abbas Mirza, yaltaqlqda stad olan
v intriqa uzman bu vzirdn he xolanmrd. Bavzirin ona
qar etdiyi btn dmnilikdn xbrdar idi. Bavzir n
sava taktikasndan anlayr, n d sava idi. Sadc onun n
byk amac grdklri ilri il ahn rzasn, diqqt v
hrmtini qazanmaq idi. Ayann tozu il atan Bavzir
sbldi ki, srtl davranlmr. Bavzir dnrd ki, tam
onun glii srasnda ua l keirilrs ahn yannda daha
da etibar qazanm olur. Bavzirin bu tr davranna Abbas
Mirza mdaxil etdi. Hr ksin gznn nnd onlarn
mnasibtlri pozuldu. Ancaq mhasir ii get ged
tkmillirdi. Sentyabrn (eylln) ortalarnda uaya girm
planladrlmd. Ancaq mkirdn gln mlubiyt xbri
ox olumsuz tsir gstrmy balad. Bu xbr ahzadnin
sentyabrn ortasna blirldiyi uaya hcum plann alt-st
etdi. Carlar ordunun dyiik yerlrind dolab v hcum
gnnn dyidiyini sylyirdilr.
Cahangir Mirza bu xbri duyduunda aparaq atasnn
olduu adra gldi. Abbas Mirzann adr dvlt yetkililri
il dolu idi. Asf-d Dvl, Mustovfi-ul Mmalikdn
hmlnin gecikmsinin sbbini sorurdu. Onun bu davran
ahzadnin hzurunda ox yersiz v dbsiz hrkt kimi
grnrd. ahzad Mhmmdli Mirzann gndrdiyi
mktubu Bavzir Asf-d Dvly verib v yksk ssl
oxumasn istdi. Bavzir mktubu oxuduqca rngi zndn
qar v heyrtini gizld bilmirdi. Mhmmd Mirza
mktubda yazmd ki, onun skkiz minlik ordusu Gncnin
yaxnlnda mkird General Mddovun ordusu il savaa

132

girmidir. Zaman kedikc bu savada Mhmmd Mirzann

mlub olma xbri d Abbas Mirzaya glmidir. Mhmmd
Mirzann msddinlu obanlarndan ald bilgilri yanl
dyrlndirmsi onun mlubiytin sbb olmudur. Blk
d bu obanlar ruslar trfindn alnm v onlarn istdiklri
bilgilri Mhmmd Mirzaya vermidilr. obanlarn
dediklrin gr ruslarn o blgd byk birimlri olmam
v sadc Tiflis ermnilrindn olan kiik bir alay varm.
Mhmmd Mirza days mir Srdarla birlikd bu
verilri doru drst dyrlndirmdn ordunu mkir doru
ynldrlr. Rus ordusunun banda duran General Mddov
anlad ki, onlar bu hesabsz hmllri il byk xtaya yol
vermilr. Bu zdn byk bir hiyly l atd: sas ordusunu
v topxanasn saxlularda gizlin saxlayaraq kiik bir blm
Mhmmd Mirzann hml etdiyi yer svq etdi. Bu savada
nc zahirn Qacarlarn stn olduqlar grnrd.
Mhmmd Mirzann sgrlri zfrin qazanldn znn
edib, zlrini yaral, sir rus sgrlrinin stn atb, onlarn
balarn ksib zlri il gtrrdlr ki, gtirib aha verib
dl alsnlar. Bu kild ordunu bir intizamszlq sarm oldu.
Mddov bu frstdn istifad edrk gizlin qalan
ordusuna hcum v toplara at mri verdi. Mhmmd
Mirzann ordusuna qorxudan vlvl dmy balad.
Mhmmd Mirzann days mir Xan top gllsindn yara
alb
ld. Onun lm orduda d qrql yaratd.
Mhmmd Mirza orduda yaranm danql n qdr brpa
etmy alsa da dmnin gcl top ati buna imkan
vermirdi. Mhmmd Mirza mlub oldu. Onun toplar da
txrib edildi. ahzad Mhmmd Mirzann z d az qala
sir dckdi ki, bir ne xidmtisinin hesabna qurtuldu.
mkirdki mlubiyt Gncdki rus ordsunun geni
mliyata balamasna imkan yaradrd.

133

***
Thlkli bir durum yaranmd. Abbas Mirza dnd
ki, uann mhasirsini buraxb v tcili savunma sistemin
kemlidir. Tcili olaraq toplanan hrbi urada uann
mhasirsindn vaz keilmsi haqda z dlillrini ortaya
qoydu. urada ox grgin v qti shbt edirdi. Onun qtiti
v qrarll, htta Bavzir Asf-d Dvlni d sssiz
qalmaa zorlad. zllikl mkird mlub edilib v
intizam, dzni pozulan ordunun o kild geri dnb ahn
gzn grnb onu midsizliy uratmasna da msaid
etmdi. ahzad uann geri alnaca il ilgili ayr bir zaman
hcuma keilmsi haqda qtitl dand. Abbas Mirzann bu
qrarll qarsnda Bavzir z nifrtini iind boaraq
sssiz qalma trcih etdi. Xsusn eidn d ki, ah Arazn
sahillrin yaxnlamdr, Bavzir daha ox narahat olurdu.
nk o, ahdan ayrlb uaya doru hrkt etdiyind aha
xo xbrlrl dncyini vd etmidi. uann mhasirsinin
gecikdiyini grn Ftli ah xsn mliyat mrkzin
yaxnlamaq v mliyat kontrol etmk istmidi.
Azrbaycan ordusu Gncy doru irlilyiind yerli
halilrin ngllmlri il rastland. oxu ermnilrdn olan
bu halinin he bhsiz ki, ncdn ruslar trfindn
alnmalar, ahzady qar txribat nsr kimi
kullanlmalar sz konusu olmudur. Ermnilr ruslar
trfindn donatlm silahlarla ahzadnin ordusuna qar
savamaa balamdlar. Bu da ordunun srtli kild yer
dyidirmsin mane olurdu. Lakin bu dstlri
zrrsizldirmk Azrbaycan ordusu n tin i deyildi.
Azrbaycan ordusu Gncy doru irlildiyi rfd
ahzady qorxunc bir xbr gtirdilr: Gnc qalasn

134

savunmaqla grvli olan Mrnd hakimi Nzrli Xan z

alayn oradan geri kib v ahzad Mhmmd Mirzann
ordusu bulunan yer getmidir.
Artq ruslarn qarsnda duracaq bir alay qalmamdr.
Azrbaycan ordusunun gliindn umutlanan Gnc halisi
yava-yava umutsuzlua dmkd idilr. hrin bir ox
mhlllrindn v kndlrdn insanlar dst-dst nal v
fryad edrk Araz ayna doru, Azrbaycan ordusunun
bulunduu znn ediln yerlr qardlar. Nzrli Xann bu
ihanti Abbas Mirzan ildn xarmd. Bu zdn d drhal
Nzrli Xann onun hzuruna gtirilmsini mr etdi. ahzad
onun rtblrini alaraq arxas st ullu bir eyin stn
balanmasn istdi. Nzrli Mirzan hr yerd, xsusn
bas olduu z alaynn iind doladrb v aalayrdlar.
Eyin ban kn adam msxr il ah gldi dey
barrd. Sonra da Abbas Mirza, Nzrli Xan Mrnd
gndrdi. Mrnd bir mktub yazaraq Nzrli Xann
ldrlmsini mr etdi. Nzrli Xan Mrndd clladlar
trfindn boulub ldrld. Sonradan byk snaqda
Nzrli Xann oullar intiqam hissi il bzi ilr
grcklrdi.
Abbas Mirzann ordusu Trtrd yerlmidi. Abbas
Mirza Trtrd hrbi urann arlmasn istdi. Bu urada
Bavzir, Qulamhseyn Xan Siphdar, Azrbaycan v digr
vilayt ordularna mnsub mnsb sahiblri itirak edirdilr.
ahzad Cahangir Mirza v ahzad Bhmn Mirza da bu
uraya qatlmaqdaydlar. Drhal bir qrara glinmli idi. ld
ediln xbrlr gr Rusiyann yeni Qafqaz hakimi byk bir
ordu il mliyat shnsin yaxnlamaqda imi. Hl bu yeni
Rus komandirinin ad blli deyildi. Lakin sgrlrin olan
stn mnasibti dildn-dil dmd. Qafqazdaki rus
sgrlrinin
yemklrind
v geyimlrind
yenilik

135

salanmd. Abbas Mirza, onun sgrlrin verdiyi nm

konusunda bilgi ald zaman anlad ki, gerk bir sava
komutan il qar-qaryadr. Bu da ahzadni drindn
ndilndirmy balad. Hrbi urada bir ne sual z
cavabn axtarrd. Gncy hml edilsin mi? gr Gncy
hml edilr v Gncni almaq mmkn olmaz, Qacar
ordular mlub olarsa, o zaman Qarabadan geri kilmk
zorunlu olacaqdr. Blk geri dnb uann fthi n btn
gclrini sfrbr etsinlr dey sorular Hrbi urada ortaya
qoyulur v cavabn arayrd. Baqa bir yol da var idi v bu yol
daha rasional grnrd. He bir hcuma balamadan
mhkm mdafi sistemin keilmli v dmnin hmlsini
bklmli idilr. Digr trfdn, bu bklmnin yan sra
partizan savalar n eyitilmi savalarla dmn vur-qa
taktikasn uyqulayaraq onu zifltmk d bir x yolu kimi
ortaya qoyulurdu. Lakin ounluq bu kil savaa qar idi.
Bavzir israrla savadan yana olduunu sylyir v sava
meydannda dmni mlub etmk grkir dey basdrb
dururdu.
Abbas Mirza Avropal mavirlrinin syldiklrini
xatrlayrd. Avropal danmanlar ona bir ne kr
sylmidilr ki, he bir zaman Avropa suluna yenic
aldrmaq istdiyin ordunu Avropa sistemi il donatlm,
Avropa teknolojisi il tchiz edilmi bir ordu il savaa
soxma! Mhmmd Xan mir ahzadnin zaman qazanma
tklifini dstklyirdi. Lakin Hrbi uraya bel, nfuz etmi
onun dmnlri aha yanli bilgilr vermy davam etmkd
idilr. Abbas Mirza bu gedil ah trfindn xainlik suu il
damalana bilr qorxusu il z iradsini Hrbi urada ttbiq
ed bilmdi. Bavzirin tkliflri qarsnda ahzad tslim
olmaq zorunda qald. Hrbi urada qirx minlik ordu mxtlif
alaylara ayrld v hr alayn da komutanlar blli oldu.

136

Bavzir Asf-d Dvl Siphdarla birlikd rak ordusuna

komutanlq edckdilr. ahzad eyx-l Mluk Qarada,
Mrnd v Mazndran alaylarnn komutanln stlndi,
ona 12 qbz d top verildi. Abbas Mirzann byk olu
Mhmmd Mirza n sekin alaylara komutan tyin edildi.
Minbalq rtbsin yksln brahim Xan Bakui 2000
nfrlik ordu il n cbhdn hcum edckdi. Bhmn Mirza
baqa bir alaya frman verckdi. Bhmn Mirzann svarilri
Avarlardan olumaqda idi. Cahangir Mirza atasnn ski dostu
hmd Xan Mqddmin oullar il brabr Maraa alayn
kontrol edckdilr. hmd Xann oullar minba Cfrqulu
Xan v yen d minba Hseyn Xan Paai Azrbaycan
ordusunun n baarl komutanlarndan idilr. Zilll Sultann
olu Mhmmdhseyn Mirza mxtlif birimlrl ordunun
arxasnda zxir v dstk gc kimi qalacaqd. Bir ox
grvlr paylald. Hmdan alaynn Tfngi birimlrinin
komutanl Hmdanl Qaragzllr taprld. Mhmmd
Xan mirnizamla Yusif Xan Grciy d topxanann
komutanl verildi.
Abbas Mirza z ordusunu Trtr aynn sahillrindn
Gncy trf svq etmy balad. Gncnin iki aaclnda
yerldi. Kfiyat v vur-qa birimlri rus ordusunun bir
aaclna qdr yaxnlamd.
Bu arada Rus ordusunun Qafqaz zr hakimi Abbas
Mirza n d blli olmudur. Adnn trafnda miflr dolaan
bu xs general Paskevi idi. Paskevi Qafqazda Yermolovu
vz etmkd idi.
ki ordu bir-birindn 2-3 aa msafd Gnc sava
meydannda qar-qarya idi. Paskevi mhkm sngrlr
ina etdirrk ordusunu hr tr qafil hcuma qar qoya
bilmidi. Digr yandan rus ordusu yax qidalanr, yax
rzaqla tmin olunurdu. Rus ordusu skunt iind sava mri

137

bklmkd idi. Ancaq bzi xbrlr Paskeviin riyaziyat

qafasn qardrrd. Msln msddinlu qbilsinin
obanlar Paskevi rvan xannn aldr dalarndan
kediyini sylmidilr. Ancaq srtli aradrmalar nticsind
bu xbrin doru olmad blli oldu. Fqt bu xbr doru
olsayd bel, General Paskevi z planndan vaz
kemyckdi. nk o bilirdi ki, savan taleyi Abbas Mirza
il olan dirk toqqumadan asl olacaqdr. Sentyabr * (Eyll)
aynn 12-dn 13-n ken gec ruslara sdaqti il bilinn bir
ermni Paskevi xbr gtirdi ki, ahzad bu gec shr
yaxn hcuma balayacaqdr. cba bu kild anszn, qfilc
hml etmk Abbas Mirzannm plan olmu? Yalnz bu
likd bir plan dildn dil dmmk rti il mqbul v
uurlu olabilrdi. Sonraki Qacariy-Rusiya mnasibtlrini
ox drindn etkilyn bu savan bir ox yn blirsiz olaraq
qalmaqdadr. Yamurun yad bir gecd, umlanm
torpaqlarda anszn hml edib dmni mhasiry almaq
mmknm idi?
Cahangir Mirzann verdiyi mlumata gr Abbas Mirza
son anda qrarn dyidirmk istyirmi. Lakin bu mlumat
yetrli deyil v bu yanl taktiy brat qazandra bilmir. Bzi
alaylar gecnin qaranlnda yollarn azb v baqa smt
trf yrmlr. Nm torpaq v z irlilmni ngllyirdi.
Yolunu azm bzi alaylar qar-qarya glrk irlilmni
ngllyir v bir birin girrk intizamszlq yaradrd. Gn
doduunda istiqamtlr blli oldu. Yorun dm sgrlr
at yaxb v zlrini qurutmaq istyirdilr. Yamur altnda
islanm silahlarn qurutmaq v silmk zorundaydlar.
Rus qrargahnda ordunun durumu bambaqa idi. sti bir
yemkdn sonra yaxca istiraht etmi sgrlr tblin ssi il
Bu, Rusiya tarixi il verilmidir. 25-26 sentyabr
Qrigori tarixin dng glir.
*

138

meydanda topladlar. Qsa srdn sonra ahzadnin d

ordusunda tbillrin gurultusu eidilmy baland.
Rus ordusu iyirmi mindn artiq inzibatl nfr sahib idi.
Bunlarn iind yax tlim grm qazaqlar da var idi.
Rus kfiyatlar xbr gtirdilr ki, Abbas Mirzann
ordusunu grmlr. Kfiyatlar htta ahzadnin
ordusunun say haqda da bilgi verdilr. On skkiz alaydan v
hr bir alayn min nfrdn oluduunu qeyd edirdilr.
Aralqlarla v ya drd qbz top nzrd tutulmudu.
Arxada ehtiyatda olan yngl topxanalarla brabr
ahzadnin zl qvardiyas yerlmid. Tqribn iyirmi min
svari iki cinahda mvqe tutmudu.40
1826-c il sentyabr aynn 15-ci gnnn sabah idi. Uzun
intizardan sonra sava saat doqquzda balad. Gnc savanda
itirak edn Cahangir Mirzann syldiklrini olduu kimi
burada gtiririk:
Rus ordusunun saldatlar v topxanas Qacar ordular il
qar-qarya durmudu.
Qacar dvltinin rmzi olan,
zrind gn v aslan rsmi olan bayraq ahzadnin bann
stnd dalalanrd. Ba keiki Mhhmmd min Xan
Qacar z nfrlri il ahzadni qorumaqla grvli olduu
n ordunun mrkzind sakin idi. Rus srdara Abbas
Mirzann bulunduu yer mlum olmudu. Abbas Mirzann
bayraqlarn altnda olduu Paskevi trfindn tsbit
edilmidi. Bu zdn d btn top atlarn v saldatlarn
hcumunun o mrkz doru olmasn istmidi. Bu arada
blli oldu ki, rus ordusu tutduu pozisyonu dyidirmdn
savunma durumunda qalacaqdr. Qacar ordular da ya hcuma
kemli, ya da bklmli idi ki, ruslarn tpkisini yrnsinlr.
Qacar ordusunun miqdarn Paskevi iyirmi min,
Cahangir Mirza is otuz be min olaraq qeyd
etmkddir.
40

139

Byk ehtimala gr on gn d Qacar ordusu bklyck

olsayd, rus ordusu yen d pozisyonunu dyidirmyckdi.
ahzad orduya hcum mri verdi. Sava v hcum
tbillri v zurna alnd. Piyadlr nd yava-yava ruslara
qar yrmy balad. Maraa alaynn on iki qbz topu
ordunun mrkzind hazr durumda idi. Digr on iki qbz
byk top ahzad il Mhmmd Xan mirnizamn dirk
mirlri altnda idi. ahzaddn mr glmdn at haqlar yox
idi. ki ordunun bu qdr bir-birin yaxnlamasna rmn
ruslar trfindn he bir tpki grnmmkd idi. Abbas
Mirza toplara at mri verdi. Toplarn atnn yan sra Mirza
li Graylnn mrindki svarilr hcuma balayb v rus
svarilrinin dznini pozdular. Bu anda ruslarn da toplar
ata balad. Ruslar Abbas Mirzann durduu yeri tsbit edib
v btn mrmilrini o yer atrdlar. Hdflri ahzad v
ordunun qlbi olan mrkzi datmaq idi. Bu zaman
ahzaddn mn bir mr gldi. Bizim alay toplarn srtl
irli kib v glllrin ruslara ataca yerd yerldirib v
drhal ata balamalydq. Silahl piyadlrimizl ruslarla
d-d savamalydq. ahzadnin duas olan bu bnd d
alaymla brabr atlardan enib ba komandirin mrini
uyqulamaa baladq. Mnim alaym srtli bir hcuma
balayb saldatlarla artq tam z-z silah v sng savana
balamd. Rus toplarnn glllri bizim bamzn stndn
keib ahzadnin bulunduu yer isabt edirdi. Abbas Mirza
bu durumu grdynd Asf-d Dvlnin ordusunun nnd
ruslarn olmadn yrnib v onlar kmy ard. Asf-d
Dvl ar davrand v srtl zn yetidirmk istmdiyi
n ahzad sava meydannn sa trfin kilmk
zorunda qaldi. ahzadnin sava meydannn sa trfin
kilmsin rmn rus topxanalar daha srtli v ard
ksilmz bir kild ordunun mrkzini hdf alaraq atlarn

140

davam edirdi. Rus toplarnn ati altnda dznini itirn Avar

v Maraa alaylar yava yava-sava qabiliytlrini itirirdilr.
Bu vziyyti mahid edn ruslar n cbhd savaan
sgrlr yardm gndrdilr. ki min saldat Maraa
topxanasn almaq n hcum etdilr. Hams birdn hura
krk Maraa alayn mhasir etmy baladlar. Maraa
alay komutannn bir saldat trfindn nc qollar ksildi v
sonra ryin bir gll sxlaraq ldrld. Sonra da Maraa
alaynn
bayraqdarlar
hdf
alnaraq
ldrldlr.
Qoruyucum mn xbr gtirdi ki, arxamzdak alaylarmz
mlub edilmi v bizim bu az sayda nfrlrimizl
savamamzn anlam yoxdur. gr bizim toplarmz da
idn ds hammz ruslar trfindn sir alnacaq. Mn
tabeimd olan orduya geri kilm mri verdim. Geri
kildiyimizd grdm ki, arxada olan btn nfrlrimiz
qamlar. Mnim d atm xidmtim minmi v qamdr.
gr ilk hcumda rus svarilri darmadan edilms idi, bu
savadan bir nfrimiz bel diri ixmayacaqdq. Bu savada
iki qbz top dmn qalsa da qalanlarn geri k bildik.
ahzad mnim atmn xidmti trfindn qarldn
yrndiyind iyirmi svari il bir ydk at mnim ya
cnazmi ya da canm sava meydanndan qurtarmaq n
grvlndirmidi. Mn bu ydk at vasitsi il zm sava
meydanndan qurtardm. Bir tpnin banda ahzad il
grdm.41
Cahangir Mirza davam edir ki, tpnin banda rus
ordusunun Qacar ordularn tqib etdiyini grrdk. Sanki
ovu ovu tqib edrcsin bizimkilr tqib edilirdilr. Ordunu
saran umudsuzluq sbbi il frarlarn da say oxalmd. Bir
ne top gllsi d qaanlarn arxasnca sxdrld, lakin artq
tqib d durdurulmudu.
41

Cahangir Mirza Yeni tarix

141

ahzad z oullar v mlub ordusu il Araza doru

geri kilmy balad. Btn toplar sava meydanndan
xarma baarmdlar, ancaq yolda iki qbz top bataqla
batd. ahzad, Uurlu Xann svarilrin bu toplar
bataqlqdan xarmalarna mr etdi. Gnc savann
balancndan be yz nfrlik bir Tatar svarisi evrd
dolamaqda idi. Hansi trf qalib gls idi ona qatlma
gzlyirdilr. Bu 500 svari indi mlub trfi tqib etmy
v onlardan bac almaq n hcuma balamd. Bilirdilr ki,
bu mlub trfdn bir ey ld ed bilrlr. Bu Tatar svarilr
iki batm toplarla uraan Uurlu Xan v svarilrinin
llrini balayb dl almaq n ruslara apardlar.
Abbas Mirza Arazdan kedikdn sonra ordunun
Bhraml adnda bir tpd durmasn istdi. Abbas Mirza
burada ordunu dzn tabe etmk istyirdi. Mxtlif yerlr
qami sgrlr d glirdilr. Ancaq ahzadnin salnn
yerind olmad aqca grnrd. lmcl bir sssizlik
Abbas Mirzann ruhunu v vcudunu sarmd. El bir
durumda idi ki, ordu komutanlarnn bir-birlri il yksk
ssl nzaktsiz davranmalarna bel laqeyd idi. Bu ortamda
Abbas Mirza savala ilgili bir raport yazb aha gndrdi. Bu
raportda mindn artq l v drd mindn artq sir haqqnda
bilgi verilirdi.
sir dnlrin oxu Asf-d Dvlnin komutanlnda
olan rak alayndan idi. Asf-d Dvl bu alaydan grkli
mqamda istifad edmmi v savan nticsini gzlmy
balamd ki, qrarn savan gediin gr versin.
ahzadnin ordusu is frar etmy balad zaman bu alay
da qamaa alaraq dalq yolla zlrini Naxcvana
atdrmaa chd etmidilr. Lakin Mddov casuslar vasitsi
il onlarn frar istiqamtini yrnib oxunu sir almd.

142

***
Mlubiyt xbrini duyan Ftli ah Abbas Mirzan
hzuruna ard. ahzad, Bhramludaki ordunun baln
Mhmmd Xan mir Nizama taprb oullar il brabr
ne yz nfrlik gvnlik svarilri il yola dd. Asf-d
Dvl Sphdar da onlarla birg yolland.
Yermolov oktyabrin (ekimin) 22-d yazrd ki, ah
hrddir. Abbas Mirza, ahn yanna gedir v dalm
ordusunu tkrar bir dzn tabe etmy alr.
Tqribn bir ay Gnc savandan kemkd idi. Bu
mddt rzind Abbas Mirzann ordusu isti bir yemk
yemmidi. nk geri kilm srci doru-drst yemyin
hazrlanmasna ngl olmudu. Digr trfdn, mlubiyt
duyusunu yaayan orduda scaq yemk yem zvq d yox
idi. Lakin Abbas Mirzann drdi bunlardan da byk idi.
Ruslarn istilasna urayan bir ox kndlrin halisi ocuqlar
il bir yerd frar edirdilr. Onlarn oxu, zllikl ocuqlar
yolda aclarndan lrd. ahzadnin gzlrinin nnd
insanlar dst-dst saldatlarn zlmndn Arazn bu trfin
doru qard, Azrbaycan ordusunun ba komutan,
Azrbaycan hkmdar Abbas Mirzadan yardm dilyirdilr.
Bir ox kndlilrin qizlar saldatlar trfindn tcavz mruz
qalr v bir ox gnc qizlar da tcavz qorxusundan zlrini
yaxr v ya dyiik yollarla intihar edirdilr. Bu hadislri
eidn ahzad danmaa bel sz tapa bilmirdi. Btn bu
olaylar Onu drindn sarsdrd. Azrbaycan ordusundan
imdad dilyn bu bdbxt insanlara Abbas Mirza yardm ola
bilmdiyi n ox zlrd. ahzad z yemyini d
sgrlrin yemyi sviysin endirmidi. He bir zl ov tini
qbul etmirdi v sgrlrindn frqlnmk istmirdi.

143

ah, rdbil yaxn bir mkan olan amsbi* adnda bir

yerd bulunmaqda idi. amsbid bir hrbi ura dznlndi v
Abbas Mirzann tkrar Araz sahilin geri dnmsi
qrarladrld. Tkrar yeni komutanlarn tyini n yeni
qrarlar verildi. eyx-l Mluk Mirza v Hsn Xan Tal,
Xzr dnizini qorumaqla grvlndilr. Hsn Xan rvan
qorumaqla mirlndi.
Rus ordusunun bu zfri imperatoru hvslndirmidi.
Rus mperatoru Yermolova bel bir mktub yazd: rvan l
keirm frstini qarmamalyq. str sava yolu il istrs
d rvan hakimini para il almaq yolu il rvan l
keirmliyik. Onlar Srdar Hseyn Xann ruh haln yax
bilirdilr. Lakin Hseyn Xan ruslarn altun tkliflri qarsnda
tslim olmamd.
Abbas Mirza bu sava istmmidi. ahzady gr bu
sava doru zamanlanmamdr. Bu sava hrb taktikasndan
he bir ey bilmyn, sadc chad mri kimi rahat ftva
vermyi baaran din xadimlrinin, ahzadnin rqiblrinin
istklri zrin ba vermidi. Sanki onlar bu savan
mlubiytl sonuclanacan bilirlrmicsin hrkt
etmidilr. Savaa hazrlq zaman hr ks Abbas Mirzann
savadan yana olmadn aqca grm, sezmidi. Artq
Tehran mollalarnn v Abbas Mirzann dmnlri kimi
Bu yer bu gn d amsbi olaraq qalmaqdadr.
rdbill Srein (Srein Savalann tklrind yerln
kiik bir hrdir. Buradan tbii qaynar sular
fqrmaqdadr. Bu tbii sularda yuyunub fa bulmaq
amac il dnyann eidli yerlrindn buraya turist
glmkddir. Bir ne isti gl malicvi nm sahiblr.
Sreinin n byk isti gl Gam gldr. Bu zdn d
bu hr get-ged bymkddir.) arasnda olan bu razi
rdbil hri bydy n az qala rdbil
yapmaqdadr. (G.C.)
*

144

davranan ahzadlrin Abbas Mirza il mbariz etmk n

llrin yax bhanlr dmd. Abbas Mirzann ox
gvndiyi v nisbtn modernlmi Azrbaycan ordusunun
mlubiyti ahzadnin qardalarn v din xadimlrini
sevindirmkd idi. Bu mlubiyt Abbas Mirzann
reformlarna v Qrblm ynndki islahatlarna byk
zrb endirmidi. Digr trfdn, Abbas Mirza xanlarn da
syldiklrinin bo lafdan baqa bir ey olmadn sezdi.
Yalnz z torpaqlarna geri dnmk n savaan bu xanlar
ruslar gcl grdklrind bu istklrindn vaz kemy
balam v bu kz Ftli aha sadc slam Dnyasnn
padah kimi baxmdlar. Bzi xanlara da ruslar trfindn z
razilrind yerldirilcklri konusunda xbr glmidi.
Quba xan hmd Xan, Bak xan Hseynqulu Xan, irvan
xan Mustafa Xan z sbatszlqlarn ox tez ortaya qoydular.
Lakin mlubiyt acs, ldn getmi torpaqlarn sevdas,
ruslarn tkrar irlilm ehtimal ahzadnin i dnyasnda
sava istyini artrrd. Ancaq ahzad zn yalnz hiss
etmy balamd. Onun planl v daha glimi ordu il
savaa balamasna Tehrann mnvi hakimlri olan
mollalar trfindn izn verilmycyini hiss edirdi. Ftli ah
mcburn din xadimlrinin fikirlri il bu df daha ox
hesablamal idi. nk belc bu mlubiytin acsn
unutmaq n onlarn otoritsindn yararlana bilrdi. Din
xadimlrinin fikrinc mlubiytin sbbi Abbas Mirzann
kafir lklr mxsus olan islahatlar Azrbaycanda
gerkldirmsi idi.
ki Xan Hseyn Xan kiik bir savada ruslar trfindn
ldrlmd. Onun cibindn ahzadnin btn xanlqlara
yazd bir mktub xmd. ahzad bu mktubda yazrd:
Mndn sorursunuz ki, savadan limi kmim? Xeyir,
sava mnim n hl bundan bel balayr. Gerkdn

145

Rusiya Abbas Mirzan hr zaman byk bir thdid nsr

kimi grrd. Mlubiytdn sonra Rusiya istihbaratnn
Abbas Mirza, Xdafrin civarnda iyirmi be minlik ordu
dznlmidir raportu bu thdidin aq rnyidir.
Ancaq byk bir ehtimala gr Rusiya ahzadnin
maliy sxnts haqqnda bilgili imi. Bu blgnin ar ken
qnda Azrbaycan ordusunun ehtiyaclarn v yemyini
tmin etmk tin bir i idi. Bu zdn d ahzad bir ox
piyad nfrlrinin evlrin dnmlrini istdi. ahzad
onlarn baharda geri dncklrin gvnirdi. Yalnz svarilr
vasitsi il hrbi mqlri davam etmk istyirdi. Savan
arl dolaysyla Azrbaycan yaltinin budcsi boalmd.
Abbas Mirza ordunun azuqsinin istehsalna nzart etmk
n bir ne hftliyin Tbriz getdi.
Gnc v Qarabadan gln qaqnlar ktlsi qida
problemini daha da iddtlndirirdi. Gnc v Qaraba
kndlri, demk olar ki, z sakinlrindn boalmd. Rus
adn duyduqlarnda kndlilrin canna qorxu drd. Bzn
d bu qaqn ktllr arsizlikdn xanlarn vdlrin inanb,
onlarn arxasnca gedirdilr. Abbas Mirza bir an bel bu
qaqnlarn durumuna etinasz qalmrd. Qn balad bir
rfd ayaq yaln, yinlrind yar-yamaql khn paltarlarla
Araz boyunca dalm olan bu qaqnlarn vziyti Abbas
Mirzan ox rahatsz edirdi.
Btn bu problemlrin tsind Abbas Mirza bir d
ailsindki mkllrl z-z idi. Vlihdlik aday olan
byk olu Mhmmd Mirza skidn yrtmni olmu
yalan drvi Hac Mirza Aasnn tsirin drk, xrafata
svq edilmidi. Mhmmd Mirza Avropadan gln hr ey
nifrt edirdi. Avropadan gln yeni paltarlar nc suya
kdirib, qusl verdirib sonra geyinirdi. Drviin ynlndirmsi
il riyazt kilmi v ox yemk yemyi il bilinn

146

Mhmmd Mirza, yalnz rk v sirk yemkl yetinirdi. O,

drviin etkisi altnda qalaraq nc tsvvfi davrana, sonra
da xrafata ynlndirilmidi. Abbas Mirza dnrd ki,
cba Mhmmd Mirzann vlihd v tac-taxtn varisi olmas
n israr etmlidirmi? Digr yandan, Abbas Mirzann daimi
ei v vlihdin anas ahzad xanm, lsgr Xan vasitsi il
Mhmmd Mirzann vlihd edilmsi haqda bzi ilr
grrd ki, onun bu ilrinin yax olmayan nticlrini
ndki shiflrd grcyik.
***
Abbas Mirzann qarda olu eyx-l Mluk, Tal
blgsind ona taprlan postu trk etmidi. zn tlmtlsik Tehrana dnmkd olan aha atdrmaq istyirdi ki,
onu postda saxlamaa alan Mhmmd Xan Qaragzldn
Ona ikayt etsin. ah z d artq bu mlubiytdn sonra
savadan bezmidi. ah buyruq verdi ki, qadinlarndan biri
olan Nuafrin Zenganda onun istiqbalna glsin.
Qarada postu ona taprlan ahzadlrdn birisi d o
qdr diqqtsiz davranmd ki, o yerlr General Mddovun
partizanlarnn v hrbi qruplarnn hcumu n aq
qalmd. Mddovun partizanlar v hrbi qruplar Arazdan
keib, hrd v rdbild mliyat etmidilr.
Payzdan etibarn sava susqun v durun kild davam
edirdi. Mddovun ara-sra hcumlar sava ayaqda tuturdu.
General Mddovun kiik apl bu hcumkar bir nv nbz
yoxlama karakteri dayrd. Bu o demk idi ki, Azrbaycan
byk bir thlk thdid etmkddir. nk artq Gnc
savandan sonra hr ksd ruslarn daha gcl olduuna inam
yaranmd. Mddov bu kiik hmllri il Qacar trfinin
hl zn toparlaya bilmmi olduunun qnatin varrd.

147

Bu da baqa byk miqyasl hml n ruslara frst

vermkd idi. Tbrizin thdid altnda olduu fikri ortalqda
dolard. Bu zdn d hrin mdafisi n bzi nlmlr
alnrd. Digr trfdn, q dolays il mzuniyt buraxlan
sgrlr geri arldlar. Lakin Mddovun bu kiik miqyasl
hcumlarnn qars alnd.
Mddov ox maraql v qorxmaz bir karakter sahib
idi. sln Qarabal idi. Svariliyi Qarabada yrnmidi. Bu
blgnin adam olduu v blgni yax tand n bir ox
mliyatlarda baarl olurdu.
Tbrizin d thdid edilmsi zrin Abbas Mirza aha bir
mktub yazd. Bu mktubda eyx-l Mluk v Seyf-l Mluk
kimi bzi ahzadlrin z postlarnda grkli etina v zni
gstrmmlrindn ikaytlnirdi. Onlarn bu davranlarnn
onda byk bh dourduunu yazrd. Glck, Abbas
Mirzann haqlln isbatlayacaqd. Baxmayaraq ki, onun bu
mktubu Tehranda ona qar yeni nifrt v kinlrin ortaya
xmasna ndn oldu. Abbas Mirzann rqiblri onu ahn
nzrindn salmaq n uyun bhan tapa bilmirdilr.
Syldiklri dlillr ah tsirlndir bilmirdi. ah z
hesablamasnda Abbas Mirzaya olan ehtiyacn onlarn
syldiklri il lrd v bu hesablamada Abbas Mirzann
arl ortaya xrd. Ancaq ahzadnin rqiblri Abbas
Mirzaya qar ah tsirlndir bilck n uyun bhanni
tapmdlar. Onlar mxtlif yollarla aha atdrdlar ki, Abbas
Mirza
mrkzin
nzartindn
uzaq
olmaq
n
Azrbaycandan he yer xmr. Bu, ah etkilyck n gcl
bhan idi. Onlar bilirdilr ki, balq sudan knarda yaaya
bilmdiyi kimi Abbas Mirza da Azrbaycandan knarda l
kimi bir ey olacaqdr. Abbas Mirzann qrblm reformlarn
durdurmann n uyun yolu onu Azrbaycandan ayrmaq idi.
nk baqa vilaytlrd ahzad bir ne sbb zndn bu

148

reformlarn gerkldir bilmzdi: Birinci ona gr ki,

Abbas Mirza he bir Qacariy vilaytin Azrbaycan qdr
idn v knldn bal deyildi. kinci, ona gr ki, he bir
vilayt Azrbaycan qdr Abbas Mirzan qbul etmzdi.
nc, ona gr ki, Azrbaycanda yarmq buraxb
gedcyi reformlar baqa vilaytd gerkldir bilmsi
zaman v imkan baxmndan mmkn deyildi.
***
Bahar glmk zr idi. Dmn yeni bir sava n
hazrlq grrd. ox qsa bir zaman iind kilsni ial
etdilr. Bu da rvan mhasiry almann ilk iarsi idi.
Abbas Mirza srtli bir kild ordusunu nizamlamaqla
mul idi. kilsnin ial olunmas ahn alnda Abbas
Mirzaya qar yaranan bhni ortadan qaldrmd. nk
ruslara qar Abbas Mirzan vz ed bilck kims yox idi.
Abbas Mirza ta ocuqluundan Azrbaycanda bym v bu
lk il zdelmidi. ahda yeni bir hycan yaranmd.
Qardan gln yay Sultaniyd deyil, sava snrlarna yaxn
bir yerd keirmk istyirdi.
Savan ar xrci Azrbaycann belini bkmkd idi.
Maliyat v vergilri artrmaq lazm idi. Abbas Mirza
mcburn bu i getmk zorunda idi. Baxmayaraq ki, vergilri
artrmaq Abbas Mirzann balatd reform srcin qar idi.
Lakin ahzadnin baqa ixi yolu yox idi. O, Azrbaycan
qorumaq n yen d Azrbaycana arxalanmal, Azrbaycan
halisin dayanmal idi. Jamse Morier (Cemz Moryer)in
yazdndan bel anlalr ki, Abbas Mirza ahn Azrbaycana
glmsin qtiyn sevinmirmi, hm d zlrm. nk
Azrbaycan ordusunun xrcini tmin etmkd zorluq kn
Abbas Mirza ahn v evrsindki byk ekipin v dstlrin

149

d xrcini Azrbaycanllarn zrin yklmli idi. Bu zdn

d hr df ahn Azrbaycana gliini duyduunda onun
zgn olduu btn davranlarndan blli olurmu. Bu dlil
gr d atasna bir mktub yazaraq ahnahn yerin
yardm ordularn Azrbaycana glmsi daha faydal olur v
savan gediin olumlu etki gstrir dey mlahizlrd
bulundu. ahzad ahn bu il d Sultaniyd istiraht etmsini
arzu edirdi. Bu mktublar Ftli ah sbldirir v oluna
qar bhlrin tkrar gclnmsin sbb olurdu. ah znn
edirdi ki, Abbas Mirza artq zn Azrbaycan padah kimi
aparmaa balamdr. Bu ndnl d onun Azrbaycana
gliini istmmkddir.
ah z ordu birimlri il tlsik bir vziyytd Tbriz
yola dd. ah o gn qdr he azna almad szlri
danr v bhlrini aqca sylyirdi. Bu da evrdkilrin
aqnlna sbb olmudu. ah deyirdi ki, eitmim Abbas
Mirza ruslarla gizlinc dana balam. Hr ks dnrd
ki, ah Tbriz doru bu allmadq srtli hrkti il Abbas
Mirzan ruslarla birlib mrkz qar mliyata kemdn
nc yuvasnda basmaq istyir.
Abbas Mirza atasnn baqa bir dnm mnsub
olduunu dnrd. Bu ski yntim kli il glimkd
olan rus ordusunun qarsnda mqavimt etmk olmaz dey
dnrd. Qacar dvltind avropallarla geni miqyasl
mnasibtd olan ilk xs Abbas Mirza idi. ahzad
avropallar vasitsi il konkret vtn anlayn yrnmi v
dinlrin uydurduu osbtrakt insan tipinin tsind vtnda
insan tipini dnrm. Azrbaycan insanlarna sadc vergi
dmsi grkn bir arac v Tanr bndsi kimi baxmir, hm
d onlara birr vtnda, ancaq v ancaq Azrbaycana aid
insanlar kimi baxmaa balamd. Abbas Mirzann bu
vtndalq anlay sadc Azrbaycan ehtiva etmkd idi.

150

nk baqa vilaytlrl onun laqsi yox idi. Baqa

vilaytlri baqa ahzadlr idar edirdi. Abbas Mirza avropal
mavirlrindn bir ox teknik v hrbi bilgi yrnmidi, lakin
yrndiyi ilk mnvi dyr siyasi, iqtisadi, ictimai v tarixi
iriyi olan vtn sevgisi v milli corafiya idi. 1789-ci il
Byk Fransa inqilab btn Qrbd milli dvlt anlayn
ortaya qoymudu. Bu devrimin gtirdiyi ulusuluq duyusu
zllikl Frana ordusu trfindn hmn zmsndi. Fransa
ordusunda gcl bir milliytilik uru v duyusu
dalalanmaqda idi. Bu zdn d Fransann ordusuna mnsub
olan albaylar v digr grvli xslr istr-istmz bu
dncni d zlri il brabr getdiyi lklr aparrdlar.
Qrbin glimsinin sbblrini irtibatda olduu qrblilrdn
yrnmy alan Abbas Mirza milli dvlt anlay haqqnda
da fransz albaylardan bir ox eylr yrnmi, bu haqda
onlara sorular ynltmi v onun dncsini alt-st edck
cavablar almd. ahzad Fransada 1789-ci ild ba vern
inqilabn mahiyti v amac haqda bir ox bilgilr edinmidi.
Btn ocuqluq xatirlri il Azrbaycana bal olan ahzad
Qrb modeli milliytilik fikrini bildikdn sonra, sadc
duyu plannda deyil, hm d ur plannda Azrbaycana
balanrd. Azrbaycan onun n Qacar vilaytlrinin hr
hansi biri kimi deyildi. O, batllardan ald, mnimsdiyi
grlri
Azrbaycanda
ttbiq
etmy
alrd.
Azrbaycanllara dinda insanlar kimi baxmrd, nk dind
vtnda anlay yoxdur. Dind vtnda yoxdur, insan vardr,
mcrrd insan tipini rmzldirmkd, ardrmaqdadr
dinlr. Cmhuriytilik v sekular dncni dnya tarixin
gtirn Byk Fransa inqilabnn istklri Abbas Mirzan
uzun-uzun dndrmkd idi. ahzad hiss edirdi ki,
hqiqtn d Azrbaycan insan onun n slam dininin
tlqin etdiyi hr hans bir insan deyildir. O, Azrbaycan

151

insannn onun qlbind v urunda bir ayrcalq dadn

duymaqda idi. Bu hiss onda svqi tbii kild yaranm,
ml glmidi. ahzad hiss edirdi ki, Qacar imperatorluu
baqa yerlrd torpaq itirrkn drin bir rahatszlq hissi
keirmmkddir. Ancaq Azrbaycann bana gln n kiik
flakt bel onun ruhunu sarsdrd. ahzad keirdiyi bu
hisslri franszlardan ald ulusuluq flsfsi il tfsir
etmy alrd. Ndn Azrbaycan onun n bu qdr
ayrcalq damaqda idi? Onunla irtibatda olan fransz
hrbilr z xatirlrind ahzadnin 1789-ci il Fransa
devriminin ulusuluq mahiyti il daha ox ilgilndiyini, bu
haqda daha ox sorular sorduunu yazmaqdalar. O,
Azrbaycan insanna konkret vtnda kimi baxrd. Bu
ayrcalq is vtndalq mfhumunu idrak ed bilmyn v ya
mnafelrinin xtr girmsi dolays il drk etmk
istmyn din xadimlrini v digr evrlri ildn xarr,
ox rahatsz edirdi. ahzadnin Azrbaycana bu qdr
ball Ftli ah bel bhlndirirdi. ah dnrd ki,
Abbas Mirzann qrblilrl bu qdr zl v uzun
mvrtlrin blk d izn vermmli imi. str ahzadnin
qrbli zl hkiminin, istrs d onunla irtibatda olan batl
elilrin, hrbilrin v diplomatlarn verdiklri verilr gr
O, Azrbaycann sadc bir vilayt olaraq grnmsindn
rahatszlq duymaqda imi. Abbas Mirza Azrbaycann tarixi
statusunun dyiilmsindn yana imi. ahzad Azrbaycan
vtn olaraq grr v Azrbaycanllara da vtnda kimi
baxrd. Bu zdn d bu vtnin insanlarnn vergilrini
Tehrana vermk istmir, atasnn anlamsz ar xrclri n
xrclmk istmirdi.
ah z qlbinin drinliyind Abbas Mirzann xain
olacana inanmrd, ancaq alnda ba qaldrm bu bhni
d sylmkdn geri qalmrd. ah, Tbriz varmadan Ucan

152

yolu il Xoya trf srtl hrktin davam etdi. Abbas

Mirza tkrar atasnn glmmsi n bir daha bzi istklrd
bulundu, lakin ahn glmkd israrl olduunu bildiyind
tslim olmaqdan baqa ar grmrd. Atasn qarlamaq
n hri trk etdi. Yen d aha vardnda atndan enib
ahn qarsnda diz kb alnn ahn atnn ayann
altndaki torpaa qoydu. ahn Azrbaycana glii Abbas
Mirzan ox zmd. nk bu gli kemidki kimi yen
d mlubiyt n rait yaradacaqd.
ah an-hrti dnyada dolaan Abbas Mirzann onun
qarsnda bu kild davranmasndan ox raz grnrd.
Abbas Mirza ayaa qalxb gzlri atasnn gzlrin
satadnda ahn btn bhlri ortadan qalxmd. O
sdaqtli gzlr yalan sylmirdi. ah, ahzady smimi v
glck dolu bir iar edrk brabrc yola ddlr. Bir az
ncy qdr ahn iini yaxan bhlrdn sr qalmamd.
Sonra da uzun-uzun shbt etdilr. Abbas Mirza btn
durumu tfrrat il atasna anlatmaa balad. ahzadlrin
z postlarnda byk shvlr yol verdiklrini v bu zdn d
bu shvlrdn dmnin istifad etdiyini syldi. Blk d
daha uzun v gnlrc danmaq istrdi, lakin cbhlrdn
gln xbrlr Abbas Mirzan nlm almaa mcbur etdi.
Qafqaz hakimi rvan mhasir etmkd qrarl idi.
1827-ci ilin yaynda blgd bir salqn * xstlik
yaynlamd. Bu zdn Rusiya rvann mhasirsini
ertlmidi. Ancaq Qafqaz hakimi, yardm ordu atar-atmaz
rvan mhasir etmkd qrarl idi. Bu zaman Paskevi
qrargahn Naxcvana damd.
***
*

Yolxucu

153

Cahangir Mirzann Slyan v bu civarda olan kiik

kndlri mvqqti olaraq l keirmsi bir az ruh ykskliyi
yaratmd.
Araz v Kr ay dniz tklmdn nc bir-birin
qovuub gcl bir ay oludururlar. Suyun dniz qovuduu
yerd ayn irin suyu il Xzrin or suyu arasnda kiik bir
yarmada olumudur. O zaman dmn yalnz dniz yolu il
bu yarmada il irtibat qura bilirdi. Bu mrkz ruslarn ox
nmli slrindn biri idi. nk Htrxandan gln yk v
xsusn buda ykl gmilr burada lngr salr, yklrini
boaldrd. Bu yeri ial edn ruslar orann Azrbaycan ordusu
trfindn saldrya urayacan znn etmdiyi n zif bir
saxlunu bu mrkzin qorunmas n saxlamdlar. Cahangir
Mirza bu mvzunu bildi v oraya hcum etmk istdi. Bir
gec z nfrlrini tchizatlar il bir ne qaya mindirib o
mrkz doru yola dd. Cahangir Mirzann nfrlrinin
gll ssin oyanan ne yz nfrdn ibart olan rus saxlusu
oraya byk bir ordunun hcum etdiyini znn edib dniz yolu
il frar etdi. Cahangir Mirza bir ne hftliyin bu mrkzi
z lind bulundurdu. Slyan bir il nc Qacar ordularnn
geri kilmsi il ruslar trfindn ial edilmidi. Ancaq
Slyan halisi Cahangir Mirzadan v nfrlrindn istiqbal
etdilr.
ahn bhlri qsa srliyin ortadan qalxmd. Ftli
ah yannda bulundurduu byk ordunu Abbas Mirzann
mrin vermk istmirdi. Bu byk ordu bel hssas bir
dnmd ox ciddi ilr gr bilrdi. Ancaq Azrbaycan
ordusunun iin qarma da zn rva bilirdi. Bununla da
mlubiyti qtildirirdi.
Abbas Mirza bart v digr sava vsillrinin istehsalna
nzart etmk n drhal Tbriz getmli idi. Tbrizd d bir
ox nizamszlqla v intriqalarla rastlanrd. ahzad saraynn

154

n nmli adlarndan biri lsgr Xan hr frstd zn var

dvlt toplamaqla mul olur v buna gr d hr tr
intriqadan v frstdn yararlanmaa alrd. Naxcvann iki
aaclnda yerln Abbasabadn komutanln Ehsan Xana
vermidi. Ehsan Xann bu ilr n bir yetnyi yox idi.
Abbasabad qalas ahzad n ox nm damaqda idi.
nk onun savunma sistemi franszlar trfindn
donatlmd. Dmn ordusu Azrbaycann ilrin trf
irlily bilmsi n bu qaladan kemli idi. Abbasabad
qalasna ynlik thdidi nzr alan Abbas Mirza bu qalann
savunmas il bal bir denm yapmaq istdi. md
nfrlrini xtr soxmaq istmyn Abbas Mirza bir ne
piyad alay, svarisi v drd qbz topla (hams bir yerd
10.000 nfrlik ordu) Abbasabadn yaxnlnda yerlmi rus
alaylarn mhasiry almaq istdi. Plan bel idi ki, nc bir
ne dst kfiyat amac il gecnin qaranlndan istifad
edib rus qrargahna yaxnlaacaq, sonra ruslar onlar tqib
etdiyind Abbas Mirza baqa istiqamtdn hcuma
balayacaqd. Araz aynn o trfind nisbtn geni olan
Glr adnda bir dznlik vard. Hr trfi aq olan Glr
dznliyi Abbasabad qalasnn hr trfdn grnmsini
salayrd. Bu zdn d rus saxlusu Azrbaycan alaylarnn
hrktlrini kontrol altna ala bilirdi. Qar trfd bu
dznlik tplrl snrlanrd. ahzad z komutanlar il bu
tplrin arxasnda qazlm xndklrd yerldilr. Alaylar
is tplrin mxtlif yerlrind sngr tutdular. Uyun
zaman gzlmkd idilr. nc bu plann istnildiyi kimi
yrdy sanlrd. Ruslar Azrbaycan ordusunun kfiyat
dstlrini tqib etmy baladlar. Be rus alay Araz keb
onlar tqib balad.
Abbas Mirza kiik qardalarndan biri olan lina
Mirzan z yannda bulundurmaqda idi. Abbas Mirza bu

155

qarda il ox yaxn idi v ona bir ox mvzular haqqnda

danr, dandqca da zn rahat hiss edirdi. Asf-d Dvl
lina Mirzann da onlarn yannda olmasn ahdan istmi,
ah da izn vermidi. bhsiz ki, lina Mirza gizlinc aha
bilgilr trrd. Yayn istisi dzlmz vziyt atmd. Bu
yay istisind onlar z planlarnn qaydasnda gedcyini
dnrdlr. Ancaq Abbas Mirza v evrsindki komutanlar
dndlr ki, Abbasabad qalasnn hakimi Ehsan Xan da
plandan xbrdar etmlri grkir. Lakin Ehsan Xan
Abbasabad qalasnn hakimliyini ahzad saraynn byk
xocas lsgr Xann vasitiliyi il almd. O, bu postda
uzun zaman qalacana inanmrd, bu zdn d dmndn bir
dllr almaq fikrind idi. Ehsan Xann bilmsi zruri
olmayan bir ox hrbi sirlr haqqnda ox bilgi birikdirmidi.
Ehsan Xan gizlinc bir apar gndrib v Abbas Mirzann
btn planlarn Paskevi atdrd. Qalann btn savunma
sistemi haqda dmn bilgi verdi. zllikl bu savada
Abbas Mirzann xsn itirak edcyi haqda da bilgi verdi.42
Rus alaylar Azrbaycan ordusuna mnsub kfiyat
dstlrini tqib etmkd idi. Artq rus ordusu ahzadnin
btn planlar haqda bilgi sahibi idi. Bu sbbdn General
Aristov Naxcvandan yola db v yardma gldi. General
Aristov ox byk bir tchizatla glmidi. ayn bu trfindn
o trfin krp sala bilck btn tchizat il glmidi. Rus
alaylar Azrbaycan kfiyat dstlrini tqib edrkn Abbas
Mirza il qarlaacaqlarn v arxadan da General Aristovun
onlara yardma glcyini bilirdi. ox kemmidi ki, rus
topxanas Glr dzngahn at altna ald. General
Aristovun qvvlri Calalbulaq drsindn kediyi n rus
tarixilr bu savan adn Calalbulaq olaraq yazmlar. Lakin
biz Cahangir Mirzann yazd bilgilri daha doru olaraq
42

Cahangir Mirza ,Yeni tarix

156

bilirik v bu savan adn Yeni tarixd olduu kimi Glr

olaraq yazrq. Abbas Mirzann sas hdfi ruslar Abbasabad
evrsindn uzaqladrmaq olduu n buraya ox birlik
svq etmmidi. Bir ingilis tarixi yazr ki, bu savada Asf-d
Dvl frar etdi v z mrind olan alayn da geri kdi.
Abbas Mirza geriy kilm zorunluluunu duyduunda bu ii
frar klind deyil, bir intizamla etmk istdi. Piyadlr v
zl qvardiya ahzadnin evrsind idi, lakin dmnin
amansz top ati onlara savamaq imkan vermirdi. Abbas
Mirzann sir alnmas n ruslar ox mnasib frst
yaxalamdlar. Qazaqlar geri kilmkd olan Abbas
Mirzan bir ne df mhasiry aldlar. ahzadnin yannda
bulundurduu bayraqdarlarndan bzilri ld v bzilri d
sir dd. Abbas Mirza sir dmmsi n atdan enib v
piyadlri il bir yerd dmnl savaa balad. ahzadnin
piyadlr qatlmas piyad nfrlrd ruh ykskliyi
yaratmd. Onlar ahzadni qorumaq n lm-dirim
savana girmidilr. Rus piyadlri il Azrbaycan ordusunun
piyadlri i i girmi v snglrl savardlar. Artq Abbas
Mirza savan tam ortasnda idi v Azrbaycan piyadlrinin
mlubiyti durumunda ahzad ya ldrlck ya da sir
alnacaqd. Abbas Mirza biricik qurtulu yolunu son nfsin
qdr savamaqda grmkd idi. Bir x yolu var idi, o da
rus piyadlrini mlub edib geri pskrtmk. ahzad artq
qlnc v tfngi il savard. ahzadnin zl qvardiyas
onu n qdr qorumaa alsalar da artq i bu durumu
amd. ahzad hr ks son nfsin qdr sava mri
vermidi v z d artq bir sgr kimi savard. Bir ne df
ahzadni hdf alan dmn gllsin v qlncna onun
fdailri gvdlrini sipr etdilr. Asf-d Dvlnin frar
etmsin, Azrbaycan ordusuna yardmn glmmsin
rmn, zaman kedikc rus piyadlrinin say azalrd. Sanki

157

Bavzir v baqalar da bu savada ahzadnin sir

dmsindn yanaydlar. ahzadnin sgr kimi savaa
qatlmas Azrbaycan ordusunun gcn v sava qabiliytini
hdsiz drcd yksltmidi. Sonralar bu savala ilgili
xatirlrini yazan General Paskevi sas hdflrinin
ahzadni sir almaq olduunu sylyckdi. Lakin
ahzadnin Azrbaycan ordusunun piyadlri il bir yerd
baarl savalar dmnin bu hdf atmasn nlmidir.
ahzadnin sir alnmas n lazm bilgilri, ahzadnin
hans istiqamtd olduunu Ehsan Xan ruslara atdrmd.
ox sayda piyadlrinin lmn grn ruslar hcumu
durdurmaq zorunda qaldlar.
***
Bu ar savadan sonra geri dnn Abbas Mirzan
sevindirn bir ey vardsa, o da Xoyun civarndaki orusda
qoyub getdiyi ordunun yerind olmas idi. orusda gztilr
htta tkbana gln nfr bel giri izni vermirdilr.
ahzad gln qdr htta dvlt rsmilrini bel iri
buraxmamdlar. ahzad gldiyind is ehtiram gstrgsi
olaraq byk bir istiqballa iri alnd.
Bir ne gndn sonra Abbas Mirza zc xbrlr ald.
Ruslar Abbasabad qalasnn qarsnda baqa bir savunma
qalas tkil etmidilr. Ehsan Xann xyanti blli olmudu.
O z xyantini ox ustalqla yerin yetirmidi. O, Abbas
Mirzaya sadiq olan mnsb sahiblrini qaladan uzaqda
saxlama baarmd. Qalann boalmasna mr vermi v
dmnin hcumu v qalan ial n uyun zmin yaratm
v sonra da etdiklrini dmn xbr vermidi. Ehsan Xann
bu xyantin Kngrli alay da qatlm v i birliyi il ihant
etmidilr.

158

Abbasabad mlubiyti Qacar-Rus savann

karakterind, gediind byk bir dnn olduunu isbatlad.
Bu sralarda rus ordusunun qrargahna bir diplomatik
mrkz d klndi. Bu diplomatik mrkzin banda
Qriboyedov adnda bir xs durmaqda idi. Qriboyedov air v
dib birisi idi. Qriboyedovun Qafqaz hrbi ssnd diplomat
seilmsini buna balayrdlar ki, onun qadn Rusiyann
mttfiqi olan grc yanlarndan birinin qz imi.
Qriboyedov bir heytl Xoya glib v bu savan anlamsz
olduu haqda z fikirlrini sylmidi. O, bar plann da z
il brabr gtirmidi v bu plan da Xoyda aqlad. Bu plana
gr Arazn quzeyindki razilr ruslara buraxlmal, Qacar
dvlti sava sulusu olaraq yeddi yz min tmn qzl para
dmli idi. Bu qdr mblin rus bar plannda yer almas
Ftli ah ox rahatsz etmidi, o, gedn razilrdn daha ox
bu mbl konusunda ndilnirdi.
ah, budcsin bu qdr ziyann glmsindn ox
sblmidi. Lakin rdd cavab vermdn vvl byk
urann tcili toplanmasn istdi. Rqib ahzadlr v digr
dvlt byklri yen d bu frstdn yararlanaraq ah
Abbas Mirzaya qar qoymaa aldlar. Lakin btn bunlara
rmn Abbas Mirzan da byk uraya ardlar. rvan
hakimi Srdar Hseyn Xan da byk urada bulunmaqda idi.
Srdar Hseyn Xan rvann ruslara buraxlmasna qti kild
etiraz edirdi.
Srdar Hseyn Xan yalanmasna rmn rvan
savunacanda qrarl idi. O, qarda Srdar Hsn Sar
Aslanla brabr rvann glimsin mk srf etmidi. ndi
onu bu rahatlqla ruslara buraxmaq istmirdi. Lakin artq
Hseyn Xan sava v savunma tekniyi baxmndan ox geri
qalmd. Gcl rus ordusunun qarsnda rvan savuna
bilcklri sanlmrd. Srdar Hseyn Xan rvan rus ordusu

159

qarsnda savuna bilcklri haqda ah raz salma

baarm, Qriboyedova rdd cavab verilmsini rica etmidi.
Bu toplant mddtinc Abbas Mirza sssiz qalma trcih
etdi. Onun solun rngi ox zab kdiyini gstrirdi. Bilirdi
ki, artq atasnn gvnini itirmidir. Bilirdi ki, artq
Azrbaycan ordusunu tmin edck maddi gc qalmamdr
v ordunun ibtidai ehtiyaclarn brtrf etmkd bel zorluq
kmkd idi. Mlubiytlr v zllikl Abbas Mirzann
daha ox Tbrizdn knarda olmas v Azrbaycann
mrkzin nzart ed bilmmsi Tbrizin budcsinin
boalmasna sbb olmudur. Abbas Mirza daima yollarda idi,
savalarda v alaylara nzart hrktliliyind idi. Bu zdn
d rtim (istehsala) nzart ed bilmirdi. Artq nizamszlq
Azrbaycan sarm durumda idi. zllikl ahzadnin
mlubiytlri bu kaosu daha da artrrd. Abbas Mirza artq
hiss edirdi ki, Azrbaycan ordusu il byk savalara
qatlmas mmkn olmayacaq. Hm budc yoxluu hm d
Azrbaycandaki ruh dknly bu intizamszl get-ged
artrrd. Digr trfdn, Rusiya gndn gn gclnir v
iallq meyllrini artrrd.
Abbas Mirza bandan bri balanmasn istmdiyi
savan sulusu kimi tqdim olunurdu. Abbas Mirza Hseyn
Xann syldiklrin qatlmrd. O bilirdi ki, rvan ruslarn
uzun mddtli mhasirsi v hcumu qarsnda mqavimt
gstr bilmz. Ancaq rvann Azrbaycandan ayrlb ruslara
verilmsini d z sava qruruna sdra bilmirdi. Bu zdn
d iini byk bir drd sarmd. Btn ruhu il bal olduu
Azrbaycann
paralanmasn
grrd.
Bu
yurdun
btvlmsi n n qdr savasa v cann thlklr atsa
da mvffq ola bilmmidi. Mvffq ola bilmycyini d
grdynd iini sarm bu flakti ancaq sssizlik iind
dayrd. Abbas Mirza bilirdi ki, Rusiya Ftli ahn rdd

160

cavabn eitdiyind rvann mhasir iin balayacaqdr.

Sadc bu mhasir Rusiyann hazrlamasna gr bir az
gecik bilrdi, ancaq balayaca yzd yz idi. Abbas Mirza
dnrd ki, z d ruslarn imkanlarndan brxurdar olsayd
btn Qafqaz Azrbaycana qatard. Abbas Mirza bundan
sonra Rusiya il olacaq hr bir savan mlubiytl
sonuclanacana inanrd. nk blgnin n byk sava
imkanna sahib olan Azrbaycan ordusu hm intizam, hm d
mali imkan olaraq kmd.
ah Rusiyann elilrini rdd cavab il yola sald. ah
byk bir qtitsizlikl savadan yana olduunu v ya sava
durumunun davam etmsini istyirdi.
Xzrin sahilind yerln Slyan adl kiik bir kndin
Cahangir Mirza trfindn geri alnmas byk hycanla v
abartlaraq tbli edilir, Abbasabad mlubiytini rt-basdr
elmk n kullanlrd. Slyan geri alan komutanlar
dllndirilslr d lakin hrbdn anlayan hr ks bilirdi ki,
Slyan uzun mddt Azrbaycan ordusunun kontrolunda qala
bilmz. Bu zdn Cahangir Mirza z ordusu il bir yerd
ruslar trfindn sir alnmasn dey Abbas Mirzadan mr
gldi ki, rdbil doru geri kilsin. Slyan Azrbaycan
ordusundan tamamn boaldld.
Bar mzakirlri durdurulmu, sava tkrar balamaq
zr idi. Abbas Mirza artq Tehrandan he bir madd yardm
ala bilmirdi. Hr ey crndan xmd. ahzad sgrlrinin
qarnn zorla doyururdu. Dnd ki, ruslarn rzaq ss olan
kilsy ani bir hcum edrs ordusunun ehtiyacn oradan
ld ed bilr. Bir zamanlar kilsd Ftli aha v Abbas
Mirzaya Napoleon Bonopartn qlblrindn danan v
Abbas Mirzaya ruslarla savamaq n fransa il ittifaq
nrn ermni keii artq ruslarn yannda yer alm v

161

Azrbaycan ordusuna qar z nifrtini ortaya qoymaa

balamd.
Abbas Mirza bu n son mliyatn bir ans olaraq
denmk istyirdi. Bu zdn d n yax v inanlr
nfrlrini, komutanlarn bu hcuma hazrlad. 5000 nfr
piyad v 5000 nfr d Avar v ahsevn ellrindn oluan
svari tkil etdi. yirmi skkiz top da bu hcumda
kullanlacaqd.
Abbas Mirza kilsy doru irlildiyind bkldiyi
qardurma kilsnin skkiz aaclnda gerkldi. Abbas
Mirza, General ahzad Dolqorukinin komutanln etdiyi
biriml qarlad. Sava nc czi kild balad. Ancaq
zaman kedikc daha geni miqyasda v hr trfli davam
etdi. ahzad Dolqorukinin yaxn qrbas olan bir rus albay
ldrld. Generaln z dizini d gll dldi. ahzad
Dolqorukini kilsnin iin apardlar. General Karkufeski top
atlarnn ssini kilsnin sa trfindn eitmidi. Bir ne
alayla toplarn yerldiyi trf srtli bir hcuma balad. Bu
hcum savan iki istiqamtd geni miqyasda davam
etmsin sbb oldu. Bu zdn d Abaran* sava olaraq
bilinn bu sava tarixilr eyni anda iki sava kimi
tanmlarlar. Gnn sonuna dk stnluk Azrbaycan
ordusunda idi. General Dolqorukinin yaralanmasndan baqa
bir ox rus albaylar ldrlm, yaralanm v bir ox saldat
sir alnd. Dmn sgrlrinin csdlri sava meydann
doldurmudu. Azrbaycan ordusunda qlb sevincinin
Watson, Abaran savan Astrik ad il qlm
almaqdadr. Astrik d bu sava blgsinin iind
olmudur.
Watson,
Azrbaycan
ordusunun
qhrmanlqlarndan v rus albaylarnn lmndn
shbt edir. (Watson Robert Grant A History of Persia,
London 1866, S. 232)
*

162

alamasna qarn ahzad ox da mutlu grnmrd. Bilirdi

ki, bu qlbnin aqibti yoxdur. O, rus ordusunun qarlq
vercyin min idi. Digr trfdn, maliy qaynann
olmamas zndn, ordusunun uzun zaman savaa qatlaa
bilmycyini bilirdi.
General Karkufeskinin drgsind bir ayi yaylmaa
balamd. Sylntilr gr Abbas Mirza kilsni
mhasiry alb v Grcstana da hcum edckmi.
Grcstan mxaliflrini d yanna alb v Grclrin syanna
dstk verckmi. nk Baqratiyon ahzadlrindn bir
nesinin Abbas Mirzann yannda olduqlar blli idi.

163

rvann ial v Azrbaycandan ayrlmas

Ancaq Abbas Mirza hiss etdi ki, artq lind he bir sava
imtiyaz qalmamdr. Bu zdn d hcumlardan l kib v
sadc rvan savunma planlad. O gn qdr qardann
klgsind grnmz olan Hsn Xan Sar Aslan rvan
qalasnn savunulmasn z zrin gtrmd. ahzad onun
ordusunun yardmna getdi. Alt minlik ordusu v iyirmi topu
il onun mvqeyini gclndirdi. Sonra dnd ki, z
slrindn (qrargahlarndan) birin getsin v Srdarabad
qalasnn mdafisini yal Srdar Hseyn Xana taprsn.
Cahangir Mirzann verdiyi bilgilr gr, Abbas Mirza
ruslarla qar-qarya glmsin dey Osmanlya aid olan
Bayzid v aldran blglrindn kemk zorunda qald. Bu
keii n d Osmanldan he bir etiraz glmdi.
***
Abbas Mirza Tbriz atdnda yorulmu v sava
qabiliytini itirmi sgrlrini mrxxs edib, mzuniyt
buraxd. Sava qabiliyti olan birimlri is Tbrizin 20 kilo
metrliyind yerln indabada apard. kinci olu Bhmn
Mirza ar toplarn v topularn kiik bir blmn Xoya
aparmaq, orada saxlamaqla grvlndirildi.
1827-ci ilin sentyabr ay idi. Sonraki hftlr rvan
savunmann son hftlri olacaqd. Rusiya rvann mhasirsi
n hazrladqlarn tamamlam, gcl piyad, topxana v
svari birimlrini rvana doru ynlndirmidi. Qalann
btn darvazalar qapanm v mhasir tam kild
gerklmdn nc, dvlt aparlarndan baqa kimsnin
zn almrd. Bzn d Hsn Xan Sar Aslan z svarilri

164

il hrin dna xb, srtli bir yoxlamadan sonra geri

dnrd. Bu yoxlamalarda Hsn Xan Sar Aslan qala dna
xdnda traf kndlrd n qdr rzaq filan tapsa idi,
talayb qalann iin datdrrd. nk uzun mddtli
mhasir qarsnda yeyck bol olmal idi. Bu zdn d bir
ox kndlilr hm sava zndan, hm d talanmalar sbbi
il Osmanl torpaqlarna z tuturdular.
ox zaman kemdn mhasir ii tamamland.
Sentyabrn 23-d General Paskevi hrin gneyind bir
tpni l keirdi. 24-d toplar bu tpd yerldirildi. 25-d
shr erkndn qala at tutuldu. Qalan savunanlar byk bir
csartl bu at cavab verirdilr. 28-29-da Sar Aslan atin
ksilmsini istdi. Qalann bir yeri mhkm xsart almd v
drhal onarlmas grkirdi. Ayn 30-da tkrar dmn cavab
atlri balad. Qalann bir ne yerind atlr
susdurulmudu. Lakin mxtlif yerlrd dirni davam edirdi.
Ruslarn top atlar qalann divarlarnda byk dliklr ard.
Evlrin divarlar yxlr v hrin ii chnnm dnm, toztorpaqdan gz gz grmrd. Bu grgin durumda qalann
iind syan lamtlri d ntflnmy balamd. Sar
Aslann Srdar Hseyn Xana v ahzady gndrdiyi
aparlar yolda ruslar trfindn yaxalanmd.
Oktyabrn 1-d hali qalann divarlar stnd byaz
paralar qaldrd. Qalann darvazlar qrlmd. rvanda
bulunan btn ordu sir alnd. Bir mscidin iind sngr
tutan Sar Aslan da sonunda sir dd.

165

Rus ordusunun Tbrizi ial etmsi

rvann dmsi General Paskeviin irlilmsin imkan
yaratmd. O, uzun zaman idi Tbrizi, ahzadnin bakndini
ial etmyi qafasna taxmd. Paskevi gr Abbas
Mirzadan bir dflik qurtarmann yolu Tbrizi ial etmk idi.
ahzad z azalm v yorun dm, dzni pozulmu
ordusunu Tbrizin savunmasna hazrlarkn, Tehrana bu
mzmunda bir mktub yazd: Artq sava gcmz
qalmamdr, slh etmk zorundayq. 43 Ancaq ahn trafn
sarm digr ahzadlr v Abbas Mirzann rqiblri btn bu
flaktlrin sbbkar kimi Abbas Mirzan grrdlr. Abbas
Mirzann varln z evladlarnn glcyi n thdid nsr
kimi grn ahn qadnlar da hr gec Abbas Mirzann
arxasnca aha qeybt edir, onun yeniliklri lkni brbad etdi
dey ikaytlnirdilr. Padahn Abbas Mirzaya qar qzmas
n hr tr zminin hazr olduu bir ortamda ahzadnin bu
mktubu aha atdrld. ah hiddtl Abbas Mirzaya qzmaa
balamd.
rvann v Srdarabadn dm xbrini ahzad
indabadda eitdi. indabadda ahzad daha qorxunc bir
xbr d eidckdi: Tbrizin ruslar trfindn ial edilm
xbrini! Artq onun ail zvlrinin v qadnlarnn da ruslar
trfindn sir alnb v htta namuslarna tcavz edilm
mslsi ahzadnin alndan keirdi. Sltnt ailsin
mnsub olan bu insanlar dmn n ox nmli girov v
hvalat v dst xtthaye Abbas Mirza Naib-s Sltne
(Abbas Mirzann trcm-i hal v lyazmalar).
43

166

sir olaraq nzr glirdi. nk dmn bu sirlri geri

vermk n byk imtiyazlar ala bilrdi. Digr trfdn,
Tbrizin ial Abbas Mirzann sonu kimi bir ey idi. Sadc
bu hrd mvcud olan ahzadnin var-dvlti, ordu
qrargahlar talanmayacaqd, Azrbaycan ordusunda da tmiri
mmkn olmayan ruh dgnly yaranacaq, ordu sava
qabiliytini daimi olaraq itirckdi. ahzadni ardan
Tbrizin mqavimtsiz tslim olmas idi. Tbriz uzun zaman
idi kaosa srnmkd idi. ahzad daima sfrlrd olurdu.
Digr trfdn, ah, Azrbaycan z kontrolunda saxlamas v
ahzady olan bhlrini brtrf etmsi n Asf-d
Dvlni Tbriz nzart etmy gndrmidi. O is z eyirti il mul idi v halinin nifrtini qazanmd. hali
Asf-d Dvlnin bal altnda hrin mdafisin
qalxmaq istmmidi. Tbrizin ial zaman ahzadni sevn
bir ox insan hrdn knarda idi. Byk oullarndan biri
Xoyda, digri d rdbild idi. Digrlri d mxtlif
qrargahlarda idilr. Yalnz byk xoca lsgr Xan
ahzadnin nmayndsi olduunu iddia edirdi. lsgr Xan,
ahzad Xanmn (Abbas Mirzann Qacar soyundan olan
xanm) himaysi il hr ksdn ox rvt alsayd, onu i
bana gtirirdi.
Tbrizin ruhani rhbri Mirza Yusif yenic lmd.
Onun var dvlt dgn olan olu gnc ruhani Mir Fttah
halinin fikrini azdrmaq n ox uyun faktor idi. Mir
Fttah ftva vermidi ki, artq mqdds slam-Kafir sava
bitmidir,
Tanr ruslarn yardms olmudur. Tanrnn
iradsin tabe olub ruslara itat etmliyik.
Bellikl Tbriz he bir dirni gstrmdn tslim
olmudu. Ancaq dmn Tbriz qdr nec glmidi ki,
kims bilmmi v yol boyunca he bir qardurma
olmamd? Bu mvzu z ayrca bir tarixdir. Aylar ncdn

167

Tbrizin ial n Paskevi hr tr hazrl etmidi.

Casuslar vasitsi il Tbrizin savunma imkanlarn yrnmi,
iqtisadi hyat haqda bilgi ld etmidi. Bu zdn d Abbas
Mirza Tbrizd olan hrbi imkanlar damadan bu hr ial
edilmli idi. Digr trfdn, Tbriz, Abbas Mirzann hm ox
gvndiyi, hm ox sevdiyi hr olmann yan sra, ahzad
burada bir ox reformlar gerkldirmidi. Bu hrin ial
il eyni zamanda Abbas Mirzann heysiytin byk zrb
endirir, glckd onun ah olma ansn lindn ala bilrdilr.
nk Abbas Mirzann Ftli ahn lmndn sonra tac-taxt
sahibi olmas Rusiyann mnafeyin qar idi. Btn lkni
Avropa il ittifaa gtrm gc olan v bu vsil il d gcl
v modern bir mmlkt yarada bilck bir xsin ah olmas
Rusiyann blgdki xarlarn thdid edirdi. Bu zdn d
ahzadnin bakndi ial edilmli idi.
Abbas Mirza, Abaran savanda zfr qazanmasna
rmn geri kilmsi Rusiyan ahzadnin qaynaqlarnn
tknmsi konusunda bhlndirmidi. Bu bhni
dqiqldirmk n aradrmalar aparlm v haql olduqlar
ortaya xmd. Bu ndnl d Paskevi byk bir csartl
dirk Tbriz doru irlilmy balamd. Paskevi z
Culfa yolu il Tbriz trf hrkt balad. General Aristov
is bir stun ordusuyla
Naxcvandan Tbriz doru
hrktlnib v Mrnd yolu il ahzadnin bakndin doru
hrkt davam etdi.
Cahangir Mirzann yazdna gr Nzrli Xann
edamndan sonra Mrnd xanlar ahzady qar dmnlik
duyusu bslmy balamdlar. Bu xanlar intiqam n
frst axtarrdlar. Ona gr d bu xanlar Naxcvanda General
Aristova varb v Tbrizin kaotik durumunu anlatm, Tbriz
ba ruhanisi Mir Fttahn mvqeyini ona bildirmilr.
Generala demidilr: Tbrizd az hali var. Tbriz hlisi sizin

168

gliinizdn yanadr. Mir Fttah da bel dnr. gr siz

Abbasabad qalasnda min nfr qoyub v min nfrlik
orduyla Mrnd istiqamtindn Tbriz hcum etsniz, hri
tslim ala bilrsiniz. Siz Tbriz yaxnladnzda hali syan
edib v siz yardm olacaq.44 Sonra da rus ordusunun hans
yollarla Tbriz glmsi n bldilik d etmilr. General
Aristov 3.000 piyad, 1.000 qazaq v on topla Tbriz yola
dmd. Rus ordusu Tbrizin alt aaclnda olan Sofyana
atdnda hrin halisind tslimiyt duyusu yaranmaa
balamd. nk ahzadnin bakndinin burnunun ucunda
olan rus ordusu he bir dirni rastlanmadan buraya qdr
glmis, Tbriz d girckdir demk idi.
Asf-d Dvl v lsgr Xan dqiq bilgi yrnmk
n Sofyana trf bir ne svari gndrdilr. Dmnin
Tbrizin drd aaclnda olduu yrnildi. ahzady sadiq
olan barmaq say adamlar hmn Tbrizin iyirmi
aaclndaki qrargahda olan Abbas Mirzaya xbr
vermkdn yanaydlar. Bzilri d frardan yanaydlar. Ruhani
rhbrin tsiri altnda olan ounluq is Mir Fttahn
ynlndirmsin tabe idi. Tbrizin ba mollas Mir Fttah
ftva vermidi ki, yalnz bir x yolu vardr: Rus fatehin
iradsin tslim olmaq! Asf-d Dvl d Mir Fttah kimi
dnmkd idi, lakin zahiri trifat qorumaq n iki topun
Gcil darvazsnda yerlmsin mr verdi. Rus ordusunun
Tbriz girii bu darvaz yolu il mmkn idi. Bir ne top
gllsi d dmn trf sxdrld. Lakin Mir Fttah ftva
vermidi ki, Tbriz dirnmmlidir. Bu zdn z trfdarlarn
toplayb v Gcil darvazsnn ar lnglrini ruslarn zn
aq qoydu. Rus fateh, Mir Fttah trfdarlarnn byk
tntnli istiqbal il hr daxil oldu. Asf-d Dvl frar
44

Cahangir Mirza, Yeni tarix

169

edib, bir tannn evind gizlnmidi. Lakin Mir Fttahn

trfdarlar onun yerini yrnib, ruslara tslim etdilr.
General Aristov yamalanman durduruncaya qdr
hrin bir ox yerlri, zllikl zngin yerlr btn il
talanmd. Tbrizin tslim olmas ahzadnin ailsin da tsir
etmidi. Artq btn rqabt hislri snm v hr ks bir
otaqda ahzad Xanmn evrsin toplamd. Abbas
Mirzann saray ilrinin msulu olan Mirza Mhmmd Xan
Laricani, ahzad Xanmn sarayna yaxnlad. Bu adam ox
tcrbli bir xidmti idi. Mazndranla Savadkuh svarilri
onun mrin tabe idi. ahzad Xanmn hzurunda ssini
yksltmy csart ed bilmyn Mirza Mhmmd Xan ilk
df olaraq yksk ssl barr v yksk grlt il Xanmn
qapsn alrd. Btn davranlarndan qorxu hissi tklrd.
bhsiz ki, bu da ahzad Xanm v evrsindki digr ail
zvlrini daha da qorxudurdu. Mhmmd Mirza, ahzad
Xanma dedi ki, kcav hazrd, Sizi raka v Xmsy trf
qaracaqlar. Ancaq Abbas Mirzann ailsi General Aristov
n ox nmli girovlar ola bilrdi. Bu zdn d onlarn
hrdn xa bilmmlri n he bhsiz ki, ncdn
planlar varm. Rus svarilri ahzad Xanm btn ail
zvlri il bir yerd Tbrizin iki aaclnda yaxaladlar.
Ancaq onlara toxunmamaq n General Aristov mr
vermidi.
***
Byk ehtimala gr ruslar Abbas Mirzann zn d sir
almaq istrdilr. Abbas Mirza da Tbrizin dmsindn sonra
bu thlkni hiss edib Xoydaki qrargahn trk etdi. Daha
gvnli yer getmk zorunda qald. Xoydaki qrargahn
komutanln olu Bhmn Mirzaya taprb, z is hl
gvnli olan Urmuya (Urmiyeye) getdi. Abbas Mirza hr gn

170

yeni bir xyant xbri eidirdi. General Paskeviin Tbriz

girrkn qarsnda qurban ksilmsi ahzadnin qruruna
toxunmudu. Bilirdi ki, btn bunlarn hamsn Mir Fttah
etmidir. Mir Fttah, Maraa, hr, rdbil xanlarna mktub
yazm v ilahi iradnin qarsnda tslim olmalarn istmidi.
Abbas Mirzann kafir lklrl yaxnlab v onlar kimi
davranmas zndn Tanr bu torpa czalandrmdr. Tanr
iradsin qar glmk gnahdr dey ftvalar vermidi.
Abbas Mirza Urmu v evrsind ox hrmtl
qarland. Bu blgnin insanlar Abbas Mirzann onlar krd
soyunulardan qurtardn unutmamdlar. Ancaq Abbas
Mirza artq insanlarn zn dik baxa bilmirdi. Bakndinin
dirnmdn tslim olmas onu ox thqir etmidi. Bu blgnin
insanlar is onun istiqbalna varb v tyindn prdlr.
nsanlarn onu bu kild qarlamas ahzadni bir az da olsa
sakitldirirdi. Demk ki, hl d xalq arasnda hrmti
mhfuzdur. Lakin o blgnin d byk xanlar Tbrizin ial
olunmasn eidiklrind ilrind ahzady qar olan ski
nifrtlri ba qaldrd. Hr ks bilirdi ki, artq ah, Abbas
Mirzan sevmmkddir. Hr an onun btn rtblrinin ah
trfindn alnma ehtimal var idi. Hr ksin alnda gzn bir
sual var idi ki, Abbas Mirzann slahiytlri qardalarndan
hansna veril bilr? O blgnin d xanlar Abbas Mirzann
artq srgrdan v zavall birisi olduu qnatin varmi v
intiqam almaq fikrin qaplmdlar. ahzad bu kinli baxlar
hiss edirdi. Onlarn xyantlrindn qorunmaq n z il
brabr kiik svari dstsi gzdirirdi. Ancaq ahzadnin
budcsi tknmidi, bu kiik dstdn ibart olan svarilri
tmin etmkd zorluq kirdi. Digr trfdn, alnda bel bir
fikir gzirdi ki, mlubiyti qbul etmli v Paskevil bir
kild tmassa kemlidir. Bu zdn Paskevi bir mktub
yazd. Mktubu ona atdrmaq n yannda gzdirdiyi zl

171

qvardiyann komutan Bijn Xana verdi. z is Slmasn

evrsind bir yerd yerlib cavab gzldi. Bu qrargah
nisbtn gvnilir idi. Digr trfdn, bzi ordu komutanlar
da buraya gldilr. Msln, Srdar Hseyn Xan ayaqda qalan
ordusu il brabr buraya gldi. ahzad Hseyn Xann oraya
glmsindn rahatsz kimi grnrd. nk sava zaman
ortaya xan mttfiqlik duyusu mlubiyt zndn ortadan
qalxmd. Kemid olduu kimi hr ey onlar bir-birindn
ayrrd. ahzad, Hseyn Xann xyant etmsindn
kinirdi. nk hr eyini itirmi, Srdar Hseyn Xan,
ahzadni tslim etmkl ox ey nail ola bilrdi. Bu kiik
qrargahda diqqti clb edn xaricilrin daha ox gz
dymsi idi. ahzad bu ar gnlrind ngiltr diplomatlar
il laq saxlad.
ngiltrnin yeni diplomat Mk Donald zl qlm
mdiri Kompbell brabr ahzadnin yannda idi. Rus
ordusu Tbriz girdikdn sonra ngiltr drhal Abbas Mirza
il tmasa kemk istdi. nk bilirdilr ki, slh
mzakirsind ba yyala qarm Ftli ah itirak
etmyck, ahzad itirak edckdir. Bu zdn d bu bar
mzakirsi ngiltrnin blgdki, zllikl Hindistandaki
mnafeyini thdid etmmli idi. nk Rusiyann
planlarndan birisi d Qacar lksi yolu il Hindistana girmk
idi. Bu sbbdn d ngiltr slhn tfrratn yrnmk
n Abbas Mirzann qbuluna hmn bir diplomat
gndrmidi. Ftli ah da ngiltrnin arabuluculuuna
olumlu baxrd.
Albay Mkdonald z xatirlrind hrti Avropan saran
ahzadni ilk df nec grdyn anladr. ahzad yorun v
xst bir halda bir inar aacnn altnda oturmudu.
Bulunduu qrargahn mvqeyindn dolay bu yabancnn
xyant ed bilcyin inanmrd. Bu zdn d bzi iini zn

172

sxntlarn ona sylmyi rva bildi. Savadaki mlubiytin

zc tsirindn baqa, baqa zl sxntlar da vard. Uzun
zaman idi, ah ona yardm etmirdi. Btn qaynaqlar
tknmidi. Htta ona sadiq qalan barmaqsay adamlarn bel
ehtiyaclarn brtrf ed bilmirdi. Abbas Mirza dnrd ki,
bu sadiq insanlarn dzmlrinin bir hddi var. Onlar da gets,
onun aqibti nec olar? ntiqam almaq n uyun frst
axtaran n qdr dmn var idi. Lakin artq Abbas Mirza
ngiltr n lazml bir insana dnmd. ngilis
diplomatn syldiklrinin n qdr doru olub olmad
mbahis mvzusu ola bilr. Lakin Mk Donaldn dediyin
gr, ahzad ondan 3.000 tmn borc istmidir.45 Mk
Donald he trddd etmdn ahzadnin bu istyini yerin
yetirdi. Lakin siyast dnyasnda bu kimi yardmlar qarlqsz
v tmnnasz olmur. Mk Donald Slmasda bulunduu
zaman dvltinin tlimat zrin 1814-ci ildki anlamann
bzi maddlrinin ibtaln istdi. Bunun qarlnda is
ngiltrnin Abbas Mirzaya mali yardmn tklif etdi. Abbas
Mirza Mk Donaldn bu istyin bir ne aydan sonra msbt
cavab vermk zorunda qalacaqd. Yni Azrbaycann ial
olunmu bir ox blglrini para il geri almaq zorunda
qald zaman ngiltrnin bu istyi il razlaacaqd. ngiltr
1814-ci il antlamasndan iki maddnin xarlmasn istyirdi.
Bu antlamaya gr Qacar dvlti savaa girdiyi zaman
ngiltr ona yardm etmli idi. ngiltr 250.000 tmn
qarsnda bu bndin silinmsini istyirdi. Bu mbl ruslarn
sava ziyan olaraq istdiklri miqdarn tam yars idi. Rusiya
ya bu mblin dnilmsini, ya da Qzvin qdr Rusiyann
idarsin keilmlidir tklifini gtirmidi.
Watson Robert Grant, A History of Persia, London
1866, S. 234
45

173

Mk Donald z katibini Paskevil grmk n

Tbriz gndrdi. Lakin Paskevi ngiltrnin arabuluculuq
nrisini qbul etmmi, ingilis nmayndsini geri
gndrmidi. Ancaq Abbas Mirzann gndrdiyi Bijn Xan
Tbrizd bkltmkd idi. Tbrizd qrargahn qurmu olan
Paskevi byk bir arxaynlqla davranrd. N edcyini yz
lb bir biirdi. ngiltrnin devriy girmsini he istmirdi.
Tbrizd mhbus olan ski Bavzir Asf-d Dvl
ruslarn kontrolunda Tehranla laq saxlaya bilirdi. Asf-d
Dvl alnda xsusi planlar hazrlamd. Paskevi onu qbul
etdiyind btn bu planlarn ona aqlayacaqd. O, rus
generalna dedi ki, msl sizin dndynz kimi mrkkb
deyildir. Siz bilmi olun ki, Ftli ahn n nifrt etdiyi ey
onun xzinsin ziyan gtirn hadislrdir. Bu zdn d sava
zrrinizi n qdr ox olaraq aha tqdim etsniz, bir o qdr
d tez baarl olarsnz. ah z budcsini lksindn daha
ox sevir. Asf-d Dvl, Abbas Mirzann durumu haqqnda
da rus generalna bilgi verdi. ski Bavzir dedi ki,
ahzadnin artq ahn yannda etibar qalmamdr. n sonda
is Paskevi tklif etdi ki, daha ox imtiyaz qazanmaq
istyirsinizs Ftli aha tklif edin ki, Qacar dvltini
mzakirlrd v masa banda Asf-d Dvl tmsil etsin.
ahn yaxn qohumu olan bu ski Bavzirin tkliflri qsa bir
srliyin Paskevii trddd sald. Lakin onun lhnindn v
davranlarndan xolanmad n Abbas Mirzan trcih
etdi. Paskeviin Abbas Mirzan trcih etmsi hm d
ngiltrnin ahzady verdiyi nm zndn idi. Digr
trfdn, rus general hesab edirdi ki, onun istycyi mbli
n Ftli ah, n d baqa dvltlr Asf-d Dvly gvnib
borc verrlr. Paskevi ngiltr kimi byk bir dvltin rsmi
elisinin o anda Abbas Mirzann yannda olduunu bilirdi.

174

Abbas Mirza qorxunc mlubiytin rmn zn

toparlamaa alrd. Xanlarn v qardalarnn xyanti hr
an onun bana yeni bir flakt aa bilrdi. Paskevi yazr ki:
Abbas Mirzan sir almaq imkanim var idi. Xanlardan bir
nesi mniml laq saxlayb, onu yaxalayb mn thvil
vermlri haqda razlm istyirdilr46

46

Maral Prens Paskevi, 2. cild, S. 26

175

Trkmnay mqavilsi
Tehranla olan irtibatlar zorlamd. Azrbaycan
ordusunun mlubiytindn, Abbas Mirzann frar etmsindn
sonra bir ox yalar ba qaldrm, yolular soyurdular. Bir
ne dvlt karvanlar bel, soyunular trfindn
soyulmudu. Bel bir vziyytd Abbas Mirza Tbriz
gndrdiyi elisinin geri dnmsini bklyirdi. Bijn Xan geri
dnd v rus generaln istklrini ahzady atdrd. Fateh
general, Abbas Mirzann nn ox ar rtlr qoyurdu. Bu
rtlr gr, Abbas Mirza Azrbaycann bir ox
blglrindn imtina etmli idi. Abbas Mirza bu rtlr tslim
olmaq istmirdi, bu zdn uzun-uzun dnmk zorunda
qald. Rus Generalna z-z grmk tklif etdi. Paskevi
bu tklifi qbul etdi. Miyana il Tbrizin arasnda olan v
Tbrizin be aaclnda yerln Tufarqan gr yeri kimi
myynldirildi. ahzad Urmunun hkumtini Ncfqulu
Xan Avara taprd. aha atdrmaq n bir mktub yazb
qarda Qasm Mirzaya verib Tufarqana yola dd. ahzad
Tufarqana gedrkn sadc be yz svari yanna ald. Qalan
kiik qrupunda komutanln Mrhmt abadda Bhram
Mirzaya buraxd. ahzad z qrupuna Mhmmd Xan
mirintizam, brahim Xan Srdar, Ftli Xan v olu Xosrov
Mirza kimi bzi nmli komutanlarn da ald. ahzadnin
salq durumu ox ar olduu n txt-i rvanla sfr etmk
zorunda qalmd. 1827-ci ilin noyabr ay idi. ahzad
Tufarqana doru hrkt edrkn alndan min tr eylr
keirdi. Bu riski etmy dyrmi? zn kiik bir qrupla
dmnin ortasna kmkd idi. Onu Tufarqanda sir ala
bilrlr mi? Bu kimi suallar ahzadnin alnda dolard.

176

Ancaq O, bu gr gerkldirmkd israrl idi. zn

taleyin gtircyi hadislrin axarna buraxmd.
General Paskevi z diplomat heyti il birg Tufarqanda
ahzadni bklmkd idi. Rus general buraya ox hazrlql
glmidi. 3.000 piyad, 1.500 svari il brabr Abbas
Mirzann yolunu gzlyirdi. Paskeviin istyi zrin general
Bnkendurov, ahzad Dolqoruki v Albay Piski mlub
ahzadni qarlamaq n onun istiqbalna getdilr.
ahzad, Paskeviin onun istiqbalna bir ox nmli
insanlar gndrdiyini duyduunda o da bir qarlq verib v
Paskevi gvndiyini isbatlamaq istdi. Bu zdn d bir ox
svarilrini geri gndrib, yalnz 150 v bir ne danmanlar
il brabr gr yerin hrktin davam etdi. ahzad
dnrd ki, gr onu sir almaq niyytlri olsa, zatn
trafndaki kiik ordusu il qarlq verck durumda deyildir.
Bu zdn d trafndaki dstnin sayn daha da azaltd.
General Bnkendurov, Abbas Mirza yaxnladnda ona
ehtiram lamti olaraq dstsin hazr ol mri verdi.
ahzad atdan enib rus sgrlrin hrbi salam verdi. lk
grd Abbas Mirza savan yanl olduu fikrini savundu.
Bu savan olmamas n lindn glni ets d ancaq
baarl ola bilmdiyini syldi v kldi ki, blk hl tezdir,
lakin zamannda bu savan sbbkarlar blli olacaqdr.47
Blk d ahzad sava sulularnn ifa olunacan
syldiyind znn ah olaca dnmi nzrd tuturdu.
nk ancaq o zaman dnlmmi davranlarla
Azrbaycann bana bu flaktlri gtirnlrl hesablaa
bilrdi. Sonraki gn ahzad Tufarqana doru hrkt edrkn
General Kont uteln onun istiqbalna glib, ikinci qarlama
trnini gerkldirdi. Abbas Mirza dodaqlarnda ac bir
Dane drgisi 3-c say. Birinci Nikolay
sltntinin tarixi evirn Richard Xan (G.C)
47

177

tbssml Generala dedi: Siz d maraql grnmrm ki,

z vtnimd Sizin qonanz kimi davranmalyam?!48
ahzad Tufarqana atdnda, Paskevi z onu ox
tmtraqla qarlad. Sonra da ahzad z heyti il brabr
Paskeviin balq etdiyi heytl ba-baa grd. ahzad
burada bir ox uursuzluunun sbblrini Paskevi etiraf
etdi v dedi ki, evrsini byk bir xyant mbri
sarmdr.49 Atas haqqnda he bir olumsuz ey sylms d
ancaq Paskevi bunu aqca dedi ki, Ftli ah istdiyiniz
mbli dmz. Ona Qaimmqamla birg ahla mzakir
etmk n Tehrana getmsini tklif etdi.
Tufarqan mzakirsi iki ay srd. Mzakir srcind
nmli bir probleml rastlanld. Abbas Mirzann qar trf
olaraq tanmlayan rsmi blg (snd) yox idi. Digr trfdn,
savan bitmsinin imzalanmas aralq aynn ikisin
qrarladrrlmd, ancaq hl Tehran dnmsini zrin
gtrdy sava ziyannn ilk qst olan on milyon rublu
gndrmmidi.
ngilis sfirliyin bal olan albay Mk Donald v Doktor
Mk Nil mzakirnin hmn ilk bandan Tufarqanda idilr.
Lakin ncd qeyd olunduu kimi Paskevi onlarn
arabuluculuq rollarn istmmkd idi. Meydana xan btn
problemlr Abbas Mirzan ingilislr yaxnladrrd.
Slmasdan Tehrana gedn ingilis heyti bakndd ahla da
grmdr. Bel anlalr ki, ahn ahzady qar olan
qzbini yatran ingilis heyti olmudur. nk bu mlubiyt
v Abbas Mirzann rqiblrinin mrkzdki fitnlri ah ox
etkilmi v Abbas Mirzaya qar ox qzn hala gtirmidi.
Lakin ngiltr n Qacar dvltind n uyun xs kimi
Abbas Mirza tsbit edilmidi. Bu zdn d ngiltr slh
48
49

Maral Presn Paskevi kitab.

Cahangir Mirza Yeni tarix

178

mzakirsind Abbas Mirzann Qacar dvltini tmsil

etmsindn yanayd. Bu mmmal ingilis diplomat Abbas
Mirzan ox tsirlndirmidi. Abbas Mirza is grgin
durumdan xmaq n ondan borclar alr ingilis diplomat is
ahzadnin bu istklrini tmin edirdi. Blk d ingilis
diplomatn z dvltini tmsiln bzi vdlrd bulunaraq,
Ftli ah etkilms idi, Abbas Mirzann bana byk
blalar gl bilrdi.
Dekabr aynn 10-da ahzad son trdddlrindn sonra
slh haqqnda dialoq blgsini imzalamaq qrarna gldi.
Mzakirlr ocaq aynda da davam etdi, lakin ahdan hl d
bir xbr yox idi. ahn sssizliyi bu mzakirlri qbul
etmmsi kimi yozulurdu. Dekabr aynn 12-d mlum oldu
ki, Mrhmt abadda olan Abbas Mirzann qounlar
Maraaya doru hrktlnmi v Tehran yolunda qrargah
qurmudur.
Paskevi
ahzadnin
bu
hrktindn
bhlnmy balad. Lakin Abbas Mirza dedi ki, bu ii
Paskevi qar deyil, z gvnliyimi salamaq n etmim.
Olaylarn analizi Abbas Mirzann syldiklrini dorular
ynd idi. Paskevi, ahzadnin bu hrktin qarlq verdi.
Ucan qrargahnda yerln Barun Duruzen adl bir generalna
mr etdi ki, Miyanaya trf hrktlnsin. Abbas Mirza
Paskeviin ndn bel davrandn sorduunda, rus
generalndan cavab gldi ki, bu trflrd gvnlik salamaq
zorundayq ki, Tehrandan glck olan sava qramtinin
qorunmas asan olsun.
1828-ci il yanvar aynn vvllrind Qacariynin d
ilri bakan bulhsn Xan Tehrann yazd bar antlamas
il Tufarqana gldi. Paskevi, Abbas Mirzann imzalad
mtn ediln n kiik dyiikliyi bel qbul etmdi. Yenidn
badan balayan mzakirlr xmaza girirdi. Bu arada

179

Paskevi trfindn grvlnn albay Ligerov, ahzadnin

gvnliyindn sorumlu idi.
Rus ba komandan Tehranda olub bitnlrdn xbrsiz
deyldi. nk Tbrizin ba mcthidi Mir Fttah ld etdiyi
btn bilgilri ona atdrrd. ahzad Hsnli Mirza z
svarilri il brabr Xorasandan Tehrana glmidi.
Svarilrin lind is qara bayraqlar var idi. ahzad Hsnli
Mirza deyirdi ki, mam Rza Mhdd bir din xadiminin
yuxusuna girmi, bu qara lmi ona vermi v demi ki, bu
lmi ahzad Hsnli Mirzaya atdr. Ona syl ki, ruslar
mzakir il deyil, qlnc gcn Azrbaycandan xarsn.50
Hsnli Mirzann bu szlrl Tehrana glmsi bir
hycan yaratmd. Tehran bazarndan tutmu n aa sinif
qdr hr ks hycan iind idi. Ruhanilrin yeni bir chad
ftvas il ortaya xacaqlarn bklyirdilr. bhsiz ki, bu
hycan ahn saraynda da hiss edilirdi. Lakin Abbas
Mirzann dmnlri ox byk bir arxaynlqla z ilri il
mul idilr.
Bu savan btn gnahn Abbas Mirzann stn
atrdlar. Bir halda ki O, bu savaa qar idi. aha tkrar-tkrar
ldn getmi qalalar, toplar, dalan ordular xatrladaraq,
onu ahzady qar thrik edirdilr. Ftli ah kemid ox
mid bsldiyi olunu indi aalayc szlrl thqir edirdi.
Ftli ah iki sbbdn dolay Abbas Mirzan vlihdlikdn
mhrum etmmidir: 1. Abbas Mirza Azrbaycandaki
dayanaqlarn tkrar rgtlndirib Tehrana qar xa bilrdi. 2.
Xarici gclr ruslarla mzakird ahzadnin Qacar dvltini
tmsil etmsindn yanaydlar.
Hsnli Mirza elan etdi ki, ruslarn sava bdli kimi
istdiklri altunlarn Tehrandan xmasna izn vermyckdir.
Digr ahzadlr d Hsnli Mirzadan yana tutum
50

Cahangir Mirzann Tarixe no (yeni tarix).

180

srgilmkdydilr. Tehrana arlm bir ox qbil balar

Hsnli Mirzan mqdds savan srdar kimi tclil edir,
alqlayrdlar.
Abbas Mirza Tufarqanda General Paskeviin tnqidlrin
mruz qalmd. General deyirdi: Siz iki aydr mni
Tufarqana dvt etmisiniz, dvltimin digr ilri il bu iki
ayda mul ola bilmmim, ancaq he bir irlilyi ortada
yoxdur. Siz ya Rusiyan aldatmaq istyirsiniz ya da artq sizin
btn slahiytlriniz Tehran trfindn alnmdr v
szlrinizin, imzanzn kerliliyi yoxdur .51 Rus General,
Abbas Mirzaya ox hrmt ets d, lakin he bir slahiyti
olmayan bir xsl d mzakirlri srdrmk istmirdi. Hr
trfdn ona bilgi glirdi ki, ahzad ahn yannda etibarini
itirmidir. Yanvarn sonlarnda Paskevi ahzady Tufarqan
trk edib Tehrana hcum etmk istdiyi haqda bir mesaj
gndrdi. Abbas Mirza xst idi v ayaqlarnn ars onu ox
incidirdi. O, Paskeviin bu hrktinin gtir bilcyi ziyan
gz nnd bulundurduunda ox rahatsz oldu. Xst hal il
Paskevil grmk istdi. ahzad, Paskevidn xahi etdi
ki, baron Duruzenin mrind olan ordu Qaflan dan Tehrana
doru amasn ki, o, (Abbas Mirza) Tehranla laq saxlayb
qsa srd dqiq bilgi ld ed bilsin.
Abbas Mirzann Azrbaycan, rdbil istisna olmaqla
btn il ial edilmidi. Yalnz rdbil qalas Mhmmd
Mirzann v Cahangir Mirzann komutanl altnda idi v
ial edilmmidir. rdbild Bendti adnda talyan bir
topu qalann savunmasnda mhm rol stlnmkd idi.
Abbas Mirza rus ordusunun Tehrana yrnn durdurulmas
qarsnda rdbil qalasn tslim edcyini tklif etdi. Yurdu
lindn xm ahzad byk bir umudsuzluq iind
Tufarqan trk edib v kiicik qoununun bulunduu
51

Eyni qaynaq

181

Mrhmtabada trf yola dd. Gorus adl bir yerdn

kediklrind Tehrandan gln apar onlara atd. apar ahn
imzas il ahzady bir mktub gtirmidir. Mktubda
ahzady mzakirlri srdrmsi n tam slahiyt
verilirdi. Hm d ruslara dnilck olan sava bdli altunun
ilk qisminin yola ddy haqda bilgi verilirdi.
Ftli ah anlamd ki, n ruhanilrin dstyi il
klrd barb sava propaqandas aparan, mam Rzann
yuxulara, ryalara girrk mesaj gndrdiyini sylyn
Hsnli Mirza, n d eyx-l Mlukla bir yerd savan
davam etmsini istyn Hseyn Xan Srdar bir i gr bilck
durumda deyillr. zllikl rus ordusunun Tehrana trf
yrmk istmsi ah ciddi olaraq dndrmy balamd.
Ftli ah dnrd ki, Hsnli Mirza Xorasanda
Rzaquluxann ayaqlanmasn basdra bilmmis, 3- 4 minlik
ordusu il mhtm rus ordusuna n ed bilr? Bu zdn d
Padah, Xzinsinin gvnilir ba mhafizi Mnuehr Xan
500.000 tmn Abbas Mirzaya atdrmaq n grvlndirdi.
Bu, ruslara dnilck ilk sava bdli idi.
Abbas Mirza bu mktubu aldqdan sonra istiqamtini
dyidirib, Qaflan dana doru hrkt etdi. Ucanda olan
Paskevi mesaj gndrdi ki, mzakirlrin yrmsi n
artq tam slahiyt sahibdir.
Paskevi Tehrana hcum edcyini aqca duyurmu v
byk bir biriml hrkt balayb Ucana qdr glmidir ki,
Abbas Mirzann mesajn ald. Bu zdn d Miyanann
yaxnlnda kiik bir knd olan Trkmnaya getdi.
ahzadnin d mqavilni imzalamas n oraya glmsini
istdi. Byk bir ruhi grginlik iind olan Abbas Mirza,
Trkmnaya doru hrkt edirdi. Tehrandan gln altunlar
da Trkmnaya yetimidi. Artq uzun mzakir n bir ey
qalmamd, rus fatehin mrin tabe olmaqdan baqa bir ar

182

yox idi. Ruslarn Tufarqanda hazrladqlar anlama bir mtn

halna gtirilmidi. nc Paskevi bu mtni imzalad. Sonra
da ahzad z imzasn v mhrn hazrlanm mtnin
altna atd. Trkmnay antlamasna gr rvan,
Naxcvan v Tal blgsinin bir qismi ruslarn idarsin
keir v Astara snr olaraq myyn edilirdi. Sava ziyan
da 10.000 kron (be milyon tmn) nzrd tutulurdu.
Antlamann 7-ci maddsi Abbas Mirzan vlihd v Ftli
ahn caniini kimi tanyrd. Antlamann ticartl v
Qacariyd olan rus vtndalarnn haqlar il ilgili maddlri
d var di.
Paskevi antlama dolaysyla Ftli ah tbrik etmk
n baron Duruzeni grvlndirdi. Onun yan sra
Tehrandaki Rus sirlrinin ilri il mul olan Kont Tolstoy
da Tehrana yolu oldu. Paskevi z elilri vasitsi il aha
byk hdiylr d gndrdi.
Bu arada Abbas Mirza ox ar xstlndi. General
Paskevi onun yadtin gedib v iki top ona hdiy etdi.
ahzad sava altlrindn ox xolanrd. Bu zdn d
yorun surtin ac bir tbssm qondu.
Paskevi ona 600 xstni znd barndra bilck bir
xstxanasnn olduunu syldi. Bu zaman Abbas Mirza
drindn bir ah kdi v hval daha da dyidi. ahzadnin n
byk arzularndan birisi Azrbaycan ordusu n Avropa
modeli xstxana tsis etmk idi.

183

Savalar v siyasi oyunlar

Giri
Sava sonlarnda Rusiya Azrbaycann mxtlif
yerlrind rus fatehlrin lind oyuncaa evriln xanlqlardan
z mnafeyi n yararlanmaq istdi. Tufarqan mzakir
srcind Ftli ahdan gec cavab gldiyind, Paskevi bu
byk razini d Rusiya torpaqlarna qatmaqla thdid etdi.
Abbas Mirza byk bir fdakarlq hesabna bir ne hri d
para il geri ald. Paskevi bir ne blgni z lind
saxlamaqda idi. Bu blglrdn istdiyi sava ziyann
aldqdan sonra kilmyi qrarladrmd.
Azrbaycann qalan hisssi rus ordusundan boaldqdan
sonra Abbas Mirza tkrar inzibatl bir ordu oludurmaa
ald. Abbas Mirza mrn srf edib tkil etdiyi btn
nizam-intizam ruslar trfindn txrib edilmidi. Bir zamanlar
Abbas Mirzann ordusu el bir mvqey sahib idi ki, SanktPeterburq bel Azrbaycan ordusunda olub-bitnlrl
maraqlanrd. Abbas Mirza ksinlikl tkrar savan
balatlmasndan yana deyildi. Lakin Qriboyedovun Tehranda
qtl yetirilmsi Rusiya-Qacar mnasibtlrini tkrar xmaza
soxmudu. Bu zdn Abbas Mirza biricik x yolunu
Osmanlya yaxnlamaqda grd. Molla rif adnda bir eli
gizlin bir antlaman imzalamaq n ahzad trfindn
stanbula gndrildi. Lakin sava ehtimal azalmd. SanktPeterburqu rahatsz etmy balayan Abbas Mirzann tkrar
mvcud etdiyi Azrbaycan ordusu, ancaq lk iind asayii
brqrar etmkl mul oldu. Ftli ah is boalm
xzinsini doldurmaq n yaltlri n ox para dyn
oullarna, nvlrin satrd. Bu zaman Xorasanda byk
syanlar ba qaldrd.. Trkmn xanlarnn Qacar dvltin
qar bu ayaqlanmalar durdurmaq n Abbas Mirza z

184

ordusu il Xorasana gndrilckdi. Bir az nc qeyd olundu

ki, Hsnli Mirza bu ayaqlanmalar durdura bilmmidi.

185

Savalar v siyasi oyunlar

ahzadnin mrnn son iki ilind yazd mktublar
vasitsi il onun ruh hallar haqqnda bilgi ld etmk
mmkndr. Bu mktublarnda ahzad Azrbaycann
paralanmasnn onun belini bkdyn yazr. Elc d bu
mktublar arac il onun 1827-ci il noyabr ay il 1828-ci il
fevral ay arasnda thmml etdiyi tinliklr haqqnda bilgi
ld etmk mmkndr.
l dfnindn dnrcsin gnclik xatirlri il i-i
olan bakndi Tbriz glirdi. Lakin bakndind umutsuz
grnmk istmirdi. Bu zdn Trkmnay kndindn yola
db Htrud yolu il Tbriz glrkn, n edcyi haqda
dnrd.
Tbriz rus ordusunun ialnda olduu zaman btn
bzirganlar, din xadimlri, tayfa v qbil balar ruslarla i
birliyin getmidilr. Bu zdn d rus ordusu Tbrizi trk
etmy baladnda onlar midsizlik sarmaa balamd.
Onlar bu qdr mhtm bir ordunun Tbrizdn xmayaca
qnatindydilr. Bu zdn d ruslarla i birliyi edn bir ox
Tbriz sakini Rusiyaya frar etmk qrarna gldilr. Abbas
Mirza xst olduu n txt-i rvanla danrd. Onlarn frar
etmmlri n bir ne mktub yazb v aparlara verdi. Bu
mktubu carlar Tbrizin meydanlarnda yksk ssl haliy
duyurdu. Bu mktublarda Abbas Mirza ruslarla i birliyi
ednlrin davranlarndan tssflndiyini sylyrk, onlarn
fv edildiyini d yazrd. Abbas Mirza onlarn Tbrizd qalb
v Azrbaycann qalxnmas n bir yerd, brabrc
almalarn istyirdi. Baxmayaraq ki, Abbas Mirza bu
xainlr qar intiqam hrktlrinin qarsn btn il ala
bilmdi, lakin bilgisi dairsind verdiyi sz tutdu. Ancaq
ahzaddn xbrsiz bzi intiqamalma hrktlri d olur v
ruslarla i birliyi ednlr mhkmsiz-filansiz ldrlrdlr.

186

ahzad Tbriz girdiyind hrd nmli bir

dyiikliyin olmadn sezdi. nk hrin knll v
dirnisiz tslim olmas zndn ruslar he bir txribat
trtmmidilr. Yalnz ahzadnin saraynda qiymtli ya n
varsa, hams aparlmd. Digr trfdn, Abbas Mirza Xoyu
v Urmunu da para il geri almaq zorunda idi. Bu zdn
Azrbaycann mxtlif yerlrind olan mal varlnda qnat
edilm mri verdi. Abbas Mirza bu borclar dy bilmk
n hr ksi almaa ard. Bzi din xadimlri v onlarn
yandalar tacirlr Lan Xandan ikaytlnirdilr ki, evind
bir ox altun v gm saxlamaqdadr. Lan Xan ddlrinin
yadgar olan bir ne ox qiymtli yalar Grcstandan
glrkn z il gtirmidi. Abbas Mirza mktublarnda onun
z qdr bu mlubiytdn dolay zgn olan bu dar
gnnn dostunu riyakar insanlar qarsnda savunduunu
yazr.
Lan Xan, ah trfindn d sevilmirdi, nk savaa
hazrlq zaman hrbi urada bu savan doru olmad,
ruslara qar savan zaman olmad haqda gr bildirmidi.
Mxtlif xanlarn savala ilgili verdiklri bilgilrin yanl
olduu grnd idi. Ona gr, Rusiya xanlarn kiik v
gcsz gstrdiklrindn daha ox gcl idi. Bu zdn d
sadc ahn anti patisini qazanmam, xanlarn dmni
halna glmi, savaa cihad gz il baxan din xadimlrinin d
qzbin tu olmudu. Onun can gvnliyinin rhni, ancaq
Abbas Mirza idi. Abbas Mirzann maviri Qaimmqam sava
ncsi Abbas Mirzadan frqli dnmsin rmn yen d z
vzifsindn alnmad. Abbas Mirzann bavziri qalmaa
davam etdi. Ancaq yen d Qaimmqam Ftli ahn Lan
Xana olan qzbini thrik edirdi. nk Qaimmqam onu z
rqibi kimi grrd. Abbas Mirza kimsy Lan Xana
gvndiyi qdr gvnmirdi.

187

Qriboyedovun ldrlmsi
1828-ci ilin payznda Abbas Mirza Tehrana getdi. Bu
sfrdn mqsd Mk Donaldla balad mqavily ahn
da razln v tsdiqini almaq idi. Mk Donaldla ahzad
arasndaki anlamaya gr, 1814-c il antlamasndan iki
madd silinmli v buna qarlq is ngiltr 250.000 tmn
dmli idi. Bu mbli is Qacar dvlti sava sulusu kimi
Rusiyaya dmli idi. ah z xzinsin az zrr glsin dey
bu antlamaya msbt yanamaqda idi. Abbas Mirza atas il
grd Sankt-Peterburqa sfr etmk istdiyi haqda da
danmd. ahzad ,rus mperatoru il grrk,
Trkmnay antlamasnda bzi gztlrin olmas
mvzusunda mperatordan istkd bulunacaqd. Abbas
Mirzann Rusiyann bakndin sfrini ngllmlr gstrir
ki, bu haqda ahzad baar ld ed bilrmi. Bu mane
zllikl Qriboyedov trfindn trdilmkd idi. O, General
Paskeviin diplomat qrupuna daxil idi. General rvan fth
etdikdn sonra ona diplomatik grv vermidi. O,
Trkmnay antlamasndan sonra is Tehrana sfir olaraq
tyin edilmidi. Qriboyedov dbiyat v air idi. Bu zdn
mperator Birinci Nikolay trfindn sevilmmkd idi.
nk Birinci Nikolay aydn insanlara olumsuz yanard.
Digr trfdn, Qriboyedov Dekabristlr zg (xas) olan bir
fikir daycs idi. Bu zdn d bir sr hbsd olmudu. O
zamanki verilrin inclnmsi gstrir ki, onun Tehranda qtl
yetirilmsin mperatorun ciddi tpki gstrmmsinin d
sbbi bu imi. Ftli ah da Qriboyedovdan xolanmrd.

188

Abbas Mirza bu sfr zaman mperatora hdiyylr haqqnda

da atas il dand. Abbas Mirza bilirdi ki, bu sfr getdikdn
sonra dmnlri yen d ona qar planlar hazrlamaa
balayacaq v onu ahn yannda pislycklr. Trkmnay
antlamasnda Rusiyann Abbas Mirzan vlihd kimi tanmas
ahzadnin dmnlrin byk zrb vurmudu. nk onun
caniinliyi uluslararas dzey danmd. Digr trfdn,
ngiltr d mzakirlrd trf mqabil kimi Abbas Mirzan
grmk istyirdi. Btn bunlar Abbas Mirzann dmnlrini
bada Asf-d Dvl olmaq zr hamsn bezdirmkd idi.
Abbas Mirza n qdr balamaqdan yana olsa da, ancaq
Asf-d Dvlnin riyakarln v xainliyini unutmurdu.
Bilirdi ki, bu adam lin frst ddy zaman ona xyant
edckdir. Abbas Mirza mrnn sonlarnda Asf-d Dvlnin
ihantlrini xatrladaraq onun czasn Tanr verckdir, dey
sylmd bulunmudu. O zaman Asf-d Dvl vzirlikdn
knarladrlm v sarayn qalalar iindki evind Abbas
Mirzaya qar txribat yapmaqla mul idi. Lakin o, Adna
mscidind moiz il mul olan mollalarla sx irtibatda idi.
Din xadimlrinin v Asf-d Dvlnin ortaq dmnlri Abbas
Mirza idi. Din xadimlri dnrdlr ki, Ftli ahdan sonra
Abbas Mirza ah olarsa onlarn ilri nec olacaq. nk ah
olacaq Abbas Mirzann Avropaladrma imkanlar daha da
genilnckdir. Toplumun dini chalt iind qalmasn z
mnafelrin uyun grn ruhanilr v Asf-d Dvl kimi
adamlar ahzadnin Avropalama reformlarna qar srt
xrdlar. Onun ah olmasn ngllmk n hr tr fitnfsada l atrdlar. Bir ox din xadimlri aq sylmslr d
gizlin-gizlin onun dindn xb v xristian olduu haqda
ftvalar verirdilr.
1829-cu il ubat aynn geclrinin birind bir apar
ahzadni yuxudan oyadb ona gzlnilmz, diksindirici bir

189

xbr atdrd: Rusiyann elisi btn heyyti il bir yerd

Tehranda qtl edilmidir!
Abbas Mirza aqnlqdan n edcyini bilmirdi. nk
Rusiya il savaa girmmk n hr tr yola ba vurduu bir
dnmd, mperatorla gr sfrin hazrlad bir zamanda
bu gzlnilmz hadis onun btn planlarn alt-st etmkd
idi. ahzad bu hadis haqqnda dqiq bilgi almadan, nc
inana bilmirdi, bir ayi olacan sanrd. Lakin ox
kemdn olay, ayrntlar il ahzady blli oldu. Tehrann
elbay olan Abbas Mirzann qarda Zill-l Soltandan gln bir
mktub olayn doruluunu tsdiqlyirdi. Sonra da ahdan bir
mktub gldi ki, nec olursa-olsun yeni savan xmas
ngllnmlidir. ah, savan ngllnmsini salayacaq
ancaq birc kiiy gvnirdi. O da Abbas Mirza idi. Digr
trfdn, ah hr ehtimala gr Rusiyann sava elan etmsi
durumunda yanz qalmasn dey tcili olaraq mttfiq
aramaa balad. Qriboyedovun ldrlmsi ahdan v Tehran
elbay Zill-l Sultandan xbrsiz ba vermidi. Bu hadis n
ox Abbas Mirzann dmnlri v din xadimlri trfindn
tkil edilmidi. Mqsd is Abbas Mirzann Sankt-Peterburqa
sfrini nlmk idi.
Tehran halisi, o zaman sfirlrin Tehranda olduundan
xbrdar olurdular ki, bu sfirlr z heytlri il bir yerd
bakndin mrkzi xiyabanlarnda grnmy balayrdlar.
ah trfindn d sevilmyn Qriboyedov dini msllr
mdaxil etms idi, mollalarn ona qar ftva vermsin
bhan yaratmazd. Asf-d Dvlnin ona qar nifrti 1827-ci
ilin yaynda ilk grlri zaman balamd. ndi is Asf-d
Dvl hm ondan hm d ahzaddn intiqam almas n
ox uyun bhan ld etmidi.
Trkmnay antlamasnn bir maddsi d Qafqaz silli
xristianlara aid idi. Istr sava siri v ya baqa sbblrdn

190

dolay olsun, Qafqazdan Qacariynin mxtlif yerlrin

aparlm xristiyanlar haqqnda da Trkmnay antlamasnda
bir madd yer almd. Bu insanlar istr qadn v ya kii olsun
azad buraxlmalydlar ki, z yrdlarna dnb-dnmm
haqqnda zlri qrar versinlr. Bu insanlarn geriy
dnndn
yana
olan
Qriboyedov
Trkmnay
antlamasndaki bu maddni yrrly qoymaq istmidi.
Grcstana dnmk istynlrdn biri hr ksi heyrt salan
Yqub Xan idi. Yqub Xan Grcstann silzadlrindn idi.
Otuz il yaxn Ftli ah saraynn nmli xidmtilrindn
biri kimi tannmaqda idi. Bu mddt rzind hm zn
uyun i bulmu, hm d ox znginlmidi. O,
Qriboyedovun yanna gedib v Grcstana dnm istyini
bildirdiyind Qriboyedov tccblnmi v niy saray
hyatndan, imkanlarndan ayrlmaq istdiyini ondan
sormudu. Ona Grcstana dndynd hanssa mchul bir
insan kimi adi hyat yaayacan bilib-bilmdiyini
sormudu. Yqub Xan geri dnmkd israr etdi. Qriboyedova
Qafqazdan gtirilmi Asf-d Dvlnin saraynda sanki
hbsd imi kimi yaayan iki ermni qadnnn durumunu
anlatd. Yqub Xan Qriboyedova dedi ki, onlar zorla
mslman olmaa, mslman kimi davranmaa v qapanmaa
zorlamlar.
O zaman mslman qadnlarn evd mhbus kimi
yaamalar sosial trlrin icabatlarndan idi.* Mslman
Bu gn d bu kilddir. slam Dnyasnda qadn t
ynndan ibart olan hvt qayna olaraq davam
etmkddir. Hl d slamn doduu mrkz olan
rbistanda v digr bir ox slam lklrind qadnn
araba srm, ss verm haqq yoxdur. Hna lfaxuri v
Xlil lcr Babk Xrrmdinl bali bu bilgilri
vermkddir:
Babk
Xrrmdinin
qurduu
cmhuriytd iki nmli hdf cmhuriytin ideal idi:
*

191

qadnlar bunu bir nv qadna hrmt kimi anlayrdlar.

Qadnlarn sosial hadislrin arxasnda zlrin mxsus bir
hyatlar var idi. Qadn alnn glimmsi n dini trlr
hr tr ngl yaratmd. Qadn hyat anlamsz bir sirlr
iind itib batmd. slamda qadn hvt qayna olan t
yn kimi anlalmaqdadr.** Kiilr is bu durumdan ox
raz idilr. Xsusn hr hans bir ailnin toplumsal (sosial)
1- Qadn haqlar. 2- Feodalizmin lv edilmsi. Babk
Xrrmdin, rb milliytiliyi mrkzli slam anlay
trfindn mlub edildikdn sonra onun dnya
grnd yer alan qadn haqlar kimi bir insani ideal
mslman tarixilr trfindn yyalq olaraq tarix
yazld. nk slam qadnlara zgrlk haqq
tanmamaqdadr. slami dyrlr gr, grkdiyind
kii z qadnn dv d bilr. lk kz qadnlara yaplan
bu haqszla qar lsam Dnyasnda ssini qaldran XII
srd byk filosof bn-i Rd olmudur. (G.C)
**
Qadn haqlar zrin slam Dnyasnda ilk fikir bildirn
filosof adam bn-i Rd olmudur. bn-i Rd, slam
alminin fikri v mnvi anlamda kn salayan mam
Mhmmd Qzzaliy qar srt xmd. O, mam
Mhmmd Qzzalinin Thaft-l Flasif kitabn
elitirn Thaft-l Thaf srini yazar. Bada mam
Mhmmd Qzzali olmaq zr qadna ya kimi baxan
btn din adamlarn tnqid edr. bn-i Rd XII srd
qadn haqlar il bal bunlar yazmaqdadr: ... Sanki qadn
yalnz iki i n yaradlmdr: ocuq dourmq v ocuq
bytmk. slam dnyasnda qadnlar zrin uyqulanan
kllik mamilsi bizi bir ox gzlliklrdn mhrum
etmidir. Qadnlarn qli imkanlarna son verilmidir. Bu
zdn d stn zkas il bilinn qadnlara
rastlanmamaqdayq. nk onlarn zkasna gvn yoxdur.
Mvcud dyrlr v dini basqlar ndni il qadnlar btn
qli imkanlarn zlri il mzara aparrlar. Qadn hyat
eynn bitkilrin hyat kimi sona rir. slam Dnyasnda
qadn insan saylmamaqdadr. Bu da toplumun bdbxt

192

statusu yksldiyi zaman o aild qadnlara olan basq daha da

iddtlnirdi. Bir dvlt adam, qadnnn n kild
yaamasn gizlin saxlayr v ictimai yerlrd grnmmsi
n hr tr nlmlr alrd. Qriboyedov, Allahyar Asf-d
Dvlnin siq qadn olan iki ermnini sfirliy gtirtmi v
onlardan geriy dnb-dnmycklri haqda sormudu.
Ermni qadnlar geri dnmkdn yana olduqlar n
sfirlikd saxlanlmdlar. Bu hadisdn Asf-d Dvl
yararlanb, Qriboyedovdan intiqam almaq fikrin dd.
Lakin o, bu iini Ftli ahdan gizlin v ruhanilr vasitsi il
etmk istyirdi. nk ahn artq ona qar he bir hrmti
qalmamd. Asf-d Dvl il din xadimlrinin arasnda
gizlinc sx irtibat yaranmaa balad. Tehranda bir ne kii
bir yer toplab shbt etdiyind mtlq Asf-d Dvlnin
namusunun ayaqlanmasn danr, qadnlarnn Qriboyedov
trfindn zorla evindn xarlb aparlmasn dartrdlar. Bu
sz-shbt azdan-aza dolab btn hri sard. Dindar
ksimin mslman qadnlarn namusunu qurtarma duyusu
qabarmd. Tehran elbay bu hycann bir intiqamla
nticlncyini znn etmdiyi n rus sfirliyinin
gvnliyini salamaq amac il he bir nlm almamd.
Lakin halinin drin dini duyular ox srt kild comaa
balamd. Torpann ruslar trfindn ial olunmasna
tpki gstrmyib susan bu hali v onun dini rhbrlri sanki
slam qbul etmi iki ermni qadnnn intiqamn almaq n
yaamasna sbb olmudur.
Br varlnn 3/2
oluduran qadn nfusu slam almind insan kimi deyil,
dini v digr trlr trfindn ttbiq ediln zoraklqlar
sbbi il heyvan kimi yaamaa mhkum edilmidir.
(Bax: Hna lfaxuruXlil lcr, slam Dnyasnda
flsfnin tarixi III nr 1367(h.)-Tehran, Trcm:
bdlhmid Ayti, s. 704. (Bu bilgi trcmi trfindn
artrlmdr.)

193

macra axtarrdlar. Xatrladalm ki, rus ordusu Tbriz girdiyi

zaman din xadimlrinin istyi zrin onlarn qarsnda
qurban ksmidilr. Tarix boyu mvcudluqlarn toplumun bu
likd chaltin borclu olan din xadimlri is intiqam v
namus davas atini krklyirdilr. slam lklrind bu
tr kor duyulardan yararlanaraq toplumu srtli bir kild
rgtlndirm ox rahatdr. slam tarixind bu tr chalt
qaynaql hrktlr ox rastlanlmaqdadr. Din xadimlri
slamin thqir olunduunu sanrdlar. Lakin iki ermni
qadnnn slamla n ilgisi ola bilrdi. slind is he bir ilgisi
yox idi. Sadc xsi hesablamalar sz konusu idi. Hr
zaman olduu kimi, din xadimlrinin v siyastbazlarn lind
oyuncaq olan slam is ortalqda bir arac olaraq kullanlmaqda
idi. Tehrann Adin mscidindn hrkt balayan byk bir
qrup llrind qara bayraqlar dayrd. Tehran elbay (valisi)
trddd iind qald ki, bu yncaa mdaxil etsin ya yox.
ox qsa bir srdn sonra halinin hrkti itiaa dnd.
halinin birdn-bir iddt l atmas bir ox vzirlri v
Tehran elbay Zill-l Sultan ard. Artq istsydilr d
ftvalar zndn aln itirmi bu sbi halini kontrol ed
bilmzdilr. sbi hali bara-bara rus heytinin bulunduu
mrkz doru hrkt etdi. slam psikolojisini bilmyn
Qriboyedov durumu bu kild grdynd, onlarn para il
satn alna bilcyini znn etdi. Sfirliyin qaplarn
mhkmc qapayb v pencrlrdn noxdalar din
xadimlrinin lind olan halinin qara kimi qaynad yer
para spmy baladlar. Lakin halinin sanki gz kor olmu
v bu kazlarn pul olduunu grmrdlr. Sfirliyin qapsn
qrmaa baladlar. Lakin halinin iind olan din
xadimlrinin casuslar hr eyi dnmdlr. Onlar
barrdlar ki, bu kaz yarpaqlara aldanmayn. Hm
intiqamnz aln hm d irid altun kislri var, o altunlar

194

da qart edcyik. hali balta il v llrin gln hr n varsa

onunla qapn qrmaa nail oldu. hali sadc qarlarna
xan ruslar deyil, sfirliyin bkisi olan Qacar mmurlarn
da llrindki qlnc, qm v baqla ldrrd. Bu olayda
ancaq sfirliyin katibi olan Malzov qab cann qurtara
bilmidi. Bada Qriboyedov olmaq zr hams qtl edildilr.
***
Bu olaydan sonra Rusiyann intiqam amac il hcum
edcyi sanlrd. Lakin aylar kedi v ruslar hcum etmdi.
Ancaq mxtlif sbblrdn dolay Abbas Mirza Tbrizd
sxnt iind idi. Abbas Mirzann budcsi bo idi. ahdan da
he bir yardm glmmkd idi. Arzularnn hri olan
Tbrizin qalxnmas n he bir i ed bilmirdi. Btn
bunlara rmn Abbas Mirza 1829-cu ilin yaynda savadan
sonra ilk kz olaraq ordusunun byk gstrisini hazrlad.
Azrbaycan ordusunun paradn izldi. Rusiya hr zaman
Abbas Mirzadan ehtiyat edirdi. Daima onun Osmanl v ya
Avropa gclri il birlib intiqam alacandan ehtiyat edirdi.
Ancaq onlar bilmirdilr ki, mali ksiklik Abbas Mirzan el
kdrmd ki, hllik bu planlar alnda damamaqdadr.
Yalnz Abbas Mirza byk bir zn v irad il Azrbaycan
ordusunun sadc ayaqda durmasn salaya bilirdi. ahzad
iki ay Ucanda qaldqdan sonra 14 alay 14 topla bir yerd
tkrar aktiv hala gtirmyi baard. Bu parada qatlmaq n
ingilis heytini d dvt etdi.
Abbas Mirza dnrd ki, ndn rus imperatoru
Qriboyedovun intiqamn almaq istmir?. Bu itiqam n
onun lind hr tr imkan mvcuddur. Qriboyedov
hadissindn sonra General Paskeviin Abbas Mirzaya yazd
thdidkar mktublar yerini yumuaq mktublara buraxmaa

195

balamd. Bunun yalnz bir sbbi var idi, o da rus

imperatorunun Qriboyedovu nmsmmsi. Rus imperatoru
hesab edirdi ki, kemid Dekabristlrl bir yerd ara qar
xan bir xs urunda savaa qatlmaa dymz.
Lakin Sankt-Peterburqda daima Abbas Mirza il ilgili
olaraq bir rahatszlq duyulmaqda idi. Dnrdlr ki,
ahzad zn toparlayb savaa balayacaqdr. Abbas
Mirzann Osmanl il gizlin anlamas haqda Rusiya bilgi
ld etmidi. Rusiya bu gizlin anlaman bir ihant kimi
yozurdu. Bu ihanti ortadan qaldrmaq n Qacar dvlti
trfindn nmli bir heytin Sankt-Peterburqu ziyart
etmsini bklyirdi. Ancaq bu heytin banda nmli bir
xsiyt durmal idi ki, istnildiyind Qriboyedovun
intiqamn onu girov saxlayaraq ala bilsinlr. Qriboyedov
hadissi Abbas Mirzann sfrinin ba tutmasn ngllmidi.
Bu zdn Abbas Mirza z olu Xosrov Mirzan bu sfr n
nzrd tutdu. Xosrov Mirza atasnn n yaxn danman
olmu, Tufarqandaki mzakirlrd d itirak etmid. Htta
General Paskevi ona Yarm Abbas* olaraq xitab etmkd
idi. Yarm Abbas Trk dilind, yni Abbasn yars
demkdir. Abbasn yars demkd Paskevi Abbas Mirzann
yars kimi bir anlam nzrd tuturdu. bhsiz ki, rus
generaln ona bu kild xitab etmsinin sbblri var idi.
Xosrov Mirza zka v siyasi davran olaraq atasna
bnzmkd idi.
Gnc Xosrov Mirza z heyti il bir yerd SanktPeterburqa yola dd. Xosrov Mirzan Grcstanda ox
yksk sviyd qarladlar. Lakin Xosrov Mirza zn
Rusiya-Qacariy
dvltlri
arasndaki
mnasibtlrin
qurbanl kimi sanrd. Dnrd ki, Qriboyedovun
*

Bu ifad trcm edilmmidir. srin orjinal klind d

yarm Abbas olaraq getmkddir.

196

intiqamn ondan alacaqlar, ancaq bu qurbanla hazr idi.

Sankt-Peterburqda Xosrov Mirzan qbul etm trn yaylq
saraynda gerkldi. Sankt-Peterburq, Abbas Mirzann
Ucandaki hrbi paradndan v ordusunu tkrar dy halna
gtirmsindn, stanbulla gizlin anlamasndan xbrdar idi.
Xosrov Mirza z davranlarnda zn tam bir gvn
rnyini srgilyrk mperatorla gr hazrlard. Rus
imperatorunun nnd diz krk, qlncnn ucunu z
sinsin trf tutaraq ona tqdim etdi. Xosrov Mirza atasnn
problemlrini hll etmk n fda olmaa hazr idi.
mperator, Xosrov Mirzann girov olaraq saxlanlmasn da
dnmd. Bu zdn d iki ay mddtinc rhin kimi
saxlanlan Xosrov Mirza il bir diplumat kimi deyil, bir
ocuqmu kimi davranrdlar. Xosrov Mirza iki ay mddtinc
qald sarayda orann memarlq gzlliyi il bal heyrtlrini
gizld bilmirdi. Olaylarn ax Rusiyann Avropa v Osmanl
il olan mnasibti frqli dzey glmidi. Bu hadislr
Rusiyan Qacariy il barcl irtibata girmy zorlayrd. Bu
zdn d Xosrov Mirzann bu ziyarti Rusiya trfindn
Qacar dvltinin Qriboyedov hadissi il bal zr istmsi
kimi yozumland. Qacar dvlti il mnasibtlrin
normalladrlmas qrarladrld.
***
Xosrov Mirzann bu baars onun mvqeyini dyidirdi.
Ona olan sayq hr ks trfindn artmaa balad. Abbas
Mirza olunun bu baarsndan ox qrur duymaqda idi.
Lakin Abbas Mirzann oullar arasnda da rqabt v hsadt
ba qaldrmd. Bu da Abbas Mirzaya z qardalarn
xatrladr v rahatszlna sbb olurdu. Sava sralarnda
Abbas Mirza trfindn Naib-l Sltn (caniin) kimi

197

nzrd tutulan Mhmmd Mirza il z stn zkas il

frqlnn Cahangir Mirza arasnda yaxn qardalq
mnasibtlri yaranmd. Bu iki qarda rdbil qalasnn
tslim edilmmsi n brabr v bir yerd almdlar.
Abbas Mirza dnrd ki, sadc yaca byk olmaq caniin
olmaq n yetrli deyil. Atann dalt haqqnda bu hissi is
Mhmmd Mirzan rahatsz etmkd idi. Mhmmd Mirza
aq kild rahatszln dil gtirms d, lakin Abbas
Mirza onun davranlarndan v arxadak giley-gzarndan
xbrdar idi. Hr bir ahzadnin trafnda z trfdarlar
toplanmd. Hr ksim trfdar olduqlar ahzadlrin stn
mziytlrindn danrd.
Digr trfdn, baqa ahzadlr d z davranlarnda
srbst kimi grnrdlr. Yenic Kirmanahn elbay olmu
Mhmmdli Mirza Dvltahinin olu Mhmmdhseyn
Mirza z evrsinin tsirin qaplaraq Xuzistan v Loristan
da z yntimin tabe etmi, bu iki yaltd elbay olan
ahzadlri z yanna almd. Son savada baarszlq
gstrdiyindn thqir olan eyx-l Mluk da ahzadlr
crgsind idi. ahzadlr arasnda savalar olur v hrlr
mhasir edilirdi. Msln, Mhrrm aynn yas mrasimi
sralarnda Brucerd hcuma mruz qald. Ftli ah,
Mhmmd Hseyn Mirzann hrktlrini Xuzistanda v
Loristanda durdura bilrdi. Lakin n onun hrktini tyid
etdi, n d onu pislyck bir hrktd bulundu. slind ah
z evladlar v nvlri arasnda bu kild qardurmalardan
xolanrd. ah, ahzdlrin bir birlrini ldrmyck
sviyd olan savalarna xogr il baxrd. ahzadlrin
yaltlr urunda savamalar sbb olurdu ki, onlar Ftli
ahn tklind olan ahla v iqtidara gz tikmsinlr. ah
z sarayna ahzadlrdn oluan bir qvardiya tkil etmk
istyirdi. Bu vsil il aha daha yaxn olub v glckd

198

byk paylar almaq n ahzadlr arasnda ox ciddi

rqabtlr balamd.
Rusiyann ialna mruz qalmayan yaltlr d artq
ahzadlrin savalar zndn ox zor duruma dmd.
aha ard-arda ikaytlr glirdi. Digr trfdn, ahzadlr
arasnda gedn bu savalar ahn xarici lklrdki imajn
zdlmkd idi. lk genlin egmn ola bilmyn bir ah
kimi anlalmaqda idi. Xarici lklr, bu kild davam edrs
Qacar imperatorluunun paralanacan v mxtlif
dvltlr dncyini n grrdlr. Bu zdn d ah
nlm almaq zorunda qald. n yax srdarlarndan biri olan
Qulamhseyn Xan Siphdar z ordusu il brabr dzn
salamaq v ahzadlr qulaqburmas vermk n sava
blgsin gndrdi. Abbas Mirzadan istnildi ki, qardalar
arasnda hakimlik etsin. Byklk gstrib, onlarn
ixtilaflarn hll etsin. Xst durumda olan v Azrbaycandan
ayrlmaq istmyn Abbas Mirza qarda olu eyx-l Mluku
z vkili kimi ahzadlr arasnda arabuluculuq etmk amac
il grvlndirdi.
iraz yalti iki qarda; Hseynli Mirza il Hsnli
Mirzann kontrolunda idi. Bu iki qarda ox var-dvlt
toplam v yava-yava mrkz qar xmaa balamdlar.
Mrkz dmlri grkn vergini btn ixtarlara rmn
dmirdilr. ah bunlar yerind oturtmaq n z ordusu il
iraza sfr etmk istdi. 1829-cu ilin yaynda ah z ail
zvlri v ordusu il iraza yolland. He bir ava olmadan
Hseynli Mirza v Hsnli Mirza ahn istiqbalna glib,
vfadarlqlarn
ortaya
qoydular.
Onlarn,
Qacar
imperatorluunun ahna qar sava elan edck gclri,
csartlri yox idi. ah, iraz problemini hll etdikdn sonra
Hmdanda ailsi il bir yerd dinclmyi dnd. Lakin
Xuzistann isti llrindn kerkn ahn qadnlar ox

199

rahatszlanmdlar. ah, Hmdanda yerldikdn sonra

Abbas Mirzaya bir mktub yazb onun da Hmdana
glmsini istdi. Abbas Mirza olu Xosrov Mirza il bir yerd
Hmdana getdi. Xosrov Mirza, Rusiya imperatoru il
grnn nticlrini aha sylyckdi. Yeni tarixin
yazar Cahangir Mirza, ayrntlarn sylmdn ahn Abbas
Mirza v Xosrov Mirza il ox yksk sviyd davrandn
yazr. Abbas Mirzann glii mnasibti il nliklr edilmi
v byk bir qarlama trni gerklmidir.
***
Abbas Mirza Azrbaycandaki z ilrini tqib etmk
n Tbriz dnd. O, zl hyatnda skisindn d daha
artq qnat edirdi. Bacs qzlarnn cehizlrini z tmin etdi.
Abbas Mirza mrnn sonlarnda glinin, caniinlik n
nzrd tutduu olunun ein yazd bir mktubda ail
mfhumuna n qdr nm verdiyini xatrlayr.
Abbas Mirzann ei v vlihdin anas, rinin
xstliyindn su istifad edrk z iqtidarn gndn-gn
artrd. O, Hac lsgr Xann sularnn ifa olunub
czalanmasn nglly bilmidi. Xatrladaq ki, Hac lsgr
Xan, Ehsan Xann Abbasabadn hakimi tyin olunmasnda
ahzadnin ei il bir yerd plan hazrlamdlar. Ehsan Xann
is Abbasabad savanda ihant etdiyini ken shiflrd
oxuduq. Ehsan Xan, Abbas Mirzann btn planlarn ruslara
vermidi. Bu savada Abbas Mirza az qala sir dmkd idi.
lmndn sonra zndn 46 evlad buraxan Abbas Mirzann
zl hyat haqqnda bilinn ancaq bu qdrdir. Bu 46 evladn
oxu ahzad ldynd ocuq yalarndaydlar.
Xorasandan gln xbrlr Abbas Mirzan zmy
balamd. nk o blgnin xanlarnn dvlt qar

200

baqaldrlarn kims durdura bilmmidi. Digr ttrfdn

Mrkzi Asiya, ngiltr il Rusiyann xarlarnn toqquduu
mkana dnmd. Abbas Mirza bu blgd savama v
Qacariy dvltinin snrlarn bytmk ists d, ancaq
Azrbaycandan ayrlmasn he tsvvr ed bilmirdi. Getged smk vrmi onu daha da zyifltmkd idi. Qaraban
dalarnda at belind savalarda olan Abbas Mirza n bu
qdr xstlik v hkimlrin kontrolunda olmaq ox zc idi.
Bu arada Abbas Mirza zl hkimi olan ingilis doktor
Karmkl z dostluunu 1833-c il qdr davam etdirdi. Bu
ild onlarn ikisi d vfat edcklrdi. Abbas Mirza z
hkimin gvnir, inanrd. Hkimi ona demidi ki, hllik
ciddi thlk yoxdur, ancaq ayaqlarnz imy baladnda
thlk ciddilckdir.
Abbas Mirzann thsil n Avropaya gndrdiyi bir ox
yrncilr drslrini bitirib, frqli sahlrd ixtisas alb geri
dnmdlr. Mirza Baba bunlardan birisi idi. Mirza Baba
Avropada tibb oxumudu. ndi is doktor Karmkin
yardmcln etmkd idi. Abbas Mirzann zl brbri olan
Hac Baba da Abbas Mirzann ilaclarnn zamannda istifadsi
n
yardm
olurdu.
Abbas
Mirzann
yazd
mktublarndan blli olur ki, o, lmn hiss etdikc, Lan
Xan v onun ailsi haqda daha ox ndilnmy
balayrm. Abbas Mirza dnrd ki, ahn antipatisin tu
olan Lan Xan onun lmndn sonra nec yaayacaqdr.
Hm d ona qar geni apl dmnliklrin olduundan da
xbrdar idi. Abbas Mirzann vziri Qaimmqam, Lan Xann
n byk rqiblrindn biri idi. Abbas Mirza mktublarnda
yazrd: Lan Xann xsiyti v fdakarl haqqnda
yazmaq istrkn qlm limdn dr. 52 Abbas Mirzann
mktublarndan baqa bir msl d blli olmaqdadr. Tam o
52

hvalat v dst xthaye Abbas Mirza

201

illrd Rusiya, Lan Xann izini bulmudur. Rusiya,

Grcstann soylular il daha yaxn mnasibt saxlamaq v
mal varlqlarn zlrin geri qaytarmaq siyastini izlmy
balamd. Bu zdn d Rusiya Lan Xana geri dndy
tqdird var dvltin sahib olaca haqda tklifd
bulunmudu. Lakin ahzadnin mktublarndan blli olur ki,
Lan Xan Rusiyann bu istyini rdd etmidir.
***
1830-cu ilin payznda vba xstliyi Tbrizi sarb
skmkd idi. Btn almalar durdurulmu, lm sadansoldan, hr trfdn can almaqda idi. Bu blan durdurmaq
n o zaman he bir imkan da yox idi. Sadc bu xstliy
yaxalanmamann bir yolu var idi, o da xstliyin mrkzi olan
Tbrizi trk edib baqa yerlrd yerlmk. llrind imkan
olan btn insanlar hri trk edib, Savalan v Shnd
dalarnn tklrind mskunladlar. Abbas Mirza ail
zvlrini salql kklrindn birind yerldirdi. z is
Tbrizin bir ne aaclnda yerln Ba-i Sfa mlkn
dand.
Yayn son klklri vba xstliyinin buxarlarn silib
sprb apardqdan sonra ahzad ordusunu Ucanda dznli
hala gtirmy ald. ahzad boalm xzinsini
doldurmaq n vziri Qaimmqamla mvrt etdi. Hiylgr
vzir Qaimmqamn tklifi xzinni doldurmaq n uyun
plan idi. Lakin bu plan ahzadnin drst insan karakteri il
limkd idi, tzad tkil etmkd idi. Dnyada
drstkarl il tannan Abbas Mirza bu plan qbul ed
bilmzdi. 30 il boyunca Azrbaycana hakim olan ahzad he
bir vzifni paraya satmaq istmir, para qarl kimis hanssa
vzify gtirmk istmmi, htta bu tr siyast qar da srt
xmd. ndi is onun vziri Qaimmqam ona xzinnin
doldurulmas n vziflrin v valiliklrin satn

202

nrmkd idi. Qaimmqam tklif edirdi ki, btn hrlrin

hakimlri ilrindn alnsn v bu vziflr sata buraxlsn.
Hr ks daha ox para vers hrin hakimliyi ona verilsin.
Qaimmqam gerk bir siyasti idi. Bu kild ilrin
hdsindn rahatca gl bilr, budcdki boluu doldura
bilrdilr. Ancaq onun uyqulad siyast bir ox hallarda
ahzadnin sliqsi v doruluq karakteri il uyumamaqda
idi. Baxmayaraq ki, bir ox yazarlar v aradrmaclar Abbas
Mirzann vzirin olan etimadndan, gvnindn shbt
etmkddirlr, lakin ahzadnin bir ne mktubu isbat edir
ki, O, Qaimmqamdan raz deyilmi. Bzn d ona ox
qzrm. Cahangir Mirza aq kild z bana gln
msibtlrdn dolay Qaimmqam sulamaqdadr. Ancaq
Abbas Mirza onun bzi xidmtlrini v idarilikd olan
tcrblrini nzr alaraq onu tamamn d uzaqladrmaq
istmmidi.
Abbas Mirzann Tbrizd olmad bir zamanda Tbrizi
ziyart edn bir yabanc Qaimmqam haqqnda ox glnc bir
imaj yaratmaqdadr. Bu yabancnn yazdn olduu kimi
gtirlim:
Bu adam (Qaimmqam) ox ziynti olmayan byk bir
evd tsvvr edlim. Bu ev daima gedi-gelilr shn
olmaqdadr. nk o, btn sxavti il mehmannvazlq
etmkddir. Ondan nc onun atas da bu kild davranmd.
Hdsiz drcd yaraqsz geyinn bu vzir ox uzun
boyludur. Hddindn artq yemk yeyir, zllikl inanlmaz
drcd yemi (qovun) yeyir. Nizam-intizamsz dalm olan
kazlar trafn sarmd. Bu intizamszlq iind bzi ilr
grrd. Bir gn nmli bir kaz axtarmaa balad v tapa
bilmdi. Katiblrindn birini mtthim etdi ki, onu sn
itirmisn. Ancaq bir ne saatdan sonra o kaz z cibindn
tapd. Srtl oxuma yetnyi ox ykskdir. Kaz

203

gzlrinin nnd tutur v bir ne saniyy onu oxuyur.

Zahirn ox iirdilmi bir tip kimi grns d, bu xs ancaq
Qaimmqam ola bilr. Sylnnlr gr o olmasa imi,
Abbas Mirza dycyi borclarn qaynaqlarn tapa
bilmyckmi.
Ucan qrargahnda yay fslinin son gnlri kemkd idi.
Bu gnlrd ahzady el bilgilr gldi ki, bu xbrlr onun
hyatnn istiqamtini dyidirckdi. Yzd hrinin hakimi
olan Abbas Mirzann qarda Zill-l Sltan ona bir mktub
gndrrk yazmd ki, bu hr v Kirman artq
imperatorluun bir paras kimi deyildir. Gerkdn
imperatorluqdan bamsz kild davranmaqdadr. 1828-ci il
hadissindn sonra iqtidarn artrm olan Hsnli Mirza
yerli xanlqlarla, zllikl Rzaquluxan adl bir xsl
birlrk Yzdi mhasiry alm v ial etmidi. Zill-l
Sultan mktubunda yazrd ki, ...onlarn bu zbanaln
yalnz inzibatl Azrbaycan ordusu durdura bilr. Ancaq
Azrbaycan ordusunun bu itia durdura bilmsi v onlarla
savaa girmsi n Ftli ahn onay (tsdiqi) grkirdi.
ah, Azrbaycan ordusuna baqa yaltlrd mliyat izni
vermkdn kinirdi. nk bu mliyatda Azrbaycan
ordusunun qalib glmsi Abbas Mirzan sadc Azrbaycanda
deyil, btn imperatorluqda seviln bir srkrdy
dndrckdi. ah da bel olmasn istmirdi. Lakin baqa
arsi d yox idi. Ya bu blglrin imperatorluqdan ayrlna
izn vermli, ya da Azrbaycan ordusuna Azrbaycann
snrlar dnda mliyat keirmy msaid etmli idi.
slind Abbas Mirza z d bu mliyata qatlmaq istmirdi.
nk baqa bir yaltin sava xrcini Azrbaycana yklmk
istmirdi. nk ahzad bilirdi ki, Azrbaycan ordusu bu
mliyata qatlsa, mrkzdn ona he bir madd yardm
glmyckdir. Ruslara dniln borclar Azrbaycana

204

yklndiyindn dolay artq Azrbaycann nfsi ksilmk

zr idi. Azrbaycan ordusunun toparlanb, toplanb v geni
hrb manevrlr etmsi n uyun mrkzlr bulunmamaqda
idi. Bir ox yerlr ruslar trfindn txrib edilmidi. n sonda
rdbil bu i n seildi. nk rdbil ruslara tslim ediln
n son qala olmudur. Bu zdn d orada byk txribat
yaplmamd. nk rdbil anlama il ruslara thvil
verilmidi. Bu hrin modern imkanlarla tchiz edilmi qalas
v savunma sistemi olduu kimi durmaqda idi.
lk hrbi birimlr Mhmmd Mirzann komutanlnda
hrkt balad. Toplar, 2.000 svari v 4.000 piyad
Mhmmd Mirzann mrind idi. Qsa bir srdn sonra
Abbas Mirza z d tqribn bir o qdr ordu il hrkt etdi.
Bu sfrd Thmasib Mirza, Xosrov Mirza v Abbas Mirzann
qarda olu eyx-l Mluk Abbas Mirzaya elik etmkd
idilr. Bu sralarda Abbas Mirzann oullarndan biri mrind
olduu ordusu il Krdistanda mliyata balam v
Qacariynin iqtidarn orada ttbiq etmy almd.
Azrbaycan ordusu Azrbaycan snrlarn trk etdikdn sonra
Azrbaycan bir xrabzarlq kimi grnmy balamd.
Azrbaycan tqribn 30 il mddtind z can, var v dvlti
il oludurduu ordusunu geri dnmmk zr yola salrd.
Sonralar Abbas Mirza evladlarna yazd mktublarda
Azrbaycandan uzaqda qalmann onu n qdr zdyn
yazrd. O, mktublarnda Azrbaycan xatirlrinin yuvas
kimi anmsayr.
Abbas Mirzann Yzd doru hrkt etdiyi zaman bu
hri quraqlq krtmkd idi. Hsnli Mirza Azrbaycan
ordusunun yaxnladn duyduunda drhal Yzdi trk edib
Kirmanda yerlmyi dnd. nk Kirmann savunma
sistemi v qalalar Yzdl mqayisd daha mhkm v
gvnilir idi. Hsnli Mirza hesab edirdi ki, Kirmanda Abbas

205

Mirza il qar-qarya gl bilr. Abbas Mirza Yzd

yetidiyind bir qurtarc sifti il glmsin rmn ciddi bir
istiqballa qarlanmad. nk hr aclq v sfalt iind
mhv olmaqda idi. Bu hr bir ordunun ehtiyaclarn nec
salaya bilrdi? Bu zdn Abbas Mirza iki gndn artq orada
qalmad. Tkrar ordusunu Kirmana doru hrkt keirdi.
Lakin he tlsmirdi, nk ya olmu qardana fikirlmk
n frst tanmaq istyirdi. Abbas Mirza slh yolu il
Kirmana girmk istyirdi. Ya olmu qardana aparlar arac
il mktublar gndrib v tslim olmasn, dvlt qar ba
qaldrmasndan vaz kemsini dildi.53 Kirman halisinin
bllyind (yaddanda) qorxunc bir xatir yaayrd. Kirman
1790-ci ild Zndiynin son qalas durumundayd. Bu ild
Aamhmmd Xan Qacar Kirman fth etmk n ordusunu
sfrbr etdi. hr halisi Ltf li Xan Zndi savunduqlar
n Aamhmmd Xan Qacar Kirman aldqdan sonra hr
sakinlrinin oxunu ldrd. Bu zdn d hr halisinin
xatirsind hl d canl olan bu hadis onlar Hsnli
Mirzann yannda olmamaa svq edirdi. Bu arada Abbas
Mirzann Kirman halisin gndrdiyi mesajlar da hrin
bazarlarnda azdan-aza dolard ki: Yalnz dvlt ba
qaldranlar tqib edcyik v hali il iimiz yoxdur.
Yzddki durmu grdk v ox rahatsz olduq. Kirmann da
Yzd kimi aclq sviysin dmsini istmirik. Azrbaycan
ordusu burada qalmaa glmmkddir. Kirmanda minamanl brqrar etdikdn hmn sonra Azrbaycana
dncyik. Ordunun xrcini Kirman halisin yklmk kimi
niyytimiz yoxdur.
Byk ehtimalla Kirmanda hl aq kild Hsnli
Mirzaya qatlmayan saxlunun nmli xsiytlri bazar hli il
gizlin mnasibt qurub v Abbas Mirzann gndrdiyi mesaja
53

Cahangir Mirza Tarixe no

206

olumlu cavab vermlrini istmilr. Lakin Hsnli Mirza

dirnmk fikrind idi. Xsusn Abbas Mirzann nifrtini
ilrind dayan bir ox adamlar da ona savama tlqin
edirdi.
Bu arada Kirmana xbr gldi ki, Azrbaycan ordusu
Kirmann bir aaclndadr. Bu xbr gldikdn sonra
syankar ahzadnin rftar dyiilmy balad. Sanki bir
bh onun ruhunu ial etmidi. Bir ox tzadl mrlr verir
v sanki mrlrinin kerliliyi olmadn sezmidi. cba
onun ski xatirlri mi ba qaldrmaa balamd?
ocuqludan bri Abbas Mirzann btn alanlarda ondan stn
olduunu bilirdi. Abbas Mirzann bar elilri qala
divarlarnn arxasnda tslim olun! arlar il barrdlar.
Bu arada Hsnli Mirzann mttfiqlri inanlmaz bir
hadisy ahid oldular. Dirnmk n frman vermsi yerin
Hsnli Mirza, Abbas Mirzan qarlamaq v istiqbalna
varmaq n hazrla balamd.
Azrbaycan ordusu qalann knarlarnda yerlmidi.
Abbas Mirza qardann tslim olub v onun istiqbalna
glmy hazr olduunu duyduunda mr verdi ki, onunla bir
ahzad kimi davranlsn. Sonra da onu z adrna dvt etdi.
Onlar adrda artq yaxn qrba kimi shbtlirdilr. Abbas
Mirza iki il nc onu vlihdlikdn almaq istyn qardana
qar ox dbl davrand. Onu bir qrup svari il Tehrana
gndrdi. Ftli ah mr verdi ki, onu kontrol altnda bir evd
saxlasnlar. Lakin bu onun n byk bir cza saylmrd. Bu
arada Abbas Mirzadan intiqam almaq amac il Hsnli
Mirzaya qatlan bir ox xanlar Kirman qalasn trk edib v
dirnmk n z qalalarna pnah apardlar.
Bahar yaxnlamaqda idi. Azrbaycan ordusu geri
dnmy hazrlard. Azrbaycan ordusuna mnsub olan hr
ks ahzadnin z kimi tkrar Azrbaycana dnmlrindn

207

dolay sevinirdilr. Lakin bilmirdilr ki, tale onlar n baqa

bir macra hazrlamaqdadr.
ahzadlrin boumalarnn bitmsindn arxayn olan
Ftli ah, Nvruz bayramn daha rahat v tmtraqla
keirmk istyirdi. sfahan balar bahar fslini Tehran
balarndan daha tez qarlayr. Bu zdn d ah z
hrmsras il bir yerd Nvruzu sfahanda keirmk fikrind
idi. Bu sfrd diqqti clb edn v glnklr uyun
olmayan bir hadis ba verdi. ah, sadc z ordusuna
gvnmdi, rak v Mazndran ordular da bu sfrd aha
elik etdilr.
ylnc mahiytli sfrin bu qdr geni nlmlrl
yaplmas hr ksin alnda soru iarti oludurmaqda idi.
nk ah, ncki sfrlrind bu qdr nlm almam,
sadc znn zl qoruyucu ordusuna kifayt etmidi. Abbas
Mirzann dmnlri yen d ah etkilmyi baarmdlar.
aha dolays il anlatmidlar ki: btn ahzadlr bir birlri
il kirk kmlr, baxmayaraq ki, o kimlrin aha
ziyanndan daha ox faydas var idi. Meydanda qalan v gcl
olan ancaq Abbas Mirzadr. Abbas Mirza sadc yeniliki
zehniyti il Padaha qar thlk nsr deyildir, hm d
lkd inzibatna v disiplinin gr birinci yerd duran
ordusu il d thdid amilidir. Azrbaycan ordusunu aha qar
ynlndirib v iqtidar btn il l keir bilr, dey ardarda imalar v iarlrd bulunulurdu. Bu imalar ah
nmsmi v mhafiz gcn gclndirmy balamd.
Abbas Mirzann dmnlri Trkmnay anlamasndan sonra
onun v ordusunun bir daha ykslmmk zr kcyini
sanmdlar. Lakin Abbas Mirza tkrar ayaqda idi.
Azrbaycann birinci v Qacariynin ikinci xsi kimi qdd
lm elmidi. Bu da din xadimlri bada olmaq zr btn
ski qafal ksimi rahatsz etmkd idi.

208

Abbas Mirza Kirmandan sfahana doru irlilrkn

Padah da drin bir ndi v bh iind bu hr doru
irlilmkd idi. Nadir ahn olunun bana gtirdiyi flakt
o zaman hl unudulmamd. Nadir ah z olundan
bhlnrk onun gzlrini kor etmi v bununla da etdiyi
btn ilrini d varissiz buraxm, xandann da glcyini
uursuzlua v aqibtsizliy gmmdr. Nadir ahn olunu
kor etm macrasndan o zaman tqribn yz il kemsin
rmn iqtidar mnasibtlrind kurallar dyimmidi. Hr
ks bu kild bir hadisnin ola bilcyini sanrd. zllikl
Abbas Mirzann yeniliki dnya grn qar olan din
xadimlri v mnsb sahiblri bel bir hadisnin olumas
n gec-gndz fitnlr trdir, planlar hazrlayrdlar.
Ftli ahn alna bh dolmudu, bu bhnin df olma
yolunu axtarrd. Uzun dncdn sonra Ftli ah Abbas
Mirzadan qurtarma yolunu tapmd. Ona v mavirlrin
gr Abbas Mirzann tkrar Azrbaycana dn
ngllnmli idi. nk Abbas Mirza yalnz Azrbaycanda
gcldr. Yalnz Azrbaycanda daha da gclnib v thdid
nsr olma thlksini davam etdir bilrdi. ah dnd ki,
btn yaltlrd artq sabitlik brqrardr. Sadc Xorasanda
itia vardr. Bu zdn d Abbas Mirzan bu itia
yatrtmaq n grvlndirmk istdi. Bu ii il bir gll il
iki hdf vururdu. Hm Abbas Mirzann ordusunun
ziflmsini salayr, hm d Xorasandaki itialardan
qurtarm olurdu. Hr ks bilirdi ki, Azrbaycandan uzaqda
qalan Abbas Mirza l kimi bir varla dnck. nk
Xorasanda n yeniliki reformlarna davam ed bilrdi, n d
Xorasan halisi Azrbaycan xalq qdr ona sahib xard.
***

209

Sfvilr ehtiamndan boalm sfahan, Ftli ahn

glii il tkrar bir n qovumaqda idi. Btn yaxn
yaltlrin elbay (vali) ahzadlri z hdiy srlri, naxrlar
il sfahana glmi v aha olan sdaqtlrini, vfadarlqlarn
srgilyirdilr. Abbas Mirza, Kirman hkmtini olu Xosrov
Mirzaya taprd. Bir ne xan trafna alb hl d Kirmann
gvnliyini thdid edn Rzaquluxan tqib edib, yaxalamaq
n is ordunun byk bir blmn olunun mrin
buraxb sfahana yola dd. Abbas Mirza sadc kiik bir
ordu v yngl topxanas il sfahana gldi. ah, Abbas
Mirzann bu kiik ordusunun paradn izldi. Ard-arda
savalara qatlan v xsusn byk mlubiytdn sonra
tkrar zn bu kild toparlayan Azrbaycan ordusunu v
onun komandann alqlad. Padah, Abbas Mirzan Xorasan
mmuriytin gndrcyindn dolay bir anlq n d olsa
iindki bhni bir yana atm v ahzadni vmy
balamd. ahzad bilmirdi ki, bu vgnn arxasnda
Azrbaycandan bdi olaraq ayrlma plan yatmaqdadr. Abbas
Mirza atasnn Xorasan mliyatna yox dey bilmmidi.
Xorasan ismn Qacariyy aid idi, slind is mrkz bir o
qdr d tabe deyildi. Mhdd ahn kiik oullarndan biri
olan hmdli Mirza hakim olaraq grv banda idi. Lakin
onun he bir idarilik qabiliyti yox idi. Ancaq Mirza Musa
adnda bir qlm hli onun yardms idi. Xorasan kimi kaos
iind alayb duran bir mmlkti hmdli Mirzann
ynt bilcyi sanlmrd. Bu zdn d ah, nc rvann
ski hakimi yal Hseyn Xan Srdar hmdli Mirzaya
yardm olaraq gndrmk istdi. Artq yz yan doldurmu
olan Srdar Hseyn Xan bu i raz oldu. Lakin tam atlanb
yola drkn cl onu yaxalad. Hseyn Xan, Xorasana sfr
ncsind dnyasn dyidi.

210

ah, Xorasanda istiqrarn brqrar olunmas n Abbas

Mirzan grvlndirdi. Abbas Mirza he sormad ki, ndn bu
grv ona verilir. nk sadc bu sorunun sorulmas il
ahn bhlrinin tyan edib v Abbas Mirzan srt kild
czalandraca blli idi.
Bir ne gndn sonra ah hr ksi, zllikl Abbas
Mirzan da heyrtlndirck bir nitq etdi. Ftli ah, zrrin
paltarlar iind, banda parlayan tac il hrin trn
mrkzind btn dvlt rkannn hazr bulunduu bir
zamanda yksk ssl Abbas Mirzann stn chtlrini vg
il xatrlad v davam etdi ki, artq bu gndn sonra ahzad
sadc Azrbaycann elbay (hakimi) deyildir, Xorasann da
elbayl Abbas Mirzaya verilir. Abbas Mirza hm
Azrbaycann, hm d Xorasann valisidir. Abbas Mirzann
byk olu Mhmmd Mirzan da vd. Ona bir eylr
verms d glckd arzularna atmasn dilyib v
zamannda vlihd olmasn arzu etdi.
O gn bir ox insann ryi nifrtdn az qala partlamaqda
idi. cba illr boyu islahat ahzady qar planlar izn
din xadimlrinin v bzi dvlt adamlarnn ilrinin nticsi
bu mu olmal idi? ahzad ziflmk yerin daha da
gclnmidi. Ancaq bu gclnm dl il d Azrbaycandan
daimi olaraq uzaqlaacaqd. Padah is byk bir qrur v
inancla Abbas Mirza vasitsi il mperatorluun snrlarnn
Ceyhun v Seyhuna qdr genilncyindn shbt edirdi.
Abbas Mirza, sfahan Xorasana doru trk etmdn nc
Azrbaycan ordusunun Xorasana intiqal n btn ilri
grd. Elc d Kirmann idarsi n tkrar yeni taprqlar
verdi. ah, eyx-l Mluku Kirmann yntimi n tyin
etmidi. Qaragzl xanlarnn frman altnda olan Hmdan
alaylar eyx-l Mlukun mrin verilirdi. Qaragzl xanlar
Qacarlara sadiq olmalarn bir ne kr isbatlamd.

211

Ancaq Kirmanda hkmt edn Xosrov Mirzaya daha

tin grv verilmidi. Xosrov Mirza, Yusif Xan Topu il bir
yerd Azrbaycan ordusunun byk bir hisssini toplar il bir
yerd Kirman v Xorasan arasnda yerln qumsal llkdn
keirib Xorasana svq etmli idilr.

Xorasan olaylarna giri

Buxara v Xeyv mirlri ingiz Xan imperatorluunun
kiik qalqlar olan zbk toplumuna hkm etmkdydilr.
Onlar trkmn xanlqlar il sx irtibatdaydlar. Trkmn
xanlqlarnn xorasandak Qacarlara qar dirnilrini
dstklyirdilr.
Sfvi ahlar v sonra da Nadir ah bir ox krd
srkrdlrini aillri v qbillri il bir yerd Xorasana
yerldirmidilr. Bu kild bir snr qvardiyas oludurma
dnmdlr. Trkmnlr is krdlrin buraya yerlmsin
badan bri qar xm v onlar z dmnlri kimi
grrdlr. Bu corafiyada yerldiriln krdlr is zlrini
zbk v trkmn qarsnda qorumaq zorunda qalmdlar.
Mrkzi iqtidarlarn da himaysini arxasna alan krd silahl
dstlri zbk-trkmn thlksini nlmk n bir arac
kimi kullanlmaqda idi.
Lakin krdlr artq drd nsl idi burada yaamaqda idilr,
yerli halinin dyrlrin zamanla uyum salamdlar. Bzn
d z mnafelrini yerli hali il birlmkd grrdlr.
Xatrlatmaq grkir ki, Trkstann uzants olan
Xorasann sava qbillri bzn bir liderin trafnda birlib
v cahangala, ftuhata balayb qsa mrl
imperatorluqlar qururdular. Dehli padahl bunlardan
birisidir.

212

XVII srd Sfvi ahlar bu qbillrin danqlndan

yararlanb hakimiytlrini o razilr qdr gtrmyi
baarmd. Ancaq sonralar sfahan mrkzli Sfvi iqtidar
kdynd, bu blglrin xanlar syana qalxm v Sfvi
miras n varsa, hamsn yerl yeksan etmidilr.
Nadir ah iqtidara gldikdn sonra onlar z dalarna
trf geri pskrtd. Lakin bu razilrin insanlarnn sava
qabiliytin bld olduu n bir oxunu z ordusunda
yerldirdi. 1747-ci ild Nadir ahn ldrlndn sonra
Abdaliyan qbilsindn olan Nadir ahn hmd Xan
Dvrani adnda bir srdar varislik iddiasnda bulundu. Bu da
ona Xorasann ilrin mdaxil haqq verirdi. hmd Xan
Dvrani heyrtamiz ilr grmy balad. Dehliy tkrar
hcum etdi. Qsa srd byk bir imperatorluq qurma
baard. Onun imperatorluu Herat, Blx, Qndhar, Kemir,
Lahur, Multan, Piavr, Kabil, Bluistan v btn
Xorasandan ibart idi. Onun imperatorluu varislri
trfindn paraland. Ancaq hmd Xan soyundan olan
ahzadlr z iddialarn srdrmkd idilr. Qacarlar bzn
bu ahzadlri bir-birin qar qoyub, hr iki trfin savaaraq
kmlrini salayrd. Artq Abadaliyan srke, syankar
riyytlr kimi bir sosial status alm durumdaydlar. Herat v
Qndhar is Qacar dvltin vergi dyn bamsz mirliklr
klindydilr.
Xorasan xanlarnn syanlarn yatrmaq amac il bu
blgy gln Abbas Mirzann baqa planlar da var idi. O,
Qacariy dvltinin snrlarn Ceyhuna trf geniltmk
fikrindydi. Xorasan syanlarn yatrmaq n nc Herat
l keirmyi dnd. Lakin Abbas Mirzan rahatsz edn
ciddi bir hadis var idi: ngiltr mslsi. Abbas Mirza bilirdi
ki, Hindistanda bu qdr gclnmi olan ngiltr gec-tez

213

Trkstana doru almaa balayacaqdr. Qarsnda bel bir

gcl dvlti grmsi onun xyallarn al- st edirdi.
Herat o zaman bamsz bir mirniin idi. Buraya
Kamiran Mirza hkm etmkd idi. Abbas Mirza nc Herat
alma alna qoymudu.
Abbas Mirzann Xorasana glii ingilislri ox rahatsz
etmy balamd. Mrkzi Asiyada Rusiya il ngiltrnin
xarlarnn qar-qarya gldiyi bir dnmd Azrbaycan
ordusunun Xorasana glmsi ngiltrni ndilndirmy
balamd. Ingilislr dnrdlr ki, Abbas Mirza ruslarla
gizlin anlaaraq Xorasana glmidir. Rusiyann Abbas
Mirzaya hrbi yardmndan ehtiyat edirdilr.

Xorasan olaylar
Peymbr soyundan olduu sylniln Msum
xanmn mzar bir sr ziyartini or sular il mhur olan
Qum hrin svq etmidi. Bir ox dvlt adamlar
214

mzarlarnn burada olmasn arzu edirdi, Msumnin

mzarnn yannda! Sanki bu dnyada etdiklri zlm v
sitmlri Msumnin aracl il o dnyada hesablarndan
sildir bilcklrmi kimi bir xurafi inanc mvcud idi. Qsa bir
srdn sonra hyata gz yumacaq olan Ftli ah da
Msumnin mzarnn yannda axirt dnyas n yer
ayrmd. Bu zdn d znn d mzarnn burada olacan
dnn ah bu mkann onarmna ox hmiyt vermkd
idi.
Abbas Mirza z ordusu il bir yerd bu mkandan
kemkd idi. stynlr gedib Msumnin mzarn ziyart
etmlri n izn verdi. Ordu Xorasana doru hrktin
davam etmkd idi. Damanda Azrbaycandan gln aparlar
Abbas Mirzann yolunu gzlmkd idilr. Ordu Damana
atarkn Azrbaycan yaltinin elbay tyin ediln Feridun
Mirzann mktubunu Abbas Mirzaya verdilr. Feridun Mirza,
Abbas Mirzann olu idi. O, Kirmana yollanarkn olunu
Tbrizin hakimi olaraq tyin etmidi. Abbas Mirza Tbrizd
olub bitnlrdn xbrdar oldu. Feridun Mirza atasna Lan
Xann yazd bir dilkni d gndrmidi. Abbas Mirza
Lan Xann bu dilksin bir sonraki drgd, yni
ahrudda cavab yazacaqd. Abbas Mirzann bu mktubunu
olduu kimi gtiririk:54
Lan Xan, Sizin dilkniz Feridun Mirza trfindn
Damanda mn atdrld. Salnzn yerind olmas mni
ox sevindirdi. Rcb aynda Xorasana glmnizi istmisiniz.
Bu istyiniz gerkdn d mnim hdsiz sevincim sbb
oldu. Umarm ki, btn ilrinizi yerbyer edib v ayn
Bu mktubun orijinal Tehrann Sltnt
kitabxanasnda saxlanlmaqdadr.
*1979-cu il slam nqilabndan sonra bu kitabxanann
ad dyiilmidir. (G.C.)
54

215

iind Xorasanda olursunuz. min-d Dvl cnablarna

yazacaam ki, Tehrana gldiyinizd Sizi qarlasn v drhal
izn alb Xorasana gtirsin. Olum Feridun Mirzaya da
yazmam ki, btn sfr ehtiyaclarnz v btn istklriniz,
n varsa yerin yetirsin. Siz d kinmyin v Tbrizd n
ehtiyacnz olursa Feridun Mirzaya sylyin. Snin Tiyul *un
haqqnda da Feridun Mirzaya yazmam. Onlar snin
mlkndr, nec istyirsn el d dznl. Bu, artq snin
bilcyin idir. stsniz Tehrandaki Mhmmd Mirza**nn
Tiyuluna da ba kib v istdiklrinizi ld ed bilrsiniz.
Mhmmd Mirza Mehranabaddaki tiyulunu ox gzl
vziyt gtiribdir. Yax imartlr tikmi v tikmkddir.
Tanr izn verrs, znz yaxndan grcksiniz. Mnim
salmla ilgili sorular sormusunuz. Tanr Sizdn raz olsun.
Siz Azrbaycana ox xidmtlr etmisiniz. Bu haqda n qdr
d yazsam azdr. Sizin xidmtlriniz haqda z evladm
Mhmmd Mirzaya yazmam. Bu arada Sizin bacnz olu
Zal By Tehrandan xlt gndrmyi unutmuam. Bu
sbbdn d z ynimdki arxalm gndrirm. Ona
vermnizi rica edirm. Sizin evladnz v bacnz olu mnim
d evladlarm kimi saylrlar. Zal Byi z atasnn ad Zki
Xan ad il arsanz, daha yaxdr. Xorasana atdmda
tkrar mktub yazacaam.
Naib-s Sltn Abbas Qacar Vlihd- ahrud 55
Bu mktubun lhni Abbas Mirzan yax bir ail bas
kimi gstrmkddir. Msln Azrbaycan ordusuna myi
Tiyul, Padah trfindn bzi insanlara veriln mlk idi.
Bu mlkd o xsin mal davar, atlar da yerlirdi (G.C)
**
Lan Xann 3-c olu
55
Mktubun farsca mtni hvalat v dst xthaye
Abbas Mirza kitabndan alnmdr
*

216

ken insanlar tiyulla dllndirmsi diqqti clb etmkddir.

ahzadnin duyusal v qlbi hyat da burada
srgilnmkddir. Bu mktubda ahzad haql insanlar ox
inc yntml dyrlndirmyi baaran bir srkrd kimi
sezilmkddir. Abbas Mirzann bu insancl davranlar
sonralar htta onun rqiblri trfindn d ovg il
anmsanacaqdr.
***
Abbas Mirzann Azrbaycan ordusu il Xorasana glm
xbri srtl yaylmd. Q sssizliyin dalm trkmn
adrlarnda artq bu haqda shbt edilirdi. Azrbaycan
ordusunu Xorasana yaxnlamas hycan yaratmaa
balamd. Adtn q fslind bu blglrd islaq v rk
bulandrc qoxusu olan ke alaqlarn iind insanlar bahar
fslind edcklri ilr v savalar haqda danardlar.
Trkmnlrd savaa qatlmaq n mcburiyt yox idi.
Sadc bir kii alann nn savaa hazrlq anlamn
dayan bir kiik bayra taxdnda o alan trafn knll
savalar alrd. Savamaq n mcburiyt sz konusu
olmasa da o corafiyann zlliyi insanlar savamaa
zorlamaqda idi. Trkstan corafiyas kaos v sava
corafiyas kimi tsbit edilmidir. Savasz mmkn deyildi.
Trkstan corafiyasnn zlliyi budur. Burada uzun srli
bir srmaynin v znginliyin olumas mmkn olmamdr.
nk bir yerd bir az znginlik birikdiyi zaman baqa gcl
v frsti yax dyrlndirn qbil trfindn talan
edilmidir. Bu hadis tarix boyu bir tslsl klind davam
etmidir. Bu zdn d bu blgd soylu bir aristokrasi
olumamdr. Bir qbil v ya bir slal iqtidara gldiyind
zndn bir ncki nailiytlrin kkn ksirdi. Risini
qurudurdu ki, thdid nsrlri ortadan qaldrlsn. Bu kim
v kaos davam ed-ed glmidir. adrniin trkmnlr n,

217

zllikl onlarn sava araclar olan atlarn yemini tmin

etmk ox nmli msl idi. Azrbaycan ordusu
yaxnladqca onlar btn problemlrini gz nnd
bulundurmaa balamdlar. Artq yksk ssl dananlarn
sslri sssizliy brnmd.
Daima ahzadnin ad dillrd dolard. Azrbaycandan
bu qdr uzaq olan bu corafiyada Abbas Mirzann
mlubiytlr haqqnda he bilgilri yox idi. Ancaq onun
ordusunun toplar v ar silahlar il ilgili ox sz-shbt
gzirdi. Vur-qa savann mtxssisi olan trkmnlrin
qorxusu ar silahlardan, xsusn toplardan idi. nk
vurduqlarndan sonra artq qaa imkan qalmrd. Sava
teknolojisi glidikc vur-qa savalarnn da ftuhat
istedadlar tarix gmlb qalrd. Artq srtl qaan atlarla,
qyqac ox atmaqlarla tarix yaratmaq qeyri-mmkn hala
glmkd idi. Uzun mnzilli toplarla on minlrc svari
srsn uzaqdan atla darmadan etmk mmkn idi.
ahzad haqqnda bzi mitolojik sylntilr d ortalqda
dolamaqda idi. Bzilri deyirdilr ki, ahzad krd xanlarna
bnzmz. Onu gedib z saraynda ziyart etmk tin
msldir. Sadc tslim olmaqla bu iin olmas mmkndr.
Hm d onu altun-filanla aldatmaq da tin msldir. Da
kimi bir qlbi var.
Trkmn kndlri aclq v sfalt iind qvrlb
durmaqda idi. Bzi trkmn xanlar Bocnurd, Drgz, Qoan
v Srxs kimi trkmn hrlrin casuslar gndrib bu
hrlrin hakimlrinin v halisinin Abbas Mirzaya olan
tutumunu yrnmy alrdlar. Mhd hrinin icra
ilrindn sorumlu v hmdli Mirzann vziri olan Mirza
Musa trkmnlrl gizlin-gizlin irtibat qurmaa balamd.
Trkmn xanlar btn trkmnlri z yanlarnda bulundura
bilmlri n mzhb frqliliyini d sx-sx gndm

218

gtirirdilr. i Azrbaycan ordusunun glib Snni

Trkmnistana hkm edcyinin mmkn olmayacan
tbli edirdilr. Digr trfdn, hmdli Mirzann Abbas
Mirzaya qar hsdini, nifrt v kinini d krklmy
balamdlar. hmdli Mirza bandan bri Abbas Mirzan
sevmmkd idi. Xorasan xanlar onun bu duyusundan
yararlanmaa alrdlar. hmdli Mirza da zn xanlarn
dstyi il gclndirib v Azrbaycan ordusuna qar xmaq
istyirdi. Bir apar hycanl bir kild xbr gtirdi ki,
Azrbaycan ordusu ahrudu trk etmi v Bstama
yaxnlamaqdadr. Bu qadisin tutub dilini ksdilr ki, niy bel
bd xbrlr gtirirsn!
***
Abbas Mirzaya qar bir plan oludurmaq amac il
ahzad hmdli Mirza, Mirza Musa, Rzaquluxan, Qoan
elxan v btn krd srkrdlrinin qatlm il bir ura
dznlndi. Digr nmsiz xanlar is bu uradan xacaq ortaq
qrara tslim olacaqlarn bildirdilr. urada tklif olundu ki,
Mhdin darvazlar Azrbaycan ordusuna qar qapansn v
ksinlikl almasn. Mhd halisin d tbli edilsin ki,
Azrbaycan ordusunun mnsublar uzun mddtdir daima
savalara qatldqlar n vhilmilr. Azrbaycan ordusu
Mhd girs, mam Rzann mzarndaki xzinni d talan
edib aparacaqdr. Onlar dnrdlr ki, q boyunca Abbas
Mirzann Mhd giriini nglly bilslr, ahzad
ordusunun ehtiyaclarn bu soyuq havalarda tmin ed
bilmyck v Azrbaycan ordusunun dzni ehtiyac zndn
dalacaqdr. Baharda is Abbas Mirza ordusunu toparlayana
qdr ona hcum etmk mmkn olacaqd.
Bu urada qrara alnd ki, Abbas Mirzann Mhd
yaxnlamasna izn verilsin. El el xanlardan Abbas Mirzaya
itat hazr olduqlar haqda mktublar glirdi. Lakin Abbas

219

Mirza z ehtiyatn ldn vermdn drin-drin dnr v

blgdn gln, casuslar vasitsi il gtiriln xbrlri yaxyax dyrlndirirdi. Bu urada toplanan insanlar ahzadnin
illr boyu srn savalarda birikdirdiyi tcrbni nzr
almadqlar n yanl hesab yaprdlar. Bu planlar Abbas
Mirza n ocuq oyunca kimi bir ey idi. Abbas Mirza ona
ard-arda gln bu mktublarn arxasndaki thdid planlarn
drhal sez bilmidi. Abbas Mirzann Mhdin yaxnlnda
bir krd qalasn amanszca mlub etm xbri Mhd
gldiyind bu uradaki ittifaq z-zn zlmy balad.
Artq birlikdn deyil, hr azdan bir ss xmaa balamd.
Xanlar balarna ar qlmaq n z qalalarna geri dndlr.
evrlrinin boalmasn grn hmdli Mirza v onun
vziri Abbas Mirzaya olan sonsuz nifrtlrin rmn ona
qar glmmyi dndlr. Abbas Mirzan qarlamaq n
gstri hazrlqlarnn balanmasna mr verildi. Lakin
zlrind qorxu lamti aqca grnmkd idi. Azrbaycan
ordusuna qar dznldiklri ura haqqnda Abbas Mirza bilgi
ld etdikdn sonra onlarla nec davranacandan
ndilnirdilr. Bu ura haqqnda Abbas Mirza ayrntl
kild bilgi sahibi olmasna baxmayaraq zn el aparrd
ki, sanki he bir ey bilmmkddir. Bu nmsiz qarda il
mehribanca davrand. Kirman valisi Hsnli Mirza kimi
Mhd valisi hmdli Mirzan da Tehrana gndrdi.
Abbas Mirza, Sbzvara hrkti zaman olu
Mhmmd Mirza da yardm alay il atasna qatld. Q
ox ar kemkd idi. ahzad xbrdar oldu ki, yenic trk
etdiyi Sultan meydan hrinin yaxnlnda kiik bir knd
vardr. Gcl qalalar v savunmas olan bu kndd
Rzaquluxan, krd elxanlar barnmaqda idi. llkd yaplm
olan bu qala uzaqdan grnrd. Abbas Mirza, mxtlif
tayfalardan sava kimi krd elxanlarna v Rzaquluxana

220

qatlan birliklrin pusquda olmasndan ehtiyat edirdi. Abbas

Mirza mr verdi ki, mhkm mxlanm darvazn dvb v
ah adna tslim olma ixtar versinlr. ahzad hl xuunt,
zora l atmamd. Tslim arsna cavab glmdiyi n
Azrbaycan ordusuna at mri verildi. Bu qalan l
keirmk ne gn zaman alacaqd. Palq qalann divarlarn
top mrmilri skb yerl bir edirdi. Durumu bu kild grn
Rzaquluxan ahzady bir apar gndrib onun pis
qarlanmasnn gnahkar saxludaki yetkililr olmudur dey
z gnahlarnn balanmasn istmidi. Lakin Rzaquluxann
bu hiylsi d ba tutmad. Qalaya hcm daha da iddtlndi.
Qala tslim alndqdan sonra Abbas Mirza qalaya zorla
gtirilmi silahl qruplar czalandrmadan azad buraxd. Onlar
z evlrin dndlr.
Abbas Mirza thdid nsrlrini bir-bir df etdikdn sonra
z il brabr gtirdiyi on minlrc insann ehtiyaclarn
tmin etmk haqqnda dnmy balad. Xorasan ar q
rtlri z istilasnda bulundurmaqda idi. Ordusunun
ehtiyaclarn Mhd, Niabur v Sbzvar arasnda
payladrd. Bahardaki yeni mliyatlara daha gcl ordu
lazm idi. Olu Thmasibi Azrbaycandan hrbi birliklr
gtirmk n Tbriz gndrdi.
Istiqrar nc zorluqla salanld. Xosrov Mirzann
balq etdiyi ordudan v Yusif Xann mrind olan ar
topxanadan xbr yox idi. Bunlar Kirman trk etdikdn sonra
qumsal lly varmidlar, bu zdn ar bir sfr tinliklri
il qar qaryaydlar. Su qtl qumsal llyn btn
gvnliyini thdid edirdi. Hr ehtimala gr onlarn qumsal
klklr v ya baqa sbblr zndn yollarn azmas byk
flakt sbb ola bilrdi. Bel bir hadis btn ordudan l
zmk anlamnda idi. Btn ordu susuzluqdan qumsalln
iind mhv ola bilrdi.

221

Ancaq Mhd xbr gldi ki, Xosrov Mirza z ordusu

il qumsal llrdn uzaqlam v insan yaayan yerlr
yaxnlamdr. Tbs vahlri Xosrov Mirzan yax
qarlamd. O blgnin kiik xanlar htta Xosrov Mirzaya
qatlb, z hrmtlrini Abbas Mirzaya bildirmk n
Xorasana yola dmdlr. Ancaq Tbsin yaxnlnda olan
v mhkm qalalar il sciylnn Triz hri dmnlik
etmy balad. Bu hrin mhasirsi v alnmas iki ay
srd. n sonda bu nahiynin Mhmmd Xan Qrai adnda
bir xannn Xosrov Mirza il i birliyi nticsind hr zbt
edildi. Mhmmd Xan Qrai z istiqlaldan yana idi. Ancaq
blli sbblr zndn 1832-ci ild Azrbaycan ordusuna
yardm etmk zorunda qalmd. O kiik hrd 10.000
xlvr buda ehtikar edilmidi. Xosrov Mirza bu budan z
sgrlri arasnda paylamaq yerin bazarda sata buraxb
glrini orduya xrcldi. Bu qdr budann sata buraxlmas
Triz halisini sevindirmidi. nk o soyuq q gnlrind
ehtikar zndn hrd aclq hiss edilmy balamd.
***
Bahar glmi v Mhdin, Niaburun balar meyv il
dolmudu. Abbas Mirza yeni savalar n hazrlq grmy
balamd. Abbas Mirzaya qar xan xanlarn he birinin
qalalar mirabad qalas qdr mhkm v savunma
asndan mkmml deyildi. mirabad Mhd v Qoan
arasnda yerlmkd
idi. Rzaquluxan Azrbaycan
qalalarndan tsirlnrk bu qalann savunma sistemini
oludurmaq n skkiz il zaman srf etmidi. Bu baharda
Abbas Mirzann ilk hdfi bu qalan almaq idi. Bu qalada
Yusif Xan adnda bir tatar hkm srmkd idi. Onun yax

222

saxlusu var idi. Bu saxlunun nfrlri mxtlif qbillrdn

tkil edilmidi. Yusif Xann mrind bir ne top da var idi.
ahzadnin bkldiyi yardim alaylardan az bir qismi
glib atd. Ancaq Rzaquluxan Abbas Mirzann intizaml
ordusunun stnlyndn xbrsiz deyildi. Bu zdn d risk
girib Azrbaycan ordusu il z-z savaa girmdi. Qoana
snb v orada sava hazrlqlar yapmaa balad.
Rzaquluxan bir az da mirabadn dirncyin mid
balamd. Qalann mhasirsi onun evrsind xndk
qazmaqla balad. Xndk qazmaq, yni mhasirnin ciddi
kild balanmas anlamnda idi. Abbas Mirza, Xosrov
Mirzann v topu Yusif Xann yetrinc irli getdiklrini
grb hcumu ertldi. Onlara mr verdi ki, mhasir
edilnlrl danimaq mmkn olan bir yerd qrarlab onlara
tslim olma arsnda bulunsunlar. Btn arlar geri
evrildi. Tslim olmaa yaxnlamadlar. Abbas Mirza qalann
at tutulmasna mr verdi. Qar trfdn d top ati il
cavab verildi. Hr iki trf ar itki vermy balad.
Azrbaycan ordusunun iind qzb bartlar get-ged
artrd. nk qazlan xndklrd bir ox Azrbaycanl
ldrld. Bu zdn Azrbaycan ordusu daha da intiqam bir
rftarla savamaa balamd. Cahangir Mirza yazr ki,
mirabad divarlarnn xndklrind bir ne yabanc
mtxssis ld. Abbas Mirzann Lan Xana yazd bir
mktubda da bu haqda mlumat verilmkddir. Bu yabanclar
kimlr olmular? Frar ruslar m olmu cba? Bu yabanclar
haqqnda vc bir eylr yazmaq istrdik, lakin onlarn
kimliklri haqqnda he bir bilgi v qaynaq yoxdur. Hm
Abbas Mirza, hm d Cahangir Mirza bu savada yabanclarn
ldklrini yazmlar. Ancaq onlarn kimliklri haqqnda he
bir ipucu buraxmamlar.

223

Abbas Mirza mhasir edilnlrin dirnilrini tqdir ets

d bu dirniin qsa srdn sonra qrlacana tam min idi.
Ar toplarn qalaya at amalarna mr verildi. Top
mrmilri qalann divarlarn yxb arrd. Divarlar el
dalmd ki, artq mhasir olunanlar gzl grnrd. Onlar
da dan stn qoyub sngr dzltmy alrdlar. Tkrar
top atlar qalan toz-torpaa brd. Qalann iind
saxlanlan bart anbarna mrmi isabt etmidi v partlayn
ssi hr ksi dli etmkd idi. Artq Azrbaycan ordusunun
qalann divarlarndan dirmaaraq iri girmy ehtiyac
qalmamd. Byk-byk dliklr almd. Bu dliklrdn
iri kemk ox rahat idi. Dirniin qrlmasna az zaman
qalm topxanann ryisi Yusif Xan bir dmn gllsi il
ld. Abbas Mirzann ox yaxn dostu Lan Xann olu Yusif
Xann lm ahzadni ox etkildi. Yusif xann lm il d
Abbas Mirza z vicdannda zn Lan Xana daha ox
borclu sanrd. Lakin nec olursa-olsun bu qalan l keirmk
zorundayd. Yusif Xann mqamn alay komutan olan Qasm
Xana verdi v ona mr etdi ki, qalaya hcum edn Bhram
Mirzaya kmk etsin. Azrbaycan ordsusu hcumun son
aamasna balamd. Hr trfd hcum tbli alnrd.
Bayraqdarlar Azrbaycan ordusunun bayraqlarn qalann
mxtlif yerlrind yksltmidilr. Azrbaycan ordusu viran
qalm v tstlnn qalaya tam daxil olmudu. Abbas Mirza
bir trfdn qalann iindki aillrin, var-dvltlrinin
sgrlri trfindn yamalanmasn istmir, digr trfdan d
bu qdr savadan sonra yamalama istyind olan sgrlrini
haql sayrd. Bu zdn iyirmi min tmn sgrlrin dl
ayraraq hrin yamalanmasn nglldi. Bu savala ilgili
ahzadnin Lan Xana yazd bir mktubdan paralar
gtirirk:

224

...Lan Xan, Sizin yeriniz bo idi. Olunuz Yusif Xan

byk qhrmanlqlar gstrdi. Btn Azrbaycan ordusunun
zn a etdi. Bu qhrmanlq Sizin soyunuza xas olan bir
ey. Tanr izn verrs, Heratn fthind Siz znz d itirak
edrsiniz.56 Sonra mktubunu Lan Xana aid ilrl davam
edir v bu ibarlrl bitirir: Mnim boynumda olan Sizin
haqqnz dy bilmk n Tanr mn mr versin v
yardmm olsun.57
Abbas Mirza Azrbaycan ordusunu xrab qalm v
tstlnn qalann yaxnlnda yerldirdi. Bu arada
Mhmmd Mirza z alay il atasna qovudu. Mhmmd
Mirzaya zl bir grv taprld n qalann mhasirsin
qatlamamd. Abbas Mirza tam bu savaa qrar verdiyi
zaman xbr gldi ki, Xeyvnin miri Allahqulu Tr, btn
il trkmnlrin yaad Srxs hrinin yaxnlqlarna
varm v Srxsin trkmn hakimi Salur Xanla gizlin irtibata
kemidir. Trkmnlrin Srxsd bir kl bazar var idi. Bu
bazarda mxtlif yerlrdn yamalanm var-dvltlr d
satlrd.
Srxs v digr hrlrin hakimi il zbk mirinin
gizlin irtibatlar var idi. Abbas Mirza dnd ki, mirabad
savanda mlub olarsa arxadan da Allahqulu Tr,
Azrbaycan ordusuna hcum edckdir. Bu zdn olu
Mhmmd Mirzan Srxsd zndn ayrd. Mhmmd
Mirza Srxsin trafnda yerlib v he bir thrikedici
hrktd bulunmadan zbklrin zrindn diqqtini
ayrmad. mirabadn Azrbaycan ordusu trfindn alnma
xbri gldikdn sonra Xeyv miri Mhmmd Mirzaya
dbli v mhtrman bir mktub yazb gndrdi. Sonra da
z ordusu il bir yerd Xeyvy yola dd.
56
57

Eyni qaynaq
Eyni qaynaq

225

***
Abbas Mirza z iini hl tam bitirmmidi. mirabadn 10
aaclnda yerln Qoan da l keirmk zorunda idi.
Qoan syankar krd xanlarnn mrkzi idi. Rzaquluxann is
get-ged rahatszl artrd. Dnrd ki, niy gzlmlidir
ki, Abbas Mirza glib onu yuvasnda bassn. Xorasan
blgsind Azrbaycan ordusu btn ordulardan stn
durumda idi. Abbas Mirza is btn iradsi il syankar
hrlri tslim etmkd qrarl idi. Rzaquluxan dnrd ki,
Abbas Mirza da baqalar kimi hdiylr qarsnda fv
etmsini bilr, sadc hdiylrin dyrini artrmaq lazmdr.
El xan Rzaquluxann elilri bir ne kr ahzadnin
qrargahna glib v eidli kild tkliflrini tqdim etdilr.
Azrbaycan ordusu Qoana trf hrkt balarkn bu
elilrin say oxalmaa balamd. Abbas Mirza btn
hallarda yalnz qeydsiz-rtsiz tslim olma nrirdi. Ancaq
Qoana trf yr etmy d tlsmirdi. nk mirabad
sava Azrbaycan ordusunda bzi boluqlar oludurmudu.
Bu zdn d ahzad, frari ruslardan oluan alayn v
Azrbaycanda Thmasib Mirzann mrind olan Mazndran
alaynn yardma glmsini bklyirdi.
Qoan saxlusunda 12.000 nfr bulunmaqda idi. Bu
saxlunun trkibi blulardan, bocnurdlulardan, zfranllardan
v inaranlulardan olumaqda idi. Ancaq el xannn tbii
mttfiqlri olan trkmnlrin say hamsndan ox idi.
Mhasir balamd. Saxlunun nfrlri qalann
dliklrindn mhasirnin tamamlanmas n ediln ilri
gr bilirdilr. Qsa bir srdn sonra ar toplarn atlar
gec vaxt balad. El xannn csarti Xeyv mirinin
ordusunu geri kmsi il snmy balamd. At

226

gclndikc Rzaquluxann qorxusu artrd. Tkrar ahzady

eli gndrib v daha ox hdiylr vdind bulundu.
ahzadnin cavab is skisi kimi idi: Tam tslimiyt.
Rzaquluxan durumu bel grdynd tslim olmaqdan baqa
arnin olmadn dnd. Tslim olmaq n xsn z
Abbas Mirzann hzuruna gedib v tslimiytini elan etmli
idi. Abbas Mirzann vziri Qaimmqamn n kiik olu
Rzaquluxan gtirmk n getdi. Tslim olma lm kimi
dyrlndirn Rzaquluxan ynin bir kfn geydi. lin bir
syrlm qlnc alb ahzadnin hzurunda qarnn skb
zn ldrmyi dnmd. Abbas Mirza daima bel
dnrd ki, csartli bir rqib zrurt icab tslim olarsa,
onunla xo davranmaq lazmdr. Bu zdn d Rzaquluxan
hrbi ehtiramla qbul edildi. Abbas Mirza onun
czalandrlmasndan vaz kedi. Lakin sonradan ah, Abbas
Mirzann bu xs sliqsin uyun davranmad. Rzaquluxann
bayra altnda olan saxlunun srkrdlri azad buraxldlar.
Qoann btn savunma sistemini skb datdlar. Lakin
qalann ii bir o qdr d zrr grmdi. ahzad qalann iin
girib Rzaquluxann qorxunc sarayna daxil oldu. mr verdi ki,
hamam isitsinlr. Gnlr boyunca yuyunmam ahzad
burann hamamnda yuyundu. Sonra Rzaquluxann byk
olunu qbul etmy razlq verdi. Bu olan anas trfindn
Abbas Mirzaya bir ne hdiy gtirmidi. Bu hdiylrin
rmzi anlam var idi.58
Bu irt yapl toplumda balarn ailsi bir slal
oludururdu. Blgnin yaam v dzni onlarn iradsindn
v nfuzlarndan asl olurdu. Bu slal daldnda blgni
kaos bryrd. Bu sbbdn Abbas Mirza, Rzaquluxann
olu Sam Xan onun yerin hakim tyin etdi. Hakim tyin etdi
58

Watson (Robert Qrant) A History of Persia London, 1866.

59 Eyni qaynaq.

227

ki, bu aily olan sayq v ya qorxu sbbil blgdki kaos

nlnsin.59 Lakin qalan tkrar onarb sngr halna
dndrmsini, byk ordu oludurmasn ona yasaq etdi.
Bununla da Sam Xan he bir zaman atasnn intiqamn almaq
amac il blgd zn mttfiq arama kimi bir duyuya he
qaplmad.
Blgd istiqrarn tam salanmas amac il Salur Xann
mrind olan Srxs d btn il l keirilmli idi. Bu
trkmnlr dirk olaraq z xarlar urunda savamrdlar.
zlrin bnzr tayfalar n silah tkil edirdilr v
qarlnda is kl alrdlar. Onlarn Xeyv miri il geni
ticari laqlrinin tmlind d bu durmaqda idi.
Srxsin mhasirsin balamadan nc bir ne zruri i
n Mhd getdi. Hl Qoanda ikn Herat hakimi
Kamran Mirzann olu Yarmhmmd Xan ahzadnin
ziyartin gldi. Bu qonaq da Xorasan xanlarn bir-bir
mlub edn Azrbaycan ordusunu yaxndan grmk
istmidi. Yarmhmmd Xan n qdr Abbas Mirzann
qarsnda hrmtl davransa da, Abbas Mirza Heratn da
Qacar imperatorluunun bir paras olmasn qonana
sylmkdn vaz kemdi. Abbas Mirza, byk bir db v
nzaktl Yarmhmmd Xan qbul etmidi. Xosrov Mirzan
is grvlndirmidi ki, onu yola salmaq n Mhd qdr
yola salma trnin elik etsin. Mhdd is n yax bir evi
onun qalmas n nzrd tutdular. Ancaq Yarmhmmdi
qorumaqla grvli olan gztilr Abbas Mirzann hyatnn
sonuna qdr onu (Yarmhmmdi) sir kimi saxladlar.
O zaman btn hrlrin mhasirsi bir-birin
bnzmkd idi. Eyni yntml mhasir ediln Srxs Abbas
Mirzann qlbsi il sonucland. ahzad Qoanda olduu
kimi trkmnlrin d istklrini byk bir qtitl rdd etdi.
59

228

Onlara da tslim olmamalar tqdird savan qanlmaz

olacan syldi. Bu savada Salur Xann mxtlif hiyllri
zndn hr tslim alndqdan sonra Abbas Mirza
sgrlrinin yamalama istyin msbt cavab verdi. Bu
hrd illr boyu kl al-verii sonucunda barnan altun v
gmlrin Azrbaycan sgrlri trfindn talan edilmsi
baland. Baqa yerlrd olduu kimi Srxsin d savunma
sistemi krtildi. Salurlarn csarti baslmd v onlarn
mlubiyti Trkstanda byk ks-sda oyatd. Abbas Mirza
bu snrn qorunmas n ciddi nlmlr alma dnd. n
yax gvnlik nlmi bu idi ki, Qacar razisin gln
karvanlarn Salur trkmnlr trfindn qorunacan Xeyv
mirin qbul etdirsin. Hm d Xeyv miri ona tabe olan
kri qbillrin Xorasana hcumlarn ngllmyi zrin
gtrmli idi.
Bu qlbnin mnvi trfi var idi ki, ahzad ldkdn
sonra hams yoxa xd. Lakin Qacar dvltinin etibar
qorunmu v ahzadnin Ceyhuna qdr uzanma istyi
gerklmidi. Srxs Macras bitdikdn sonra ahzad
Mhd geri dnd. ahzady xbr gldi ki, bir yabanc
glmi v ahzad il grmk istyir. ahzad bu
yabancnn qarlanmas n grkn btn ilri etdi. Ancaq
yabanc il qarladnda heyrtdn n edcyini bilmirdi.
Qarsnda Tbriz dostu Mk Nil durmaqda idi. ahzad ox
sevinmidi. Sonra da uzun-uzun bir yerd mzakirlr v
shbtlr baladlar. ahzad deyirdi: Xatrlayrsan m, sn
sylmidim ki, Doudaki savalarmda mn elik et? Siz
mnim dvtimi ciddiy almamdnz. Ancaq bir az gecikm
il glmisiniz. Amma hr halda sni bir zamanlar xyalmda
tsvvr etdiyim yerd grmkdym. Abbas Mirza
unutmamd ki, Tufarqanda ruslarla mzakir zaman
ingilislr ona ox byk yardm etmidilr.

229

Rusiya il ngiltrnin Mrkzi Asiya il ilgili olaraq

yeni rqabtlri balamd. Mk Nil bu siyast icab Abbas
Mirza il grmk n grvlndirilmidi. nk Abbas
Mirza il skidn mnasibtlri var idi. O, Xorasanda v
Trkstanda ngiltrnin xarlarn tqib edck n uyun
diplomat idi. ngiltr, blgni tanmaq n nmli yatrmlar
yatrmaa balamd. Mk Nildn baqa bir ox ingilis,
trkmn milli paltarlarna brnrk v ya din adamlar
klind blgd grv yapmaa balayacaqlard. Xsusn d
trkmncni, rbcni v farscan z ana dillri kimi yrnib
danan ingilislr n ox din adamlar, din xadimlri v
drvilr biimind blgd dolamaqdaydlar. nk dini
otoritnin ktlnin mnviyat v xlaq sistemi zrind olan
egemenliyi daha yksk sviyd idi. Bu vsil il ingilis
drvilr hm blgnin zlliyini yax tanyr v mrkz
bilgi verirdilr, hm d ktlnin dini ehtiyaclarn brtrf
edirdilr. Bellikl d bu drvilr ktlnin inanc nbzini
llrind tutaraq istdiklri istiqamt ynlndir bilcklrdi.
Sonralar ingilis drvilrin bu almalar nticsind
ngiltr, Mrkzi Asiya il bal ox baarl v tutarl siyast
izlyckdi. Btn qbillrin zlliklrin bilmk n
ingilislr, htta kri tayfalarn iind bel illr boyu onlar
kimi yaayacaq v onlar kimi yaylaa, qlaa k
edckdilr.
Mk Nil Xorasanda v Trkstanda Abbas Mirzann
nmin ahid olmaqda idi. Baqa bir rsmi ingilis mmuru
trkmnlrin v zbklrin iind z ii il mul idi. Bu
mmur syldiyind ki, Abbas Mirza ruslarla savaarkn
mlub olmudur, kims inanmrd. Trkmnlr v zbklr
arasnda qorxunc ahzad ifadsi hrmt v ehtiram
yaradrd. Mk Nil, Abbas Mirzann fikirlrini v xyallarn o

230

qdr yrnmidi ki, ahzadnin d Send*d gz olduunu

bilmidi. Send is ngiltrnin ox nmsdiyi bir blg idi.
Buraya n Abbas Mirzan, n d Rusiyan buraxmaq fikrind
idi. nk Sendin baqa gclr lind olmas Hindistandaki
ngiltr mnafeyini thdid ed bilrdi. Send, ngiltr n
Hindistanla ilgili olaraq gvnlik snr saylrd. Bu sbbdn
d bu blgnin qorunmas il bal hr trl tdbirlri almd.
ngiltr n blgd mrkz tabeli gclrin olmas bir
thdid nsr saylrd. Kiik xanlqlarn kiik blglrd
yarm dvlt klind olmas ngiltr n daha lverili idi.
Bu zdn d Abbas Mirzann btn blgni bir mrkz
tabeetm istyi ngiltrni rahatsz etmkd idi.
***
Q fsli bir daha mliyatlar durdurmudu. Abbas
Mirzan mvqqti olaraq trk edn xstlik tkrar ba
qaldrmd. Q gnlri onun Tehrana sfr etmsi n
uyun deyildi. Baxmayaraq ki, Tehranda olub v Herata
hcum konusunda ahla mvrt etmk, hm d 1832-ci ilin
yay savalaryla ilgili aha bilgi vermk istyirdi. ahzad
payzn vvllrind Azrbaycan ordusunun byk bir qismini
azad edib evlrin gndrdi. ahzady gr, artq onlar
yorulmudular, evlrin, Azrbaycana dnb aillrinin
yannda yaamalar grkirdi. Evlrin dnnlrin oxu
Azrbaycann kiik mchul kndlrindn idi. Bu gn Abbas
Mirzann xatirlri v hrmti Azrbaycanda hl d
yaayrsa, bunun sbbi d el budur. ahzad Azrbaycanda
btn xalq tbqlrinin tand bir xsiyt idi. Onun
lmndn sonra is bu geri dnn sgrlr ocuqlarnn adn
Abbas Mirza qoyacaq v ahzad il bal xatirlrini
*

Send, indi Pakistanda yerlmkddir.

231

nalladrb z ocuqlarna v nvlrin danacaqlard.

Baxmayaraq ki, Abbas Mirza Xorasanda ld ancaq onun
mnviyatna sahib xan, htta yasn saxlayan Azrbaycan
oldu. Azrbaycan xalq onun adn z nallarna, tarixi
xatirlrin qazd. Abbas Mirza ldkdn sonra Azrbaycanda
yeni doulan ocuun adn Abbas Mirza qoyurdular.
Azrbaycan xalq, onu krdlrin talanndan qurtaran, ruslarn
zlmndn azad etmy alan bir kiinin adn bdildirib
hr gn aznda tlffz etmk n Abbas Mirzann adn
ocuqlarna verirdi, ocuqlarnn Abbas Mirza kimi
Azrbaycana sahib xmalarn istyirdi. Abbas Mirzann lm
xbri Azrbaycanda duyulduunda Urmiyd, rdbild,
Zenganda, Muanda, Xoyda, Gncd, Qarabada, kid,
Bakda, Naxcvanda v Azrbaycann adlar bilinmyn
kndlrind dnyaya gln ocuqlarn ad Abbas Mirza
olaraq qoyuldu. Abbas Mirza zorla v hiyl il Azrbaycandan
ayrb Xorasana gndrslr d ruh olaraq Azrbaycan ona
sahib xd. nk Abbas Mirza z ruhunu v mnviyatn
Azrbaycana buraxmd. O, bunu Azrbaycanda xalqn daha
rifah iind yaamas n gerkldirdiyi reformlarla
isbatlamd. Abbas Mirza, Azrbaycan, ancaq v ancaq
Azrbaycan ada dnyann bir paras etmk istyirdi.
ahzad, gednlrin yerini yeni v daha gnc olan
birimlrl doldurma qrarladrmd. Baharda Xosrov
Mirza z il brabr yeni alaylar gtirckdi. ahzad bilirdi
ki, onun istyin Qarapapaq v Ayrml* tayfalar rdd
cavab vermzlr.
Qn sssizliyin batm bu blglrd yaplmas
grkn bir sr ilr var idi. Bu razilr Nadir ahdan sonra
ilk kz olaraq mrkzi iqtidara tabe edilirdi. Lakin biri
*

Qarapapaq v Ayrml tayfalar bu gn daha ox Qrbi

Azrbaycann blglrind yaamaqdadrlar. (G.C)

232

digrinin ardnca gln mktublar ahzadni Azrbaycana

balayrd. Abbas Mirza is Azrbaycanda olu Feridun
Mirzan z yerin tyin etmidi. O, btn Azrbaycan
xanlarn zorla zn tabe edib v onlardan kinilrin,
riyytlrin haqlarn tanmalarn istmidi. Gln mktublar
is xanlarn tkrar baqaldrlarndan danrd. Abbas Mirza
ndilnirdi ki, xanlarn baqaldrs onun Azrbaycanda
etdiyi btn ilri alt-st edr, ahzadnin hrtin zrr
verr. Abbas Mirza mktublarnn birind yazr: Vlihdin
olduu qdr ahn dmni yoxdur60 Abbas Mirzann bu
lhni gstrir ki, Azrbaycanda durum he d yax deyilmi
v xanlarn ba qaldrlar thdid halna dnm imi.
Abbas Mirza, Feridun Mirzaya yazr: Umarm ki,
slamtsiniz. Orada ilrin z mhvrind yrmsi n
grkn zni gstrmnizi istyirm. Azrbaycan mmlkti
mnim evim v halisi is z evladmdr. Mni buraya btn
lk dzeyind istiqrar salansn dey Azrbaycan xalq
grvlndirib gndrmidir. mr vfa edrs z evim
Azrbaycana dncym. Grkn btn eylri sn
sylmim, tkrar tkid edirm ki, Azrbaycanda istiqrarn
qorunmas n lazm olan tlalar edin. Bunu da bilmi olun
ki, btn Azrbaycan xalqnn sizi sevmsi grkir....61
Abbas Mirza yazd mktublarnda qeyd edir ki, bu
mktublar gecnin gec saatlarnda yazmdr. Mktublarda v
frmanlarda tarix yazlmamdr. Bu sbbdn d bu
frmanlarn v mktublarn txmini tarixini mktublarda iar
etdiyi hadislrl myyn etmk mmkndr. Abbas Mirzan
qardalarnn hiyllri v dmniliklri ox zmkd imi.
Burada onun qzbini v ndilrini ifad edn bir
mktubunu gtiririk. Bu mktub qardalarndan birin v
60
61

ahvalat v dst xthaye Abbas Mirza

ahvalat v dst xthaye Abbas Mirza

233

byk ehtimalla z olu kimi sand Qasm Mirzaya

yazlmdr:
Hrmtli v mqaml qardam! Mktublarnz vasitsi
il salnzn yerind olmasn yrninc ox sevindim.
Uzun zaman idi bir-birimizl laq saxlaya bilmmidik.
Ancaq sanmazdm ki, mnim qardam qflt edib mni
unudar.62 Sonra eyni mktubda ahzadnin xatirlri onu
Lan Xana doru svq edir. Lan Xann Osmanl il sava
zaman
onun
haqqnda
etdiyi
fdakarlqdan
v
qhrmanlqdan danr, Lan Xana n qdr borclu olduunu
sylyir. Bu mktublarn stirlri arasndan bzi hadislrin
ayrntlarn z xarmaq mmkndr. Bu mktublardaki
verilrdn, mlumatlardan yola xaraq obanolu
savalarnn bzi tfrratn da anlamaq mmkndr. Eyni
zamanda Abbas Mirzann mktublarnda o zamana gr ox
yksk sviyd olan bir vtnsevrlik duyusu
bulunmaqdadr. nk o dnmlrd vtn mhfumu yox idi.
Vtn mfhumunu milli dvlt olqusu domudur.
mperatorluq duyusu daha ox yayn idi. Lakin btn
davranlarnda v mktublarnda Abbas Mirza zn sanki
mperatorlua deyil, Azrbaycan adl vtn mnsub
bilmkddir. Feridun Mirzaya yazd mktubunda mnim
evim Azrbaycandr yazaraq xitab edir. Digr bu kimi
yazlarnda, davranlarnda da Abbas Mirza Azrbaycana
mnsub olduunu aqca v israrla sylmkddir. Eyni
zamanda Xorasanda bulunduu mddtc Azrbaycanda
gerkldirdiyi reformlara bnzr bir ilr etmmsi d
gstrir ki, O, burada uzun zaman qalmaq fikrind olmam
v reformlarnn uzantsn Azrbaycana dndynd davam
etmk istmidir. Mktublarndan blli olur ki, Xorasanda
62

Eyni qaynaq.

234

bulunduu zaman xstliyi iddtlndikc fikrn v xyaln

daha ox Azrbaycan dnmy balamdr.
Nadir ah v varislrinin aqibti ahzadni ox
dndrrd. Dehlinin fatehi n istedadl v baarl olunun
gzn kor edrk, Avarlar sltntinin glcyini qaranla
gmmdr. Sonra da Nadir ahn qarda oullar tac taxt
miras urunda bir-birinin canna ddlr. Bunlarn arasnda
baarl olan Adil ah, Nadir soyuna yaxn olan btn
insanlarn gzlrini kor etdi ki, daha varislik iddiasnda olacaq
kims qalmasn. Abbas Mirza bunlar alndan keirdiyind
drin ndiy dalrd. Din xadimlrinin, qardalarnn v
digr rqiblrin fitnsi nticsind bir ne kr onun z d
Nadir ahn olu kimi az qala fda edilmkd idi. Bu olaylar
gz nnd bulunduran ahzad n istedadl evladlarnn
glcyindn ndilnirdi.
Abbas Mirza 2 il Xorasanda qald. Bu zaman irisind
xstliyinin onu get-ged lm trf gtrdyn hiss edirdi.
Ancaq he durmadan mmlktin ilri il urar v Herat
sava n hazrlq grrd. Abbas Mirzann ad tkrar dnya
gndmin girmidi. Ancaq bu df ruslarla savaaraq deyil,
Trkstandaki zfrlrindn dolay idi. Bu zdn Abbas Mirza
v Azrbaycan ordusu Trkstanda xarlar olan byk
dvltlr n thdid nsr olmaa balamd. 1832-ci ilin
yaynda Hindistanda yaymlanan ingilis dilli bir qzetd bu
stirlr gz dymkd idi: Qacariydn gln bir mktuba
gr, Abbas Mirza otuz min ordu il Herata hcum etmy
hazrlar. Rusiyann Abbas Mirzaya yardm etmsi sanlr.
Sonra da bu xbr zrin Mrkzi Asiyada byk
hadislrin ba vermsi bklnir. balql thlillr eyni
qzetd yer almaqda idi. slind Abbas Mirza, Rusiya il bir
ittifaa girm mslsini dnmkd idi. ngiltrni d n
ox rahatsz edn bu idi. Lakin hissiyat buna izn vermirdi.

235

Trkmnay antlamasndan sonra ruslara qar drin bir nifrt

dayirdi. N qdr z duyularn gizltmy alsa da ancaq
bu konuda baarl ola bilmirdi. Ruslarla ittifaa gir bilmirdi.
Digr trfdn, dnrd ki, ski dmnlrl ittifaa girmk
yeni problemlr ortaya xara bilr. Blk d bu, onun
duyularnn uydurduu brat idi. Abbas Mirza Mrkzi
Asiyada yaylma politikasnn ngiltrnin xarlar il n
qdr kontaktda ola bilcyi haqda hesablar edirdi. nk
ngiltr Hindistanla snrl qalmayb v Trkstana doru
uzanmaq istyirdi. Bu amac urunda is bir sr casuslar
Trkstana gndrmidi. Mrkzi Asiya toplum v qbil
yapsn (strukturunu) drindn yrnmkd idi.
Doktor Vulf adnda mmmal v macra bir ingilis
Mrkzi Asiyada elmi aradrma yapmaqda idi. ahzad,
Xorasan yntdiyi mddtc bu mmmal adam Mhdd
qalrd. Vulf aradrmalar nticsind panik v hycan
yaradacaq xbrlr uydurub toplumun iind yaymaqda
uzman idi. Msln, 1832-ci ild yazrd: Bu diyarda xbrlr
ox tez yaylr. Hr yerd sylnilir v inanlr ki, vlihd
Abbas Mirza bir rus qz il evlnmi, dinini d dyidirib
xristian olmudur. Buna qarlq is Rusiya Abbas Mirzaya
Xeyvni ial etmk n lli minlik ordu vermidir. Bu
ayilr hardan qaynaqlanrd? Abbas Mirzann Bat hyatna
znimi bu ayilrin yaranmas n psikolojik zmin
hazrlamaqda idi. Abbas Mirzann Trkstandaki hrbi
davranlarn z xarlarna qar grn ngiltr is bu
ayinin toplum trfindn gerk kimi qbul edilcyini
yax bilirdi. Lakin Abbas Mirza Hind fatehlri Moul
ahzadlr kimi iqtidar urunda bu ilr gedck karakter
sahib deyildi. Abbas Mirza bir ne kr mktublarnda
yazm ki, ... bama gln btn msibtlri Tanr sna
kimi anlamam. Blk d bu kild Tanr iradsin

236

gvnrk mlubiytlrinin acsn azaltmaq istmidir.

Digr trfdn, Abbas Mirzann bir rus ahzad il evlndiyini
axtarmaq yersizdir. nk ahzadnin hyatnda bel bir
hadis olmamdr. Sadc Abbas Mirzann grclrl ox
yaxn dostluq mnasibtlri var idi. Abbas Mirzann reformist
olmas, grclrl sx mnasibti, toplumun btn reformist
dncy qapal olmas, ngiltrnin artq ahzadnin
Trkstan
qlblrindn
ndilmy
balamas,
ahzadnin rqiblrinin v din xadimlrinin dmniliyi
hams bir yerd bu kild ayinin yaranmasna uyun
zmin yaratmaqda idi. ahzadnin din dyidirm ayisi
onun btn nfuzunu ortadan qaldra bilrdi. nk slam
ayinind bu tr davran irtidad v ya mrtdlik (dindn
xma) olaraq bilinmkddir ki, bunun da czas ox ardr.
1832-ci ild Baqration ahzadlrinin yntimindn
xm Grcstanda yeni bir ayaqlanma v qiyam balamd.
Erkli soyundan olan ahzad xanm da bu ayaqlanmaya
qatlmdlar. Bunlar skidn olduu kimi yen d Abbas
Mirza il ittifaqdan yanaydlar. nk tqribn 25 il boyunca
Abbas Mirzann Grcstana olan mnasibtindn ox
mmnun idilr. Bir mmma kimi saxlanlan Lan Xandan
baqa digr grc ahzadlrin d Azrbaycana mhacirti
davam edirdi. Abbas Mirzann dirk mdaxilsi nticsind
Ftli ah, Aleksandr Mirza il tac-taxtn itirmi padah kimi
davrand. Bu ahzad xanmn biri Erklinin nvsi Tamara
idi. Tamara xanm yeralt rgtlndirm istedad nticsind
grclri gizlinc tkilatlandra bilmd. Tamara daima
ruslara qar mttfiq axtarrd. Beyt-l Mqddsi ziyart ad
il Orta Douya getmi v Misir miri Mhmmdli il
gizlinc grmd. Digr ahzad xanm is Tekla idi.
Tekla yalanm, salarnn bm-byaz olmasna rmn bir
gnc xanm kimi Grcstann istiqlal davasna qatlmd. Bu

237

ahzad xanmlar yurdlarna vfal qalaraq dirnilrinin

czasn Grcstandan Rusiyann soyuq Sibirlrin srgn
edilrk kcklrdi. nc ahzad xanm is Ribsime idi.
Ribsime z oullar il bu dirni qatlmd. He bhsiz ki,
Abbas Mirza v grc ahzadlri arasnda gizlin
mnasibtlr olmudur. Bu mnasibtlri Lan Xan da
dznly bilrdi. Hmin ahzad xanmlarn xristian olular
is toplumda frqli fikir yaratmaa balamd. Abbas
Mirzann bunlarla evlilik plan yapma kimi gr ortaya
xmd. bhsiz ki, Grcstan olaylar il ilgilnn
Tehranda oturan ahzadnin dmnlri bu ayilrin
yaranmasnda v nec yaranmasnda planlar izmidilr.
Abbas Mirzann Mrkzi Asiya il ilgili davranlarndan v
istklrindn xolanmayan ngiltr d onun dmnlri
crgsind yer almaa balam v bu ayilrin nec yaranb
yayalmasna yardm olmaqda idi.
***
Q fsli bitmk zr idi. Abbas Mirzann arlar
iddtlnmidi, lakin bununla bel Xosrov Mirzann
gtirmkd olduu hrbi birimlr haqqnda dnmy
balamd. Xstliyinin bu kild gclndiyi bir halda bel
Herata hcumun komutanln znn etmsini dnrd.
Bu bard frar rus albaylar il d mzakirlr edirdi. Bu rus
zabitlri qsa bir sr sonra Mhmmd Mirzann, Samsam
Xann v Abbas Mirzaya ball il bilinn Bufskinin
komutanlnda edcklri byk ilri il parlayacaqlard.
Abbas Mirza hyatndaki n son Nvruz bayramn
Mhdd keirib v Tehrana yola dd. ah, Xorasan
olaylar il bilgi ld etmk n ahzadnin Tehrana
glmsini istmidi.

238

n son syankar xanlar da tslim olmudular. Bu xanlar

iind n nmlisi Heydri xan idi. Abbas Mirza, Herat
savann ayrntlarn atas il mzakir etmk n tlsirdi.
Bilirdi ki, hiylgr vziri Qaimmqam idn-i onun bu
mlindn narazdr. Sonra da anlad ki, Qaimmqam Herata
hcumu nlmk n aha yanl bilgilr vermidir. ahn
Herata hcum edilmsindn yana olduu blli idi. Lakin
Qaimmqam Abbas Mirzann salq durumunun yax
olmadn bhan gtirrk ah ikna etmy almd.
Qaimmqam deyirdi ki, Herata hcumun komutanln
sal yerind olmayan Abbas Mirzaya burxmaq divanlikdir.
Qaimmqam
komutanln
Mhmmd
Mirzaya
verilmsindn yana idi.
O dnmin tarixi il mul olan ksr aradrmalar
Abbas Mirzan vzirinin tsiri altnda olan birisi kimi
tanmlamaqdalar. Ancaq Abbas Mirzann Qaimmqama
gndrdiyi mesajlar v ahzadnin mktublar aradrldnda
blli olur ki, ahzad bu vziri kemi xidmtlrindn v ya
ver bilcyi faydalardan dolay vzirlik mqamnda
bulundurmaqda imi. nk mktublarnda Qaimmqamdan
raz qalmad aqca sezilmkddir. Abbas Mirza
Qaimmqama yazr: Nec oldu ki, pis niyytli adamlarn
szlrini qbul etdin v bizim iltifat v hrmtlrimizi
grmzlikdn gldin. Hr zaman siz demidim ki, lcbazlq,
inadkarlq etmyin, tkbbrl davranmayn. nsan he bir
zaman eytana uymaqla yararl xa bilmz. 63 Yola dm
zaman Abbas Mirza hr zamankndan daha artq bitkin v
yorun grnrd. Ancaq yen d Tehrana yola dd.
***
Baknd yaxnladnda sarayn mmurlarndan biri
olan Yhya Xan silahl dstlrl ahzadni qarlamaa
63

Eyni qaynaq.

239

gldi. ahzadnin nzdind Xorasann mlub xanlar da

bulunmaqda idi. Bu xanlarla sir kimi davranlmrd, sadc
hr ehtimala gr Xorasandaki syanlar durdurmaq amac il
saxlanlmaqdaydlar. Lakin ah istmidi ki, bu mlub xanlar
baknd girmdn nc mmurlara thvil verilsin. Onlarn
llrini boyunlarna balayb bakndd gzdirmk, xalqa
gstrmk n zncirldilr. nk Ftli ah syankar
xanlar bu kild czalandrmaqdan xolanrd. Hm d
onlarn zncirlnmi kild saraydaki trn protokolunda
yerlrini almalar qrarladrlmd. ahn bu tr davran
zamann vhi dalt anlay il rtmkd idi. Hquq v
mhkm anlaynn olmad yerd xsi intiqam hisslri z
hkmn vermkd idi. Mlub v mhkum xanlar zlri
ahn bu davranndan heyrtlnmmidilr, nk onlar da
z iqtidar yrlrind bu kild davranmaqdaydlar.
Qoan el xan, Heydri xan v nmsiz srkrdlrdn
he biri edam edilmdi. Onlar Azrbaycann n uzaq v
mchul kndlrin srgn edildilr. Qoan el xan
Azrbaycana yollanarkn bir shr karvansaralarn birind l
olaraq bulundu. Digrlri d yarm sir kimi mrlrini sona
rdirdilr. Onlardan biri Osmanlya qab Bursada yerldi.
Ancaq Yzdin yas Rzaquluxann lm baqa tr oldu.
O, kemid Mhmmdli Mirzann ailsinin dar-ndarn
lindn alm v evlrindn bayra atmd. Mhmmdli
Mirza mhbusu tlb etdi. Rzaquluxan ahzad
Mhmmdli Mirzann iqamtgahna aparb bir odaya
buraxdlar. Btn ail ylri hr ks lin biaqdan,
qaydan, qmdn, baltadan bir ey alb ona hcum etdi.
Rzaquluxan parampara edildi.
Atasndan bir ox insanlq drsi alm Cahangir Mirza
bel, bu ldrm macrasn adi bir hadis kimi yazmaqdadr.

240

Trifat ilri sona rdikdn, xanlarn hesablarna

yetiildikdn sonra ah, Abbas Mirza il ikili shbt n
zaman ayrmd. mr verdi ki, Abbas Mirzan n yax bir
sarayda yerldirsinlr. Bu imarti ah sevgililrindn biri
olan Nuafrin n yapdrmd. ah, oluna hr tr iltifat
yadrmaa balamd. nk imperatorluu bir ox
blalardan ancaq Abbas Mirza qorumu, bir ox ahzadnin
hdsindn gl bilmdiyi Xorasanda da Ftli ahn
otoritsini ancaq Abbas Mirza salamd. Lakin ahzadnin
dmnlri yen d aktiv idi. ahzady qar bir ey ed
bilmycklrini grb, Abbas Mirza il brabr gln v
mxtlif yerlrd yerldiriln adamlara qar plan
hazrlamaa baladlar. ahn saraynn gvnliyi vvlki kimi
deyildi. Bzn ourluqlar olurdu. Trn mrasimlri n
nzrd tutulan bir ox altun yoxa xd. Yalnz blli olmad
ki, bu altunlar bh yaratmaq n qsdn gizldildi, yoxsa
gerkdn d ourland. aha aid olan btn yalar
mqdds saylrd. Bu altunlarn ortadan yox olmas sadc
maddi ziyan olaraq deyil, hm d ahn qdsiytin qar
irkin plan kimi anlalrd. Blk bu ourlanm yadan vaz
keil bilrdi, lakin el ki, bunun arxasnda ahn canna qsd
plan dil gtirildi, msl ox ciddilmy balad.
ahzadnin xidmtilrini sulamaqla onun z xsiytin d
zrb vururdular. Drbarda alan fitn uzmanlar bilmirdilr
ki, artq bu kimi hadislrl Abbas Mirzann xsiytini bh
altna ala bilmzlr. ah n Xorasanda istiqrarn salanmas
hr eydn nmli idi. Digr trfdn, ourlanan altunlarn bir
ne qat mlub xanlardan altun alnb mrkz, aha hdiy
olaraq gtirilmidi. Ftli ah o an kemid din xadimlrinin
v digrlrinin tsirin drk, Abbas Mirzadan
bhlnmsi dolaysyla pemanlq duyusuna qaplmd.
ah aqca grrd ki, Xorasann fatehini xstlik krtmk

241

zrdir. O, dnrd ki, fateh oluna qar daltli

davranmaybdr.
***
ahn bir ox qadnlar iind ncdn Tavus xanm
olaraq tannan, sonra da Tac-d Dvl olaraq bilinn xanmn
ayrca bir yeri var idi. sfahandan olan bu qadn yazb
oxuma da baarrd, bzn ahla mktublaaraq laq
saxlayrd. Bu qadnn stnly baqa qadnlara da thmil
edilmidi v ahn qadnlar onun ayrca bir yerinin olmas il
barmdlar, nk o hm d bir din xadiminin qz idi.
Padahn bir ox sirlrini bilmkd idi. ah da onun sirdalq
etmsin xo gr il baxrd. Qadnlar iind yalnz onun
em imartin glm haqq var idi.64 em imarti Ftli
ahn n nmli saray idi.
Abbas Mirzann bu nmli yerd istiraht etmsi, bir nv
onun Xorasandaki mmllrini tqdir etm mahiyti
damaqda idi. Abbas Mirza zn btn sfrlri boyunca
yannda bulundurduu doktor Karmkin malicsin buraxd.
em imarti btn dedi-qodulardan uzaq olduuna gr
ahzadnin dinclmsi n uyun mkan idi. Orada xidmt
qadnlarn v kiilrin say ox az idi. Kims xbr vermdn
oraya gir bilmzdi.
Bir gec ah, olu il uzun saatlar bir yerd olmaq istdi.
ahzad bu frsti gzlmkd idi. nk varislik v
vlihdlik haqqnda ahn tkrar rsmi v ktbi grn
yrnmk istyirdi. Lakin ahzad z lmnn yaxnda ba
vercyini xatrladb, zndn baqa kimi varis olaraq nzrd
tutduunu ahdan yrnmk istyirdi. ah bu soruya cavab
vermkdn kinirdi. Ancaq ah ilk kz olaraq olunu bu
Tarix-e zodi

64

242

qdr uzun dinlmy balamd. Abbas Mirza qardalarnn

ittihamlar qarsnda vaxt tapb zn savuna bilmmidi. O
gec Abbas Mirza illr boyu kdiyi ziytlri dil gtirir v
ryini atasna boaldrd. Btn hr eydn xbrdar olub,
ancaq susub v ahn vercyi daltli qrar bkldiyini
syldi. ahzad atasna anlatmaa ald ki, Azrbaycanda
balatd reformlarn din qar he bir yn yoxdur v
ayaqda dura bilmmiz n bu reformlarn srtini
gclndirmliyik. Din xadimlri mcthidlrin syldiyi kimi,
ruslarla savaa sbb olan onun islahatlar olmamdr. Abbas
Mirza atasna anlatd ki, Tufarqanda ruslarla mzakir
yrtdynd onun kdiyi zablar din xadimlri v
qardalar kmdilr. Onlar Azrbaycan mnim qdr
sevmdiklri n Azrbaycann byk bir qisminin ruslar
trfindn ial edilmsin zlmdilr. Ancaq mn Glstan
v Trkmnay mqavillrinin sanclarn hl d
yaayram v son nfsim qdr d yaayacaam. Mnim
yurdum, yuvam olan bu mmlktin paralanma arlar
ruhumu incitmkddir. Bilirm ki, salm Azrbaycan
tkrar btvldirmy msaid etmyck. Bu da mnim
n ox ar bir drddir. Mzarmda bel Azrbaycann
paralanma arlarn yaayacaam. nk Gncdn,
Drbnddn, Qarabadan, Naxcvandan ruslarn zlmndn
qaan Azrbaycanllar din xadimlrin v mnim qardalarma
snmrdlar. Onlar Azrbaycan ordusuna, mn snrdlar.
Mn snan bu insanlara bir i gr bilmdiyim n gnd
yz df lrdm. nk mni ayaqda tutan Azrbaycan
halisi v Azrbaycan ordusu oldu. Xorasanda sabitliyi
salayan da Azrbaycan ordusu, Azrbaycan oullar oldu.
Padahm, mn btn xsiytimi Azrbaycana borcluyam,
Tehran btn il mn qar xdnda arxamda duran
Azrbaycan oldu, hyatma mna vern, mni csartlndirn

243

Azrbaycan xalq oldu. Btn ruhumla, vicdanmla v

vcudumla Azrbaycana borcluyam. Bu durumda z ordumu
sonucunu ncdn txmin etdiyim bir savaa soxarm idim?
Abbas Mirza atasna xatrlatd ki, rvann ialndan ncki
ruslarn daha yngl bar plan il Asf-d Dvl, Hseyn
Xan, ahzadlr v bu sava cihad olaraq dyrlndirn din
xadimlri mxalift etdilr. ahm da onlarn bu tutumlar
qarsnda savadan yana oldu. Tufarqan mzakirsind
ingilislrdn yardm istmk zorunda qaldnda n qdr
aalanb, zab kdiyini syldi, savadan yana tutum
srgilyn din xadimlrinin onun bakndi Tbrizin
dirnmmsi n nec d ilahi frman xarb, ftva
verdiklrini dedi. ah btn bunlar bilmkd idi, ancaq
surtind lm lamtlrini grn olunu dinlmk istyirdi.
O xatrlayrd ki, bir ne kr evrsindkilrin tsirin
drk az qala Nadir ahn oluna etdiyini etmk istmidi.
ah hm olunun syldiklrinin tsirin qaplaraq, hm d
onun bu qdr yorun v dgn olduunu grdy n
gzlrindn ya axmaa balamd. Abbas Mirzan barna
basb yanandan pd. Abbas Mirza tkrar danmaq
istyirdi, ancaq ah onun susmasn istdi v dedi: Hr eyi
syldin, hr ey anlald. Baqa he bir ey sylm.65
ahzad oluna xitabn yazd mktubda deyir: ah
iltifat gstrib v alar gzlri il mnim zmdn pd.
Danmamdan sonra gzlrindn ya axa-axa Tanrya scd
etdi.66
Abbas Mirzann bu grl ilgili olu Mhmmd
Mirzaya yazd mktubda veriln bilgi il Cahangir Mirzann
Tarix-e no kitabnda veriln bilgilr rtmkddir.
65
66

hvalat v dst xthaye Abbas Mirza

Eyni qaynaq

244

Sonraki gnlrd ah olunu ikna etmy ald ki,

Xorasana dnmsin. ah yay fslini Hmdanda istiraht
etmk istyirdi. Abbas Mirzadan da onunla brabr Hmdana
glmsini istdi. Lakin Abbas Mirza Herata hcumun
planlarn hazrlamaq n Xorasana dnmkd qrarl idi.
Tkrar Abbas Mirza hiss etmidi ki, ah sanki Qaimmqamn
tsirin dmdr. Mhkm bir irad il syldi ki, hl
mnim istiraht etm zamanm glmmidir, mn bir
savayam v savann da yeri v istiraht mrkzi sava
meydanlardr.
Firuzkuh v Kalpu yolu il Xorasana doru hrkt
balayan Abbas Mirza yolda Heratn mhasirsi n Mhdi
trk edn Mhmmd Mirzaya uzun bir mktub yazd. Bu
mktubda yuxarda rh ediln ahla grn anlatd v
Mhmmd Mirzaya mjd verdi ki, artq sn zn tac-taxtn
varisi kimi saya bilrsn. Btn yaxnlar v dostlar il ilgili,
zllikl Lan Xanla bal olaraq oluna sifarilr etdi.
Mktubda xstliyinin ar bir aamaya gldiyini d
gizltmmkddir, zllikl ayaqlarnn arsndan v
qzdrmadan gileylnmkddir. Mktubun bir blmnd
yazr: He bir zaman rahatlq z grmdim. Hddindn artq
zhmt v ziyt kdim. Yalnz he bir zaman hyatmdan
gileylnmdim, daima qarma xan olaylar qarsnda
Tanrya kr etdim. Sizin v nslinizin rahat sltnt etmnizi
arzu edirm.67 Sfr srsinc sava fikrindn d vaz
kemirdi. Herat Abbas Mirzaya gr, Xorasann bir hri idi.
Mhd v Niabur kimi. hmd Xan Dvrani soyuna
mnsub olan ahzad Herata hkm ed bilr, ancaq bunun bir
rti var. nc Qacar imperatorluunun hakimiyti altna
girmlidir. Bunu da yalnz silah gc il etmk lazm idi.
67

Eyni qaynaq

245

O zaman Herat, Mrkzi Asiyann n ox nfuslu, n

mrffh v bolluq olan hrlrindn biri idi. Burada ticart,
bzriganlq ilri yax gedir v mxtlif pelr glimi
durumda idi. ingiz Xann nvsi Tuli Xan bu hri fth
etmidi. Sonra da tqribn 100 ildn sonra mir Teymurun
idarsin tabe olmudu. Sonra is bir ne Teymur soyundan
olan ahzadlr bu hr stnd bir-birin girdilr. Ancaq bir
Teymuri slalsi Herat kltur, mdniyt v ticart mrkzin
dndrmyi baard. XV sr Heratn altun tarixi olaraq
bilinmkddir. Sonraki savalar bel srlr boyu bu mrkzd
birikn mdniyti kdr bilmdi.
XIX srin vvllrind artq Herat, ah Hseyn
Bayqarann snt v metafizikdn dand, rssam
Behzad*n snt srlrinin boy gstrdiyi mrkz deyildi.
Lakin yen d ticart v bzirganlq asndan z nmini
qorumaqda idi. Heratn anbarlarnn hmiyti ona bndr**
lqbini qazandrmd. hrin darvazlarna yaxn bazarnda
n Asiyann v Mrkzi Asiyann mxtlif dillrind danan
tacirlrl rastlanmaq mmkn idi. Tacik, yhudi, zbk,
trkmn, hindi v... hrin bazarnda z ilri il mul
idilr. Lakin md ticart hindlilrin lind idi. Bu zdn d
Hindustandan gln ya v mallar Heratn bazarnda daha
ox gz arpmaqda idi.
ahzad Xosrov Mirza v ahzad hmd Mirza
atalarnn istyi zrin Heratn qalas qarsnda Mhmmd
Mirzaya qatlmdlar. ahzadlr frari ruslardan oluan
alayn komutan Smsam Xann yardm il qalann mhasir
hazrlqlarn bitirmk zr idilr. Lakin onlarn bu hrktlri
mxtlif qbillrin v fars dilind danian trkmn
*

Behzad ah smayl Sfvi zamannda nl bir rssam

olmudur.
**

Bndr, yani liman (G.C)

246

tayfalarndan olan Hezarlrin dstyini arxasna alan Abdali

ahzadsi Kamran Mirzan he d dht soxmurdu. nk
bu qbillrin daima mhasir ednlri bezdirib tng
gtircyindn min idi. Bu zdn d dirni hazrlqlarna
balam v ar toplar il bir yerd bklm mvqeyind idi.
ox az xsi tbbsl davranb v daha ox mvrtl
hrkt edn Mhmmd Mirza anlamd ki, Heratn
mhasirsi Qoanda, mirabadda, Srxsd olduu kimi asan
olmayacaq. Digr trfdn, ncki mhasirlr Abbas Mirza
n gcl birimlri il komutanlq etmidi.
Abbas Mirza yenic Mhd atmd ki, Mhmmd
Mirzadan bir mesaj ald. Mhmmd Mirza atasndan hmn
Heratn mhasirsin qatlma rica etmidi. Abbas Mirza
mliyata rhbrlik etm niyytindn vaz kemmidi. Bu
zdn d srtl Herata doru hrkt balad. Tam bu srada
mxtlif yerlrd grv banda olan alaylar v mhasiry
zg ar toplar Herat savana qatlmaq n hrkt kemi
v Mhd atmdlar. Lakin Abbas Mirzann durumu ox
grgin idi. Qzdrmas v arlar ox iddtlnmidi. Bu
sbbdn d Herata gediini ertldi. Hazr bulunan alayn
komutanln Qaimmqama verdi v z istiraht kild.
Abbas Mirzann hrbi birimin komutanln hrbi olmayan
Qaimmqama taprmas heyrt dourmudu. Baxmayaraq ki,
Qaimmqamdan xolanmad da blli idi v onu zllikl
sava meydanlarnda gvnilir birisi kimi grmrd.
Ordu Mhdin bir ne saatlnda yerlmidi. Mxtlif
birimlr hrkt etmk n mr bklyirdilr. Dhtli arlar
nticsind hrktsiz qalan ahzad hr saat ordunun durumu
il bal bilgilr alrd. O, hiss etdi ki, hiylgr vziri ordunun
Herata trf hrktini yubatmaqdadr. Abbas Mirza, z
zifliyin qalib glmy alb ordunun topland yer trf
hrkt etdi. Ancaq atn stnd otura bilmdiyi n txt-i

247

rvan stnd dand. lm ayanda olan bu srkrdnin

qzbi ordunun st dzey yetkililrini ox etkildi. st dzey
yetkililri arb onlara xbrdarlq etdi ki, bu savan
komutanln xsn z yrdckdir. Salamln itirmi
bir durumda ordunun paradn izldi. Bu hadislr ba verdiyi
zaman Qaimmqam qrargahda deyildi. Xbrdar olduunda
tlm-tlsik zn qrargaha atdrd. Onun v gc
tknmkd olan ahzadnin arasnda nlrin danld blli
deyil. Lakin vzir bir ne hft boyunca ertldiyi Herata
doru hrkti hmn balatmaq zorunda qald. Ancaq artq
ahzad he bir ciddi hrkt ed bilck durumda deyildi.
Btn fiziki gcn itirmk zr idi.
Abbas Mirzann rginlik yana rmi oullar atalar il
ata-oul mnasibtlri dnda hm d ortaq xatirlri
paylamaqda idilr. Bir ne savalarda yan-yana
savamdlar. ndi is onlardan bzilri Azrbaycanda qalm,
qalanlar da Heratn mhasirsi mliyatnda idilr. Sanki tale,
onun btn yaxnlarn lm ayanda ondan uzaqda saxlamaq
istmidi. Lan Xan is salq durumundan dolay ski dostu
Abbas Mirzann yannda bulunmamaqda idi. Lan Xan,
Abbas Mirzann lmndn sonra qsa srli yalnzlq hyat
yaayb, bu yalnzla dz bilmyib ld.
Xorasan
savalarnda Abbas Mirzaya yaxnl il tannan Smsam Xan
Mhmmd Mirzann yannda idi. Doktor Karmk Tehranda
v Mhdd taplmayan drmanlar gtirmk n Tbriz
gndrilmidi. Artq Doktor Karmkl ahzad arasnda he
bir zaman tkrar grmk imkan olmayacaqd. nk
Doktor Karmk Tbriz sfri zaman ar qzdrma zndn
lmd. Tsadf zndn Abbas Mirzann digr iki
Azrbaycanl zl hkimi olan Mirza Baba hkimba v Hac
Baba, ahzadnin yannda deyildilr. Tbrizli olan bu iki
hkim ncdn aldqlar mzuniyt sbbi il ahzadnin

248

yannda bulunmamaqdaydlar. Bu iki hkim Mhdin quru,

cansxc v bezdirici iqlimindn v zahidan hyatndan
xolanmrdlar.
ahzad qrargahdan dndkdn sonra sal o qdr
pozulmudu ki, trafndakilar Abbas Mirzann salq durumu
il bal aha v Mhmmd Mirzaya xbr atdrmaq
istdilr. Padah hr eydn xbrdar idi. nk doktor
Karmk aha demidi ki, ahzadnin ayaqlar imy
baladnda,
lm
yaxnlam
demkdir.
Artq
ayaqlarndaki i, qarnna qdr uzanmd. Arsnikl qarm
donuz yan bdnin srtdlr. ahzadnin halnda qsa
srliyin bir yaxlama grnmy balad. Bir ne gn
ard-arda yatd odan trk edib Herata hrktin hazrl
n qrar verdi.
O zaman Cahangir Mirza Mhdd olmasa da atasnn
hyatnn son gnlrin aid btn xatirlri byk bir zn v
diqqtl toplamdr. Abbas Mirzann mrnn sonlarndaki
hyat trzini ahzadnin yannda olan insanlardan soraraq
qlm almdr. 1833-c ilin yaynda Abbas Mirza bir odann
bucanda xstlik yatanda idi. Bu otaqn geni imkanlar
yox idi. ahzadnin hyatnn sonlarndan ld ediln verilr
gstrir ki, ona yax xidmt edilmmkd imi.
Bir gn Mhdin yaxn klrind dolab geri
dnmd. ox yorun idi v can brk aryrd. Yatana
uzanb yatd. Btn verilr gstrir ki, bu zaman evd ona
xidmt edck kims yox imi. Yalnz yannda olan 12 yanda
kiik qz varm. Atasna xidmt etmkdn zvq alan bu kiik
ahzad xanm atasnn yanndan ayrlmrm.
Qsa bir srdn sonra Abbas Mirza rk bulants
zndn yuxudan oyand. Yardm istdi v qan qusmaa
balad. zn toparlad zaman hiss etdi ki, vcudunda
byk bir dyiiklik yaranm. lm titrtmsi btn

249

vcudunu titrdirdi. nclr lml qarlamaqdan

qorxmadn sanrd. ndi is lm qorxusu vcudunu
sarmd. Yaamaq istyirdi. Yksk ssl ba xidmti Hac
lsgrin arlmasn istdi. Amma ndn bu son
nfslrind nmsiz bir xidmtini armaqda idi? O
xidmti ki, daima z mnafeyini rbabndan daha stn
bilmidi. cba ona bir sifari mi sylmk istyirdi? n ox
ehtimal ediln budur ki, hyatnn sona rmsini grn
ahzad, yannda bir tann olmasn istmidir. ahzadnin
kiik qz Hac lsgrin glmsi n adam gndrdi. Bir az
zamandan sonra Hac lsgr gldi. Ancaq bu mddt iind
kiik ahzad qz atasn he trk etmdi. Abbas Mirzann
mrnn sonundaki ayrntlar bu kiik qzdan yrnmi,
qlm almlar. Dardan mam Rza mqbrsin gln srsr tnbl, cahil v llrdn imdad dilyn kllrin
bararaq alamalar, mam Rzaya ehtiyaclarn brtrf
etmsi n qaba v zrltl yalvar sslri glirdi! Kiik
ahzad xanm atasnn yannda kenin stnd dizi st
oturmu v qorxusundan hrkt ed bilmirdi. Lakin
qorxmasna rmn gzlrini atasndan ayrmr, atasnn
hyatdaki son hrktlrini, son szlrini diqqtl izlyirdi.
Abbas Mirza, illrin yorun Azrbaycan savas olan Abbas
Mirza tslim olmaq zr idi. Artq he bir yardm onu hyata
gtir bilmzdi. Kiik qz atasnn Azrbaycan, Azrbaycan
dey sayaqladn eidirdi. Abbas Mirza son olaraq zn
toparlayb zn Azrbaycana trf evirmy ald. Kiik
qz atasnn dodaqlar arasnda sslnn bu pltn
eitdi:A...z....r..b..a..y..c..a..n..., Azrbaycan...
Hac lsgr gldiyind he bir yardmn faydas
olmayacan grd. ahzad lmd. ahzadnin lm
xbri yaylsa idi, Xorasan kaos v itia bryrdi. Bu
zdn Abbas Mirzaya sadiq olan ne nfrdn ibart bir

250

gvnlik uras oludu. ura qrara ald ki, srtli aparlarla

aha v Heratn qalalarnn qarsnda olan Abbas Mirzann
vlihdlik varisi Mhmmd Mirzaya drhal xbr vermk
lazmdr. Tehrandan cavab xbr gln qdr ahzadnin
lmn gizlin saxlamal idilr.
ahzad bir ne kr evladlarna v yaxn dostlarna
sylmidi ki, ldynd onun torpaa dnm csdini ox
nmsmsinlr, ancaq onun idealn tqib etsinlr. Demidi
ki, hara da ls d ruhu daima Azrbaycanda olacaq.
ahzadnin yaxnlar v Xorasan hkmtinin yetkili xslri
gvnlik ndni il Abbas Mirzann bu vsiytin ml edib,
onun cnazsini yuduqdan sonra ldy odada bir mzar
qazb orada dfn etdilr. ahzadnin dqiq doum ili blli
deyil. Lakin ldy zaman Abbas Mirzann tqribn 46 ya
var imi.*

Tarix-e no kitabnda Abbas Mirzann ldy zaman

48 yanda olduu yazlmaqdadr. Nasex-t Tvarix
is ahzadnin yan 47 olaraq vermkddir.
*

251