Ekonominin Güncel Sorunları A.Ö.F

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2774

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1732
EKONOMNN GNCEL
SORUNLARI
Yazarlar
Prof.Dr. Kenan MORTAN (nite 1, 2, 8)
Prof.Dr. Nefle ZGEN (nite 3)
Prof.Dr. Glten KAZGAN (nite 4)
Do.Dr. Aykut EKNC (nite 5)
Do.Dr. Ekrem GL (nite 5)
Gazi EREL (nite 6)
Dr. Mahfi ELMEZ (nite 7)
Editrler
Prof.Dr. Kenan MORTAN
Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmclar
Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydn
Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Gzde Metin
Grafiker
Aysun fiavl
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Ekonominin Gncel Sorunlar
ISBN
978-975-06-1438-5
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 45.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar .............................
DNYA EKONOMSNDE TC GLER ..................................................

Birinci Derecede tici Gler .......................................................................
kinci Derecede tici Gler .........................................................................
DNYA EKONOMSNDE ESK VE YEN KURALLAR ..............................
Bir Zorunluluk: Tasarruf-Yatrm Denklii...................................................
Gndemden Dflen Olay: Enflasyon ...........................................................
Avrupa Para Birimi: Euro..............................................................................
Kapitalist Dnya Ekonomisinin Krizler Olgusu........................................
Kritik Girdiler: Ham madde ve Gda ...........................................................
Dnya Ticaretinde Artfl Eilimi Sryor .....................................................
Dnya Ekonomisi ve Kurumsal Yap...........................................................
ok Bafll Dnya Yaps................................................................................
Global Bymenin Gelecei ........................................................................
DEVLET, DEMOKRAS VE PYASA ..............................................................
Kreselleflme ve Kresel Ynetim ...............................................................
Kresel Yapda Ortak Ynler .......................................................................
Kresel Dzenlemeler Zorunluluu.............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
3
6
6
7
8
9
10
11
11
13
13
14
15
16
16
17
19
21
22
23
23
24
Uluslararas Ekonomik Kurumlar ve Global Ekonomik

Sorunlarn zmndeki Rolleri ........................................... 26
DNYA EKONOMSNDE LKE VE BLGE GLER ............................
GLOBAL TCARET DENETLEME KURUMU: DNYA TCARET
RGT (DT)............................................................................................
GLOBAL FNANS DENETLEME KURUMU: ULUSLARARASI PARA
FONU (IMF) .................................................................................................
IMF SZL...............................................................................................
IMFnin Srekli Fon Kaynaklar....................................................................
Stand-By Dzenlemesi ............................................................................
Geniflletilmifl Fon Kolayl.....................................................................
IMFNN ZEL MKNLARI ..........................................................................
Glendirilmifl Yapsal Uyum Kolayl .......................................................
Sistem Deiflimi Kolayl .......................................................................
Telafi Edici Finansman Kolayl..................................................................
Olaanst Finansman Kolayl............................................................
Tampon Stok Finansman Kolayl ........................................................
27
32
37
40
40
40
41
41
41
41
41
41
41
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Yapsal Uyum Kolayl ..........................................................................

ULUSLARARASI KURUMLAR /OLUfiUMLAR SZL ............................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
3. NTE
Ekonomik Byme, Srdrlebilir Byme ve

Ekonomik Kalknma ................................................................ 54
19. YY KURAMLARINDA GELfiME KURAMLARININ TEMELLER:
K. MARXA KARfiI E. DURKHEIM VE M. WEBER.......................................
MODERNLN TANIMLARI: GELfiME KURAMLARI OLARAK
fiLEVSELCLER VE YAPISALCILAR ..............................................................
fllevselcilik ve Geliflme Okulu.....................................................................
MARXIN ZNDE YEN GELfiME KURAMLARI: ECLA OKULU,
BAIMLILIK OKULU VE ELEfiTRLER ........................................................
Bamllk Okuluna Yneltilen Elefltiriler ...................................................
MODERNTE VE POST MODERNTE: KALKINMANIN
EKONOMYE TERK VE GELfiMENN SYASETLE ZDEfiLEfiMES.........
DNYA BANKASININ YEN KALKINMA GNDEM NEO LBERAL
AIKLAMALARLA YOKSULLUK VE YOKSUNLUK ANALZLER................
YAPISAL UYUM POLTKALARINDAN KRESELLEfiME SORUNSALINA.....
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
41
42
46
47
48
51
51
51
56
58
59
61
62
64
65
68
72
73
74
75
76
77
Yeni Dnya Dzeninde Merkez-evre liflkileri ve

BRIC lkeleri* ..................................................................... 78
2000L YILLARIN BAfiINDA DNYA EKONOMSNN YAPISI................. 79
21. YZYIL BAfiINDA MERKEZ VE YAPISI............................................. 79
ABDnin Yeri ve stnl .......................................................................... 80
Merkez-i Karfltlklar ................................................................................... 83
MERKEZN DNYAYI ETKLEME VE DZENLEME GC...................... 85
Haberleflme, Dflnce Kalplar Oluflturma ve Pazarlamada Etkenlik ....... 88
Finans Gc, Aralar ve Kurumlarnda Etkenlik........................................ 90
Uluslararas Kurumlarda Etkenlik................................................................. 95
Dnya Bankas ve IMF Merkezin Tam Kontrolnde .......................... 96
Artan Tekel Gc ve Desteki Ulus-Devletleri ..................................... 97
MERKEZN DIfiINDA KALAN LKELER: EVRE........................................ 99
Merkez-evre Karfllafltrmas........................................................................ 99
evrenin indeki eflitlilik.......................................................................... 101
indekiler
Merkez-evre liflkilerinde Deiflme ............................................................

evrenin Zaaflar ..........................................................................................
evre inde Byyen Farkllaflma ve Ykselen Yeni Gler ..................
zet ...............................................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
102
105
108
115
117
118
118
119
Yeni Dnya Dzeninde Teknolojik ve nnovatif

Yenilikler ve flsizlik ................................................................. 120
YEN DNYA DZENNDE TEKNOLOJK VE
NNOVATF YENLKLER VE fiSZLK ........................................................
TEKNOLOJ....................................................................................................
TEKNOLOJK DEfiM ................................................................................
Genel Amal Teknolojiler ............................................................................
Geliflen Sektrlere zg Teknolojiler..........................................................
KTSATTA TEKNOLOJYE LfiKN YAKLAfiIMLAR ..................................
STHDAM VE TEKNOLOJ LfiKS ...........................................................
Teknolojik Deiflimin stihdam zerindeki Etkisi.......................................
Teknolojik Deiflim Sonucu Verimlilik Artflnn stihdama Etkisi..............
DNYADA VE TRKYEDE BYME VE fiSZLK ELMLER .............
Dnyada Byme ve flsizlik........................................................................
Trkiyede Byme ve flsizlik .....................................................................
stihdamsz Byme .....................................................................................
Trkiyede Ekonomik Bymenin stihdam Yaratamamasnn Nedenleri.
Ekonomideki Yapsal Sorun Alanlar ...........................................................
fl Gc Piyasasna zg Sorun Alanlar ....................................................
Dier Nedenler ..............................................................................................
zet................................................................................................................
121
121
121
122
123
124
126
126
129
131
131
134
137
138
139
140
141
142
143
144
144
Para, Enflasyon ve Yeni Dnya Dzeninde

Merkez Bankacl................................................................... 146
PARA POLTKASININ GNCEL SORUNLARI.............................................
PARASAL GENfiLEME VE ENFLASYON ......................................................
MERKEZ BANKASININ BAIMSIZLII ......................................................
ENFLASYON HEDEFLEMESNE DAYALI PARA
POLTKASININ GELECE ..........................................................................
TEK PARA SSTEMNE GEMEK..................................................................
PARA POLTKASI VE ANAYASA.................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden 1 ........................................................................................
5. NTE
147
148
150
152
153
155
157
159
160
6. NTE
vi
indekiler
Yaflamn inden 2 ........................................................................................

Yaflamn inden 3 ........................................................................................
Yaflamn inden 4 ........................................................................................
7. NTE
161
162
162
163
164
164
Hazine ve Maliye Politikalar: 1980-2010 Dnemi

Trkiye Deneyimi Neler Sylyor?........................................ 166
HAZNE VE HAZNE KAVRAMI ...................................................................
Hazine Kurumu .............................................................................................
HAZNENN TARHES ...............................................................................
Antik Dnyadan Gnmze.........................................................................
Osmanl Hazine Sistemi ................................................................................
Osmanl Hazine Sisteminde Bozulma..........................................................
Cumhuriyet Hazinesi.....................................................................................
HAZNENN GREVLER VE RGT .....................................................
Hazinenin Grevleri......................................................................................
Hazine rgt...............................................................................................
Trkiyede Hazine rgt ve Temel Grevleri ..........................................
KAMU PARA AKIMI VE YNETM ...........................................................
Kamu Para Akmnn Douflu .....................................................................
Kamu Para Akmnn Ynetimi.....................................................................
Trkiye Uygulamas .....................................................................................
BOR YNETM .........................................................................................
Kamu Kesimi Borlanma Gereksinimi .........................................................
Hazine Borlanmas ..................................................................................
hale Yntemiyle Borlanma ..................................................................
halesiz Olarak Piyasadan Borlanma ..................................................
Merkez Bankasndan Borlanma...........................................................
Kamu Kesiminin Dfl Borlanmas................................................................
Kredi Deerlilii ......................................................................................
Dfl Borlanmann Kaynaklar, Amac ve fiekli......................................
Bor Stoku, Bor Yk, Bor Servisi...........................................................
Trkiyede Hazinenin Borlanma Uygulamalar .....................................
Trkiyede Hazinenin Dfl Borlanma Uygulamalar .................................
Trkiyede Borlanmaya liflkin Genel Uygulamalar ..................................
KAMU PAYLARININ YNETM .................................................................
Kamu Pay Kavram.......................................................................................
Trkiyede Kamu ktisadi Teflebbslerinin Ynetimi..................................
Dier Kamu Paylarnn Ynetimi .................................................................
zet ...............................................................................................................
167
167
168
168
170
172
173
174
174
175
175
176
176
177
178
179
179
180
181
182
183
184
184
185
186
188
189
191
192
192
193
194
195
197
198
198
199
vii
indekiler
Dnya Ekonomisi ve 2008 Krizi ............................................. 200

KRZ YORUMLAYAN RESM GEREKELER ..............................................
ASYA LKELER VE 2008 KRZ ..................................................................
KRZN HANG AfiAMASINDAYIZ?..............................................................
KRZ VE ZM DENEMELER .................................................................
KRZDE IMF YAKLAfiIMI .............................................................................
KRZDE TEORK ZM ARAYIfiLARI .....................................................
2008 KRZNDEN SONU IKARMAK ......................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras 1 ...........................................................................................
Okuma Paras 2 ...........................................................................................
201
202
202
203
205
206
210
213
215
216
216
217
217
218
8. NTE
viii
nsz
nsz
Anadolu niversitesinin ak ve uzaktan retim yapan fakltelerinin iktisat
eitiminde ileri dzeydeki rencileri olarak ulusal ve global makroekonomik konu ve sorunlar analiz eden ve bu sorunlara alternatif zm nerilerini ortaya koyan bir ders kitabyla karfl karflyasnz.
Gnmz global dnyasnda ulusal ekonomiler birbirlerine mal ve hizmet ticareti, finansal piyasalar ve iflgc mobilitesi yoluyla sk skya baldrlar. Bu
balamda herhangi bir blge ve byk ulusal bir ekonomideki pozitif veya negatif geliflmelerden dier ekonomilerin etkilenmemesi mmkn deildir. Ekonominin bir alt dal olarak Makro iktisat genel anlamda ulusal ekonomilerin yap ve
performansn analiz eder ve bu performansn artrlmas iin uygulanacak uygun
makroekonomik politikalarn neler olduunu ve bu para ve maliye politikalarnn
ekonomik performansa etkilerinin nasl olacann analizini yapar. Elinizdeki
Ekonominin Gncel Sorunlar ders kitab ise ncelikle makroekonomik konu ve
sorunlarn global olduu varsaymndan yola kar ve bu global ekonomik sorunlarn neler olduu, global ve blgesel etkileflimin nasl olduu ve bu sorunlarn
zm iin global ve ulusal zm yollarnn neler olduu konularn baz alarak
ve ekonomik analizini yapmaktadr.
Bu balamda bu ders kitabyla siz renciler ulusal ve global ekonomik sorunlar anlama ve kavrama, ulusal ekonomik sorunlara global bir bakfl asyla
yaklaflma beceri ve yeteneini kazanmfl olacaksnz.
Bu kitap, birinci nitesiyle Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalarn ele
alarak bafllar. kinci nite Uluslararas Ekonomik Kurumlar ve Global Ekonomik
Sorunlarn zmndeki Rolleri ile devam eder. Ekonomik Byme, Srdrlebilir Byme ve Ekonomik Kalknma ve Yeni Dnya Dzeninde Merkez-evre
liflkileri ve BRIC lkeleri nc ve drdnc nitelerin kapsamndadr. nite befl Yeni Dnya Dzeninde Teknolojik ve nnovatif Yenilikler ve flsizlik konusunu ele alrken alt ve yedinci niteler Para, Enflasyon ve Yeni Dnya Dzeninde Merkez Bankacl ve Hazine ve Maliye Politikalar: 1980-2010 Dnemi
Trkiye Deneyimi Neler Sylyor? bafllklaryla yeni dnya dzeninde makroekonomik politikalardan para ve maliye politikalarn ve Trkiye uygulamalarn
analiz etmektedir. Kitap Dnya Ekonomisi ve 2008 krizi ile son bulmakta ve bu
blmde finansal krizleri analiz etmektedir.
Bu kitab anlamak ve analiz etmek ulusal ve global ekonomik geliflmeleri anlamanza ve analiz etmenize yardmc olacaktr. nk iktisadi geliflmeler ister tketici olalm, ister retici olalm isterse ifli, memur veya renci olalm hepimizin
yaflamn etkilemektedir.
flte elinizdeki bu kitab okuyarak, gazetelerde ve televizyonlarda veya baflka
iletiflim aralarnda yer verilen global ekonomi haberlerini daha iyi anlama yetenei kazanabilir, herkesin yaflamn etkileyen temel global ekonomik kurumlar ve
nsz
iliflkilerle ilgili salkl bilgi sahibi olabilirsiniz. Dahas, iinde yafladnz toplumun her alannda sz konusu olan karar verme srelerini anlamak iin gerekli
bir dflnme erevesi gelifltirebilirsiniz.
Kitabn sadece sizleri bu konuda bilgilendirmek ve bunlar gerek yaflamda
nasl uygulayabileceinizi gstermek amalaryla yazldn unutmaynz. Onun
iinde her niteyi okumadan nce, nitenin amalarn ve okuduktan sonra da bu
amalar dorultusunda neler rendiinizi sizlere niteler de sorulan sorular yantlayarak kontrol etmeye alflnz. Umarz kitap bu amalara hizmet eder ve siz
rencilere yararl olur.
Editrler
Prof.Dr. Kenan MORTAN
Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK
ix
EKONOMNN GNCEL SORUNLARI
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dnya ekonomisinde itici glerin nelerden olufltuunu aklayabilecek,
Yeni dnya ekonomisinin ne olduunu ve bunu nelerin oluflturduunu belirleyebilecek,
Devlet, demokrasi ve piyasa arasndaki iliflkinin ne olduunu tanmlayabilecek;
bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
tici Gler
Birinci Derece tici Gler
kinci Derece tici Gler
Yeni Dnya Ekonomisi
Tasarruf-Yatrm Denklii
Enflasyon
Krizler
Kritik Girdiler
Dnya Ekonomisi ve Kurumsal
Yap
Demokrasi ve Piyasa
Kreselleflme
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Yeni Dnya
Dzeni ve ktisat
Politikalar
DNYA EKONOMSNDE TC
GLER
DNYA EKONOMSNDE ESK VE
YEN KURALLAR
DEVLET, DEMOKRAS VE PYASA
Yeni Dnya Dzeni ve

ktisat Politikalar
DNYA EKONOMSNDE TC GLER
Toplum hayatnda, iktisadi gerein karmaflk nitelii iinde tm belirleyici geler
birbirlerine baldr. Bu gelerden hi birinin mutlak anlamda hareket esneklii
yoktur. Btn bu geler az ya da ok karfllkl bamllk iinde bulunmasna karfllk, bazlarnn nemi byk ve etkisi byktr. Dnya ekonomisinde bu gelere itici gler ad verilir ve sekiz (8) grupta toplanr. Bu itici gler srasyla afladaki flekilde sralanr.
Teknik
Nfus
Fikir hareketleri
Siyasal deiflmeler
Kredi hacminin geliflimi
Sosyal gruplarn varl
Sanayi ve tarm sektrleri arasndaki iliflkiler
Gelir dalm
Dnya ekonomisindeki itici gleri nelerdir?
SIRA SZDE
tici gler, bamsz olarak tek tek incelenecei gibi birinci derecede ve ikinD fi N E L M
ci derecede etkili olarak iki grupta ele alna bilinir. Birinci grupta, temel ve bamsz geler (teknik, nfus, fikir hareketleri), ikinci grupta ise daha az etkileyici
SIRA
S O SZDE
R U
geler yer alr.
Birinci Derecede tici Gler
D D fi K NKEALT M
Teknik Geliflme: 18. yy.dan bu yana kefliflerin bir sonucu olan teknik geliflme,
sanayi yoluyla byk ve derin deifliklikler yaparak, toplum hayatna yeni bir gS O SZDE
R U
SIRA
rnt kazandrmfltr.
N N
D K K A yer
T alr.
Teknik, nfus ve fikir hareketleri birinci derecede etkili gler grubunda
AMALARIMIZ
Sosyal geliflme, ou zaman tek bir kaynaa, teknik geliflmeye

dayanr. BirbiriSIRA SZDE
ni douran sonularla teknik geliflme, ekonomik geliflmeyi, bu
geliflmeK daT sosyal
A P
yi yaratr. Kuflkusuz, teknik geliflme yoksa ekonomik geliflme olmayaca gibi, biAMALARIMIZ
limsel geliflme yoksa teknik geliflme de ortaya kamaz.
TELEVZYON
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA
SZDE
S O R U
D Dfi KNKEAL T M
S O RSZDE
U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
K T A P
NTERNET
NTERNET
TELEVZYON
TELEVZYON
Teknik geliflmelerden; gda

rnlerini kapsayan 1.
sektr orta dzeyde,
sradan mal ve rnleri
kapsayan 2. sektr ok ve
tketici zevklerini gideren 3.
sektr ise az oranda
etkilenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Teknik geliflme, toplum hayatnda ne kan ifllevine karfln bamsz bir itici
g deildir, bulufl ve yenilikiliin younluuna baldr. Btn bunlarsa kendine
buyruk koflullardan ok, iktisadi ve sosyo-politik ortam koflullarna baldr.
Sanayileflme olgusu yakn tarihte drt (4) aflama geirmifltir. Bu aflamalar; 18.
yy.n sonuyla 19. yy.n ilk yars, buhar makinesi birinci sanayi devrimiyle buluflmufltur. 19. yy.n ikinci yarsnda, ikinci sanayi devrimi yaflanmfltr. Elektrik ve benzin
motorlar, havacl kapsayacak biimde yaratt rnler, 20. yy.da sanayi devriminin nc evresini oluflturur. Atomun paralanmasyla salanan atom enerjisi, tepkili uaklar, atom denizaltlar, elektronik bulufllar, 4. sanayi evresini ortaya karr.
Bu dnemlerden iki sonu karmamz mmkndr: Birincisi, sanayi devrimi
sklaflarak, teknik geliflmenin hzlanmasn salamfltr. kinci olarak ise keflif ve yenilikiliin iktisadi yaflama uygulanmas sresi ksalmfltr. Tekniin oynad rol,
sanayi devrimlerinin hareket noktasn oluflturmasna karfln, bu geliflmeler zaman
zaman duraklamalar yaflamfltr.
eflitli iktisadi alanlar, teknik geliflmeye ayn duyarllkla tepki vermez. Bazlar, uygulanma yetenei gstermesine karfllk, dier bazs da bu yetenekten yoksun kalr. adafl ekonominin yaps, biraz da teknik younlaflma derecelerinin sonucu ortaya kar. Kuflkusuz politik ereve, bunlarn stnde yer alan bir belirleyicidir. Teknik geliflmelerden; gda rnlerini kapsayan 1. sektr orta dzeyde, sradan mal ve rnleri kapsayan 2. sektr ok ve tketici zevklerini gideren 3. sektr ise az oranda etkilenir. Birinci sektr mallar, beslenme ile ilgili olduundan
insanolu iin vazgeilmez zellii vardr. kinci sektr mallarnda, gereksinim dzeyi ikincil olmakla birlikte, bunlarn tketimi durumunda doygunluk hline varlr. nc sektr mal ve rnleri ise hayat iin zorunlu olmamakla birlikte, tketici zevklerini karfllar. Hayat dzeyi ykselen toplumlarda, nc sektr mallar
artan flekilde talep edilir.
Teknoloji gelifltike, iktisadi yaflam kapsayan bu sektrdeki nfus yzdeleri deiflir. Ulusal ekonomilerin temel nitelikleri ortaya karken, uzun devreli eilimler sonucu, gelecein egemen ekonomi biimi belirlenir.
SIRA SZDE
Az geliflmifl bir ekonomide temel ekonomik etkinlik tarm olup, nfusun byk
bir ksmn istihdam eder. Teknolojik geliflmelerle birlikte, tarmsal nfus azalr.
Devamnda,
mallar toplumda egemen zellik kazanr. kinci sektrse,
D fi3.
Nsektr
ELM
nce ykselen ve sonra da azalan bir eilim iinde olur. Gelecekte dnya ekonomisinde denge hli; birinci ve ikinci sektr mallarnn yaratt doygunlukla, nS O R U
c sektr mallarna olan artfl arasndaki bir noktada oluflacaktr.
D K K A T birlikte tarmsal nfus azalr.
Teknolojik geliflmeyle
Aktif nfusun
bu sektre blnflnden drt ekonomi tipi ortaya kar:
SIRA SZDE
Geliflmemifl ekonomiler: Tarmsal arlkldr, istihdamn % 50-70 aras tarm
sektrndedir.
AMALARIMIZ
Geliflme
yolundaki ekonomiler: kinci sektr yzdesindeki istihdam, nc sektr istihdamn gemektedir.
Dengesiz kalknmfl ekonomiler: Sanayileflmifl olmakla birlikte, daha ok teK konumda
T A P
dariki
olduklarndan krizlerden ok etkilenirler. Bu arada snai
geliflmenin sosyal dengeyi salamad birok alan vardr. kinci sektrn istihdam nc sektr burada da geer. Ancak birinci sektr mallarnn
T E L E Vlkenin
Z Y O N kimi blgelerinde nemli olur. G. Kore ve rlanda, bu ekoretimi
nomi trnn rneklerdir.
N N
NTERNET
1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar
Kalknmfl ekonomiler: AB nin kuzey lkeleri ve Kanada bu kapsamda yer

alr. Burada nc sektr en genifl istihdam yzdesini oluflturur. Birinci
sektr retimi ve istihdam ok klmfltr.
SZDE
Aktif nfusun sektrlere blnmesiyle ortaya kan ekonomi tipleriSIRA
nelerdir?
Nfus: Dnya nfusunda nfus artfl eilimi srmekte olup, 1850de 1. 1 milD fi N E L M
yar olan nfus, 1950de 2. 4 milyara ve 2011de de 7 milyar insana ykselmifltir. 20.
yy. baflnda sadece 1. 5 milyar olan dnya nfusunun dalm ktalara gre de
O R U1 Avrupalya
farkldr. 1950de 1 Avrupalya 2 Asyal dflerken, 2000de bu Soran
karfllk 4 Asyal konumuna dnflmfltr.
21. yy.n bir demografik geifl yzyl olaca anlafllmaktadr.
Oysa 20.yy. bir
DKKAT
nfus patlamas yzylyd. 21. yy.da dnyada yksek olan doum ve lm oranlar azalacak ve 10-11 milyarlk bir nfusla oturmufl bir zellik kazanacaktr.
SIRA SZDE
2010dan sonra, kent nfusu ilk kez kr nfusunu aflmfltr. 10 kentliden 7si stelik az geliflmifl lkelerde yaflamaktadr. 2050de dnya nfusunun %60 Asyada,
%22si Afrikada, %10u Latin Amerikada, %5i Avrupada ve AMALARIMIZ
%3 de Kuzey Amerikada yaflayacaktr. Bu oranlar, 2000 ylnda Asya iin % 60, Afrika iin %13, Avrupa iin %12, Latin Amerika iin %10 ve K. Amerikada da %5 idi. Oysa ok uzak
deil, 1950de dnya insannn te biri olan % 29u Avrupa ve
lkeK Yeni
T A Dnya
P
lerinde (ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda) yaflamaktayd.
Ortalama (medyan) dnya nfusu yafl, 2010da 32 iken bu 2050de 40 yafla ulaflacaktr. Yeni Dnya lkelerinde ortalama yafl 35 iken Orta Dou
23T E L E V lkelerinde
ZYON
28, Afrika iin 26-28dir. Bu konumlaryla K. Amerika ve Avrupann, 21. yy.da nfus yenilemesi yapamayaca ve g almasnn kanlmaz hle gelecei anlafllyor. Esasen g, 21. yy.da olaan zellik kazanarak, kreselleflmenin neredeyse
N T E R200
N E T milyon olamotoru hline gelmifltir. Hlen dnya genelindeki gmen says,
rak kestirilmektedir. Gmenlerde kadn ve erkek nfusu, hemen hemen eflittir.
Artk spesifik hedefli bir g lkesi olmayp, bu bafllk yerini tm dnyaya g
konumuna brakmfltr. Ancak Asya, Afrika ve G. Amerika lkeleri verici, K. Amerika, Avrupa ve Orta Dou lkeleri de gmen alcs konumundadr. Yan sra bu
gmenler, geldikleri lkelerine para gndererek bu lkelerin ekonomik yaflamna katkda bulunuyorlar. 2012 itibaryla bu kapsamda gnderilen dviz miktar yllk yaklaflk 500 milyar $ idi. G gnmzde birok kalknmfl lke iin yenilikiliin ve ekonomik dinamizmin kayna olarak benimsenirken, kimi lkede de g
alm kimlik kayb ve aflr g basks bafllklaryla ele alnmaktadr.
Fikir Hareketleri: Ekonominin bir itici gc olarak fikir hareketleri, tarihi geliflim iinde byk deiflimler gsterdi. Orta a, dnya nimetlerinden uzaklaflma
biiminde ortaya kt. Bunu, doal bilimlere byk ilgi, fikri alflmalarla beslenen
Rnesans dnemi izledi. Max Weberin sanayileflmenin psikolojik esaslar hakkndaki yaklaflmna gre, modern kapitalizmin douflunu protestan etiinde aramak
gerekir. Dou toplumlarnn kaderci anlayflndan farkl olarak bu anlayfl da, gnlk alflma ncelik kazanmakta ve servet birikimi bir yatrm kayna olarak kabul
grmektedir.
Almanya, Fransa ve ABDde sanayinin geliflmesi, kapitalizmin yefleren ortam
ve Weberin bu yorumu flnda gerekleflmifltir. 20. yy.da yaklaflk 80 yllk bir
dnemde, Marksist ideoloji bir Stalinist uygulama biiminde Sovyetler Birliinde
uygulanmfltr. Bu uzantda, bir baflka trden Marksist uygulama, uzak Douda,
in Halk Cumhuriyetinin varlk nedeni olmufltur. Kapitalizm ise 1929 Krizinden
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Max Webere gre

kapitalizmin douflu
protestan etiinde
aranmaldr. Bu anlayfl da
gnlk alflma ncelik
kazanmakta ve servet
birikimi bir yatrm kayna
olarak kabul grmektedir.
sonra daha korumac trlerini ortaya karmfl, zel sektrn yannda kamu ekonomisinin varl bir zorunluluk olarak kabul grmfltr. 1989da Demirperde gerisindeki lkeler olarak anlan sosyalist lke blokunun eriyerek ortadan kalkmas
sonrasnda hemen tamamnda kapitalizmin iflin temelini oluflturduu bir piyasa anlayfln beraberinde getirmifltir. 3. Dnya olarak anlan kalknmamfl lkelerse, piyasa ile kamuyu (devleti) buluflturan dflnce akmlarn benimseyen yaklaflmlar
uygulamaya alflmfllar ancak anlaml sonular salayamamfllardr.
Fikir hareketlerinde hangi dflncenin hangi lkede geerli olduunu bilmekten ok, bu fikir hareketlerinin beslendii ideolojinin zaman iinde deifltiini anlamak gerekiyor. Bu uzantda, 21. yy. yeni fikirlere, sentezlere ve uygulamalara
ok ak gzkyor. Ama bu arada bir ideoloji iermeyen, karfl tezleri dinlemeyen, sa ya da sol dflnce grntsnde otoriter rejim uygulamalarnn da yaygnlaflmasn olaan grmek gerekiyor.
kinci Derecede tici Gler

Savafl ve krizler kapitalizmin
ve giriflimciliin karflt
olarak kamu kesimini daha
fazla ne karr. Buna
karfllk, ekonomik istikrar
dnemlerinde piyasaya
dnk mdahaleler azalr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
ktisadi gerein tahlilinde siyasal deiflmeleri gze almak gerekir. Sosyal yap
iinde oluflan deiflmeyi de a)Kamu ve zel sektr arasndaki deiflim dzeyi, b)
Savafl ve kriz dnemleri fleklinde ikiye ayrmak gerekir.
Etki sreleri farkl olmakla birlikte, bu iki olgu arasnda da bir balant vardr.
Savafl ve krizler, kapitalizmin ve giriflimciliin karflt olarak kamu kesimini daha
fazla ne karr. Buna karfllk, ekonomik istikrar dnemlerinde piyasaya dnk
mdahaleler azalr. Nitekim devlet mdahalesi, 1. Dnya Savaflnn sonuna dek ksa uygulamalar dflnda sz konusu deilken, bu savafl sonras devlet, tm retim
ve paylaflm mekanizmalarna yn vermifltir. Daha sonra da tm lkelerde yaflanan
krizin konumuna gre farkl bir devletilik uygulanmfltr. 1930 sonrasnda alflan
temsilcisi olan sendikalar, iktisadi deiflim zerinde derin etki yaratan yaklaflmlarn iinde olmufllardr. ABDde 1930 Krizi sonras uygulanan Yeni Dzen ve Almanyada 1934 sonras Nazizm (faflist) dneminde cret ve ifl koflullarn saptama
SIRA SZDE
hak ve yetkisini devlet nerdeyse tek baflna stlenmifltir.
Gelir paylaflmndaki deiflmeler tmyle dier itici gelere baldr. En dflk
gelir sahiplerinin
sosyal politikaya bal olarak belirlenmektedir. Gelir payD fi N E Lpaylar,
M
laflmnda oluflan sistematik deiflme, sanayileflmenin eflitli aflamalarnda etkili bir
gedir. Gelirin paylaflm biimi deifltiinde, tasarruf ve yatrmn da miktar ve yS O R U
n deiflir.
DKKAT
D K Kbiimi
AT
Gelirin paylaflm
deifltiinde, tasarruf ve yatrmn da miktar ve yn deiflir.
SIRA SZDE
DNYASIRA
EKONOMSNDE
ESK VE YEN KURALLAR
SZDE
N N
Eski Dnya Ekonomisi daha

ok ulus-devlet tarafndan
organize edilirken, Yeni
AMALARIMIZ
Dnya Ekonomisi global bir
ifl birlii a iinde
gerekleflmektedir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dnya ekonomisinde 1990l yllarda bafllayan kreselleflme eylemi, genel kannn

aksine aslnda yeni bir olgu deildir. Byk bir dnya ticareti ve yksek olan yaAMALARIMIZ
banc sermaye
dzeyi, 20. yy. baflnda da yaflanmfltr. Oysa yeni kreselleflme biimi, sadece mal ve sermayenin dolanmndaki engellerin kaldrlmas deildir. Eski Dnya Ekonomisi daha ok ulus-devlet tarafndan organize edilirken, Yeni
K T A Pglobal bir ifl birlii a iinde gerekleflmektedir. Bu an ekseDnya Ekonomisi
ninde piyasa ve ok-uluslu flirketler bulunmaktadr. Yeni dnya ekonomisinde,
ulus-devletlerin ekonomi politikalarn deerlendirme kstas, ticari ve mali piyasaT E L E Vserbesti
Z Y O N (ekonomik liberalleflme) dzeyidir. Bu yeni kreselleflmelarda yaratlan
de, teknik ve iletiflim alanlarndaki byk geliflme kadar, piyasann belirleyici bir
dinamik olarak ne kmas ve devletin kltlmesi sz konusudur.
NTERNET
Yeni Dnya Ekonomisinin zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
Kreselleflme, ulusal ekonomileri birbirlerine yaknlafltrmakta ve politik-sosyal

D fi N E L M
ynden lkeler benzeflme eilimi iine girse de byme dnyann
eflitli blgelerine ve kuflkusuz lkelere gre farkllklar gstermektedir.
S O R Uivmesi yaflanGeliflmekte Olan lkeler (GO) grubunda, drt (4) ayr geliflme
maktadr. Afrika ktasnda son 20 yldr ortalama % 4-5lik bir byme oran yaflanmakla birlikte, kifli baflna gelir artmyor. Dnya ekonomisindeki genel refah artflDKKAT
na karfllk, Afrika ktasndaki yoksullaflma eilimi sreklilik kazanmfltr. Bu bize
kreselleflme bymeyi hzlandrsa bile, gelirin dalm gzetilmezse bir geliflmeSIRA gsteriyor.
SZDE
nin olabileceini, ancak kalknma anlamnda yol alnamayacan
Gelirin dalm sorunu ise teknik deil ama politik bir sorun olarak karflmza kyor.
Asya ktasnn dinamik ekonomileri, 1990 sonras ortalamaAMALARIMIZ
%8i bulan bir byme yaflamfllardr. Bu byme eyleminde Japonya, 1990a dek merkez g ifllevini
yklenmifltir. G. Kore, Tayvan ve Singapur ise bu merkez gcn yannda uluslararas fason retimin birinci halkasn oluflturmufl ve bununla yksek
gerK Tbir
A byme
P
eklefltirmifllerdir. 2000den sonra Endonezya, Tayland, Malezya ve Vietnamdan
oluflan fason reticisi bir ikinci halka lkeler grubu daha ortaya kmfltr. in Halk
Cumhuriyeti veya ksaca in, 1979da in Komnist Partisi kararyla
parti
T E L E V Z Ysosyalist
ON
kumandal, bir piyasa ekonomisi uygulama karar alnmfltr. Bu tarihten sonra, in
her yl ortalama %9luk bir byme yaflamfltr. Bu, dinamik lke ynlendiriciliinde kamunun byk bir sorumluluk stlenebileceinin kantdr. Bu rnei dnya
NTERNET
iin genellefltirmek mmkn deildir; ama kendi baflna ok reticidir.
Latin Amerika, 1970li yllarda yaflad bor deme ve byme krizinden karak, 1990l yllarda artan dzeyli bir byme hli yaflamaya bafllamfltr. Bu olumlu dnflm 21. yy.da da srmfltr. Bu performansta, ithal ikamesi stratejisinin
rn olarak ortaya kan retim yapsnn rekabeti bir stratejiyle dfl pazara ynelmesinin byk etkisi olmufltur. Latin Amerikann gelecek belirleyicileri; Brezilya, Arjantin ve fiilideki sosyo-ekonomik geliflmeler olacaktr. Dikkat ekici olan
nokta, tm bu lkelerin demokratik yapy ekonomik flekillenmenin temeline yerlefltiren lkeler olmasdr.
Transformasyon Ekonomileri olarak anlan Dou Avrupann eski sosyalist lkelerinin iflin baflnda piyasa eksenli kalknma kararn vermifl olmalar yeterli bir
sonu vermemifltir. Yapsal uyumun yetersizlii, demokratik zeminin azl nedeniyle bu ekonomilerin tamam bafllang yllarnda bir daralma hli yaflanmfltr. Bu
blok lkelerin tamamnda demokrasinin hzla yerleflmesi ve bunlardan 8 lkenin
AB yesi olmas sonras, byme ksa zamanda olumlu bir karakter kazanmfltr.
Asya ktasnda yer alan eski sosyalist lkelerse, demokrasi ile iliflkisi olmayan otoriter (otokratik) ynetim yaplar iinde kaldklarndan, anlaml bir yn bulmakta
zorlanmfllardr. Bu lkeler hammadde ekonomisinden oluflan ekonomik yaplar
iinde skflmfl gzkmektedirler.
N N
Bir Zorunluluk: Tasarruf-Yatrm Denklii

lkelerin gelecekteki ekonomik geliflimi, tasarruf ve yatrm oranlarnn yksek olmasna baldr. Teknolojideki radikal deiflim gereklerini yerine getirmek, yksek
teknoloji olarak anlan bir (hatta bir ka) sektre yatrm yaplmas zorunluluu bu
yeni erevenin odaklardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
lkelerin gelecekteki
ekonomik gelifliminde
belirleyici tasarruf ve yatrm
oranlarnn yksek olmasna
baldr.
Geliflmifl sanayi lkelerinde, 1980lerde %18-20 dzeyinde olan tasarruf oran,

1990-2010 dneminde %10lar dzeyine gerilemifltir. Buna paralel olarak, yatrm
dzeyleri de bir gerileme gstermifltir. ABD byme ve istihdam oranlarndan olumsuz etkilenen lkelerin baflnda gelmifltir. Bunda, ABDnin 1990dan sonra yaflanan
tm krizlerde, krizin kfl lkesi olmas ok belirleyici olmufltur. Yan sra, sistemin
hanehalk tketiminin stne infla edilmifl olmas, yatrm stoku iin tasarruf birikimini engelleyici bir etkendir. Buysa tasarrufun en anlaml belirleyicisinin vergi gelirleri olduunu gstermektedir. Oysa ABD, Baflkan Bush dneminde yatrmlar
zendirme anlamnda kurumlar vergisini nemli oranda dflrmfltr. Dflen vergi
oranlar, ABDde bir tasarruf-yatrm denkliini salanmasn engellemifltir.
OECD dfl lkeler grubu, -ki bunlarn byk bir ksm geliflmekte olan lke
ekonomilerdir- kendi iinde byk farkllaflmalar gstermektedir. Afrika ve Latin
Amerikada tasarruf-yatrm denklii, 2000lere dek salanamazken, Gney Asya
lkelerinde inifl-kfll olsa da, tasarrufla beslenen bir yatrm dinamiinin varl
gzlenmifltir.
AB grubunda yatrm-tasarruf denklii daha farkl ynde etkilenmifltir. Bu lkelerde kamu kesiminin yksek olan pay, kamu gelirlerindeki azalma nedeniyle yatrmc fonksiyonunu azaltarak srdrmfltr. Hane halk tasarruflar ise tasarrufyatrm denkliini salamaktan uzak olmufltur.
Yatrm yapsnda tasarrufun yerini alan yeni bir deiflim; yatrmc fonlaryla,
fason retiminin genifllemesidir. Meksikann ABDye dnk ihracat ekonomisiyle
Maquiladaro Sanayi adyla tannan bu fason retimi, Meksika ihracatnn nerdeyse % 40n oluflturmakta ve tasarruf a bu yolla kapanmaktadr.
OECD ise retim ktsyla iflsizlik oran arasnda iliflki kuran Okun Yasasnn
gnmzde ifllediini kaydederek, istihdamn arttrlmas iin stratejik nlemler
alnmas gerektiini tavsiye etmektedir.
Yatrm yapsnda tasarrufun

yerini alan yeni bir deiflim;
yatrmc fonlaryla, fason
retiminin genifllemesidir.
Gndemden Dflen Olay: Enflasyon

1990lar sonrasnda enflasyon, Afrika ktas hari, tm dnyada yok olmufltur. ABD
ve AB lkelerinde 1978-1987 dneminde ortalama % 6.5 olan enflasyon oran,
1992 sonras %3 ve 2000 sonras da %2nin altna dflmfltr. BMne ye 193 lkenin sadece 20sinde, enflasyon oran %50nin stndedir. Yzde 100n zerinde
olan lke says sadece 12 lkedir. Bu gruba giren lkelerin tamam Asya ve Afrika ktalarnda yer alan lkelerdir.
Enflasyonun dnya genelinde gerilemesindeki etkenler afladaki flekilde sralanabilinir:
lkelerin hemen tamam bte denklii politikasyla hareket etmifllerdir. AB
Maast richt Kstaslar ile bte ana bir yasal tavan getirmifltir. Bte
denkliini salayan lkelerde, karfllksz para basma olgusu artk yaflanmamaktadr (Bundan sapan Yunanistan, talya ve spanya 2008 sonras sorunu
enflasyon olarak deil ama kamu geliri azl olarak yaflamfllardr).
Kresel zellik kazanan finansman sektr, istikrarsz lkelere fon akfln
nleyerek deta onlar cezalandrmfltr. Bylelikle, 1970li yllarda yaygn
olarak yaflanan ak bte finansman fleklindeki ulus-devlet politikalarnn
nne geilmifltir (Kuflkusuz olumsuz bir uygulamadan olumlu bir sonucun
ortaya kmas iyi bir fley deildir ama burada nemli olan olumlu olan sonucun yaratldnn bilinmesidir).
Enflasyon Volkan olarak anlan Latin Amerika lkeleri kendilerine empoze edilmeyen demokratik bir oydaflmayla gereklefltirilen ekonomik istikrar
programlarn poplizm yapmadan, kararllkla srdrerek, enflasyon orann nce % 10lara, daha sonra yzde 10 orannn altna dflrmfllerdir. Oysa unutulmasn, bu lkelerin hemen tamam, 1980-1993 dneminde % 200350 arasnda deiflen bir enflasyon oran yaflyorlard.
Merkez bankacl, dnya genelinde 2000li yllarda ok anlaml ve alt izilmesi gereken bir bamszlaflma eilimi iine girmifltir. Yaflanan krizler sonucu, Merkez Bankasnn devletten ayr bamsz bir duruflu nce fikren kabul grmfl, daha sonra da bir politika biimi hline gelmifltir. Bunun, politik erk iin zor benimsenen bir karar olduunu kaydetmek gerekir. Bu bamsz politika biiminin en nemli ayan bundan sonra enflasyon hedeflemesi politikas oluflturmufltur. Bylelikle ulus-devletler, merkez bankalarnn kamuoyuna ykmlendii enflasyon oran dflnda, bir kamu harcamas yapamaz konuma gelmifllerdir. Bu politikalarda anlaml sonu alnmas,
merkez bankaclnn dnya genelinde bir kurum olarak itibarn arttrmfltr. Bylelikle merkez bankacl, senyoraj hakk dediimiz, para basma
hakknn ok tesine giden bir lkesel ekonomik politika arac hline gelmifltir. 2000 sonrasnda yasal temelini enflasyonu nlemek olarak aklayan
Avrupa Merkez Bankas da (AMB) bu etkende nemli bir paydafl olmufltur.
Nitekim AMB, 2008 krizinden sonra stndeki geniflletici para politikas basklarn reddetmifl, Yunanistan, spanya ve rlandann fon destei talebini
reddetmifl, enflasyonu ykseltmemek adna politikasn onaylatmfltr.
Enflasyonun dnya genelinde gerilemesindeki etkenler nelerdir? SIRA SZDE
Avrupa Para Birimi: Euro
D fi N E L M
Hlen dnyada 8 para blgesi uygulamas bulunuyor. Bunlar; dolar, dolara bal
para birimleri, dolar hkim para olarak kullananlar, Euro blgesi, Euroya aday
S OBat
R U Afrika Dviz
lkeler, Euro blgesi dflnda olup bu para birimini kullananlar,
Blgesi (WAMZ) uygulamasna kenetlenen lkeler ve BRC yesi in, Hindistan,
Brezilya ve Rusya iinde kuvvetli grdkleri para birimini tercih
olarak
D K K edenler
AT
sralanyor.
Euro para birimi, 1999da AB yesi olan 15 lkenin 11inin karar vermesiyle
SIRA SZDE
olufltu. Hlen AB yesi olan 27 ye lkenin 16s Euro blgesi iinde yer alyor. Bu
para biriminin tamamlayc kurumu, Avrupa Merkez Bankasdr (AMB). Euro/dolar kuru, 1999da 1.17 dolar kur belirlemesiyle bafllamfl, 2001de
bu kur 0.85 doAMALARIMIZ
lara gerilemifltir. Daha sonra, 2005te Euro 1.2 dolar, 2008de de (15. 07. 2008) 1.60
dolar deerine ulaflmfltr. Bu iki hkim para birimi arasnda oluflan kur, grnflte ihracatn gereklefltirilmesine bir aratr. Kurun dflkl Kihracat
T A Pzendirmekte, ykseklii ise ihracat adeta cezalandrarak geriletmektedir. Para-dviz politikalarnda teorik anlatm bize bunu sylemektedir. Oysa Euronun bir para birimi olarak 21. yy. gndemine giriflinin ok zelde bir politik anlamT Evardr.
BirliL E V Z Y Avrupa
ON
i (AB) bu para birimiyle bir rflt ispat gereklefltirmifl, politik varln, bu para
birimiyle dnya ekonomisine iletmifltir. Bu nedenle Euronun varl ok-bafll dnya ekonomisinin oluflmasnda nemli bir ara olmufltur. Bu uzantda, inin para
NTERNET
birimi yuan 21. yy.n ilk eyreinde yeni bir hkim para birimi
hline getirmesi,
ok-bafll dnya ekonomisinin daha da pekiflmesinde nemli bir etken olacaktr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Euro, dolar para birimine gre gelecekte daha anlaml olacaktr. Bu anlamlln sebepleri ise srasyla;
Finansman krizleriyle ortaya kan resesyon, dnya genelinde, dolar para
birimine bir gvensizlik oluflturmufltur.
Enerji fiyatlarnn ykseklii, dolar cazip bir ara olmaktan kard. inin
ABD Hazine bonolarna yapt 2.2 trilyon dolarlk yatrm, in elinde ok
nemli bir koz oluflturduundan, dolarn cazibesi olumsuz ynde etkilendi.
ABDnin, baflta Iraktaki 3000 milyar dolarlk savafl kayplar, dolar istikrarl
SIRA SZDE
bir para birimi olmaktan kard.
ABD dnya genelinde birok lkede hem hkim hem de rezerv para olmakla birlikte,
blgesel entegrasyonlar, dolar yerine Euroyu rezerv para
D fi N E Loluflan
M
olarak kullanma eilimine girdi. Baz lkeler dfl ticarette dolar birimi yerine, Euroyu para birimi olarak kullanmaya bafllad. Euronun merkez bankaS O R U
larnn dviz sepetleri iindeki pay ykseldi ve ortalamada %26ya ulaflt.
D K K Aalkant,
T
Euro blgesindeki
Euro para biriminin bir zayfl olmayp, AB yesi kimi lkenin bir ekonomik sorunu olarak yaflanmaktadr.
N N
SIRA SZDE
Kapitalist Dnya Ekonomisinin Krizler Olgusu
20. yy.n tamamnda sadece befl (5) kriz (1903, 1906, 1929, 1987, 1997) yaflanrAMALARIMIZ
ken, 21. yy.n
daha ilk eyreinde iki (2) kriz ortaya kmfltr (2001 ve 2008). Bu
veriler, krizin sistemin doasnda yer aldn, hep yaflanacan ancak bunun yannda da bir sistem dzelticisi olarak ifllediini gstermektedir. 19. ve 20. yy. krizK Tve
A blgesel
P
leri, rn bazl
etkili olarak, etki sresi 2-4 yl olurken, 21. yy. krizlerinin daha yaygn etkili, daha derin ve finansman karakterli olduu anlafllyor. Bu
nedenle de, 21. yy. krizlerinin beraberinde kredi snrlamas da getirmesiyle her
T E L E V Z Yhli
O N yaratyor ve bu da genelde bir depresyona (derin etkili ekokriz bir resesyon
nomik kfl) dnflyor.
Ayrca, yaratlan gven bunalm nedeniyle tketici davranfllar da olumsuz
ynde etkileniyor.
N T E R N E TKonut sektr fiyatlar ok dflnce, bu krizin yafland lkede
gelir ve servet olumsuzlaflmas ortaya kyor. Zararn boyutlarn gstermesi asndan bir l verelim: ABDnin 2008 krizinden sonra TARP adyla yrrle koyduu resm kurtarma plan verileriyle, krizin maliyeti 23.7 trilyon $a (Trkiye ulusal hslasnn 23.7 katna) ulaflmaktadr.
20. yy. krizlerinin bir dier etkisi, 1. dnya lkelerinde retimin koflullar arlafltndan, bymenin motoru Asyaya kaymfltr. Dnya byme ortalamas %4
iken, arlkl in olmak zere, 5 ASEAN lkesinde byme oran yllk ortalamada %8-9 olarak gereklefliyor.
Kriz yaratcs olan ve genelde deniz aflr statde alflan vergi cennetleri ise
varlklarn srdryor. Hlen 7si Kuzey Amerika, 1i Gney Amerika, 6s Afrika,
3 Avrupa, 1i Ortadou ve 7si Asyada olan ou bir ada zerinde kmelenmifl
dnya genelinde 25 anlaml ve byk lekli vergi cenneti var.
Vergi cennetlerinin ortadan kaldrmak ve kayt dfl paralarn arndrlmasn nlemek amacyla OECD bnyesinde FATF (Financial Action Task Force on Money
Laundring) adyla bir oluflum 48 Tavsiye Karar ald ve dnya lkelerini de beyaz
(olumlu), gri (yar olumlu) ve siyah (olumsuz) renklerle konumlad. Ancak bu
mcadelenin etkin olmamas, nlem aklayan lkenin otomatik olarak olumsuzluu gsteren siyah ya da gri listeden kma hakknn bulunmasndan kaynaklanyor. Ayrca, kimi lkedeki noktasal uygulamalar -rnein ABDde Delaware ve Ne-
vada eyaletleri ile ngilterede Manfl Kanal Adalar -lkenin FATF yaptrmnn dflnda kalmasn salyor.
Hlen dnya genelinde 4000 milyar $ bamsz devlet fonu, 80 bin milyar $
zel yatrm fonu var. Yatrm fonlar, gnmzde trev paralarnn yatrlmasnda
en byk olumsuz etken. Bunun yannda, toplam 2500 milyar $dan oluflan, adn etraf evrili ve zararlara karfl nlemi alnmfl fon anlamndan kazanan hedge
fonlar bulunuyor.
2007 sonunda dnya borsalarnn yllk kapitilizasyon deerinin 65 trilyon $,
dnya GSMHsnn ise (sadece) 55 trilyon $da kalmas, nmzdeki dnemde
dnya menkul sermaye borsalarnn global ekonomik geliflmeleri daha fazla belirleyeceini ok ak bir biimde gsteriyor.
Kritik Girdiler: Ham madde ve Gda

Hlen bir ham madde ihracats olan Orta ve Brezilya ve fiili hari Latin Amerika,
Sahra-Alt Afrikann tamam ve Gney Asyann bir ksm lkesi yetersiz beslenme sorunuyla karfl karflya. Afrika ktasnn tamam ve Gney Asyada 5 lke net
gda ithalats. Buna karfllk, 7 petrol reticisi flirketin yllk cirosu, petrol reticisi tm Afrika lkelerinden daha fazla.
Petrol talebi ise dnya genelinde artyor. 1992-2002 dneminde ylda % 1.5 artan petrol talebi, 2002-2007 dneminde de % 9.4 artt. Uluslararas Enerji Ajans
(IEA) projeksiyonuna gre, 1990da 100 birim olan talep, 2030da in iin 700,
Hindistan iin 525, GOler iin 375 ve dnya ortalamas 150 birim olacak. 20152025 dneminde bu taleple maksimum retime ulafllacak.
1985-2000 dneminde 18.5 $, 2000-2007 dneminde 41.6 $ olan petrol varil fiyat, 11 Temmuz 2008de 147. 5 $a ulaflt ve bu fiyat, deta saat zemberein kopuflunu andrrcasna 2008 Krizini tetikledi. 2008 Krizinin bu talebi nemli oranda kraca dflnlrken, fosil kaynaklara dayal dnya yatrm eilimi, petrol fiyatlarn yeniden harekete geirdi ve 2012de varil fiyat yeniden 2008 Krizinin te ikisine ulaflt. Ancak ilgin olan, petroln genel maliyetler ierisinde fiyatlar arttrma
zelliinin azalmas. AB hesaplamasyla, fiyat 3 ylda %100 artan petroln fiyat artfl zerindeki etkisi sadece %1,3tr. Bu, iki temel olasln iflareti olabilir: Ya yeniliki uygulamalar sonucunda petroln genel maliyetler ierisinde pay azalmfltr
ya da maln fiyat ok artmfl, petroln pay da bu fiyat yaps iinde greceli anlamda dflmfltr.
IEA, petrol gnlk retiminin 95-100 milyar varili aflmayaca ngrsn yaparken, 2030da petrol talebi bu retimin ok stne kyor (Dnyada hlen gnde 2500 varilden fazla petrol retimi olan 28 lke var. Bu lkelerin 7si Orta Dou,
4 ise Afrikadadr).
Btn bu geliflmeler, 2050ye dek fosil kaynaklarna dayal bir ham madde ktlnn yaflanacan ve bunun dnya genelinde hem krizleri hem de paylaflm savafllarn tetikleyeceini gstermektedir.
Dnya Ticaretinde Artfl Eilimi Sryor

1990da 4.5 trilyon dolar olan dnya dfl ticaret hacmi 2011 sonunda 31.1 trilyon dolara ykselmifltir. Bu deer, 2020ye dek 40 trilyon dolara ulaflacaktr. Dnya ticareti, OECD lkeleri genelinde %7 artarken, GOlerde % 8.6 orannda bymektedir.
Bu geliflme trendinin nmzdeki dnem artan oranda srmesi beklenmektedir.
Dnyada dfl ticarete geliflme ivmesi kazandran bir etken de blgesel ekonomik entegrasyonlardr, zira blge ii serbest olan ticareti krklemektedir. Ortaya
11
12
kan blgesel oluflumlar; Latin Amerikada MERCOSUR, Bat Afrika genelinde

Ecowas, Dou ve Gney Afrikada Comesa ve G. Afrika Geliflme Birlii (SADC) ve
fiangay flbirlii rgtdr (Brezilya, Rusya, Hindistan ve inin ngilizce lke bafl
harflerinden oluflan BRC, ismen, ilk kez 2002de kendisi bir banker olan Jim ONeill tarafndan kullanlmfltr. Bu grubun bir organizasyon zellii yoktur ve yeni geliflen lkeler olarak sadece simgesel bir anlam vardr ve bir ekonomik tahlil iin
kullanlmamas gerekmektedir. nk bu lkelerin hemen her birinin farkl bir politik ynelimi vardr. Hlen dnya nfusunun % 40 n oluflturan bu 4 lke grubunun 2027de G-7 lkelerini geecei hesaplanmaktadr ve bu byk bir olaslkla
da gerekleflecektir. Ancak bu olgu, onlarn yine de bir birlik olduu anlamna gelmemektedir zira ortada bir politik balayc irade yoktur. Yine de BRC lkeleri,
2009 ylndan bu yana her yl resm olmayan bir gndemle buluflmaktadr, bunu da
kaydedelim).
Dnya ticaretinde ayrca global oyuncular dneminin bafllad grlyor. okuluslu flirketler, birer global oyuncu olarak hem dnya ekonomisini etkiliyor hem
de lkelerin olumlu ya da olumsuz ynde yapsal dnflmne yol ayor.
Bu dnflmde ok-uluslu flirketleri ne karan etkenler flu geliflmeler olmufltur:
Dnyada, mevcut teknolojinin % 80ine sahip olarak, bu flirketler, teknoloji
ve finansman ihracn istedii blgeye yapabiliyorlar.
rn, retim, pazarlama stratejileriyle yatrm blgelerini ve yatrm alanlarn belirliyorlar.
Kurulufl yerini belirleyerek, ulusal ekonomilerin yaplanmasn istedikleri biimde ynlendiriyorlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Uluslararas dolaysz yabanc sermaye stoku, 1980-1995 dneminde 500 milyar

fi N E L M
dolar ikenD2010
sonunda 2700 milyar dolara ykseldi. BM-UNCTAD verileriyle
dnya genelinde 2000e dek %2 olan ok-uluslu flirketler pay, % 10un stne kS O R U says 7000 olan ok-uluslu flirket says, 2010 itibaryla 50.000e
t. 1970de toplam
ykseldi. Bu saynn yarsn ABD, Fransa, Almanya, Japonya ve ngiltereden oluflan 5 lke oluflturuyor.
Yan kurulufllaryla beflyz bini bulan ok-uluslu flirketler,
DKKAT
yllk dnya ticareti toplamndan daha byk bir ciroya ulaflt. ABD ihracatnn %
80ini de bu trden ok- uluslu flirketler gereklefltiriyor. Dnya ticaretinin kabaca
SIRA SZDE
te biri ok-uluslu
flirketler tarafndan yaplyor. Yatrmlarda yaflanan bir deiflim
de sektrel yapda. 1970lerde yatrmlarn %30u ham maddeye ve yine %30u hizmet sektrne
yaplrken, 2000lerde bu oran ham maddede %10a dflt ve hizAMALARIMIZ
met sektrnde % 50ye ykseldi.
ok-uluslu flirketlerin younlaflma eilimi ki buna eski dilde temerkz, Marksist literatrdeki
tekelleflme diyoruz, artan oranda sryor. 100 En BK T karfllyla
A P
yk ok Uluslu fiirket, dnya retiminin % 30unu gereklefltiriyor ve toplam istihdamn da %16sn salyor.
ok-uluslu
nmzdeki dnemde flu geliflmeleri gstermesi beklenT E L E Vflirketlerin
ZYON
melidir:
Kreselleflme iindeki paylar artacak.
Yatrmlar geliflmifl lkelerde younlaflacak.
N T E yatrm
RNET
Asyada
patlamasnn srmesi salanacak.
Blgesel retim alarnn iinde daha fazla yer alacaklar.
N N
ok-uluslu flirketlerin ilgili

olarak gelecek dnemde
K T A Piinde
kreselleflme
paylarnn artmas,
yatrmlarnn geliflmifl
lkelerde younlaflmas,
yatrm
TAsyada
E L E V yapacaklar
ZYON
patlamalarnn devam
etmesi, blgesel retim
alarnn iinde daha fazla
yer almas beklenmektedir.
NTERNET
ok-uluslu flirketleri
SIRA SZDEne karan geliflmeler nelerdir?
Dnya ticareti, 2011de bir nceki yla gre %7.5 artt. Bu, dnya GSMHsnn
yllk artflnn bir kat fazlasn oluflturuyor. Ancak dfl ticaretten oluflan dfl ticaret
aklar, lkeden lkeye deifliyor. Petrol ihracat 28 lke cari fazla retmeye devam ederken, Japonya nkleer santral patlamas sonras yatrm planlarn erteledi
ve 2010da, 60 ylda ilk kez dfl ticaret a yaflad. inde de cari denge fazlas
azalmaya bafllad. Bu geliflmeler, her lke iin genel geer bir dorunun olmadn gsteriyor.
Dnya Ekonomisi ve Kurumsal Yap

Dnya ekonomisi mal, sermaye ve insan gc ynnden lke snrlarn aflar ve artk ulusal snr tanmazken, ortaya kan uluslararas kurum ve organizasyonlar,
ulus ve egemenlik kavramlarnn nemini yitirecek konuma getirdi.
Uluslararas organizasyon yaps, pazar ve piyasa nndeki engellerin kaldrlmasyla ilgili gzkse de ulus-devletlerin egemenlik standartlarn da etkiledi ve etkilemeye devam ediyor. IMF, 1990l yllarda ABD politikasnn onay anlamna gelen Washington Oydaflmasn (konsenss) kabullenmeyen lkelere kolaylafltrc
fon vermeyi reddedince, bu dnya kamuoyunda anlaml tepkilere yol amflt. Bu
politika, bir Fransz vatandafl olan D. Strauss-Kahnn IMF baflkanl dneminde
fiilen kalkt. IMF, zel koflul aramadan kredi verir hle gelen bir kurum oldu. Ancak bu IMFnin ulusal egemenlik karflt politikalar izleyeceine iliflkin bir garanti
belgesi oluflturmuyor ve uluslararas konjonktr gerei, aslna dnfl her zaman
yeniden sz konusu olabilir (Baflkan Kahn sonras Baflkan Lagarde dneminde yeniden eski politika tercihlerine dnfl yapld).
Kuruluflunda Uluslararas Koordinasyon (efl gdm) amacyla 1960l yllarn
baflnda kurulan OECD rgt, hkim lkelerin alfltrmama kararllyla, hedeflerini gereklefltiremeyen bir rgt konumuna dflt. 2012 itibaryla; 34 yeli ve
dnyann en iyi sosyal bilimcilerini uzman olarak istihdam eden bu lke rehberi
rgt, hlen hibir erken uyar sistemi zellii taflmayan bir raporlama kuruluflu
konumunda alflyor.
evreci standartlar konusunda ortaya kan BMye bal UNEP ya da sosyal politikalarn izlemesindeki belirleyici rgt olan BMye bal ILO, dnya ekonomisinin hkim aktrleri durumundaki G-8 ve Dnya bankas gibi rgtlerin etkisiyle
ulus-devletlerin politikalar etkileyebiliyorlar.
Yine de dnya ekonomisinin kurumsal organizasyonunun yetersiz olduu ve
kayrmac biiminde iflledii dikkat ekiyor. 2008 krizinden sonra oluflturulan G-20
adl resm olmayan rgtlenme, iyi niyetli bir adm olsa da bu oluflumda gndemi
oluflturan ve sonrasnda takip eden bir sekreteryann olmamas, bu kurumun yesi lkeleri ABD ve dier baz hkim lkelerin belirledii gndem zerinden buluflmaya ve burada oluflan gndemi onaylamaya deta zorunlu brakyor.
ok Bafll Dnya Yaps

1960l yllarda dnya retiminin % 40n gereklefltirerek dnyada hkim g ve
tek merkez durumda olan ABD, bu konumunu krizler ve dnyadaki tepki zincirleriyle byk oranda kaybetti. Bunun sonucunda; ABDnin yannda, AB, BRIC lkeleri ve daha dorusu inden oluflan birok bafll dnya ekonomik yaps ortaya
kt.
ok bafllln, hkim ve belirleyici g anlamna gelen dominant lke kavramyla karfltrlmamas gerekiyor. ABD, siyasal ve asker anlamda yaptrm uygulayabilen yapsyla dnyada belirleyici g konumunu yine de koruyor.
13
14
ok-bafll dnya ekonomi yaps iinde yer alan lkelerin 1950li yllarda %
1.5u gemeyen dnya ticareti iindeki paylar, 1980li yllarda % 10lara ulaflarak
ABDnin boyutlarn aflt. Mevcut veri yaps, Gney Asya lkelerinin dnya ticaretindeki paylarn arttracan gsteriyor. Dnya ticaret yaps; OECD lkeleri ierisinde denge kazanmfl ve artmayan bir zellik gsterirken, Asya-Pasifik lkelerinin
ivme kazanma srecinin hzlanaca anlafllyor.
Byme, retim ve ticaret alanlarnda; OECD yeleri ve Gney Asya lkeleri,
bu 3 deiflkenin yaknlaflma hlini (konvergenz etkisi) yaflarken, yine Gney Asya
lkelerinde en st %10 gelir grubuyla en alt %10 gelir grubu arasndaki kifli baflna
gelir dalm, byk bir farkllaflma (divergenz etkisi) hli gsteriyor.
3. ve 4. lke grubu olarak anlan, kalknmakta olan lkeler grubunun, gelir ve
sosyal standart aklarn kapatmak iin hzl byme gereini gereklefltirmekte
zorland anlafllyor. Geliflmekte Olan lkelerin (GO) % 70i geliflmifl lkelerin
altnda bir byme hz yaflyor. Olaya reel (gerek) byme oranlaryla bakldnda, nfus artfl oranlarnn arndrlmas gerekiyor ve bununla GOlerin performans daha da dflyor.
Mevcut veri yaps, GOlerin flu eilimler altnda flekilleneceini gsteriyor:
1995-2015 dneminde GOlerin dnya retimi iindeki pay bir kat artarak, %20ye kacak.
GO ekonomileri, yaklaflk llerle 1000 milyar dolar deerindeki enerji,
telekomnikasyon ve havaalan inflaatlarnda younlaflan altyap projeleriyle, dnyann en byk yatrm koridoru olacak.
GOler ulusal anlamn tesinde blge ve kta yaps zerinde etkili olacak.
in-Hong Kong-Tayvan bir corafi alan stnde ekonomik havza olmaya
doru yol alrken, Brezilya ve Meksika, Amerika ktas toplam retiminin %
60n gereklefltirecek.
Btn bunlar, sanayileflmifl lkelerin belirleyici konumlarn yitireceini ve geliflmekte olan lkelerin ok bafll dnya ekonomisinde sadece yer almakla kalmayp, oyun kurallarn koyan bir yap zellii kazanacan gsteriyor.
Global Bymenin Gelecei

Uzun dnemde, OECD yesi olmayan lkelerin toplam retim kts, 34 lkeli
OECDyi aflacak. Bununla kalmayp, 2017de inin GSMHs ABDyi geecek. 2010
ylnda OECD yelerinin ancak % 50 retimini gereklefltiren in-Hindistan, 2025
ylnda bu lkelerden daha fazla retecek.
Bu ivmeye karfllk, kifli baflna gelirler ynnden geliflmifl lkelerle, GOler
arasndaki fark alarak sryor. 2050 ylnda in ve Rusyann kifli baflna geliri,
geliflmifl lkelerin ancak % 50si lsnde olacak. Gler ve GOler arasndaki
en nemli farkllk, toplam faktr verimlilii (TPV)noktasnda olacak.
Geliflmifl lkelerden Japonya ve ABD, bte aklar vb. nedenlerle bir mali
konsolidasyon yapmazlar zorunlu hle gelecek. Bununla, GSMHlerin %4-7 orannda arttrlmas gerekecek ki bu da ya bte ksnts ya da vergi artflyla salanabilecek. ABDnin 2013 Btesi iin oluflan tartflmalar, bu lkelerde politikaya temel olacak bir siyasi oydaflmann henz oluflmadn gsteriyor.
OECD bnyesindeki lkelerde byme 2018-2030 dneminde ortalama %2,2
olacak. Bu dnemdeki petrol fiyatlarnn artfl, bymeyi etkileyecek ama canlanmay nlemeyecek. 2030da; in %28, ABD %18, G-7 lkeleri %11, dier OECD lkeleri %16, OECD lkesi olmayanlar %13 ve Japonya %4 retecek. 2050de inin
pay %29, ABDnin %17 ve Hindistann pay %16 olarak flekillenecek.
15
DEVLET, DEMOKRAS VE PYASA

20. yy. afladaki ana geliflmeleri yaflamfltr.
Yzyl, zgrlklerin gelifltii bir dnem oldu.
Bu yzyla kapitalizm damgasn vurdu. ABD baflkanlarndan T. Rooseveltin
szleriyle, kapitalizm ve demokrasi bir btnn paralar hline geldi.
20. yy. bir elektronik a yaflad, enformasyon maliyetinde, 1 nite mikroipin maliyeti, 1 milyon birim azald.
retici ve tketiciler bir ekonomik an iinde bulufltu. 1913de H. Fordun
retim bandn gelifltirmesinin ardndan ynsal retim bu aa damgasn
vurdu.
20. yy. bir kym ve vahflet a olarak, ekonomik geliflmenin uygarlk yaratmaya yetmedii yargsn besledi.
ABDnin damgasn vurduu ve tek hakim g olduu bu yzylda, 1989daki demir perde kfl, ABD egemenliinin g kaybna yol at.
BMye bal UNCTAD rgt, 20. yy.n son yarsnda dnya ekonomisine damgasn vuran kreselleflmenin yedi (7) temel darboaz yarattn belirliyor:
Dnya ekonomisinin ortalama ller stnden yetersiz bymesi, yoksulluun giderilmesini nledi.
Dnya genelinde, kuzey ve gney olarak ifadesini bulan geliflmifl ve geliflmemifller arasndaki kalknmfllk fark kapanmad.
Demokrasinin temel gvencesi olan orta snfn gelir durumu bozuldu.
Rant gelirlerinin mutlak byme biimi, gerek yatrm kapasitesinin byme seyrini olumsuz ynde etkilendi.
Sermaye faktr pay emek faktrnden daha fazla byd.
fl gvencesi, teknoloji youn yatrmlarla daha tehlikeli konuma girdi.
Bir faktr geliri olarak cretler, kendi arasnda da daha fazla eflitsizlendi.
Kreselleflmenin yedi temel darboaz nelerdir?
SIRA SZDE
Kapitalizmin demokrasiyle birlikte yaflamas bir kural olsa da bu dnyann her

D fi N E L M
lkesinde hayata gemedi. Siyasi demokrasi, GOlerde genelde bir kozmetik demokratikleflme olarak ortaya kt, dflk younluu nedeniyle krlgan oldu ve
S O R U konumunda
kapitalizm ve demokrasi gnmzde ne yazk ki bir kayp balant
kald.
Nobel ekonomi dl sahibi Profesr Arthur Lewis, bu konuflmay
1970lerde
DKKAT
yapmfl olsa da hlen nemini koruyan deerlendirmesi, Uluslararas Ekonomik
Dzeni, flu ana bafllklarda ele alyor:
SIRA SZDE
Dnya, ilksel maddeler ihracats lkeler ile sanayi rn
ihracats lkeler olarak ikiye blnmfltr.
Geliflmekte olan lkelerin ihra rnlerinin yafladAMALARIMIZ
olumsuz dfl ticaret
hadleri, bu lkelerin karlarna karflt ynde geliflmektedir.
Geliflmekte olan lkeler, kalknmann finansman ynnden geliflmifl lkelere bamldrlar.
K T A P
Geliflmekte olan ekonomilerin kalknma abalarnn baflarya ulaflmas, geliflmifl ekonomilere ballklaryla ilintili bir sorun hline gelmifltir.
Merkez ve evre lkeleri eliflkilerinin artmas yannda, Afrika
T E L E V Ktas,
Z Y O N 4. Dnya
lkeleri adyla flekillendi. 21. yy.da hem ekonomik hem de siyasal zgrl yetersiz piyasa kurallar iinde hareket eden lkeler, dnya ekonomisinde hlen en
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Temel insan ihtiyalar

gzetilerek, fakirlik emberi
krlarak, gerek byme
hzn arttracak iklim geleri
yaratlarak, kalknmaya
istikrar ve sreklilik
kazandrlarak yeni
ekonomik dzenin oyun
sahasnn dzenlenmesi
gerekir.
byk grubu oluflturuyor. Bu ortamda yeni ekonomik dzenin, adna yeni denilen dzene hakllk pay karabilmemiz iin Prof. N. Chomskynin ifadesiyle Oyun
sahasnn dzenlenmesi gerekiyor.
Bu dzenlemenin flu bafllklar iermesi gerekiyor:
Temel insan ihtiyalar gzetilmelidir. Fakirlik emberinin krlmas, ayn zamanda bir istihdam yaratma projesi olarak ele alnmaldr.
Gerek byme hzn arttracak iklim geleri yaratlmaldr.
Kalknmaya istikrar ve sreklilik kazandrlmaldr.
Kreselleflme ve Kresel Ynetim

1989da Marksist rejimlerin ortadan kalkmas, sistem atflmas denilen olaya yeni
bir z kazandrd. Yeni dnflm, bir genin bir araya geliflini gerektirmektedir.
genin sa ayaklar; piyasa ekonomisi, kalknma anlayfl ve demokrasinin varldr. Bu bafllk birbirleri iin olmazsa olmaz koflulunu oluflturuyor.
Bu lnn bir araya gelmesinde iki temel darboaz mevcuttur: Birincisi, piyasa ekonomisi sanayileflmifl lkelerin refah dzeyini arttrmakla birlikte, doal evre yok oluyor. Bu zorlama, srdrlebilir olan bir kalknmay olanakszlafltryor.
kincisi, demokrasinin flekil koflullar bile tam olarak yerine gelmezken, temsil bir
demokrasi nem kazanyor ve katlmc bir demokratik yap oluflumu geri itiliyor.
Demokratik dayanflmann doal uzants olan sosyal balar, uluslararas rekabetin
fliddetlenmesiyle zayflyor. nc olarak ise 1989dan sonra bafllayan dnem;
sistem rekabetinin ortadan kalkt bir galibiyet ortamndan ok, dnyann yeniden
yapland ve sistem dinamiklerinin ortaya kaca bir srecin bafllangc olduu
artk kesinlik taflyor.
Ekonomik yap, teknoloji, iletiflim ve ulafltrma sistemlerinde yaflanan kreselleflme beraberinde evrensel hastalklar da taflmaktadr. Kreselleflme ile beraber;
su oran, uyuflturucu kullanm ve teknolojik iflsizlik giderek yaygnlaflyor. Kreselleflmeyle birlikte demokrasi tabanl piyasa ekonomisinin taflyc ayaklar oluflmad. Egemenlik alanlarn aflan evrensel ekonomik sorunlar giderek artyor.
Dnya sorunlar, ulus-devletlerin zm retme kapasitesinin boyutunu aflyor.
Krizlerin yaygnlaflmas ve kresel krizlere dnflmesi olasl, giderek daha fazla yaflanyor.
Kresel Yapda Ortak Ynler

Kreselleflmenin ana belirleyenleri artk flu geliflmelerden olufluyor:
lkelerin karfllkl bamllklar artmaktadr.
Ticaret, finansman akmlar yaylyor. Yabanc sermaye yatrmlar bir ortak
a yaratmaktadr.
Sosyalist uygulamann kfl ve Sovyetler Birlii yerine kurulan Birleflik
Devletler Topluluu (BDT)na gre in kresel yapya daha iyi kenetlendi.
Bu geliflmeler, kimince dnya tarihinin bittii (Fukuyama:1989), kimince tek bir
dnya toplumuna geiflin an olarak kabul edildi (Ohmae:1990). Bu grfllerin hi
biri gereklik taflmyor. Zira Meksikal yazar Fuentesin deyimlendirmesiyle son
szmz sylemediimiz srece tarihin sonu nasl gelebilir?
Ama bir bilinmesi gereken bir gerek var: Ulusal / blgesel ekonomik sorunlar
zelliini nerdeyse yitirdi. Buysa sorunlarn global olgular fleklinde deerlendirilmesini ve zmlenmesini ne karyor.
Yaflanan global trendler, dnya ekonomisinde sorun yumann hem daha bydn hem de karmaflk hle geldiini gsteriyor. Buna karfllk, zm odak-
l evrensel ortak bakfllar, ngilizce deyimiyle Global Commons ok az yaflanmaktadr. BM, zm kresel ynetebilirliin artmasnda bulmaktadr. BMnin Kresel Uygarlk Projesine gre, sorunlarn kresellefltii bir ortamda politika da kreselleflmeli, kresel sorumluluklar olmal ve kresel yaplar oluflmaldr:
Kresel ynetilebilirlik; ok-ynl bir devletler iliflkisinin oluflmas ve uluslararas rgtlerde ifl birliinin gelifltirilmesinden ibaret deildir. Ancak kresel ynetim bir kresel devlet anlamn da taflmamaktadr. Daha ok demokratik yapdaki
devletlerin merkeziyeti zellii olmayan bir dnya federasyonudur.
Kresel ynetim devletlerin yannda her trl sivil toplum rgtlerinin zm
srecine katlmasn ngrmektedir. Bu kurulufllar arasnda devlet dfl kurumlar,
yurttafllk hareketleri, 3. sektr kurulufllar vardr. Bu yolla, gnmzde devletler
dnyasndan daha fazla organize olan sivil toplum dnyasndan en fazlasyla yararlanlmaktadr. Kresel zm odakl bakfllar ynetimsiz ynetebilirlik uygulamasyla gelifltirilmelidir. Kresel ynetim bunlar gereklefltirirken, brokrasi yaratmamaya ve ulusal kimliklerin yok etmemeye zen gsterecektir.
Dnya ekonomisinde mevcut olan kresel ynetim, 5 ayr dzeyde hareket alan yaratmfltr.
Dnya ekonomisinde hakim gler alan: Hakim g ABD, 1989 sonras bu
konumunu ok-bafll bir egemenlik yapsna terk etti.
Blgesel btnleflmeler alan: Baflta AB, MERCOSUR ve ASEAN olmak zere,
blgesel ekonomik btnleflmeler nemli bir dzenleme yetisi kazand. Bu durum, dfl ticaretin serbestlefltirilmesi, ortak evre lleri, mevcut pazarn bytlmesi, ortak demokratik normlarn benimsenmesi gibi alanlarda kendisini zellikle
hissettirdi. AB ise tek pazar ve tek kur rejimiyle, piyasa ekonomisine yeni bir doku ve anlam kazandrd (Euronun uygulanmasndaki zaafiyetler, dzenleme yetisiyle eliflkili deildir, aldatmasn).
Uluslararas kurum alan: zellikle Dnya Ticaret rgt (WTO) dnya ticaretine dzen getirme konusunda ok yetki kazand.
Yerel platform alan: Giderek glenen yerel ynetimler, demokratik yapnn
glendirilmesi alannda daha fazla grev yklendi.
Ulusal platform alan: Devletlerin ekonomik yaplara rekabet gc kazandrma
abas, gndemin hemen neredeyse birinci srasna ykseldi.
Kresel Dzenlemeler Zorunluluu

21. yy.da dnya ekonomisine ifllerlik salayabilmek ve baz ulus-devletlerin hakimiyet etkilerini azaltabilmek iin flu kurumsal dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir.
Kresel hukuk oluflturma ve glendirme: Tm dnya aktrlerinin benimseyecei uzlaflma alanlar ve uyuflmazlklarda yaptrm mekanizmalar, bu
alann ana gndem konularn oluflturuyor.
Finans sisteminin istikrar: Dnya dviz rejiminin istikrarl hareket etmesi
iin ksa vadeli dviz hareketlerine belli bir vergi konulmas (Tobin Vergisi), krizlere karfl daha hazrlkl olabilmek iin ekonomik veri altyapsnn
glendirilmesi, bu baflln maddeleri oluyor. (lgintir, Tobin Vergisi uzunca bir dnem teorik bir konu gibi ele alnd. Mays 2012 de Fransa Cumhurbaflkan olan Hollande, ilk aklamasnda, bu vergiyi AB genelinde hayata
geirmek istediini sylemesi, teorinin fantezi konular oluflturmadn, eer
politik erk arzu ederse yol gsterici bir gndem olabileceini gsteriyor).
17
Kresel ynetim dnya

ekonomisinde hakim gler
alan, blgesel
btnleflmeler alan,
uluslararas kurum alan,
yerel platform alan ve
ulusal platform alan olmak
zere befl ayr hareket alan
yaratt.
18
Ticaret ve yatrm erevesi: Bir uluslararas rekabet hukuku oluflturularak,

kresel ticaret ve deniz aflr dolaysz yabanc sermaye yatrmlar iin ereve bir dzen ve uygulama anlayfl salanmaldr.
Altyap ve kurumlar: l ve arlklarda ortak standart kullanm, ortak
evre normlar, deniz ve nehirlerin ortak kullanmna iliflkin esaslar, bu baflln konulardr.
Rflvetle mcadele: Kresel rflvete karfl, ortak hareket alan ve aralarnn
yaratlmas gndeme girmelidir.
Birleflmifl Milletler (BM) Kresel Ynetim Esaslarn Belirleme Komitesi bir
Ekonomik Gvenlik in Uluslararas Kurul oluflturulmasn neriyor. Yetkisi, danflman olarak snrl olacak bu kurulun, flu ifllevleri stlenmesi beklenmektedir:
Kreselleflmedeki ana eilimlerin belirlenmesi ve uluslararas toplulua iletilmesi.
IMF, Dnya Bankas ve WTO arasnda uyumun salanmas.
Devlet-Dfl-rgtler forumunun dzenlenmesi ve bu kurul ile devletler arasnda diyaloun oluflturulmas.
21. yy.n gndemi, Prof. Arthur Lewisin Princeton niversitesinde yapt tarihi konuflmada (1977) sakl gzkyor: Kalknan lkelerin yoksulluklarnn ana
nedeni, ifl gcnn byk bir ksmnn ok dflk bir verimlilikle gda maddesi
retmesidir. Bu durum, sanayi rnleri ve hizmetler iin i piyasann snrl kalmasna, ithalat eiliminin yksek olmasna yol amakta, vergilendirilebilir kapasiteyi
azaltarak olumsuz koflullarda mal ve hizmet ihracatna olanak tanmaktadr. Bunu
deifltirmenin bafllca yolu G/GO iliflkisini deifltirmektir. Fakat bu hem zaman
alcdr hem de nemli bir paradigma deiflimini gerektirmektedir.
GOler ihtiya duyduklar ithalatn bedelini deyebilmek iin ihracatlarn daha hzl gelifltirme abas iindedirler. Gler, GOlerin tarm rnleri ihracatna
koyulan engelleri azaltarak, geliflenlere dnya ticaretinden daha fazla pay verebilirler (Bu szlerin ifade edildii ortamdan 35 yl sonra, tarm rnlerine dn vermeyi ngren Doha Grflmeleri hlen sonulanmad).
IMF, devresel durgunluklarla mcadele edebilmek iin daha fazla kaynaa
muhtatr. GOler iin ayrlan stand-by finansman rezervi, bu lkelerin 1 yllk ihracatnn yarsndan az olmamaldr.
GOlerin fiyat dflflleri, ihracat engelleri bor yklerini arttrarak sorunu daha da arlafltrmfltr. GOlere dnya ticaretinde daha ok yer almas, bu lkelerin ihracat fiyatlarnn desteklenmesine yardmc olabilir.
Uluslararas tartflmalarn gndeminde ok-uluslu flirketlerin yaratt rekabeti
bozucu davranfllar, uluslararas teknoloji transferinin maliyeti, BM Gvenlik Konseyinin ye saysnn artmas, tek baflna veto hakknn snrlanmas gibi konular
vardr.
Kalknma eyleminin demokrasiyle birlikte olmas ve yaflamas bir seenek deil, bir zorunluluk, en az bunun kadar da bir tercihtir. Bunun Hobson Tercihindeki gibi pazarda dolafltrlan mevcut atlar ile yetinmemesi anlamna geldii aktr.
nk demokrasi, dnyal yurttafllarn 1. mevkii tercihidir.
19
zet
N
A M A
Dnya ekonomisinde itici glerin nelerden olufltuunu aklayabilmek

Toplum hayatnda, iktisadi gerein karmaflk nitelii iinde tm belirleyici geler birbirlerine baldr. Bu gelerden hi birinin mutlak anlamda
hareket esneklii yoktur. Btn bu geler az ya
da ok karfllkl bamllk iinde bulunmasna
karfllk, bazlarnn nemi byk ve etkisi byktr. Dnya ekonomisinde bu gelere itici gler
ad verilir ve 8 grupta toplanr; teknik, nfus, fikir
hareketleri, siyasal deiflmeler, kredi hacminin
geliflimi, sosyal gruplarn varl, sanayi ve tarm
sektrleri arasndaki iliflkiler, gelir dalm.
tici gler, bamsz olarak tek tek incelenecei
gibi birinci derecede ve ikinci derecede etkili
olarak iki grupta ele alabiliriz. Birinci grupta,
temel ve bamsz geler (teknik, nfus, fikir hareketleri), ikinci grupta ise daha az etkileyici geler yer alr.
Teknik geliflme, toplum hayatnda ne kan ifllevine karfln bamsz bir itici g deildir, bulufl
ve yenilikiliin younluuna baldr. Btn
bunlarsa, kendi buyruk koflullardan ok, iktisadi
ve sosyo-politik ortam koflullarna baldr.
eflitli iktisadi alanlar, teknik geliflmeye ayn duyarllkla tepki vermez. Bazlar, uygulanma yetenei gstermesine karfllk, dier bazs da bu yetenekten yoksun kalr. adafl ekonominin yaps, biraz da teknik younlaflma derecelerinin sonucu ortaya kar. Kuflkusuz politik ereve, bunlarn stnde yer alan bir belirleyicidir. Teknik
geliflmelerden; gda rnlerini kapsayan 1. sektr orta dzeyde, sradan mal ve rnleri kapsayan 2. sektr ok ve tketici zevklerini gideren
3. sektr ise az oranda etkilenir
Az geliflmifl bir ekonomide temel ekonomik etkinlik tarm olup, nfusun byk bir ksmn istihdam eder. Teknolojik geliflmelerle birlikte, tarmsal nfus azalr. Devamnda, 3. sektr mallar
toplumda egemen zellik kazanr. kinci sektrse, nce ykselen ve sonra da azalan bir eilim
iinde olur. Gelecekte dnya ekonomisinde denge hli; birinci ve ikinci sektr mallarnn yaratt doygunlukla, nc sektr mallarna olan artfl arasndaki bir noktada oluflacaktr.
ktisadi gerein tahlilinde siyasal deiflmeleri
gze almak gerekir. Sosyal yap iinde oluflan
deiflmeyi de kamu ve zel sektr arasndaki deiflim dzeyi, savafl ve kriz dnemleri fleklinde
ikiye ayrmak gerekir. Bunlar da ikinci derece
gler ierisinde yer alr.
N
A M A
Yeni dnya ekonomisinin ne olduunu ve bunu

nelerin oluflturduunu belirleyebilmek
Eski Dnya Ekonomisi daha ok ulus-devlet tarafndan organize edilirken, Yeni Dnya Ekonomisi global bir ifl birlii a iinde gerekleflmektedir. Bu an ekseninde piyasa ve ok- uluslu
flirketler bulunmaktadr. Yeni dnya ekonomisinde, ulus- devletlerin ekonomi politikalarn
deerlendirme kstas, ticari ve mali piyasalarda
yaratlan serbesti (ekonomik liberalleflme) dzeyidir. Bu yeni kreselleflmede, teknik ve iletiflim
alanlarndaki byk geliflme kadar, piyasann belirleyici bir dinamik olarak ne kmas ve devletin kltlmesi sz konusudur.
Kreselleflme, ulusal ekonomileri birbirlerine yaknlafltrmakta ve politik-sosyal ynden lkeler
benzeflme eilimi iine girse de byme dnyann eflitli blgelerine ve kuflkusuz lkelere gre
farkllklar gstermektedir. lkelerin gelecekteki
ekonomik gelifliminde belirleyici tasarruf ve yatrm oranlarnn yksek olmasna baldr. Teknolojideki radikal deiflim gereklerini yerine getirmek, yksek teknoloji olarak anlan bir (hatta bir
ka) sektre yatrm yaplmas zorunluluu bu
yeni erevenin odaklardr.
Yeni Dnya ekonomisinde enflasyon olgusu gerilemifltir. lkelerin hemen tamam bte denklii politikasyla hareket etmeleri ve karfllksz para basma olgusu artk yaflanmamas etkenlerden
biridir. Bununla birlikte kresel zellik kazanan
finansman sektr, istikrarsz lkelere fon akfln nleyerek adeta onlar cezalandrmfltr. Bylelikle, 1970li yllarda yaygn olarak yaflanan ak
bte finansman fleklindeki ulus-devlet politikalarnn nne geilmifltir Enflasyon Volkan olarak anlan Latin Amerika lkeleri kendilerine empoze edilmeyen demokratik bir oydaflmayla gereklefltirilen ekonomik istikrar programlarn poplizm yapmadan, kararllkla srdrerek, enflasyon orann nce % 10lara, daha sonra yzde
10 orannn altna dflrmfllerdir. Merkez bankacl, dnya genelinde 2000li yllarda ok an-
20
N
A M A
laml ve alt izilmesi gereken bir bamszlaflma

eilimi iine girmifltir. Yaflanan krizler sonucu,
Merkez Bankasnn devletten ayr bamsz bir
duruflu nce fikren kabul grmfl, daha sonra da
bir politika biimi hline gelmifltir. Bunun, politik erk iin zor benimsenen bir karar olduunu
kaydetmek gerekir. Bu bamsz politika biiminin en nemli ayan bundan sonra enflasyon
hedeflemesi politikas oluflturmufltur. Bylelikle
ulus-devletler, Merkez bankalarnn kamuoyuna
ykmlendii enflasyon oran dflnda, bir kamu
harcamas yapamaz konuma gelmifllerdir.
Yeni bir para birimi Euro ortaya kmfltr.
Dnya ekonomisinde bir olgu olan krizler yaflanmaya devam ederken, kritik girdiler olan hammadde ve gdada gelecek dnemde ktlklarn
ortaya kmas muhtemeldir. Dier taraftan bu
dnem iinde ok-uluslu flirketler ne kmfltr.
Bu dnflmde ok-uluslu flirketleri ne karan
etkenler flu geliflmeler olmufltur; dnyada, mevcut teknolojinin % 80ine sahip olarak, bu flirketler, teknoloji ve finansman ihracn istedii blgeye yapabilmeleri; rn, retim, pazarlama stratejileriyle, yatrm blgelerini ve yatrm alanlarn belirleyebilmeleri; kurulufl yerini belirleyerek,
ulusal ekonomilerin yaplanmasn istedikleri biimde ynlendirebilmeleri.
Dnya ekonomisi mal, sermaye ve insan gc
ynnden lke snrlarn aflar ve artk ulusal snr tanmazken, ortaya kan uluslararas kurum
ve organizasyonlar, ulus ve egemenlik kavramlarnn nemini yitirecek konuma getirdi.
Devlet, demokrasi ve piyasa arasndaki iliflkinin
ne olduunu tanmlayabilmek
20. yy.da flu geliflmeler yaflanmflt: Bu yzyl,
zgrlklerin gelifltii bir dnem oldu. Bu yzyla kapitalizm damgasn vurdu, ABD baflkanlarndan T. Rooseveltin szleriyle kapitalizm ve
demokrasi bir btnn paralar hline geldi. 20.
yy., bir elektronik a yaflad, enformasyon maliyetinde 1 nite mikroipin maliyeti, 1 milyon
birim azald. retici ve tketiciler bir ekonomik
an iinde bulufltu. 1913te H. Fordun retim
bandn gelifltirmesinin ardndan ynsal retim
bu aa damgasn vurdu. 20. yy. bir kym ve
vahflet a olarak, ekonomik geliflmenin uygarlk yaratmaya yetmedii yargsn besledi.
ABDnin damgasn vurduu ve tek hkim g
olduu bu yzylda, 1989daki demir perde -
kfl, ABD egemenliinin g kaybna yol at.

Buna karfllk 21. yzyl, yeni bir dnflm, genin bir araya geliflini gerektirmektedir. genin sa ayaklar; piyasa ekonomisi, kalknma anlayfl ve demokrasinin varldr. Bu bafllk
birbirleri iin olmazsa olmaz koflulunu oluflturuyor. Bu lnn bir araya gelmesinde iki temel darboaz var. lki piyasa ekonomisi sanayileflmifl lkelerin refah dzeyini arttrmakla birlikte, doal evre yok oluyor. Bu zorlama, srdrlebilir olan bir kalknmay olanakszlafltryor.
kincisi ise demokrasinin flekil koflullar bile tam
olarak yerine gelmezken, temsili bir demokrasi
nem kazanyor ve katlmc bir demokratik yap
oluflumu geri itiliyor. Demokratik dayanflmann
doal uzants olan sosyal balar, uluslararas rekabetin fliddetlenmesiyle zayflyor.
Bu dnem ile birlikte BMnin Kresel Uygarlk
Projesine gre sorunlarn kresellefltii bir ortamda, politika da kreselleflmeli, kresel sorumluluklar olmal ve kresel yaplar oluflmaldr. Bunun iinde kresek ynetilebilirlik ve sivil toplum rgtleri ne karlmaldr. Kresel ynetilebilirlik; ok-ynl bir devletler iliflkisinin oluflmas ve uluslararas rgtlerde ifl birliinin gelifltirilmesinden ibaret deildir. Ancak kresel ynetim bir kresel devlet anlamn da taflmamaktadr. Daha ok demokratik yapdaki devletlerin
merkeziyeti zellii olmayan bir dnya federasyonudur. Kresel ynetim devletlerin yannda
her trl sivil toplum rgtlerinin zm srecine katlmasn ngrmektedir. Bu kurulufllar arasnda devlet dfl kurumlar, yurttafllk hareketleri,
3. sektr kurulufllar vardr. Bu yolla gnmzde
devletler dnyasndan daha fazla organize olan
sivil toplum dnyasndan en fazlasyla yararlanlmaktadr. Kresel zm odakl bakfllar ynetimsiz ynetebilirlik uygulamasyla gelifltirilmelidir. Kresel ynetim bunlar gereklefltirirken,
brokrasi yaratmamaya ve ulusal kimliklerin yok
etmemeye zen gsterecektir.
21.yzylda ekonomiye ifllerlik kazandrabilmek
ve ulus-devletlerin hakimiyetini azaltabilmek iin
kresel hukuk oluflturulmas ve glendirilmesi,
finans sistemde istikrarn salanmas, ticaret ve
yatrm erevesinin, altyap ve kurumlarnn
oluflturulmas ve rflvetle mcadele edilmesi gerekmektedir.
21
Kendimizi Snayalm
1. tici gler, neden birinci ve ikinci derecede gler
olarak ikiye ayrlr?
a. nk arlklar farkldr.
b. nk zellikleri farkldr.
c. nk birinci grubun belirleyici olma durumu
vardr, ikinci grubun ise yoktur.
d. nk bir grup bamsz, dier bir grupsa baml deiflkendir.
e. nk her iki grubun ekonomide deiflim yaratrken etki dereceleri farkldr.
2. Yzylmzda nfus iin en belirleyici ge nedir?
a. Bir demografik geifl yzyl olmas ve nfus artfl hznn dflmesi.
b. Bir demografik geifl yzyl olmas ve nfus artfl hznn ykselmesi.
c. Bir demografik geifl yzyl olmas ve nfus artfl hznn duraganlaflmas.
d. Bir nfus patlama yzyl olarak nfusun kontrol edilemez hale gelmesi.
e. Gda retiminin nfus artfln dengeleyememesi
ve alk halinin yaflanmas
3. Eski ve yeni kreselleflmeyi ayran en nemli faktr
hangisidir?
a. Dnya ticaretinin mutlak ve greceli olarak ok
farkl olmas.
b. Ticaretin yannda teknik geliflmenin yeni kreselleflmede baflkaca belirleyici etkenin olmas
c. Piyasalarda yaratlan ekonomik liberalleflme dzeyi
d. Yeni kreselleflmenin fikir akmlaryla desteklenmesi, eski kreselleflmenin ise destek bulmamas.
e. Yeni kreselleflmenin ticaretten ok yabanc sermaye akmlarn harekete geirmesi.
4. Geliflmekte olan lkeler grubunun (GO) kalknma
ivmeleri neden farkldr?
a. nk her lkenin bir kalknma stili vardr.
b. nk her lkenin yatrmc sermaye stoku farkldr.
c. nk her lkenin yetiflkin insan gc yaps
farkl flekillenmifltir.
d. nk her bir lke geliflme ve kalknma arasndaki farklln bilincinde deildir.
e. nk politik istikrarn yaratt sosyo-ekonomik kalknma ortam her bir lkede farkl ifllemektedir.
5. Okun Yasas hangi iliflkiyi temel alr?

a. Yatrm ile enflasyon arasndaki iliflki
b. Yatrm ile deflasyon arasndaki iliflki
c. retim kts ile iflsizlik arasndaki iliflki
d. Verimlilik ile yatrm arasndaki iliflki
e. hracat ve yatrm arasndaki iliflki
6. Enflasyonun dnya genelinde gerilemesinde hangi
etken rol oynamfltr?
a. Merkez Bankalarn daha az para basmas.
b. Piyasa para arznn dnfl hznn gerilemesi
c. Uluslararas para dolanmna yeni para birimlerinin girmesi
d. Merkez bankalarnn bamszlaflmas
e. Tketici yurttafllarn kriz korkusu ile daha az tketmesi
7. Yzylmzdaki krizlerin gemifl yzyllardaki krizlerden en nemli fark nedir?
a. Finansal zellii nedeniyle resesyon yaratp bir
ekonomik kfle ve depresyona yol ayor.
b. Kriz sreleri daha uzun oluyor.
c. Kriz bir flok fleklinde ortaya kyor, ngrlemiyor
d. Sanayi ve ticaret kesimi dflnda kriz tm tketicileri de etkiliyor.
e. Krizler daha sk kyor.
8. Petrol fiyatlar dnya genelinde neden artyor?
a. Talebi yksek olduu iin
b. Kt bir rn olduu iin
c. kame edici bir girdi olmad iin
d. retim maliyeti yksek olduu iin
e. Dnya ekonomisinin fosil kaynaklara dayal bir
retim yapsn benimsedii iin
9. Washington Oydaflmas (Konsenss) nedir?
a. ABDnin kurucu anlaflmas
b. Washingtonda ABD Kongresinin yasa karmak
iin kulland bir teknik
c. IMF ve Dnya Bankasnn bir lkeye kredi vermek iin batl ittifak zinciri iinde yer almasn
istemesi koflulu
d. ABDde siyahlar ve beyazlarn i savafla son verip bir Anayasa yapmaya karar vermeleri
e. ABDnin bir lkeye yardm yapmak iin arad
zel koflullarn ad
22
Okuma Paras
10. 21. yy. da afladaki faktrlerden hangisinin gerekleflme olasl en yksektir?
a. 3. Dnya Savaflnn kmas
b. Blgesel savafllarla egemenlik mcadelesinin
artmas
c. Kresel snmann artmasyla dnyann yarsnn
yaflanlr olmaktan kmas
d. Geliflmekte olan lkelerin dnya ekonomisinde
yer alp, kural koyan bir yap kazanmas
e. Alk sonucu dnya nfusunun byk oranda
telef olmas
Yanlfl bir fleyler var

Yaman Trner, zm, ytoruner@milliyet.com.tr
Yllardan beri tm dnyada uygulanan sistem ve bu
sistemin oyun kurallar, artk sorgulanyor. Hem ekonomik, hem demokratik sistemde hem de insan haklar uygulamasnda anlafllamayan geliflmeler var. nsanlar artk, verilenlere raz deiller. Libya, Msr, Suriye,
Irak halklar ayaklandlar. ngiltere, ABD ve Fransada
baflkaldr hareketleri yafland. Yaknda, spanya ve Yunanistanda halk sokaklara inecek. Belki herkesin farkl sebebi var ama sonuta, herkes sisteme karfl ve baflkaldryor.
Olan biteni inceleyen sosyologlar ve ekonomistler, yaflananlarn tesadf olmadnda hemfikirler. Dnyamzda uygulanan ekonomik ve politik sisteme gven gittike azalyor. Bu geliflmede, hi kuflkusuz kreselleflmenin byk etkisi var. Kreselleflme, yeni bir dnya
grfl ve dnya dzeni getirebilir.
Vaat ettiklerini gereklefltiremedi
Kapitalizm, vaat ettii fleyleri gereklefltiremedi. Artk,
kapitalist dnya grflnn karflsnda onunla karfllafltrlabilecek bir sosyalist dnya grfl de yok. Kapitalizm yalnz vaat ettii fleyleri gereklefltirememekle
de kalmad; insanlara eflitsizlik ve iflsizlik getirdi. Toplumsal ve kiflisel tm deerlerimiz aflnd. Hava ve su
kirlilii de cabas.
Piyasa ve flirketler, fleffaflaflacaklarna, matlaflyorlar.
Hele, piyasalardaki trev ifllemlerle ilgili tam bir kararma yaflanyor. Devletler, dnyaya alma adna, bilmedikleri, gvenemedikleri ve kontrol edemedikleri bir
oyunun iine srkleniyorlar. Karfllafltmz son Libor
Skandal, bunun bir rnei deil mi?
IMFye olan gven neredeyse yok oldu. Byk devletlerin askeri gc arttka, onlara olan gven azald. Avrupa Birlii, Avrupa Merkez Bankas ve O.E.C.D. dhil tm
uluslararas kurulufllarn brokrasi iinde kaybolduklar,
hedeflerini iyi belirleyemedikleri anlafllyor.
Demokrasiler, ounluun aznla tahakkm ettii rejimler haline geldi. Birka oy yzdesi fazla alan ynetimler, toplumun dier kesimiyle iflbirlii iinde verdikleri
szleri yerine getireceklerine, sorumsuzca davranyorlar.
Dnyadaki birok merkez bankas bamszln kaybetti ve mali sektrn emrine girdi. in, Hindistan, Brezilya gibi lkelerin merkez bankalar zaten bamszlk
peflinde deillerdi. Son global kriz gsteriyor ki (bamsz olduunu iddia etsin, etmesin), merkez bankalar artk, ekonomik istikrar koruyamyorlar.
23
Sra Sizde Yant Anahtar

Deiflim zaman
Kayplar daha da artmadan, lkelerin tedbir almalar
gerekiyor. Bundan sonra, kanlmaz olarak tm dnyada siyasi ve ekonomik deiflim neren ve deiflimi
nasl yapacan anlatabilen politikalar, halklar tarafndan destek bulacak.
ABDde de, Avrupada da, srailde de, bizde de...
Kaynak:
http://ekonomi.milliyet.com.tr/yanlis-bir-seyler
var/ekonomi/ekonomiyazardetay/07.08.2012/1577320/default.htm
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
2. a
3. c
4. e
5. c
6. d
7. a
8. e
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Dnya Ekonomisinde tici

Gler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Birinci Derece tici Glerden Nfus konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski ve Yeni Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Dnya Ekonomisi
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bir Zorunluluk: TasarrufYatrm Denklii konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gndemden Dflen Olay:
Enflasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnya Ekonomisinde Bir Olgu: Krizler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kritik Girdiler: Hammadde
ve Gda konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnya Ekonomisi ve Kurumsal Yap konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ok Bafll Dnya Yaps
Sra Sizde 1
Teknik
Nfus
Fikir hareketleri
Siyasal deiflmeler
Kredi hacminin geliflimi
Sosyal gruplarn varl
Sanayi ve tarm sektrleri arasndaki iliflkiler
Gelir dalm
Sra Sizde 2
Geliflmemifl ekonomiler, geliflme yolundaki ekonomiler, dengesiz kalknmfl ekonomiler ve kalknmfl ekonomilerdir.
Sra Sizde 3
Yeni Dnya Ekonomisi global bir ifl birlii a iinde
gerekleflmektedir. Bu an ekseninde piyasa ve okuluslu flirketler bulunmaktadr. Yeni dnya ekonomisinde, ulus- devletlerin ekonomi politikalarn deerlendirme kstas, ticari ve mali piyasalarda yaratlan serbesti (ekonomik liberalleflme) dzeyidir. Bu yeni kreselleflmede, teknik ve iletiflim alanlarndaki byk geliflme kadar, piyasann belirleyici bir dinamik olarak
ne kmas ve devletin kltlmesi sz konusudur.
Sra Sizde 4
lkelerin tamamnn bte denkliini salamaya ynelik politikalara ynelmeleri ve karfllksz para basma
politikalarna baflvurmamalar.
Kreselleflen finansal sektrn istikrarsz lkelere fon
akfln engellemesi.
Latin Amerika lkelerinde istikrar programlarnn poplizm yapmadan kararllkla srdrlmesi.
Merkez bankalarnn 2000li yllardan itibaren bamszlaflma eilimine girmesi.
Sra Sizde 5
Dnyada, mevcut teknolojinin % 80ine sahip olarak,
bu flirketler, teknoloji ve finansman ihracn istedii blgeye yapabilmeleri
rn, retim, pazarlama stratejileriyle, yatrm blgelerini ve yatrm alanlarn belirleyebilmeleri
Kurulufl yerini belirleyerek, ulusal ekonomilerin yaplanmasn istedikleri biimde ynlendirebilmeleri
24
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6
Dnya ekonomisinin ortalama ller stnden yetersiz bymesi, yoksulluun giderilmesini nlemesi
Dnya genelinde, kuzey ve gney olarak ifadesini
bulan geliflmifl ve geliflmemifller arasndaki kalknmfllk
farknn kapanmamas
Demokrasinin temel gvencesi olan orta snfn gelir
durumunun bozulmas
Rant gelirlerinin mutlak byme biimi, gerek yatrm kapasitesinin byme seyrini olumsuz ynde etkilemesi
Sermaye faktr pay emek faktrnden daha fazla
bymesi
fl gvencesinin, teknoloji youn yatrmlarla daha
tehlikeli konuma girmesi
Bir faktr geliri olarak cretlerin, kendi arasnda da
daha fazla eflitsizleflmesi
Nye, J. S. (2011) & Welch, A. (2011). Kresel atflmay

ve fl birliini Anlamak. 2. Bask. stanbul: T.
flbankas Yaynlar.
J. S. Nye-D. A. Welch, Kresel atflmay ve flbirliini Anlamak, T. fl Bankas Kltr Yay, stanbul
2011, 2. Bask.
D. B. Scla -J. L. Crukshank, Greenspan Etkisi, Literatr yay. , ev. Elif Salman, stanbul 2000.
P. Krugman, Pop Internationalism, MT Press, 7. ed.,
1997.
M. Castells, Enformasyon a, Ekonomi, Toplum
ve Kltr, Binyln Sonu, Cilt 3, stanbul Bilgi
niv. Yay. , ev. Ebru Kl, stanbul 2007.
S. Amin -N. Chomsky -A. G. Frank, Dflk Younluklu Demokrasi, Yeni Dnya Dzeni ve Yeni Politik Gler, Alan yay, ev. Ahmet Fethi, stanbul
1995.
DEMOGRAFK GELfiMELER N: demogr.mpg.de,
esa.un.org ve prb.org.
GIDA ve BESLENME: www.fao.org ve bukoagrar.de
SSTEM: www.iwh-halle.de, www. attac.de /aktuell
www.ft.com/indepth,
news.bbc.co.uk, www.pbs.org/wgbh
Amalarmz
N
N
N

Dnya ve Blge ekonomilerinin yaps analiz edilebilecek,
Dnya Ticaret rgtnn amalarn ve ifllevlerini tanmlayabilecek,
Uluslararas Para Fonunun amalarn ve yardm flekillerini aklayabilecek,
Anahtar Kavramlar
lke Ekonomileri
Blge Ekonomileri
Blgesel Btnleflmeler
Dnya Ticaret rgt

Nihai Senet
Uluslararas Para Fonu
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Uluslararas
Ekonomik Kurumlar
ve Global Ekonomik
Sorunlarn
zmndeki Rolleri
DNYA EKONOMSNDE LKE

VE BLGE GLER
GLOBAL TCARET DENETLEME
KURUMU: DNYA TCARET
RGT (DT)
GLOBAL FNANS DENETLEME
KURUMU: ULUSLARARASI
PARA FONU (IMF)
IMF SZL
IMFNN ZEL MKNLARI
ULUSLARARASI KURUMLAR
/OLUfiUMLAR SZL
Uluslararas Ekonomik
Kurumlar ve Global
Ekonomik Sorunlarn
zmndeki Rolleri
DNYA EKONOMSNDE LKE VE BLGE GLER
Dnya, 1800-1914 dneminde batnn yaylmacln yaflad. 1800den bafllayp
1945te savafln bitimine dek olan sre ngiliz Yzyl olarak anlr. Bunu, 1945ten
bafllayp 1990a dek sren Amerikan Yzyl izler. ABD, NATO yoluyla B. Avrupay, yan sra G. Asyay, savafl yenii Japonyay ve blgede tek kalan Avustralyay kendi egemenlik dnyas iine alr. Ancak Sovyetler Birlii Grubu lkelerinin
Avrupa ve Asyadaki varlyla dnya yine de ift baflldr (bi-polar).
1991den gnmze, dnyada bir multi-polar (ok bafll) yap ve dzen ortaya
kar. ABDnin egemenlik blgesi daralr. Latin Amerikan dnyas, in, Hindistan
ve Rusya bamsz egemenlik blgeleri olurlar.
in bu oluflumda dnya GSMHsi iindeki payn % 15e ve Hindistan ise % 5e
karr. Rusya, kifli baflna gelirde 16 bin $a, Brezilyada 10 bin $a ulaflr. 2020-25
dneminde geliflmekte olan lkelerin (GO) dnya GSMHsi iindeki paynn %
45-60 olmas bekleniyor. Bu ise, 200 yllk Bat egemenliinin de bittii anlamna
gelecek.
Btn bunlarla bir ok bafll yap (polizentrik) ortaya kyor. Uluslararas kurumlar bu geliflmelerden derinden etkileniyor. Bundan sonra, BM-Gvenlik Konseyi yapsnn ve Dnya Bankas ile IMFde ABDnin tek tarafl veto hakknn da
sona ermesi bekleniyor. Rusya, bu dnya yapsnda Avrasyann liderliini hedefliyor. 2000-2008 dneminde Asyann tm ittifak zincirlerine giren Rusya, Kuril Adalar konusundaki egemenlik krizine karfllk, Japonya ile olan iliflkisini de dzeltti.
Rusya, fiangay flbirlii rgt (fi) araclyla Hindistan, Pakistan ve ran ile bir
blgesel g oluflturdu. Hindistan, Dnyann Yazlm Brosu olarak anlyor. Bu
uzantda, dfl ticaret gelirlerinin beflte birini yazlm programlarndan salyor. Hindistan, Gney Asya Blgesel flbirlii (SAARC), fi ve ASEANn gzlemci yesi.
Japonyann 1951den bu yana ABD ile mevcut gvenlik antlaflmas 2001de yenilendi. Japonya, 1972de in ile iliflkilerini de normallefltirdi. Ancak lkenin 1990da
Tokyo Borsasnn kfl ile girdii deflasyonist sre sryor. Japonyann en
byk sorun alanlarndan biri yafllanan bir toplum olmas. 126 milyon nfuslu bu
lkede, 65 yafln aflkn 40 milyon insan var. 2050de lkenin toplam nfusu 92 milyona gerilerken yafll nfusu 32 milyon olacak. Yan sra yaflam boyu alflma garantisi sisteminin fiilen kalkmas, lkenin yeni bir ekonomik yaplanma gereini
sylyor. 2011 Depremi ve nkleer santraln yaratt sznt 300 Milyar $lk bir zarar ve henz kestiremediimiz kayplar yaratt. Afrikann 1 milyar aflkn toplam
1800den bafllayp 1945

ylndaki savafln bitimine
dek olan dnem ngiliz
Yzyl, 1945ten 1990a
kadar olan dnem Amerikan
Yzyl olarak bilinir. Bu
dnemde dnyada ift
baflllk sz konusu iken
1991den bugne kadar olan
dnem ise ok bafll bir
yapdadr.
28
nfusunda 33 tane milyonluk kent var. Kent nfusunun % 70i gecekonduda yaflyor. Bu konumda 2015te 500 milyon insan olacak. Nfusun % 40-50si 15 yafln altnda. Ktann kimi lkesi, 1970 dzeyinin bile gerisinde. Tarm sektrnn byk
gelir dflflleri yaflamasyla nfus kentlere gmeye devam ediyor. Devlet gelirleri
dflyor ve kamu hizmetleri yerine getirilemiyor. IMF Demokrasisi ad verilen,
oluflmufl yeni sekinlerin oluflturduu bir ynetim sistemi, ktann byk bir ksmna egemen. Bu ktada yer alan 52 lkenin 23 totaliter ya da diktatrlkle ynetiliyor. Sadece 21 devlet, o da byk ounluuyla fleklen demokratik. Ancak, Afrika bir hammadde zenginidir. 15 mineral ve 4 enerji kayna (petrol, doal gaz, kmr, uran) var. Bunun sonucunda bu ham maddeyi satan Nijerya, Angola, Mozambik, Sudan ve Demokratik Kongo Cumhuriyetinde 2007den bu yana byme hz
% 5.5- % 6.5lik bir orana ulaflt. Bu ktada, 7 blgesel ekonomik birlik var. Bunlar
Arap-Magrep Birlii (UMA), Bat Afrika Birlii (EKOWAS), Bat Afrika Ekonomi ve
Para Birlii (UEMOA), Merkez Afrika Ekonomi ve Para Birlii (CEMAC), Merkez
Afrika Ekonomi Birlii (ECCAS), Dou ve Gney Afrika Ortak Pazar (COMESA) ve
Gney Afrika Geliflme Birlii (SADC). Hepsi toplamda 500 milyar $lk bir ticaret
alan oluflturuyor. En byk ticaret hacmi SADC ekonomik birlii iinde yaflanyor.
Kuzey Kutbu, dnya ekonomisinin grnmeyen en nemli ekiflme alann
oluflturuyor. Bu ekiflmeyi nlemek iin 1996da Arktik Konseyi (Arctic Council)
kuruldu. Bu Konseye Danimarka, Finlandiya, zlanda, sve, Norve, Kanada, ABD
ve Rusya ye oldu. Her bir ye lkenin bu denizde 200 mil bir ekonomik egemenlik alan olmakla birlikte, birbirleriyle egemenlik blgelerini geniflletme ekiflmesi
yaflyorlar. Norve ile Rusyann Barent Denizi konusunda uzlaflmazl var. Hans
Adalarnn egemenliinde Grnland (Danimarka) ile Kanada uyuflamyor. Kuzeybat Pasajnn kullanm ABD ve Rusya arasnda bir ekiflme konusu. Bu 2 lke,
Bering Boaznn giriflindeki snrlar konusunda da anlaflamyorlar.
Bu blgenin yaratt bir avantaj daha var: Isnma ve buzullarn zlmesi sonucunda, en ge 2020de, Kuzey Kutbunda tm yl sefer yaplabilecek deniz yollar ortaya kacak. Oysa Kuzey Kutbunda hlen, sadece 6 hafta deniz seferi yaplabiliyor. Buzlarn zlmesiyle 23 bin km olan Tokyo-Amsterdam deniz rotas da
13 bin kmye inecek.
Snrsz petrol ve dnya rezervinin drtte birini oluflturan doal gaz kaynaklar,
bu blgeyi, ok kutuplu dnyann -bu blgede iinde yer almayan in hari- tm
paydafllar iin ok anlaml klyor. Kuzey Kutbunda eflitli lkelere ait 40 asker
s, ekonomik paylaflm savafllarnn sreceini kantlyor.
Blgesel ekiflmelerde (bu szck Latince confligereden treme ve conflict,
mcadele/savafl anlamna geliyor) en nemli deiflim, lenlerin % 90nn sivil
halktan oluflmas. Oysa 20. yy.da savafllarda len sivil halkn oran, toplam lmlerin % 5iydi. 2010a dek, yzyln ilk 10 ylnda asker aknlardan etkilenen ve
lenlerin says, ylda 100 bin insann altna dflmedi. 1980-2010 dneminde her yl
ortalama 30-60 blgesel atflma kt. Buna, dnya genelinde 107 lkenin silah
rettiini de eklemek gerek. Bunu pekifltiren bir baflka veri, 63 lkenin 18 yafln altnda asker kullanmas. Oysa BMnin ocuk Asker Kullanmama Antlaflmasn 120
lke imzalad.
ABD, 1945ten sonra Prof. R. Coe deyimlendirmesiyle Pax America (Amerika
Egemenlik Dnemi) yaflad. Bu lke NATOnun yannda, SEATO, Badat Pakt ve
Avustralya ile Yeni Zelanday buluflturan Anzus Antlaflmasna nclk ederek bu
anlaflma kapsamndaki lkeleri egemenlik alan iine ald. 1989dan sonra oluflan
ok bafll dnya dzeninin de ABDnin hard power (fiil asker g oluflturma) d-
2. nite - Uluslararas Ekonomik Kurumlar ve Global Ekonomik Sorunlarn zmndeki Rolleri
29
nemi sonland. Bunun yerine, her lkeyi kendi dinamizmi iinde flekillendirmeye
alflan soft power (yumuflak g) dnemi bafllad (Yumuflak g kavram, Prof.
J. Nyea ait olup, ABDnin bu yeni strateji srasnda kulland aralarn tm iin
kullanlyor).
1949da kurulduunda says 12 olan NATO yeleri, COMECON yesi eski sosyalist lkelerin katlmyla says 28e ykselince bir ABD planyla NATO kurulufl
antlaflmasn yeniledi ve bu toplulua Avrupa dfl yelerin ye olma olana saland. NATOnun iinde ABDnin fikri paynn srd, 2001de Toplulua Dnk
Tehdit Kararn aldrabilmesinden anlafllyor. Yan sra, yine bir ABD plan olan,
Globalleflen NATO hedefi de yryor. Yakn zamanda Japonya, G. Kore, Yeni Zelanda ve Avustralyann da NATO yesi olmas bekleniyor.
ABDnin 1990lardan sonra en byk ihra mallarndan birini silah ticareti oluflturuyor. Dnyada, 100 en byk silah flirketinin 44 ABDli. Bu flirketlerin dnya
pazar pay % 60a ulaflyor ve ylda yaklaflk 500 milyar $ ciro yapyorlar.
Byk Ortadou Projesi sonras, blgede ABDye karflt lke says sadece 2
lkeye inerken, bu lke Orta Dounun 13 lkesinde 40 s bulundurmaya bafllad. ABDnin dnya stnde de 7 deniz filosu ve 29 noktada asker ss var. Dnya savunma harcamasnn % 40n da ABD yapyor. Bu harcama iinde ABDnin
130 lkede 725 adet irili ufakl asker ss var. Bu asker slerde ABDnin 290 bin
asker personeli bulunuyor. ABD son olarak 2007de de Afrika ktas iin AFRCOMu kurdu ve bu ktada bir asker g oluflturdu. 500 milyar $lk yllk btesi
ve Almanyann Stuttgart kenti de merkez olarak belirlendi. AFRCOMun btesi
Baflkan Obama dneminde de arttrld.
Ancak btn bu dnya egemenlii oluflturma abalarnda, ABDnin bte a
2008de son 40 yln en yksek miktarna, 410 milyar $a ulaflt. 2008 Krizinin maliyetiyse 8 yllk ABD btesine denk geliyor. ABD, 2008de GSMHsnn % 35i kadar bir dfl borlanma yapt. Ayn yl ABD, dnya doal gaz ithalatnn % 70ini gereklefltiriyordu. Bu oran, 1960da sadece % 15 idi.
Avrupa Birlii (AB) hlen 27 yeli. Ama topluluun gerek boyutlarn grebilmek iin, bu blgeyle birlikte 3 EFTA yesi, 28 NATO lkesi, 47 Avrupa Konseyi
yesi ve Avrupa Gvenlik ve flbirlii rgt (AGT) yesi olan 57 lkeyi de AB
Grubuna yakn olarak deerlendirmek gerekiyor. ABnin ayrca tm dnya lkeleriyle eflitli ifl birlii antlaflmalar var. Bunlar; Brezilya, Meksika ve in ile stratejik antlaflmalar, Rusya ile ifl birlii antlaflmas, ABD ile Transatlantik flbirlii, 79 Afrika ve Karibik lkesiyle COTONOM Antlaflmas, Libya hari tm Kuzey Afrika lkeleriyle Akdeniz Partnerlii Program ve Kafkasyaya dnk Trececa Koridoru biiminde flekilleniyor. ABnin tam yelik iin grflme yapt 3 lke (Trkiye, Makedonya ve Srbistan) bulunuyor. Trkiye ile ABnin bir Gmrk Birlii anlaflmas bulunuyor. Bu ABnin gereklefltirdii tek rnek durumundadr.
AB, ABD tarafndan 1945 sonras teflvik edilen bir Avrupa Evi projesine sahip.
Bu proje kapsamnda Trkiye ve tm Kafkasya lkeleri yer alyor.
AB yaklaflk 8 trilyon $lk dfl ticaretiyle dnyann en byk pazar konumunda. yle de olsa ABye 2004-2007 dneminde 12 yeni lkenin katlmas, bir sistematik yaklaflmdan ok, pragmatik kayglarla gerekleflti. Topluluk bir yandan lsz biimde genifllerken te yandan da kendini koruyabilme amacyla 2004te
Avrupa Dfl Snrlarnda Operasyon flbirlii Ajansn (FRONTEX) kurdu. Bu oluflumla, Akdeniz kfll insan gnn nlenmesi hedefleniyor. ABnin COME Antlaflmas ile Afrika ile 1970lerde gereklefltirdii yapc ifl birlii, 1990l dnemde
yerini ekonomik karlar savunan COTONSU antlaflmasna brakt.
1989dan sonra oluflan

okbafll dnya dzeninde
ABDnin hard power (fiil
asker g oluflturma)
sonlanp, bunun yerine her
lkeyi kendi dinamizmi
iinde flekillendirmeye
alflan soft power (yumuflak
g) dnemi bafllad.
30
AB ile ABD arasndaki yeni

bir dnya iflbirliine gre
ABD stratejik ve asker
misyonu, AB ise insani
operasyonlar stlendi.
Baflkan Bush dneminde, AB ile ABD arasnda yeni bir dnya ifl birlii biimi
olufltu. Bununla, ABD asker ve stratejik misyonu, ABde insani operasyonlar stlendi. ABnin 2003 sonras bu yolla katld asker operasyon says 20yi buldu. Bu
trden bir ifl birlii biiminin AByi politik kararlar alan bir g olmaktan karp
Afganistanda olduu gibi yardmc g konumuna indirdii, tartflma gtrmeyen
bir gerek oluyor.
ABnin parasal ynetim birimi olan AMBnin (Avrupa Merkez Bankas) parasal
hedef ve kotalar, AByi global siyaset izlemekten alkoyan nemli bir engel oluflturuyor. ABnin bir ulus-devlet konumunda olan yeleriyle iktisadi kar eliflkisi,
Birliin tm ekonomik almlarda kendisini hissettiriyor. nk her lke, kendi
dfl politikasna sahip ve bunu kendi karlar iin yrtmek istiyor.
AB lkeleri asndan en byk sorun, ye lkeler arasnda geliflmifllik farkllklarn bundan sonra daha ok artacak olmas. AB iinde bir geliflmifl kuzey grubu
ve bir de bunun ok gerisine dflen bir gney grubunun ortaya kmas, bu farklln doal bir sonucu. Bir dier sorun alanysa devlete dayal bir kamu finansmannn devam etmesinin kanlmaz gzkmesi oluflturuyor. AB genelinde byme
hli pozitif, ancak bu ortalamada % 1i gemiyor. flsizlik ise 2008 Krizinden sonra buna koflut % 10u aflt ve bu oran byyor. Yine de tketimin en nemli simgesi olan hane halknn harcanabilir geliri pozitif.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AB iinde geliflmifl
bir kuzey grubunun ve bu grubun gerisinde kalan gney grubunun orSIRA SZDE
taya kmasnn sebebi nedir?
D fi N E Lve
M Orta Amerika irili ufakl 20 devletten olufluyor. En byk lLatin Amerika
ke olan Brezilya 190 milyon nfusa sahip. Bir lke 100 milyon, 2 lke 50fler milyon, 16 lkeS de
milyon nfusa sahip. Bu lkelerin kifli baflna gelir dzeyi
O R 10-50
U
ok farkl. 3 lke (Venezuela, fiili, Arjantin) 11.500-13.000 $ aralndayken, 1 lke
(Brezilya) 8000-11.500 $, 4 lke 5000-8000 $ ve 11 lke de 3000-5000 $lk kifli baDKKAT
flna gelir ortalamasnda yaflyor.
Baflta Brezilya ve Arjantin 6 Latin lkesi ihracatn arlkl olarak blge iinde
SIRA SZDE
gereklefltiriyor.
Bu blgede gereklefltirilen blgesel ekonomik btnleflme anlaflmalarndan ifllevsel olanlar MERCOSUR, Latin Amerika lkeleri Birlii (UNASUR),
CAN ve Latin Amerika in Bolivya Alternatifi (ALBA) adn taflyor.
AMALARIMIZ
2008de kurulan UNASUR, Gney Amerikann 12 lkesini kapsyor. Brezilya,
Arjantin, Paraguay ve Venezueladan oluflan ve blgenin en byk ekonomik birlii olan MERCOSUR
dflnda, CANn 4 lkesi (Bolivya, Peru, Ecuador ve KolomK T A P
biya) ve ALBAnn da 6 ye lkesi (Bolivya, Dominika, Nicaragua, Honduras, Kba ve Venezuela) var.
MERCOSUR yeleri 2007de IMFye alternatif oluflturmak zere Banco del Suru
TELEVZYON
(Gneyin Bankas) kurdular. Bu Banka, Latin Amerika lkelerinin kendilerine dayatlan neo liberal ekonomi politikalarn 1990l yllarda sonlandrlmalar sonras,
byme hzlarnn ivme kazanmasnda etkili oldu. Bu lkelerden fiili, Brezilya,
N T E R N E ve
T Paraguayn yksek byme hzlar ok ne kt. Btn bu
Uruguay, Arjantin
olumlu geliflmeler sonucunda, ABDnin Amerika ktas stnde 800 milyon kifliyi
bir araya getirmeyi hedefleyen FTAA/ALCA serbest ticaret blgesi projesi uygulanamaz duruma geldi. ABD, flimdilerde bu ktadan gelen insan gn nlemek
iin, ABD-Meksika snr stnde, 1150 km uzunluunda ve 4. 5 metre yksekliinde bir set duvar oluflturmay tasarlyor.
N N
31
Brezilya bu ktada ekonomik yaflamn adeta ekici gcn oluflturuyor. Yine de

Brezilya imalat sanayisinin rekabeti gc yenilenmeyi gerektiriyor. Byme, %
2.7 - 4.2 aralnda ve ykseliyor. Enflasyonsa kk oranl alt ve st sramalar
iinde % 5lik bandn koruyor. Brezilyann 2012den bu yana Daha Byk Bir
Brezilya Plan (Plano Brazil Maior) uyguluyor. Bu Plan gerei, ekonomik skntdaki sektrlerdeki alflanlarn gelir vergisinde indirim ve kamu bankas BNDESden
de kaynak transferi yaplacak. Ancak yaplacak kamu transferinin miktar,
GSMHnn % 1.5una ulaflacak. hracatn artan oranda ve ylda ortalama olarak % 9.
1 bymesine karfllk, ithalat da % 12 orannda artyor. Brezilya, yapsal nlemlerini almas durumunda, TFV olarak tanmlanan ve bir lke iin en gizemli kalknma pusulalarndan biri olan Toplam Faktr Verimliliini artrma flansna sahip gzkyor (Bu saptama, kimi lkeler iin yapsal nlemler alsa dahi, bu frsat kardn ve TFVni arttrma flans bulunmadn anlatmfl oluyor).
in, Dnya Bankas verileriyle dnya GSMHsnn % 9.7sini reterek, dnyada
2. sraya kt. Dnyann retim Merkezi deyimiyle anlan inde ihracatn % 20sini yksek teknolojik rnler oluflturuyor. 2011 itibaryla 1. 3 milyar olan nfusunun bykl nedeniyle bu lke kifli baflna gelir lleriyle dnyada hl 86. srada. Bu nfusun % 47si, gnde 2 $ gelirin altnda yaflyor. Buna karfllk in, dnya ekonomisinde alternatif olma zelliini sratle oluflturuyor. 2000de kurulan
Chiang-Mai Giriflimi, ABDye alternatif bir finansal fon oluflturdu. 2008 Krizinde bu
fon kullanma hazr oldu.
Btn bu ekonomik geliflmeler, ABD ile in arasndaki asker ekiflmeyi artryor. inin Burma, Bangladefl, Sri Lanka, Maldivlerde asker ss bulunurken,
ABDnin benzeri sleri Mikroasya Federasyonu, Filipinler, Japonya, G. Kore ve
Taylandda ss var. in, kurucusu olduu fiangay flbirlii rgt (fi) dflnda,
SAARC yesi ve ASEANda da gzlemci ye konumunda. inin ASEAN Grubuyla
bir serbest ticaret anlaflmas (STA) bulunuyor. ASEAN gzlemci yeliiyle in, 13
komflusuyla snr uyuflmazlklarn zd.
inin nemli bir dier avantaj, Gney Asyada yaflayan bir in diasporasnn
varl. in, diasporasnn yaflad Tayvana dnk siyasal izolasyon politikasn
srdryor ve bunda da baflar salyor. 2009da bu lkeyi tanyan sadece 29 lkeye gerilese de 22 milyonluk bu lkenin 250 milyar dolarlk bir ihracat hacmi var ve
en byk ihracat grubu da yaklaflk % 45lik payla indir. Hong Kong ise 1997de
zel bir statyle ine balanmas sonrasnda da yatrm cazibesi yaratmaya devam
ediyor. Btn bunlar, in gereinin yorumlanmasnda daha yakn bir bakfln zorunlu olduunu sylyor.
inde resmen 56 ulus yaflyor. Ancak 55 ulusun pay sadece % 9.tr. inin
2000de benimsedii lkenin Bat Blgesini Gelifltirelim programnn z, ekonomik yapnn gelifltirilmesi kadar, bu ok katmanl ulus yapsndan oluflan nfusun
lke yapsna entegrasyonunu ngryor.
inin ekonomi politikalarnda en nemli kozu hassas ayar (fine tuning) denilen ifllemi yapabiliyor olmas. 2011de, 30 yllk ekonomik gemiflinde ihracat ilk
kez dflnce, i talep harekete geirilerek doan dengesizlik giderildi. inin siyasal ynetimi kumanda ekonomisi yntemiyle yeni ekonomik kararlar hayata geirme erkini kantlad (Birok lke benzeri kararlar alabiliyor ama bunlarn hayata gemesi, genelde 3-5 yllk bir zaman dilimi gerektiriyor. Btn bu zaman aralnda ilgili lkede ekonominin genel dengeleri bozuluyor, sz konusu lke depresyona girebiliyor. Bu yzden iktisat politikalarnda kararn kendisi kadar, karar
en seri biimde hayata geirmek, iflin nemli yann oluflturuyor).
Latin Amerika Ktasnn

ekici gcn oluflturan
Brezilya, 2012 ylndan
itibaren Daha Byk Bir
Brezilya Plann
uygulamaya koymufltur.
in, Dnya Bankas
verileriyle dnya GSMHsnn
% 9. 7sini reterek,
dnyada 2. sraya kt.
Dnyann retim Merkezi
deyimiyle anlan inde
ihracatn % 20sini yksek
teknolojik rnler
oluflturuyor.
inin ekonomi
politikalarnda en nemli
kozu hassas ayar (fine
tuning) denilen ifllemi
yapabiliyor olmas. 2011de,
30 yllk ekonomik
gemiflinde ihracat ilk kez
dflnce, i talep harekete
geirilerek doan
dengesizlik giderildi.
32
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
in i talep dengesizliini
gidermek iin hangi politikay uygulamfltr?
SIRA SZDE
Byme hznn dflme olaslnn belirginleflmesi karflsnda in ynetimi, bir
fi N E L M koydu. Buna gre, 2012-2015 diliminde byme dflfl yade B PlanD yrrle
flamamak iin altyap projelerinin hzlandrlmas kararlafltrld. Bununla lkenin
sembol kalknma
S O R Uhz olan % 9 bymesinin devam amalanyor. Kamu bankalarnn tekelci yaps srmekle birlikte, yabanc sermayeli bankalara da alflma izni
verilmesiyle yatrmc fon akflnn artmas hedefleniyor. inde, GSMH iinde btDKKAT
e a nemsenmeyecek dzeyde. Cari ifllem fazlas, dnya trendine uygun olarak dflyor. hracatn her yl % 8-10 aralnda artmasna karfllk, ithalatn dfl geSIRA bu
SZDE
rei nedeniyle
tempoya efllik etmesi, GOlerin kalknma arayfllarnda katma
deeri yksek ve ithal gerei az olan mal ihracnn ne denli nem tafldn gsteriyor.
AMALARIMIZ
Dnyann deeri 16 milyar $a ulaflan olan toplam ihracatnda arlkl paylar srasyla; Avrupa, Asya-Pasifik Blgesi, Kuzey Amerika, Orta Dou lkeleri, BDT lkeleri, LatinK Amerika,
Afrika fleklinde sralanyor. Avrupa ihracatnn te ikisi, As T A P
yann yzde 50si, K. Amerikann % 60 blge iinde ihracata konu oluyor. Afrika, BDT lkeleri, Latin Amerika, Orta Dou lkeleriyse arlkl olarak blge dflSIRA SZDE
na ihracat yapyor.
TELEVZYON
Dnya ihracatnn % 80ni mal ve % 20sini hizmet sektr rnleri oluflturuyor.
Dfl ticarete konu en byk rn kalemi % 15 ile enerji. Bunu, % 12lik payla teleD fi N E L M
komnikasyon rnleri ve % 10la kimyevi maddeler izliyor. Dnya ticaretinin %
N T-Ekuzey
R N E T fleklinde, bir baflka anlatmla kuzey blgesi iinde olmas, ek65nin kuzey
O R U
sen ticaretinS geliflmifl
lkeler arasnda var olduunu anlatyor.
N N
Dnya ticaretinin
D K K%
A T65inin kuzey-kuzey fleklinde, yani kuzey blgesi iinde yaplmas, eksen ticaretin geliflmifl lkeler arasnda var olduunu anlatyor.
N N
SIRA SZDE
AB, Asya-Pasifik Blgesi ve K. Amerika arlkl olarak ara ve yatrm mal ihracat gereklefltirirken BDT, Afrika, Orta Dou ve Krfez Blgesi lkeleri en byk
payla enerji
ham maddesi ihra ediyor. Geliflmifl lke ihracatnn yaklaflk % 30nun
AMALARIMIZ
tarmsal rnlerden oluflmas, tarm rnlerinin 21. yy.da kritik girdi olacan anlatyor.
K T A P
GLOBAL TCARET DENETLEME KURUMU: DNYA

TCARET RGT (DT)
TELEVZYON
NTERNET
T E L E V ZTuru
Y O N sonucunda imzalanan ve 1995te yrrle giren nihai senet
GATT- Uruguay
ile kurulan Dnya Ticaret rgt (DT) dnya ekonomisinin nemli bir dzenleme kuruluflu olmufltur. DTnn Mays 2012 itibaryla 155 yesi var. Trkiye, 4047
sayl yasayla DTye girdi.
NTERNET
DT amalar ynyle GATTa bir ynyle benzerlik gsterir. Bu benzerlikler
flu bafllklarda odaklanr:
Hayat standardn ykseltmek, istihdam ve reel gelir ve gerek talep hacmini salamak, mal ve hizmet retim ve ticaretini gelifltirmek, dnya kaynaklarnn srdrlebilir kalknma hedefine en uygun bir flekilde kullanmna
imkan vermek ve evreyi korumak.
Geliflme yolundaki lkelerin dnya ticaretinde kalknmalar iin gerekli kaynak iin orantl bir pay elde etmelerini salamak.
33
Karfllkl kar esasna dayal ve gmrk tarifelerinde ve ticaretin karfllaflt dier engellerde nemli indirimler salayan ve uluslararas ticaret iliflkilerinde ayrmc ifllemleri ortadan kaldran anlaflmalar yapmak, uygulanabilir
ve kalc bir ok tarafl ticaret sistemini gelifltirmek.
DT ile GATT arasndaki amalar ynnden benzerlik nelerdir?
SIRA SZDE
DTnn en az 2 ylda bir toplanan ve tm lkelerin temsilcilerinden oluflan bir

D fi N E L M
Bakanlar Konferans vardr. Bakanlar Konferans, bir ye lkenin
talebi zerine
anlaflma kapsamna giren konulardan herhangi birinde karar almaya yetkilidir.
S O Rbulunur.
U
Tm ye lkelerin temsilcilerinden oluflan bir de Genel Kurul
Ayrca
bir de Sekretarya vardr. Sekreteryann yetki, grev, hizmet koflullarn Bakanlar
Konferans belirler. Oy birlii ile karar alnr.
DKKAT
DT nihai senet hedeflerine gre; dnya ticaretinde ciddi bir liberasyon ve geniflleme salanmfl, sbvansiyonlar, anti damping, ticarette teknik engeller ve koSZDE
ruma nlemleri olarak ok tarafl ilke ve kurallar gelifltirilmifl, SIRA
anlaflmazlklarn
zm mekanizmas iyilefltirilmifltir.
DTy hazrlayan Uruguay Turunun bir nemli yn kurallarn saydamlafltAMALARIMIZ
rlmas ve glendirilmesi olmufltur. Koruma nlemlerinde gnll ihracat kstlamalarnn kaldrlmasnn ngrlmesi, anlaflmazlklarn zmnde gl aralar
getirilmifl olmas, anlaflmazla taraf olanlarn kararlar veto edememesi,
K T A P yenilikler
arasndadr. DT kurallar, koruma nlemlerinin, anti damping ve sbvansiyon
uygulanmas konusunda DT yelerine de takdir hakk tanmaktadr. 15 yl aflan
uygulama sresinde koruma nlemi uygulamalarnn DT gndemine
T E L E V Z Y O Nska girdii grlmfltr. Ancak DTnn anlaflmazlklarn giderilmesine iliflkin olarak getirdii mekanizma, ok tarafl ticaret sistemine gvenirlik kazandracak zellikte. Zira nihai senet hkmlerine gre ye lkeler ticari kurallarn ihlaline karfl tek taraf N T E bir
R N EAnlaflmazlk
T
l olarak nlem alma haklar bulunmuyor. Sorunun zm iin
zm Organ yaratlmfltr. Bu GATTa gre nemli bir evrimdir. Bu Organn hazrlad ve grfl bildiren raporlarn kabul edilmemesi ancak oy birliiyle mmkndr. Ancak Organ kararlarna karfl bir itiraz birimi oluflturulmufltur. Ancak flikyeti yapan tarafn da karfl nlem alma yolu almfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DT nihai senet hedeflerine
gre; dnya ticaretinde ciddi
bir liberasyon ve geniflleme
DKKAT
salanmfl, sbvansiyonlar,
anti damping, ticarette
teknik engeller ve koruma
SIRA
SZDE
nlemleri olarak
ok tarafl
ilke ve kurallar gelifltirilmifl,
anlaflmazlklarn zm
mekanizmas
AMALARIMIZ
iyilefltirilmifltir.
N N
DTde GATT ile karfllafltrldnda en nemli evrim nedir?
SIRA SZDE
Dnya Ticaret rgtnn kurallar flyle flekilleniyor:

fi N E L M dier yeKarfllkllk: mza eden taraf lkelerin her birinin ticaret Dpolitikas
SIRA
SZDE
lerle benzeflik ve ayn kurallar ierecektir.
Liberalleflme: Gmrkler ve tarife dfl engeller kaldrlacaktr.
S O R U
Ayrcalk Uygulamama: Taraflar birbirlerine tek tarafl ayrcalkl
ticari stat
D fi N E L M
ve zellikle en ok kayrlan lke konumu kazandramayacaktr. Ancak geliflmekDKKAT
te olan lkelere (GO) tannan ticari kontenjanlar ve blgesel entegrasyonlar kapS O R U
sam dfl braklmfltr.
SIRA SZDE
Nihai Senet ile Tekstil ve Konfeksiyon ve Fikri ve Sinai Mlkiyet Haklar alanlarnda getirilen dzenlemeler ise flunlardr:
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
N N
Ayrcalk uygulamama kuralnda geliflmekte olan lkelere tannan ticari

ve
D K Kkontenjanlar
AT
blgesel entegrasyonlar kapsam dfl braklmfltr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
34
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tekstil ve Konfeksiyon: Bu sektre dnk kstlamalar 10. yln sonunda tmyle kaldrlmfltr. Geifl dneminin sonunda 1 Ocak 2005te tekstil rnlerin dfl
ticareti tmyle libere edilmifl ve DT rejimine tmyle entegrasyonu salanmfltr.
Fikr ve Sinai Mlkiyet Haklar: Bulufl sahiplerinin haklarnn ve dier ticaretle ilgili tm fikr mlkiyet haklar korunmaktadr. Bu alanda onaylanan Ticaret
ile lgili Fikr Mlkiyet Haklar Anlaflmas ye lkeler arasndaki i hukuk dzenleme farkllklarn gidermeyi, kapsam, koruma sresi, tannan haklar ve flekil ynnden hakkn kazanlmasnda ortak normlar getirmifl ve asgari standartlar salamfltr. DT anlaflmas, sahte mallarn uluslararas ticareti ile ilgili ilkeler ve yasal
dzenlemelerin ok tarafl bir yap kazanmamfl olmasnn, uluslararas ekonomik
iliflkilerde sorun nedeni olduunu kabullenmektedir. DT mekanizmalar bu olguyla mcadele etmeyi stlenmifltir. Ayrca, bir tarafn dier bir tarafn vatandafllarna salad avantaj, tm taraflarn vatandafllarna salad avantaj, tm taraflarn vatandafllarna tannmasn zorunlu klan bir yenilik getirmifltir. Anlaflmayla ne
tr markalarn korunacak hizmet markas olduu ve bu markalarn sahiplerine veSIRA SZDE
rilecek haklarn
ne olacan tanmlamfltr. Snai yatrmlar 10 yl sreyle korunacaktr. Korunan tasarmn sahipleri kopyalanmfl bir tasarm ieren rnlerin retimini, satfln ve ithalatn yasaklama hakkna sahiptir. Ancak DT yesi lkeler, ihD fi N E L M
tiya duyduklar uygun teknolojiyi acil durumlar ya da ticari olmayan kamusal
amal kullanmlar hlinde patent sahibinin olurunu almak zorunda olmayacaktr.
S O Rsahibine
U
Ancak patentin
kullanm bedeli denecektir.
DT yesi lkeler,
duyduklar uygun teknolojiyi acil durumlar ya da ticari olmayan
D K K A ihtiya
T
kamusal amal kullanmlar sz konusu olduunda, patent sahibinin olurunu almak zorunda deildir. Ancak kullanm bedeli patent sahibine denir.
N N
SIRA SZDE
Telif haklarnn en az 50 yl korunmas, bilgisayar programlar ve film senaryolarnn kiralama

hakkna sahip olunmas konusunda da anlaflmaya varlmfltr.
AMALARIMIZ
Tarm Sektr: Tarm sektr ok tarafl ticaret kurallarnn dflnda tutulmufltur. Hi bir lke, tarmn serbesti kapsamna alnmasn istememifltir. Dahas, tarm
sektrndeK bir
sreci bafllatlarak, bu sektr rnleri ticaretinin daha sonra
Treform
A P
piyasa kurallarna gre gerekleflmesi amalanmfltr. Tarmdaki serbest rekabeti ve
rekabeti bozucu mali yardmlarn en ge 2001e ortadan kaldrlmas, en azndan
asgari dzeye
ngrlmfltr (Bu konudaki erevenin DOHA GrflT E L E Vindirilmesi
ZYON
melerinde belirlenmesi ngrlmfl olsa da, 15. yln sonunda bu konuda hi bir
yol alnmamfl, grflmeler tkanmfltr. Ayrca baflta ABD, GO tarma dnk mali yardm uygulamasn srdrmeye devam etmekte ve anlaml tarm ihracats
NTERNET
kimliklerini srdrmektedirler).
Hizmetler Sektr: Hizmetler Anlaflmas ile ye lkelerin ok eflitli ve karmaflk ulusal mevzuata gre yrttkleri hizmet ticaretine bir ereve dzenleme
getirilmifltir. Bu turizm, bankaclk, inflaat ve danflmanlk hizmetlerini kapsar. Burada esas olan en ok kayrlan lke ykmlldr. Taraflardan her biri, dier
tarafn hizmet salayanlarna, bir baflka lkenin benzer hizmet salayanlarndan
daha az kayrlan bir staty uygun gremez. En ok kayrlan lke ilkesinin her
hizmet tr iin mmkn olmayaca bilindiinden taraflarn zel istisna uygulama haklar vardr.
Bankaclk, sigortaclk, taflmaclk, turizm, danflmanlk ve haberleflme hizmetlerine anti-damping nlemlerin uygulanmas konusunda taraflar anlaflmfltr. Buna
karfllk, mali hizmetler ve deniz taflmacl sektrlerinde bir anlaflma yoktur. Film
ve buna dayal kltrel hizmetler konusunda da yaptrm hakk yoktur (zellikle

ABDnin Hollywood film endstrisi nedeniyle bu sektr kapsam dfl brakmfl olmas ok anlafllr bir durumdur).
Anti damping: lkelerin dampingi bir rekabet salayc yntem olarak sakl
bir korumaclk yntemi olarak korumasna karfllk, ye lkelere bu haksz rekabeti nlemek iin anti damping vergisi salma hakk getirilmifltir. Haksz rekabeti
nleyici nlemler erevesinde ithalat lkeler, devlet teflvikleri ile yaplan ihracata karfl antisbvansiyon vergilerle -bunlara kimi zaman telafi edici vergiler diyoruz- korunma olana salanmfltr. Bu vergiler konusunda dzenleme yaplmfltr.
DT devlet yardmlarnn yasal olup olmadnn belirlenmesine, gerei durumda
yasaklanmasna ya da izin verilmesinde yetkili organdr. Ancak her lkenin tarife
dfl rejim uygulamas hakk, daha dorusu flans var olup bunu engelleyecek bir
ara bulunmamaktadr.
Koruma nlemi Hakk: lkeler, kendi sanayilerine karfl bir zarar ya da tehdit oluflturan durumlarda koruma nlemine baflvurmaktadr. Bir ye, bir maln artan miktarlarda lkesine ithal edildiini ve bu ithalatn kendi sanayisine ciddi zarar verdiini belirlerse anlaflmada belirtilen kurallara uygun olarak koruma nlemi uygulayabilecektir. Ancak bu uygulama iin sz konusu sektrde genel ve belirgin bir bozulma ortaya kmfl olmaldr. Koruma nlemi, ithal edilen maln kaynana baklmakszn ve ayrm yaplmadan, sadece ciddi zarar nleyecek ve dzeltecek boyutta uygulanabilir. Kstlamay yapan lke, sz konusu malda kar
bulunan tedariki yelerle uzlaflma yoluna gitmek zorundadr. Ancak koruma nlemleri, 4 yldan daha fazla sremez. Bu nlem daha ok geliflmifl lkelerin zellikle ABDnin ska uygulad bir nlemdir.
Buna karfllk sanayileflmifl lkeler ila, ifl makineleri, tbbi tehizat, demir- elik,
mobilya, tarm aralar, alkolsz iecekler, kereste, kt ve oyuncak ticaretinde uyguladklar gmrk vergisi ve kotalar tmyle kaldrmfllardr. Ancak yine de standart v.b. konular zerinden teknik engel karlmas ifllemi ska yaflanlmaktadr.
Kamu haleleri: DT anlaflmasyla uluslararas kamu ihalelerinin kapsam,
tm taraflar kapsayacak flekilde geniflletilmifltir.
DTnn 1995teki kuruluflu sonras uluslararas mal akm hem etkilendi hem
de younlaflt. rnein, inin 1993te dnya ii ticaret pay % 2.5 iken, 2011de bu
oran % 10a ykseldi. inin ihracat hlen ortalama ylda % 20nin stnde artyor.
Efl dnemde ABDnin ihracat % 12.6dan % 8.1e geriledi. Bu geliflmeler, ihracattaki artfllarn salt DT anlaflmalarnn getirdii yumuflama ile yorumlanamayacan, lke abalarnn da nemli olduunu bize anlatyor.
DT Anlaflmas dnemi sonras, gney blgesinin kendi iindeki ticareti, ksaca gney - gney ticareti ivme kazand. 1985de gneyin pay 1993te % 6 iken,
2010da % 10a ulaflt. Ancak DT Anlaflmas, geliflmifl olan lkeler arasndaki pay % 70i bulan ticaretin ynn deifltirmedi. Bu veri, dfl ticaretin geliflmesinde rejimin libere edilmesi kadar, alm gcnn ykselmesinin de nemli olduunu gsteriyor. Yan sra, ihracatn katma deer sorgulamas yaplmadan tek baflna bir anlam oluflturmadn anmsatyor.
Genel ticari akmlar yannda, i ticari akmlarn da dnya ticaretindeki serbestiden yararland grlyor. stelik bu serbestinin ou GO olan tedariki lkeler lehine sonu verdii grlyor. rnein in, ABD ve ABye karfl dfl ticaret fazlas verirken kendisine girdi tedarikilii yapan Tayvan, Gney Kore, Malezya ve
Taylanda karfl da dfl ticaret a veriyor.
35
36
GATT Anlaflmasnda hizmet,

tarm, tekstil sektrlerinin
engelsiz dfl ticareti
onaylanmadndan, bu
anlaflma sadece dnya
gmrk yapsn
uyumlafltran bir
anlaflmadan ibaret kald.
DT ise dfl ticareti
gelifltiren ve ABDnin tek
bafll egemenliini kran bir
anlaflma olmas nedeniyle
nemli bir anlaflmadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DT hlen dnya genelinin % 80 oranndaki lkesini kapsayarak, aslnda sadece 155 yeli olsa da bu ok nemli deil. Hlen dnya lkelerinin tamam bu
kuruma ya direk ye ya da aday lke olarak oyunun kurallar kabul etmifl durumda. Bunun sonucunda rnein bir inin dfl ticareti, toplam GSMHsinin neredeyse % 70ine yakn bir pay oluflturuyor. Bu BRIC lkeleri iinde anlan Brezilya ve
Hindistan iin % 50yi buluyor. Dfl ticaret hacminde fazlalk yaflayan lkeler arasnda ran, BAE, Norve, BDT, Suudi Arabistan ve in ne kyor. Buna karfllk
Hindistan, Trkiye ve ABD ise kronik ak veren lkeler arasnda anlyor.
Genelde birok GOnin GSMH iinde ihracat paylarn % 15-30 arasna ulaflmas, DT Anlaflmasyla gerekleflti. Ama tekraren vurgulayalm: Kurallara uyulmas, her lkeyi efl oranda dllendirmiyor. Hele hele, serbesti eflittir ihracat artfl gibi bir sihirli denklem de bulunmuyor. Nisbi anlamda serbestileflen bir dnya
ekonomik yapsna karfllk, yabanc sermaye yatrmlarnda tercih edilen lke sralamasnda ABD 1. srada yer almaya devam ediyor. Bu lkeyi in ve sonrasnda yine geliflmifl bir lke olan AB izliyor (ktisat teorisindeki zel vurgulamaya karfllk,
yabanc sermaye yatrmlarnn istihdam etkisinin snrl olduu grlyor).
Aslnda, Gmrk ve Ticaret Anlaflmas (GATT)n onaylanma srecinde yaflanan
bir olay DTnn varlk nedeni oldu. GATT Anlaflmas, 1947de ABD Kongresinde
grfllrken hizmet, tarm ve tekstil sektrlerinin engelsiz dfl ticareti onaylanmad,
ak anlatmla engellendi. Yalnzca gmrk ile ilgili hkmler kabul grd, GATTda
bu nedenle sadece dnya gmrk yapsn uyumsallafltran bir anlaflma olmaktan
ibaret kald. Bu adan bakldnda, DTnn imzalanmasyla dfl ticareti gelifltiren
ve o oranda da ABDnin tek bafll egemenliini krmasyla, DT nemli bir anlaflma. Bu tarihi anlaflma tarm ve hizmetler sektrn kapsamna almasa da bu evrilmeyi gstermesi bakmndan ilgin. Aslnda DTye ulaflan sre, AB ve ABDnin
1985te dfl ticaret aklarnn bymesi karflsnda bir nlem olarak Uruguay Turuna karar vermesiyle ald (bafllad). Bu oydaflmayla da umulan dnya pazarlarnn apn kendi lehlerine amakt. DT mekanizmasnn kimin nn aacan
grmek iin 21. yy.n ilk eyreinin bitmesini beklemek gerekiyor.
Nihai Senet ile
SIRAhangi
SZDEalanlarda dzenlemeler getirilmiflti?
DTden yine de sanayileflmifl lkeler yararlanacaktr. Hizmet ticareti, fikr
D fi N E L Mkorunmas ile yatrm kararlarnn disipline alnmasnn maliyemlkiyet haklarnn
ti GOlere kacak, teknoloji maliyeti ykselecektir. evre sorunlarn zmeye
ynelik yatrmlar
S O R Uve uygulanacak yksek standartlar nedeniyle GOlerin ksa dnemde rekabeti avantajlarn yitirme tehlikesini yaflayaca kesinlik taflyor. Ayrca ocuk, kaak ifli alfltran iflletmelerin bu yolla yarat sosyal damping DT
DKKAT
kurallar nedeniyle hemen hemen olanaksz hle geldi.
DTnn devamn getirecek nemli bir giriflim, 2001de bir Krfez lkesi kenSIRA Grflmelerinde
SZDE
ti olan DOHA
bafllad, ancak kesintiye urad. Geliflmifl lkeler
grubu sanayi rnleri ithalatndaki gmrk sfrlamas karfllnda tarm dnlerini arttrmay, altn izelim sfrlanmas demiyorlar, kabul ettiler. fiaflrtc bir biimAMALARIMIZ
de, bu dzenlemeye GOlerin en yoksulu durumunda olan lkeler karfl ktlar
ve bu neriyi onaylamadlar. Grflmeler 2003te Meksikadaki Cancun Konferansna taflndK ama
burada bir oydaflma hli ortaya kmad. Ancak kendi nlerini
T A P
aacak ve tarmsal ihracatn arttracak bir nlem konusunda GOler veto etmekte haklyd. Zira ABD, 1990larn baflndan bu yana, baflta msr, soya ve pamuk olmak zere 5 tarmsal rn kritik rn olarak ilan edip ekim maliyetini sbvanse
N N
TELEVZYON
NTERNET
37
etmeye ve bunlarn ihracatn da devlet destekli kredilerle desteklemeye bafllamflt. Bununla, GOlerin tarmsal rn ihra etme olana da fiilen kalmamflt.
DOHA Grflmeleri, 2006dan bu yana tkal. Bu tkanmann srmesi flimdi de
GOlerin tarmsal rnlerde gmrk sfrlamasna raz olmamasndan kaynaklanyor. Bu hliyle daha uzun yllar bu tkanmann srmesi bekleniyor.
Son konumda dnya lkelerinin ticari karlarna gre pozisyonlanmas flyledir:
G - 90: Afrika, Karabik, Pasifik ve Orta Amerika lkelerinden olufluyor. Bu 90
lkeli grup, ABD nclnde kurulan G - 20 Grubu kararlarnn kendileri iin ykm olduu kansn taflyor.
G-4: Drt Afrika lkesinin ABDnin sbvansiyonlu pamuuna karfl bir giriflim
olma zelliini taflyor.
G-20/22: Bu lkeler grubunun temel kfl gerekesini toplam gda ihracatlarnn ithalatlarnn stnde yer almas oluflturuyor. Bu grubun ABD nclnde
kurulup, dnya ekonomisiyle ilgili stratejik kararlar alan G-20lerle bir ilintisi bulunmuyor.
G-8: ABD nclnde kurulan geliflmifl G-8 Grubu, DT ve DOHA ynergelerini dikkate almakszn kararlar alabiliyorlar.
G-33: GOler grubu olarak stratejik tarm rnlerinde ilgili lkeleri korumay
amalyorlar. Bu Grup balayc kararlar almak istemesiyle biliniyor.
G-10: Sanayi rnleri ihracats olarak bu grup korunan tarm rnlerinin almna karfl kyorlar.
G-11: Gmrk indirimlerinde hi bir biimde yandafl olmayan lkelerin grubunu oluflturuyor.
Cairns Grubu: Tarmsal rn reten ve iinde arlkl lke olarak Pakistan, Kolombiya, Avustralya, Y. Zelanda ve Kanadann bulunduu lkeler bu oluflumda
konumlanyorlar.
GLOBAL FNANS DENETLEME KURUMU:

ULUSLARARASI PARA FONU (IMF)
II. Dnya Savafl devam ederken savafltan sonra kurulacak olan yeni uluslararas
para sistemine iliflkin olarak ngiliz ve ABD Planlar yaynland. ABD, SSCB dhil
tm yelerin onayn alarak bir anlaflmaya vard (J. M. Keynesin, IMFnin altn rezerviyle garanti edilmifl, yeni bir uluslararas para birimi Bancorun yaratlmasn
ngren ngiliz Plannn kabul grmediini ve sonuta ortaya kan dzenin
ABDnin onaylad bir yap olduunu buraya ekleyelim). Varlan sonular, 1944te
Bretton Woodsda toplanan bir konferansta karara baland iin bu kararlardan
Bretton Woods Kararlar olarak da sz edilir. Bu kararlarla Trkiye dhil 44 lke
uluslararas para sisteminin esaslarn kabul etti. Bretton Woods Anlaflmas ile ikiz
kurulufllar olarak anlan Dnya Bankas ve ksa ad IMF olan Uluslararas Para Fonu kuruldu (Trkiye bu ifl iin 1947de, 5016 sayl yasay kard. Bu trden kurumlara katlma bir yrtme yani hkmet karar ile olanakl olmakla birlikte, bunun yasama organ olarak Meclisten gemesi ve onay bulmas yasa sistematiinin
gereidir. Burada yaflanan sknt, bu trden kurumlara katlmann yasama organnda rutin bir etkinlik olarak alglanp, bu konuya iliflkin grflmelerinin ksa bir
zaman aralna skfltrlmasdr).
IMF, 1947de resmen ifllem yapmaya bafllad. Bu yaklaflk 70 yllk dnemde
IMFyi kuran anlaflma sadece 3 kez deiflti. Birinci deiflikle zel ekme haklar yaratld. kinci deiflikle altnn fon kaynaklar iindeki pay azaltld ve zel ekme
haklar nemli bir rezerv kayna hline geldi. nc deifliklikle kurumun ser-
1944 ylnda Bretton Woods

Anlaflmas ile Trkiyenin de
iinde yer ald, ikiz
kurulufllar olarak bilinen
Dnya Bankas (WB)
Uluslararas Para Fonu (IMF)
kuruldu.
38
mayesi artrld ve ye lkelerin kotas deifltirildi ve ilerinde Trkiyenin bulunduu lkelerin kotas arttrld. Bunun yannda altn satflyla Kurumun fon olanaklar oaltld. D.S. Kahnn IMF Baflkanl dneminde kurumun stand-by anlaflmas istemeden, kredi ve destek veren yeni anlayfln en az bir anlaflma deifliklii kadar nemsememiz gerekiyor.
Ama nce temel soruyu sormak gerekiyor: Bu Fon niin kuruldu ve misyonu neydi?
IMFnin amalar, uluslararas parasal ifl birliinin teflvik edilmesi ve uluslararas ticaretin geniflletilmesi fleklinde genel hkmleri var. Ancak kurumu ne karp
anlaml klan uygulama, dfl deme krizine dflp kurumdan destek isteyen lkelere sunulan mali kolaylklardr. Bu kolaylklar srasnda bir niyet mektubuna dayal olarak bir ekonomik diyetin istenir olmasyla Kurum, kamuoyunda yakn zamana dek bir Diyet steyen Kurum olarak anld. Bunda da hakllk pay var: nk IMF, verdii kredi karfllnda talep ettii istikrar programyla lkeyi bymeci
bir program uygulama flans brakmaz hle getiriyor. te yandan, elefltirinin bir de
hakszlk pay var. O da ilgili lkeden byle bir yardm talebi gelmeden IMFnin
mdahale etmemesi, bununla talep eden gereini der ilkesinin geerli olduunu ye lkenin uygulamann baflndan bilmesidir. IMF, ilke olarak dfl deme glkleri ile karfllaflan ye lkelere kotas orannda kaynak yaratmaktadr. Dviz
kurlarnda istikrar teflvik edilmekte, yeleri rekabet zemini yaratmak iin devalasyon yapmalar engellenmektedir. Kurum, genelde aflr deerlenmifl parann uluslararas dviz tartsna uygun hle getirilmesini istemekte ve bunu kredi demenin
nerdeyse n koflulu hline getirmektedir. Fark, aradaki iradedir. Birincisinde, lke
rekabeti dzeni kendi gereksinimi iin ayarlamakta ve gereklefltirmekte iken,
ikinci durumda IMF kurun, ne oranda ve ne zaman dflrlecei konusuna karar
vermekte, uluslararas camia, ilgili lkenin operasyonundan haberdar olmaktadr.
IMFnin bir dier amac, cari ifllemler kalemi altnda yer alan dviz denetiminin,
daha ak anlatmyla dviz alma satma hakkn legalize etmesidir. Bu uygulamay
IMF, konvertibl rejime geifl olarak nitelese de bu grflte hakllk pay azdr. rnein Trkiye, 1980 ylnda IMFnin nerdii bu karar almfl, Tsini uluslararas anlamda gnlk dviz kurlar stnden alnr - satlr para hline getirmifl, yurttafllar
dviz bulundurma hakkna kavuflmufltur. Ama bununla Tsi konvertibl olmamfltr.
nk, bir parann konvertibl yani dier paralara evrilebilir olmas, onun uluslararas para rejimindeki kabulyle iliflkilidir. Trkiye bu karar almasna karfllk, dfl
ticaret uygulamalarnda Tnin bir deme arac olamamas, Tsinin konvertibil olmasn nlemifltir. Buradan karlacak ders, bir ulusal parann uluslararas ifllemlere
gnlk olarak almasnn konvertibl olarak anlmasna yetmediidir. Parann kabul grmesi, dfl ticaret ifllemlerinde bir deiflim arac olarak kabul edildii gn
bafllamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
IMFnin temel
amalar
SIRA
SZDE nelerdir?
IMFnin organlar; Guvernrler Konseyi, cra Kurulu, cra Kurulu Direktr ve
D fi N E L M Konsey, merkez karar yetkisine sahiptir. Konseyde her ye
Kalknma Kuruludur.
lkenin bir guvernr vardr. Ancak guvernrn oyu sermayedeki kotasyla ilintilidir. Bu nedenle
S O R Ukotadaki arlkl pay sahibi olan ABD, kritik kararlarda sz sahibi olabilmektedir. cra kurulunda 24 ye vardr. 19 ye seilerek atanr. 5 ye ise
en yksek sermaye katk pay, yani kota gerei olarak, ABD, Almanya, Japonya,
DKKAT
Fransa ve ngiltereden oluflmaktadr. Bu kompozisyon cra Kurulunu doal ye-
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
39
lerden yana bir karar mekanizmasn deta onaylar. cra Kurulu Direktr, icra kurulu tarafndan seilir. Ancak 1947 oydaflmas gerei seilecek Direktr, Avrupa ktasndr. Bununla ABD ile Avrupa arasnda bir ifl blm zemini yaratlmfltr. Dnya Bankas Baflkanl ABDye, IMF Baflkanl da Avrupaya braklmfltr. Bu durum uluslararas ifl blmne adeta uyan bir iz dflm hlidir. IMF Kalknma Kurulu ise Dnya Bankas ile IMFnin Guvernrler Konseyinden oluflan ortak kuruldur. Kurulun misyon grevi, geliflmekte olan lkelere (GO) kaynak transferini
grflmek ve gereklefltirmektir.
IMF etkinliklerinin en nemlisini dviz kuru dzenlemesi oluflturur. Buna gre, her ye lke, IMFnin kuruluflu srasnda kendi ulusal parasn dolar veya altna gre belli bir pariteden balamay ykmlenir. Bu nedenle herhangi bir dviz
kuru dzenlemesi, IMFnin onayn gerektirir. Ancak yaflanan dviz krizleri,
ABDnin kronik aklar, ksa vadeli sermaye hareketlerinde yaflanan oynaklk, sabit dviz kuru politikasnn 1971de kmesine yol amfltr. Bu deiflim sreci,
ABDnin ayn yl dviz / altn konvertibilitesinin kaldrlmasna yol amfltr. 1973te
sanayileflmifl lkeler deiflken kur rejimine gemifltir. Btn bu geliflmeler sonras
1978de IMF ye lkeleri dviz kuru rejimini seme konusunda serbest brakmfltr. Bu kararla lkeler ekonomi politikalar ve dviz kuru rejimini istikrarl bir byme ve anlaml orandaki bir fiyat artflna kenetlemekle ykml klnmfltr. ye
lkelerin dviz kurlar zerinde maniplasyon yapmalar yasaktr. IMF yesi lkelerin ykmllk rejimini konsltasyon ad altnda ve ylda bir kez yapmaktadr. Bu konsltasyon srasnda IMF ilgili lkenin ekonomi politikasndaki seyrini,
SIRA Bu
SZDE
politikasn, dviz kuruna yaklaflmn ve bte rejimini inceler.
incelemede,
konsltasyonu yaplan lkenin mevcut politikalarnn demeler dengesi zerindeki etkisine not verilir. Bu notun olumsuz olmas hlinde, IMF
destei askya alD fi N E L M
nr. Temmuz 1997 sonras Gneydou Asya lkelerinde yaflanan dviz krizinde
IMFnin bu trden konsltasyonlar elefltirilmifl ve bunun siyasal koflullar gzetilmeden tek tarafl yapld fleklinde hakl bir elefltiri yaplmfltr.S O R U
Sabit dviz kuru sisteminin 1971 ylnda kmesi sonucunda 1978 ylnda
D K KIMF
A T lkeleri dviz kuru seiminde serbest brakmfltr. Bununla lkeler ekonomi politikalar ve dviz kuru rejimini istikrarl bir byme ve anlaml orandaki bir fiyat artflna kenetlemekle ySIRA SZDE
kml klnmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Dviz snrlandrlmasnn kaldrlmas konusu ye lkenin

kararyla mmknAMALARIMIZ
dr. Ancak ilke olarak dviz rejiminde bir kstlama, ancak snrl bir srede ve yine IMF onayyla yaplabilir.
K T A P kararl bir
demeler bilanosu krizine yardm, IMF kredisinin belli nlemlerin
biimde alnacana iliflkin ykmllk belgesi alr. Bu taahhtnameyi dzenleyen tarafn belgesine Niyet Mektubu, imzalanan yardm szleflmesine Stand-by
T E Lboyutu
E V Z Y O Nve ilgili lAntlaflmas ad verilir. Yardmn bykl, dfl deme krizinin
kenin imzalad niyet mektubundaki nlem derecesiyle iliflkilidir. Bu yardm bir
faizli kredi olup, geri deme esasldr.
ye Kota Kullanm Hakk ile her ye lke katlm paynn % 25ini ekme
NTERNET
hakkna sahiptir. Ancak, bu kotann ekilmesi sonras, ilgili lke, kendisini krize
ynelten ekonomik yapya karfl nlemlerine aldna iliflkin yazl politika belgesiyle fon ynetimini ikna etmek zorundadr. Geniflletilmifl fon kolaylnda ise, lkenin dfl deme bilanosunda bir yap deiflimi yoluna gitmeyi ykmlenmesiyle
verilen bir orta vadeli kredidir. IMFnin ayrca deme Dengesi Yardm vardr. Bu
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
demeler bilanosu
K ederken
T A P
krizlerine yardm
IMF, belli nlemlerin kararl
biimde alnacana iliflkin
ykmllk belgesi aar. Bu
taahhtnameyi
T E Ldzenleyen
EVZYON
tarafn belgesine Niyet
Mektubu, imzalanan yardm
szleflmesine Stand-by
Antlaflmas ad verilir.
NTERNET
40
yardm paketi iin koflul IMF ve ilgili lkenin stnde uzlaflma salad bir 3 yllk uyum programnn varldr.
Geliflmekte olan lkelerin IMFye dnk yaptklar elefltirileri flu noktalarda
odaklamak mmkndr:
Kurum, lke krizlerini kalknmay yok sayan bir biimde ele almaktadr. Siyasal mdahale ne kmaktadr.
IMF lke konsltasyonlarn yaparken, saydam davranmamaktadr. Siyasi
tercihlerine gre bir bakfl sergiliyor. Anlaml bir rnek, Meksikann 90l yllardaki krizi srasnda ABDnin, IMF cra Kurulunun onay alnmadan, yardm yaplacan aklamasdr.
IMF konsltasyonlar yol gstermekten ok lkelerin ekonomik sorun yaflamasndan sonra gereklefltirilmektedir. Bretton Woods sisteminde ngrlen rehberlik ilkesi uygulanmamaktadr.
Sabit kur rejiminden sapma ve uluslararas speklatif fonlarn okluu, geliflmekte olan lkeleri, ekonomik floku ithal eder hle getirmektedir. IMF bu
trden speklatif fonlarn denetlenmesinde seyirci kalmaktadr.
IMFnin stand-by grflmeleri ok uzun srd gibi, yakn zamana dek
IMF sermayesinin yetersiz kalmas nedeniyle verilen mali destek yetersizdir
(2000li dnemden sonra Baflkan Kahn dneminde Esnek Kredi Hatt - FCL
adyla yeni bir koflulsuz kredi tr oluflturulmakla birlikte, uluslararas camiada IMF kredilerine olan tepki nedeniyle bu kredinin uygulanabilirlii
Meksika ile snrl kalmfltr. Trkiye FCL almnda olanca uygun koflullara
karfln, uluslararas kredi notunu krdrmamak adna bu kolayl kullanmay red etmifltir. Trkiye, IMFden kulland kredileri 2013 itibaryla kapatmay ykmlenmifltir).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Geliflmekte olan
IMFye ynelik elefltirileri nelerdir?
SIRA lkelerin
SZDE
IMF SZL
D fi N E L M
IMFnin Srekli Fon Kaynaklar

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Stand-By Dzenlemesi
ye lkelerin geici demeler dengesi sorununu zmek amacyla ald 12-20 ay
DKKAT
vadeli kredilerdir. Bu fondan ekilifller er aylk dnemlerde gerekleflir. Geri
demeler her bir kullanm tarihinden sonraki 40-60 ay arasnda gerekleflir. ye
SIRA SZDE kansna vard ciddi bir demeler dengesi sorunuyla karfl
lke, kapanmayaca
karflya bulunduu durumda son nlem noktas olarak yesi olduu IMFden yardm ister. Bu yardm talebi bir Niyet Mektubu ile yapldndan olayn ilgili lkeAMALARIMIZ
de ciddi bir siyasal dalgalanma yaratmas kanlmaz hle gelir. Bu mektupta istikrar programnn esaslar belirlenirken IMF kredilerinin serbest braklmasn salayacak performans
kstaslar da yer alr. Bu performans kstaslar, dilimler hlinde
K T A P
verilen IMF fonlarnn her bir diliminin serbest braklmasna baz oluflturur. IMF ile
ye lke arasnda antlaflmaya varldktan sonra sz konusu niyet mektubu, IMF cra Kurulunda grfllerek kabul edilir. Stand-by dzenlemesi yrrle girer, kreTELEVZYON
dinin birinci dilimi serbest kalr. Stand-by dzenlemesinin herhangi bir antlaflmadan en nemli fark performans kstaslarnn ye lke tarafndan ngrlen srelerde yerine getirilememesi hlinde, IMFnin tek tarafl olarak bu olanan kullan N T E R Nhakknn
ET
mna son verme
bulunmasdr.
N N
Geniflletilmifl Fon Kolayl

Genellikle 3 yllk orta dnemli bir program iin salanan bu fon kolayl, standby dzenlemesinin baflaryla yrtld lkeler iin verilir. 3 yllk bir program
olmas nedeniyle sadece ksa dnem hedeflere deil, ayrca orta dnemli yapsal
sorunlarn zmne de ynelik olmas, bu parann disiplinli bir planla uygulanmasn gerektirir. Stand-bydakine benzer performans kriterleri aranr. Geri deme
sresi 5-10 yl arasndadr.
IMFNN ZEL MKNLARI

Glendirilmifl Yapsal Uyum Kolayl
Bu kaynak, daha genifl kapsaml makroekonomik yapsal uyum gereklefltirilmesine ynelen dflk gelirli lkelere salanan bir olanaktr. 1987de kurulmufl 1994de
hem sresi hem de bykl geniflletilmifltir. 3 yllk istikrar programlarna destek amacyla verilen 0 faizli, geri deme sresi ilk 5 yldan sonra bafllayan, 10 yl
vadeli kredilerdir. Performans kstaslar bu uygulamada ifllemektedir.
Sistem Deiflimi Kolayl

Bu kolaylk eski Sovyet Cumhuriyeti ve ona bal ksa ad COMECON olan Dou
Avrupa lkelerinin iinde bulunduklar sistem deifliklii srecini sorunsuz geirmelerine yardmc olmak zere 1993te oluflturulmufl ve 1995te sonlandrlmfltr.
(Bu olay, uluslararas finansman sisteminin ve ilgili kredi kurulufllarnn aslnda zgl her olaya dnk olarak yaklaflm gsterebileceinin bir kant saylmaldr. Ancak sistem sadece Dou Avrupa lkelerinin 90l yllarn baflndaki dalm srecinde iflletilmifltir).
Telafi Edici Finansman Kolayl

Kendi denetimleri dflnda kalan ihracat gelirlerinin ve/veya yurtdflnda alflan
yurttafllarnn lkelerine gnderdii dviz miktarnn azalmas ya da tahl ithal maliyetinin ykselmesi gibi bir sorunla karfllaflan ye lkenin, IMF ile ifl birliine girmesiyle snrl koflulla kullanabilecei bir olanaktr.
Olaanst Finansman Kolayl

Stand-by dzenlemesi sresi uzatlmfl, dzenleme veya yapsal ya da glendirilmifl yapsal uyum erevesinde koflullara balanmfl bir IMF program uygulayan
ye lkenin, elinde olmayan nedenlerle karfllaflabilecei sorunlar zmek iin
kullandrlan bir kolaylktr. Geri demesi 40-60 ay arasnadr.
Tampon Stok Finansman Kolayl

Tampon stok operasyonlar araclyla mal fiyatlarn istikrarl tutmak zere tampon stok antlaflmas yapan ye lkenin abasna destek olma amacn gzetmektedir.
Yapsal Uyum Kolayl

Dflk gelirli ye lkelere ynelik zel bir olanaktr. Bu olanan dier IMF fonlarndan en belirgin fark, ok dflk faizli ve ok uzun vadeli ayrcalkl bir imkan
olmasdr.
41
42
ULUSLARARASI KURUMLAR /OLUfiUMLAR SZL

Geliflmekte Olan lkeler (GO): Ayn zamanda az geliflmifl lkeler olarak da tannr. Bir baflka tanm da Yeni Sanayileflen Ekonomiler (NEI)dir.
Geliflmifl Ekonomiler: Bu deyim IMFye aittir. IMF bu kapsamda, 10 geliflmifl
lkeyi ve geifl hlindeki ekonomileri anarak, toplam olarak 33 lkeyi geliflmifl
ekonomi olarak tanmlamaktadr. Bu lkeler yksek gelirli lkeler olarak da bilinir. Yan sra ayrca bir dedar kapsaml geliflmifl lke tanm vardr. Bu tanm, geliri kifli baflna 30 bin $n zerinde olan lkeleri kapsar.
APEC: 1989da kurulan ve 21 ye lkeden oluflan bu birlik Asya-Pasifik lkeleri arasnda ekonomik ifl birliini ngrr. Bu oluflumda 3 gzlemci lke in, ABD
ve Avustralya vardr.
ASEAN: 1967de, hepsi Gney Asya lkesi olan Malezya, Filipinler, Endonezya,
Singapur ve Tayland tarafndan kuruldu. Sekreteryas Jakartadadr. Bu lkelere daha sonra Brunei, Burma, Kamboya, Laos ve Vietnam katld ve 600 milyon nfuslu bir Birlik ortaya kt. Gney Asya lkeleri arasnda ekonomik ifl birliini ngren ASEAN bir lke olarak deerlendirildiinde, nominal 1.8 Trilyon $ yllk haslayla dnyann 9. byk ekonomik gcn oluflturuyor. ASEANn hlen 10 yesi,
11 diyalog partneri ve bir gzlemcisi var. Diyalog partnerleri arasnda AB ve Rusya bulunuyor. Ancak en nemlisi Asean + 3 olarak tannan in, Japonya ve Gney Korenin yar resm yelikleri oluflturuyor. ASEAN 2009da bu blgede konumlanmfl 5 lkeyle serbest ticaret anlaflmalar imzalad. Yan sra, 2006dan bu yana
BMnin gzlemci yesi olmas, ASEANn konumunu pekifltirici bir etken rol oynuyor. ASEAN iin kullanlan ASEAN Yolu (ASEAN Way) ifadesi, bu kuruluflun
21. yy. da ok bafll dnya egemenliinin pekifltirilmesinde nemli bir etken olacan kantlyor.
MERCOSUR: Latin Amerikada bir Gney Ortak Pazar yaratmak zere, 1991de
Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay tarafndan kurulmufltur. Topluluk nfusu
yaklaflk 242 milyondur ve Sekreteryas Monteviedodadr. Toplam haslas 2.8 Trilyon $ ve kifli baflna ortalama geliri 14 bin $dr. 2006da Venezuela adaylk iin
baflvurdu ve bu lkenin yelii 2012 Austosunda onayland. Hlen Paraguayn
onay bekleniyor. Bolivya, fiili, Kombiya, Ekvator ve Peru aday lke konumunda.
Meksika ve Yeni Zelanda bu Topluluun gzlemci yeleridir. Bu Topluluk, sadece mal ile snrl kalmayp, insan ve para hareketlerinde de ortak pazar yaratmay
amalyor. Mercosur, Andean Topluluu ile bir gmrk birliinin olmasyla orta
vadede bir Gney Amerika lkeler Birliini ortaya karmay hedefliyor. 2004te
kurulan Mercosur Parlementosu, Latin dnyasnda yer alan 18 lkenin temsilcisini
bulunduruyor.
G-7: 1975te, geliflmifl lkelerin kendi aralarnda sorunlar tartflmak ve eflgdm salamak zere kurduklar oluflum. Ayn zamanda 7 Bykler (Big Seven)
olarak da anlyorlar.
Karadeniz Ekonomik flbirlii rgt (KEB): 1992de Trkiyenin nclyle olufltu. Hlen 12 yesi var. Yakn zamanda Makedonyann da yelii bekleniyor. Aralarnda AB ve ABDnin olduu 17 gzlemcisi var. rgtn ilginlii ve
yaygnl, Arnavutluk, Ermenistan, Srbistan ve Yunanistan gibi Karadenize snr
olmayan lkelerin KEBe ye olmalardr.
Merkezi Planlanan Ekonomiler: 1989 ncesi Sovyet Blokunda yer alan lkeler iin var olan nitelemedir. Bunlarn toplam 16 idi. 9u Avrupa, 7si Asyada yer
alyordu. Bugn bu kapsamda sadece Kba, Kuzey Kore ve ksmen in yer alyor.
Colombo Plan: ABDnin bu yardm plan, Avrupadaki Marflal Planna efl deerdir ve Asyann 26 lkesine uygulanmfltr. 1951de bafllayan bu plan uygulamas, 1955e doru noktalanmfltr.
Commonwealth: ngiltere mparatorluunun eski smrgelerinden oluflan
birlie verilen addr. 1931de ortaya kt. Hlen 54 yesi var. Enformal bir rgt
olmakla birlikte, ngilterenin bu lkelerde ncelikli olarak ihra rnlerini isteme
hakkna sahip ve bu kapsamda uluslararas fiyatlar sz konusu olmuyor. Ayrca,
Birleflik Krall temsilen kral veya kralienin veto hakk bulunuyor ve bu hak sembolik bir hak konumunda deil, uygulanyor.
Bamsz lkeler Topluluu (CIS): Sovyetler Birliinin hakimiyetinde olan 9
lkenin 1991de ortaya kardklar bir oluflumdur. Bu oluflumun ilginlii, Sovyetler Birliinin bugnk karfll olan Rusyann toplulua ye bulunmasdr. 2009da
Grcistan bu oluflumdan resmen aylmfltr.
Avrupa Konseyi: 1949da kurulan bu rgtte, Trkiye kurucu yedir. Yaygn
kannn aksine siyasal bir oluflum gibi gzkmekle birlikte, aslnda temel amac
Avrupadaki hayat dzeyinin iyilefltirilmesi olarak belirlenmifltir. Konseyin hlen 47
ye lkesi var.
Transformasyon Ekonomileri: Deyimi ilk kez IMF, merkezi planlanmfl lkeler iin kulland. Hlen aralarnda AB yesi olan Polonya ve Romanya olsa da
28 tanmlanmfl lke var. Bu lkeler sosyalist dzenden piyasa ekonomisine geifl
hli iin bu ad altnda niteleniyorlar. Rusya, bunlar arasnda 14 lkede, 25 milyon
etnik yurttaflnn yaflad lkeler iin Yakn Gurbet (Near Abroad) adn kullanyor. Bu deyim rgtsel bir anlam iermese de Rusyann eski sosyalist lkelere dnk karn anlatmak asndan nemli bir niteleme. 1989 Berlin Duvar ncesi
dnemde bu lkeler II. Dnya lkeleri olarak anlyordu. Ancak Duvarn yklmasyla bu niteleme nemini yitirdi.
Geliflmifl lkeler: Ayn zamanda I. Dnya lkeleri olarak da anlyorlar. Bu lkeler ounlukla OECD yesi olup ilerinde Trkiye dhil 34 lkeyi barndryor.
Bu tanmlama genelde kifli baflna 15 bin $ geliri aflkn lkeleri kapsyor. Ancak geliflmifl lkeler arasnda 4 OECD lkesi ve Gney Afrika bu geliri yaratmyor. IMFde
ayn tanm kullanyor ancak bu 34 lkenin iinden Trkiye dhil, 4 lkeyi karyor.
Geliflmekte olan lkeler (GO): IMF snflamas olup, bu kapsamda 126 lke var. Trkiye de bu kapsamda. Bunun yannda az geliflmifl lke olarak 46 lke
bulunuyor.
D-8: Geliflen 8ler olarak hepsi birer slam lkesi olan 8 lkenin 1997de ortaya
kardklar oluflumun ad. Bu oluflumun amac, bu lkelerin dnya ekonomisi
iindeki yerlerini iyilefltirmektir. Trkiye bu oluflumda yer alyor.
Ekonomik ve Parasal Birlik (EMU): AB lkelerinin 1992de Maastricht Antlaflmasyla oluflturduklar birliin ad. Ocak 2002de bu birliin ortaya kard euro resm para birimi oldu. Hlen 27 AB lkesinin 17si bu birliin yesi ve Euroyu
para birimi olarak kullanyor. EMU ilk kez 1969da gndeme geldi.
Ekonomik flbirlii rgt (ECO): 1985te hepsi birer slam lkesi 10 lkenin ticaret ve turizmde blgesel ifl birlii ve ekonomik kalknma yaratmak iin
oluflturduklar birliin ad. Trkiye, ECOnun kurucu yesi.
Avrupa mar ve Kalknma Bankas (EBRD): Avrupann 63 lkesinin merkez planlamadan ayrlan 7 Avrupa lkesini piyasa ekonomisine kazandrmak iin oluflturduklar bir finansman kurumudur. Trkiyede kurucu yedir. Banka, bu 7 lkedeki kamu iflletmelerinin zellefltirilmesinde gereken parann % 60n garanti ediyor.
43
44
Avrupa Serbest Ticaret Birlii (EFTA): 1960da ncln ngilterenin

yapt 4 lke serbest ticareti kendi aralarnda gelifltirmek iin EFTAy kurdular.
Ancak yelerden ngiltere hlen ABnin asil yesi, zlanda ise 2011de ABye asil
ye olmak iin baflvurdu. Btn bunlar, EFTAy varl yksek bir oluflum olmaktan alkoyuyor.
Finansal Eylem Ama Gc (FATF): 1989da Pariste yaplan G-7 zirvesinde,
terrn finansmann nlemek ve yasal olmayan parann aklanmasn gidermek
iin kurulmas kararlafltrld ve FATF kuruldu. Bu gcn sekreteryasn OECD yapyor. Hlen Trkiye dhil, 36 ye lkesi var.
4 Ejderhalar (4 Dragons): Hong Kong, Gney Kore, Singapur ve Tayvann
oluflumundan ortaya kan ekonomik g bu isimle anlyor. Herhangi bir rgtlenmesi olmasa da Gney Asya lkelerinin nitelenmesinde bu sfat ska kullanlyor. IMF bu 4 lkeyi geliflmifl ekonomiler grubu iinde ele alyor. Hong Kong,
ine bal olmakla beraber, i ifllerinde ve ekonomik ynetiminde bamsz olufluyla bu grubun iinde anlyor.
G-10: 10lar grubu olarak da tannyor. Bir baflka ad da Paris Kulbdr.
1962de IMF fonlarnn ounluunu yaratan lkelerce olufltu. Hedefi, bir denetim
birimi oluflturmaktr. G-10da; BS, IMF ve OECDnin olduu 4 rgt gzlemci olarak yer alyor.
G-11: 2006da 12 GOnn geliflmifl lkelerle gelir farkn kapatmak iin oluflturulsa da hlen bir etkisi bulunmuyor.
G-15: 1989da balantsz lkelerden olufltu. lerinde Brezilya, Hindistan, ran
ve Meksikann olduu 18 lke var.
G-20: 1999da geliflmifl ve geliflmekte olan lkeler arasnda yapc iliflkiler oluflturmak ve global ekonominin istikrarn ilgilendiren her konuda grflmek zere
oluflan bu enformal rgtn hlen ok temel karar alc bir ifllevi var. Bu olufluma
Trkiye de ye.
G-77: 1964 ylnda kuruldu. Hedefi GOler arasnda ekonomik ifl birliini yaratmak olarak tanmland. Hlen 130 yesi olsa da ilk ad olan G-77yi koruyor. Bu
oluflumda, in, Brezilya, Arjantin, fiili ve Hindistan bafl ekiyor.
Uluslararas mar ve Kalknma Bankas (IBRD): 1945te olufltu ve hlen
hepsi BM yesi olan 187 ye lkesi var. Trkiye de tam ye. Bu oluflum ayn zamanda Dnya Bankas olarak da bilinir. Hedefi, ekonomik kalknmaya fon yaratmaktr.
Uluslararas Ticaret rgt (ICC): 1919da serbest ticaret ve zel giriflimi
desteklemek amacyla aralarnda Trkiyenin de bulunduu 89 lke ticaret odasnca kuruldu. rgtn bu uzun gemifline karfllk hlen bir yaptrmnn olmamas,
bu tr dnya oluflumlarnda lke katlmnn nemini gsteriyor.
Uluslararas Enerji Ajans (IEA): 1974te OECD nclnde petrol reticisi
ve tketicisi lkelerin buluflmasn salayan bir oluflum olarak ortaya kt. lerinde Trkiyenin de olduu 29 yesi var. Ancak petrol reticilerinin IEAya ye lke
olmamas, bu kurumu ifllevsel yapamad. Buna karfllk, petrol reticisi 12 lkenin
kurduu OPEC var. OPEC, retimde arlkl grup olma ifllevini yitirdii iin petrol
fiyatlar stnde de belirleyici bir ifllevi bulunmuyor.
Uluslararas Para Fonu (IMF): 1945te yaflama geen IMFnin hlen ayn zamanda tm BM yesi olan 187 yesi var. Kurulufl amac, dnya ekonomisinde
parasal istikrar korumak ve ekonomik geliflimini salamak olarak tanmland.
slam Kalknma Bankas (IDB): 1974te slam lkeleri arasnda ekonomik
yardm gereklefltirmek ve sosyo ekonomik geliflimini salamak zere kuruldu.
Hlen ilerinde Trkiyenin de bulunduu 57 ye lkesi var. IDBnin tamamlaycs kurulufl, daha nce, 1969da kurulan slam Konferans rgt(OIC). OIC bnyesinde iinde Rusya ve KKTCnin de bulunduu 12 gzlemci lke var. IOCnin amac, yesi olan slam lkelerinin ekonomik alanda dayanflmasn arttrmak.
Az Geliflmifl lke: 1500 $n altnda yer alan lkeler iin Dnya Bankasnn benimsedii bir geliflmifllik ls. Bu kapsam altnda hlen 172 lke anlyor. IMF
bu deyim yerine geliflmekte olan lkeler deyimini kullanmay tercih ediyor. Bu
lkeler hlen III. Dnya lkeleri olarak da anlyor.
ok Ynl Yatrm Garanti Ajans (MGA): 1988de Dnya Bankas tarafndan tm ye lkelerine bir dfl yatrm sigortas olarak empoze edilmifltir. BMnin
yesi 188 lke tarafndan - 18 lke dflnda - benimsendi ve onayland. Trkiyede
onaylayan lkeler arasnda yer alyor. MGA, IBRD, IFC ve IDA Dnya Bankas
Grubu olarak anlyor.
Kuzey Amerika lkeleri Serbest Ticaret Antlaflmas (NAFTA): 1992de,
ABDnin nclnde, Kanada ve Meksikann aralarndaki ticareti ortadan kaldrmak, mlkiyet haklarn gzetmek iin korumak iin oluflturduklar bir blgesel ticari birlik. Bu birlik, ABden farkl olarak bir siyasi birlik olma ve ortak para birimi
yaratma amacn taflmyor.
Ekonomik Kalknma ve fl birlii rgt (OECD): 1961de batl geliflmifl lkelerce kuruldu. Trkiye organizasyonun kurucu yesidir. Hlen bu oluflumun 34
ye lkesi, bir zel yesi (AB) ve aday lke konumunda Rusya var. OECD, batl
ekonomileri ynlendirme amal olarak kurulmufl olsa bile, bugn bir lke raporu
hazrlamaktan te bir ifllevi gzkmyor.
fiangay flbirlii rgt (fi): 2001de inin nclnde kuruldu ve 6 ye
lkesi var. Yan sra ilerinde Hindistan ve ran gibi lkelerin yer ald 4 gzlemci lkesi var. Hedefi, ye lkeler arasnda politik / ekonomik ve kltrel alanlarda
iflbirliini gelifltirmek. Hlen ok aktiftir. BMnin dnya siyasetini ilgilendiren birok kritik kararnda veto kararyla, ABD eksenine alternatif yaratyor. Bu rgt etkinlikleriyle dnya ekonomisinde ift baflllk (bi-polar) deyiminin kullanlmasn
pekifltirdi.
Birleflmifl Milletler (UN): 1945te dnya barflnn tesisine etkin katk yapmak
iin kuruldu. Ancak kuruluflundaki dnya ekonomisinin refahn arttrmak ve fakirlii giderme amalar bir yana brakld, BM salt bir politik rgt konumuna dnflt. Bu anlamda da BM-Gvenlik Konseyinin (GV) 5 ye lke ile snrl olmas veto mekanizmasnn ok znel bir ara olmasna yol ayor. BM-GVnin 2 yl iin seilen ve daimi olmayan 10 ye lkesinin veto yetkisi bulunmuyor.
Dnya Ticaret rgt (WTO): 1995te kuruldu. Hlen 155 ye lkesi ve 31
gzlemci lkesi var. Bu saynn toplam, BM yesi lkeleri veriyor. Gzlemci lkelerin 5 yl iinde bu rgtle tam yelik grflmelerine bafllamas bir koflul. Amac,
ye lkeler arasndaki ticarette gmrk tarifelerinin azaltlmas ve sonraki aflamada ortadan kaldrlmas.
45
46
zet
N
A M A
N
A M A
Dnya ve Blge ekonomilerinin yapsn analiz

edilebilmek
Dnya, 1800-1914 dneminde batnn yaylmacln yaflad. 1800den bafllayp 1945te savafln
bitimine dek olan sre ngiliz Yzyl olarak anlr. Bunu, 1945ten bafllayp 1990a dek sren
Amerikan Yzyl izler. ABD, NATO yoluyla B.
Avrupay, yan sra G. Asyay, savafl yenii Japonyay ve blgede tek kalan Avustralyay kendi egemenlik dnyas iine alr. Ancak Sovyetler
Birlii Grubu lkelerinin Avrupa ve Asyadaki
varlyla, dnya yine de ift - baflldr (bi-polar).
1991den gnmze, dnyada bir multi-polar
(ok- bafll) yap ve dzen ortaya kar. ABDnin
egemenlik blgesi daralr. Latin Amerikan dnyas, in, Hindistan ve Rusya bamsz egemenlik blgeleri olurlar. 1989dan sonra oluflan ok
bafll dnya dzeninin de, ABDnin hard power
(fiili asker g oluflturma) dnemi sonland. Bunun yerine, her lkeyi kendi dinamizmi iinde
flekillendirmeye alflan soft power (yumuflak
g) dnemi bafllad
Dnyann deeri 16 milyar $a ulaflan olan toplam ihracatnda arlkl paylar srasyla; Avrupa,
Asya-Pasifik Blgesi, K. Amerika, Orta Dou lkeleri, BDT lkeleri, Latin Amerika, Afrika fleklinde sralanyor. Avrupa ihracatnn te ikisi,
Asyann % 50si, Kuzey Amerikann % 60 blge iinde ihracata konu oluyor. Afrika, BDT lkeleri, L. Amerika, Orta Dou lkeleriyse arlkl olarak blge dflna ihracat yapyor. Dnya ihracatnn % 80ni mal ve % 20sini hizmet sektr rnleri oluflturuyor. Dfl ticarete konu en byk rn kalemi % 15 ile enerji. Bunu, % 12lik
payla telekomnikasyon rnleri ve % 10la kimyevi maddeler izliyor. Dnya ticaretinin % 65nin
kuzey - kuzey fleklinde, bir baflka anlatmla kuzey blgesi iinde olmas, eksen ticaretin geliflmifl lkeler arasnda var olduunu anlatyor.
Dnya Ticaret rgtnn amalarn ve ifllevlerini tanmlayabilmek
GATT- Uruguay Turu sonucunda imzalanan ve
1995de yrrle giren nihai senet ile kurulan
Dnya Ticaret rgt (DT) dnya ekonomisinin nemli bir dzenleme kuruluflu olmufltur.
DTnn Mays 2012 itibaryla 155 yesi var. Trkiye, 4047 sayl yasayla DTye girdi.
DT nihai senet hedeflerine gre; dnya ticaretinde ciddi bir liberasyon ve geniflleme salanmfl, sbvansiyonlar, anti damping, ticarette teknik engeller ve koruma nlemleri olarak ok ta-
rafl ilke ve kurallar gelifltirilmifl, anlaflmazlklarn

zm mekanizmas iyilefltirilmifltir.
DT kurallar karfllkllk, liberalleflme, ayrcalk
uygulamama ilkeler etrafnda flekillenir.
Nihai Senet ile dzenlemeye konu olan bafllklar
Tekstil ve Konfeksiyon, Tarm Sektr, Hizmetler Sektr, Anti Damping, Koruma nlemi Hakk, Kamu haleleridir.
N
A M A
Uluslararas Para Fonunun amalarn ve yardm flekillerini aklayabilmek

Bretton Woods Anlaflmas ile ikiz kurulufllar olarak anlan Dnya Bankas ve ksa ad IMF olan
Uluslararas Para Fonu kuruldu. Yaklaflk 70 yllk dnemde IMFyi kuran anlaflma sadece 3 kez
deiflti. Birinci deiflikle zel ekme haklar yaratld. kinci deiflikle altnn fon kaynaklar iindeki pay azaltld ve zel ekme haklar nemli
bir rezerv kayna hline geldi. nc deifliklikle, kurumun sermayesi artrld ve ye lkelerin kotas deifltirildi ve ilerinde Trkiyenin bulunduu lkelerin kotas arttrld.
IMFnin amalar, uluslararas parasal ifl birliinin
teflvik edilmesi ve uluslararas ticaretin geniflletilmesi fleklinde genel hkmleri var. Ancak kurumu ne karp anlaml klan uygulama, dfl deme krizine dflp kurumdan destek isteyen lkelere sunulan mali kolaylklardr. IMFnin bir
dier amac, cari ifllemler kalemi altnda yer alan
dviz denetiminin, daha ak anlatmyla dviz
alma- satma hakkn legalize etmesidir.
IMF etkinliklerinin en nemlisini dviz kuru dzenlemesi oluflturur. Buna gre, her ye lke,
IMFnin kuruluflu srasnda kendi ulusal parasn
dolar veya altna gre belli bir pariteden balamay ykmlenir. Sabit dviz kuru politikasnn
1971de kmesi ile ABDnin ayn yl dviz / altn konvertibilitesinin kaldrlmasna yol amfltr.
1973de sanayileflmifl lkeler deiflken kur rejimine gemifltir. Btn bu geliflmeler sonras
1978te IMF ye lkeleri dviz kuru rejimini seme konusunda serbest brakmfltr. Bu kararla lkeler ekonomi politikalar ve dviz kuru rejimini
istikrarl bir byme ve anlaml orandaki bir fiyat
artflna kenetlemekle ykml klnmfltr.
demeler bilanosu krizine yardm, IMF kredisinin belli nlemlerin kararl bir biimde alnacana iliflkin ykmllk belgesi alr. Bu taahhtnameyi dzenleyen tarafn belgesine Niyet Mektubu, imzalanan yardm szleflmesine Stand-by
Antlaflmas ad verilir.
47
Kendimizi Snayalm
1. Dnya ekonomisinde ok-baflllk nasl ortaya kar?
a. Dnyann kifli baflna gelir lleri iinde biimlendirilmesiyle
b. Sistemlere gre pozisyonlanmasyla
c. Dnyada egemenlik alanlarnn birden ok lkeye yaylmasyla
d. Dnya ekonomisinde blgesel ekonomik organizasyonlarn artmasyla
e. Dnya ekonomisinde blgesel birliklerin kendi
egemenlik paralarn tedavle kartmasyla
5. Avrupa Birliinin gnmzdeki en nemli sorun

alan nerede dml gzkyor?
a. Euronun istikrarnn salanmamas
b. Euronun dolar karflsnda srekli deer yitirmesi
c. Euro blgesinden baz ye lkelerin kma efliinde olmas
d. Birliin iine geliflmifl kuzey ve geliflmemifl gney lkeleri fleklinde iki ayr fay hattnn ortaya
kmas
e. Birliin iindeki ye lkeler aras ulus - devlet
trnden rekabet olmas
2. IMF Tipi Demokrasinin en nemli esi nedir?

a. Siyasal ynetimde IMFnin atad kiflilerin olmas
b. Siyasal ynetimde MF destekledii ancak seilmifl kiflilerin bulunmas
c. Siyasal ynetimde sekinci ve anti - demokratik
nitelikte kiflilerin yer almas
d. Siyasal ynetimde sekin ve demokratik zl kiflilerin yer almas
e. Siyasal ynetimde istikrarsz bir yapnn egemen
olmas
6. MERCOSURun Latin Amerikadaki en nemli hedefi nedir?

a. Bir gney ortak pazar yaratmak
b. Bir Latin Amerika siyasal birlii ortaya karmak
c. Latin Amerika iinde mal ve hizmetlerin dolanmn mmkn klmak
d. Birlik yaratarak kuzey Amerikadan kopmak
e. nsanlarn bu alt kta iinde seyahat olanaklarn
gelifltirmek
3. Dnya ekonomisinin en nemli ekiflme alan neden Kuzey Kutbudur?

a. Kuzey kutbu evresindeki lkelere yeni topraklar sunmaktadr
b. Kuzey kutbu deniz ulafltrma yollarn ksaltarak
rekabeti avantajlar getirmektedir
c. Petrol kaynaklar byk rezervler iermektedir
d. Petrol ve gaz yataklarnn rezervi ok anlamldr
e. Doal gaz kaynaklar rezervleri ok byktr
7. Brezilyada en ok hangi etken, 1990 sonrasnda

ekonomik geliflmesini hzlandrd?
a. Deniz aflr alanlarda petrol buldu
b. Mal ihracat demetini zenginlefltirdi, ihracatn gelifltirdi
c. Ekolojik bozulmaya izin verdi ve bu alandan byk gelir kayna yaratt
d. Siyasal istikrar sonucu kesintisiz ekonomik programlar uygulad
e. Siyasal istikrarla IMFin stand-by programlarn
rtfltrd
4. Hard ve soft power arasndaki fark nedir?

a. Biri sert, dieri yumuflak siyaset uygulama yanlsdr
b. G kullanmnda lkelerin belirledii bir tercihtir
c. Son iki yzyl nitelemek iin kullanlan deyimlerdir
d. Egemenlik alanlarnn kullanmnda lkelerin
kullanld ayratr
e. lkinin asker g bulundurmasna karfllk, ikincisi daha ok siyaset gelifltirmeye dayal bir anlayfl temsil etmektedir
8. inin en nemli ekonomi politika kozu nedir?

a. Ekonomik kararlarnda esnek olabilmesi
b. Ekonomik kararlarn esnek ve ok abuk sonu
vermesi
c. Ekonomik kararlarn kumanda edici yntemi
d. Ekonomik kararlarn ve yllk bir kalknma planna dayanyor olmas
e. Modelin, i tketim yerine, ihracata dayanmas
48
Okuma Paras
9. Dnya Ticaret rgtn (DT) etkisiz klan en
nemli dfl ticaret politikas nedir?
a. Tarife dfl engelleme rejimi uygulamas
b. Anti damping rejimi
c. Telafi edici vergilendirmeler
d. Kota konulmas
e. DTnn hkmnn gemedii blgesel ekonomik birlikler
10. Uluslararas kabullerde bir para ne zaman konvertibl olur?
a. lgili lke buna karar verdii gn
b. lgili lke buna karar verip, IMFnin onayn ald gn
c. Bu parann uluslararas piyasada yeterli yer almasyla
d. Bu parann dviz satfl brolarnda alnp- satlmasyla
e. Sz konusu para biriminin uluslararas dfl ticarette bir deiflim arac hline gelmesiyle
zetle IMF ve Trkiye

Mahfi Eilmez, 13 TEMMUZ 2012 CUMA
IMFnin Amac
Kurulufl amac lkelerin karfllaflt geici demeler
dengesi krizlerini gidermek ve onlarn ithalat ksntlarna gitmelerini nleyerek dnya ticaretinin daralmamasn salamak olan IMF 1944 ylnda kuruldu. Kapitalist
ekonomi sisteminin temel nermelerinden birisi olan
uluslararas ticaret artflnn dnya refahn artraca ilkesi (karfllafltrmal stnlkler kuram) dorultusunda
alflan kurumdan birisidir. Dnya Bankas, geliflme
yolundaki ekonomilerin altyap yatrmlarn destekleyerek onlarn dnya ticaretine ortak olabilmeleri misyonunu, Dnya Ticaret rgt (WTO) ise uluslararas ticaretin rekabet ve hukuk kurallarna gre alflmasn
salamak misyonunu stlenmifl teki iki kurumdur.
IMFnin 188 yesi vardr. Trkiye, IMFye 1947 ylnda
ye olmufltur.
IMFnin Kaynaklar
IMFye ye olan lkelerin ekonomik gcn yanstacak
bir formlle hesaplanan kotay IMFye taahht etmesi
ve istenen miktarn da yatrmas gerekmektedir. Kota,
bir eflit sermayeye katlma paydr. IMFdeki kotalar
toplam 238 milyar SDRdir (SDR ya da zel ekme haklar hem bir rezerv tr hem de IMFnin hesap birimidir. Dolar, Euro, Pound ve Yenin belirli arlklarda bir
sepette toplanmasyla oluflturulur.) Bugn itibaryla 1
SDR kabaca 1,5 dolara eflit olduuna gre kotalar toplam 357 milyar dolardr. Trkiyenin IMFdeki kotas
1.456 milyon SDR yani 2.184 milyon dolardr.
IMFnin temel kayna kotadr. Maliyetsiz olduu iin
IMFye son derecede rahat bir hareket alan salar. Bununla birlikte bu kaynak IMFye yetmez. O nedenle de
zaman zaman borlanma yoluna gider. IMF, piyasadan
borlanmaz, ye lkelerden zengin olanlarn Merkez
Bankalarndan borlanr. IMF son olarak 456 milyar dolar tutarnda bir fon kurulmas iin ye lkelerden yetki almfltr. Trkiye de bu fona 5 milyar dolarlk katk
yapmak zere taahhtte bulunmufltur. IMF ihtiyac olduunda bu paray ya da bir blmn isteyecek Trkiye de verecek. IMF bu paray ihtiyac olan lkeye faizi karfll kullandracak ve tahsil ettike faiziyle birlikte Trkiyeye iade edecek. Bu para Trkiyenin rezervlerinde kabul edilecek. Yani para, Merkez Bankasnn
rezervinde duracana IMF kullanacak ve ifli bittiinde
Merkez Bankasna iade edecek. Trkiye de faiz almfl
olacak.
Kotann nemi bafllca iki alanda ortaya kar: (1)

IMFdeki oy gc kotayla belli olur, (2) lke IMFden
destek almak istediinde destein hesab kotaya gre
yaplr. Trkiyenin IMFdeki oy says 15.295dir. Bu say Trkiyeye IMFde yzde 0,61 orannda oy gc salar. En yksek oy gc yzde 16,75 ile ABDye aittir.
IMFnin Organlar
IMFde nemli organ vardr: Guvernrler Kurulu, cra Direktrleri Kurulu ve Baflkanlk. IMFyi bir anonim
flirket gibi dflnrsek Guvernrler Kurulu, anonim flirketteki genel kurula, cra Direktrleri Kurulu, anonim
flirketteki ynetim kuruluna ve IMF Baflkan da anonim
flirketteki genel mdre benzetilebilir.
Guvernrler kurulu ylda iki kez toplanr ve IMFnin
kurallar, ynetim flekli gibi genel politika konularnda
karar verir. cra direktrleri kurulu IMFnin guvernrler
kurulunun gsterdii ynde ynetiminden sorumludur.
IMF uzmanlarnn yapt lke deerlendirme raporlarn inceler grfl bildirirler. lkelerle yaplacak dzenlemeleri onaylarlar. IMF Baflkan, IMFnin gnlk ynetimi icra direktrleri kurulu kararlar erevesinde yrtmekle sorumludur.
Guvernrler kurulu her ye lkenin belirleyip IMFye
bildirdii bir guvernr bir de vekilinden oluflur. lkeler
genellikle Maliye / Hazine bakanlarn ya da Merkez
Bankas Baflkanlarn IMFye guvernr olarak yollarlar.
cra direktrleri kurulu 24 kifliden oluflur. Bunlarn 5i
atamayla (ABD, Japonya, Almanya, Fransa ve ngiltere)
tek baflna seimle (in, Rusya ve Suudi Arabistan)
16s da geri kalan 180 lkenin oluflturduu gruplarn
kendi aralarnda yapaca seimle belirlenir.
Trkiyenin IMFdeki Temsili
Trkiye IMFde Belika, Avusturya, Macaristan, ek
Cumhuriyeti, Slovak Cumhuriyeti, Beyaz Rusya, Lksemburg, Slovenya ve Kosova ile birlikte bir grup (constituency) oluflturmaktadr. Bu grupta oy oranlarna baklarak cra direktr Belikadan icra direktr vekili de
Avusturyadan seiliyordu. Yaplan deifliklikle artk geliflme yolundaki ekonomilere daha fazla sz hakk verilmesi, kararlafltrld iin Belika ve Lksemburg bu
gruptan ayrlarak Hollandann bulunduu gruba gidecekler ve bylece Avusturya, Trkiye, ek Cumhuriyeti ve Macaristann daha st dzeyli temsili salanmfl
olacak. Bu yeni dzenlemeye gre Trkiye dnflml
olarak icra direktr vekili ve icra direktr olarak IMF
cra Direktrleri Kurulunda temsil edilebilecek.
Konsltasyonlar
IMF, yerine gnderdii ekiplerle, ye lkelerde ylda
bir kez konsltasyon alflmas yapar. Bu alflma sra-
49
snda IMF uzmanlar ekonomik verileri toplar bunlar

lke ekonomisinin yetkilileriyle grflr ve tartflr ve
elde ettii sonular bir lke deerlendirmesi raporuna
yazar. Bu kosltasyonun yaplma flekli ve gerekesi
IMFnin Ana szleflmesinin 4. maddesinde yer ald
iin bu rapora Article IV Consultation Report (Drdnc Madde Deerlendirme Raporu) denir. Uzmanlarca hazrlanan bu rapor cra Direktrleri Kurulunda kabul grfllp onaylandktan sonra ilgili lkeye verilir.
IMF Destekleri ve Ald Faiz
IMF, demeler dengesi skntsna dflen ya da byle
bir skntya dflmesi konu olan ye lkelere eflitli destekler salar. Bunlardan en yaygn kullanlan stand by
dzenlemesidir (SBA.) 1 ile 3 yl arasndaki bir dnemi
kapsayan bu dzenlemeyle lkelere bir yandan kotasyla orantl bir maddi destek salanrken bir yandan
da yaplan programla politika destei salanmaya alfllr.
IMFnin stand by dzenlemelerinde uygulad faiz oran basit faiz oran ad verilen ve bugn itibaryla yzde
1,16 orannda olan bir faiz orandr. Bu oran kotann
yzde 300ne kadar olan borlanmalar iin ayndr.
Kotann yzde 300n aflan borlanmalar iin 3 yla
kadar 2 puan, 3 yldan sonra 3 puan ek faiz uygulanr.
Buna ek olarak her borlanma iin bir taahht creti
denir. Taahht creti her 12 ayda bir uygulanr. Kotann iki katna kadar kullanmlarda 0,15 puan, iki kat ile
on kat aras kullanmlar iin 0,30 puan ve on kat aflan
kullanmlar iin 0,60 puan taahht creti alnr. Bunlara
ek olarak her kredi ekiliflinden 0,5 puan hizmet creti
alnr.
Diyelim ki bir lke demeler dengesi skntsna girdi
ve IMFden destek istedi. IMF de bu lkeye kotasnn
kat kadar borlanabilme imkn veren bir stand by
dzenlemesi yapt. Yine diyelim ki bu lke bu imkn
ylda 8 eflit ekimle kullanacak ve geri demesini de
5 ylda yapacak.
Faiz = Basit Faiz Oran + Taahht creti + Hizmet creti
Faiz = 1,16 + 0,675 + 0.5 = % 2,35 (SDR faizi)
USD Faizi = % 3,59
Eer bu lke kotasnn befl kat kredi kullanacaksa bu
oran yzde 6ya kadar ykselmektedir.
50
Trkiyenin IMF ile Stand By Dzenlemeleri

Afladaki tabloda Trkiyenin 1961 ylndan bugne
kadar IMF ile yapt stand by dzenlemelerinin dolar
cinsinden tahsis ve kullanm tutarlar yer alyor.
Tarih
Sre
(Ay)
Tahsis
(Milyon USD)
Kullanm
(Milyon USD)
1961
12
57
24
1962
47
23
1963
11
33
33
1964
11
33
29
1965
12
33
1966
12
33
33
1967
11
41
41
1968
41
41
1969
12
41
15
10
1970
12
136
136
11
1978
24
453
136
12
1979
12
378
347
13
1980
36
1.888
1.888
14
1983
12
340
85
15
1984
12
340
255
16
1994
14
923
696
17
1999
36
22.707
17.726
18
2002
36
19.360
17.990
19
2005
36
10.060
10.060
56.942
49.557
Toplam
Tabloya gre bugne kadar IMF, Trkiyeye 19 stand

by dzenlemesi eflliinde toplam 56,9 milyar dolar destek tahsis etmifl, Trkiye bu toplamn 49,6 milyar dolarlk blmn kullanmfltr. 1980 ylna gelene kadarki
kullanmlar son derecede dflktr. nk unutmamak
gerekir ki Trkiyenin o tarihlere kadar bafllca ihra
rnleri fndk, kuru zm, incir gibi tarmsal rnler
ve az sayda sanayi rndr. Hava koflullar kt gidip
de mahsul dflk olunca ihracat dflmekte, Trkiye demeler dengesi skntsna girip ithalat yapamaz konuma
gelince IMFnin kapsn almaktadr. 25 - 30 milyon dolarlk desteklerle ekonominin kalknmasn beklemek
tuhaf olur. 1980 ylndaki nispeten byk destek 24
Ocak kararlar ve ekonominin 70 cente muhta hlden
kurtarlmas amacna dnktr. 1994 ylndaki destek
tmyle o yl yaflanan ve byk lde kendi hatalarmzdan kaynaklanan krizden kurtulmak iin alnmfltr.
1999 sonunda bafllayan ve 2008 ylnda sonulanan kre-
dilerin kullanm ise 2001 krizine giden geliflmeler, 2001

krizi ve sonras iin kullanlmfltr.
Trkiyenin son stand by dzenlemesinden IMFye 1,7
milyar dolar borcu kalmfltr. Bu borcun yars 2012de
yars da 2013 ylnda denerek kapanacaktr.
IMFnin ki nemli Sorunu
IMF, bugnk grnm itibaryla, kapitalizmin temel
kural olarak kabul edilebilecek olan paray veren dd alar ilkesinin tam anlamyla uygulamaya getii
bir kurum grnmndedir. 1990lara kadar bamszln bir lde korumufl olan IMF bu tarihten sonra
ABD Hazinesinin bir uzants gibi alflmaya bafllamfltr. Bunun temel nedeni ABDnin oy gcnn yzde 17
dolaynda olmas ve IMFnin baz nemli kararlar alabilmesi iin en az % 85 oy desteine sahip olma zorunluluudur. Her ne kadar IMF Baflkan Avrupallar arasndan atansa da ABDnin zellikle kota artrmlarnda
ayak srmesi kaynak artrm ihtiyac duyan IMFyi ister istemez ABDnin gdmne sokmaktadr.
Bu ereveden baklnca IMFde yeni bir yaplanma gerei ak bir biimde ortaya kmaktadr. IMFnin kuruluflu srasnda Keynesin ne srd grfller bugn
birer birer dorulanmfl grnyor. Keynes, IMFnin
ABDde kurulmasna karfl kmfl, bu durumun ileride
IMFnin ABD Hazinesinin gdmne girmesine yol aacan savunmufltu.
IMFnin bugnk sorunlarndan birisi de kapitalizmin
kreselleflmeyle deiflen altyapsna uygun politikalar
ve sistemler retememifl olmasdr. Kurulan onca komiteye, alflma grubuna karfln denetimi sklafltrmaktan
teye somut bir sonu ortaya kmfl deil. Sermaye hareketlerinin serbest braklmasn ana felsefesi olarak
ilan eden ve yllarca bu ifl iin uraflan IMF, istedii gerekleflince flaflrp kald. Sermaye hareketlerinin kresel
dzende serbestleflmesinin yarataca sonular hesaba
katp ona gre bir sistem erevesi oluflturamamfl olduu ak biimde ortaya kt. Bu ikinci nemli sorunla ilki yani ABD gdmnde olmak sorunu arasnda bir
balant olabilir.
Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/2012/07/ozetle-imf-ve-turkiye.html
51

1. c
2. c
3. d
4. e
5. d
6. a
7. d
8. b
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Dnya Ekonomisinde lke

ve Blge Gleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Uluslararas Kurumlar ve
Oluflumlar Szl konusunu yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Bir Denetleme Kurumu: DT konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bir Denetleme Kurumu:
Uluslararas Para Fonu (IMF) konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
ABye ye lkeler arasnda geliflmifllik farkllklarnn
bulunmasdr.
Sra Sizde 2
Hassas Ayar (fine tunning) politikalar araclyla.
Sra Sizde 3
Hayat standardn ykseltmek, istihdam ve reel gelir ve
gerek talep hacmini salamak, mal ve hizmet retim
ve ticaretini gelifltirmek, dnya kaynaklarnn srdrlebilir kalknma hedefine en uygun bir flekilde kullanmna imkn vermek ve evreyi korumak. Geliflme yolundaki lkelerin dnya ticaretinde kalknmalar iin
gerekli kaynak iin orantl bir pay elde etmelerini salamak. Karfllkl kar esasna dayal ve gmrk tarife-
lerinde ve ticaretin karfllaflt dier engellerde nemli

indirimler salayan ve uluslararas ticaret iliflkilerinde
ayrmc ifllemleri ortadan kaldran anlaflmalar yapmak,
uygulanabilir ve kalc birok tarafl ticaret sistemini gelifltirmek.
Sra Sizde 4
Nihai senet hkmlerine gre ye lkeler ticari kurallarn ihlaline karfl tek tarafl olarak nlem alma haklar
bulunmadndan, sorunun zm iin bir Anlaflmazlk zm Organ yaratlmfltr. Bu GATTa gre nemli bir evrimdir.
Sra Sizde 5
Tekstil ve konfeksiyon, fikr ve sinai mlkiyet haklar,
tarm sektr, hizmetler sektr, antidamping, koruma
nlemi hakk, kamu ihaleleri.
Sra Sizde 6
Kurumu ne karp anlaml klan uygulama, dfl deme krizine dflp kurumdan destek isteyen lkelere sunulan mali kolaylklardr. IMFnin bir dier amac, cari
ifllemler kalemi altnda yer alan dviz denetiminin, daha ak anlatmyla dviz alma- satma hakkn legalize
etmesidir.
Sra Sizde 7
Kurum, lke krizlerini kalknmay yok sayan bir biimde ele almaktadr. Siyasal mdahale ne kmaktadr.
IMF lke konsltasyonlarn yaparken saydam davranmamaktadr. Siyasi tercihlerine gre bir bakfl sergiliyor.
Anlaml bir rnek, Meksikann 90l yllardaki krizi srasnda ABDnin, IMF cra Kurulunun onay alnmadan
yardm yaplacan aklamasdr. IMF konsltasyonlar yol gstermekten ok, lkelerin ekonomik sorun yaflamasndan sonra gereklefltirilmektedir. Bretton Woods sisteminde ngrlen rehberlik ilkesi uygulanmamaktadr. Sabit kur rejiminden sapma ve uluslararas
speklatif fonlarn okluu, geliflmekte olan lkeleri,
ekonomik floku ithal eder hle getirmektedir. IMF bu
trden speklatif fonlarn denetlenmesinde seyirci kalmaktadr. IMFnin stand-by grflmeleri ok uzun srd gibi, yakn zamana dek IMF sermayesinin yetersiz
kalmas nedeniyle verilen mali destek yetersizdir.
52
Brezinski, Z. (1998). Byk Satran Tahtas / ABDnin
ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, Sabah
yay. , stanbul.
Foreign Policy, lk Sarhoflluk Sonras: Kreselleflmenin Gaz Kat m?, . Bilgi niv. Yayn, Kufl
1999.
Friedman, T. (1999), The Lexus and The Olive Tree:
Understanding Globalization, Straus -Gireoux,
New York.
Huntington, S. The Clash of Civilazitons?, Foreign Affairs 72:3, 1993, s. 22-49.
Keohane, R. O. - Nye J. S. (1989). Power and Interdependence, Glenview, IL: Scott Foresman.
Keynes, J. M. (1988). The Economic Conseguences
of The Peace, Penguin, New York
Nye, J. S. (2002). The paradox of American power:
Why the worlds only superpower cant go it
alone, Oxford Uni. Press, New York.
NyeJ, S. (2000). Governance in a Globalisng World,
Brokking ns., Washington DC.
Przeworski, A. (1995). Demokrasi ve Piyasa, Trk Demokrasi Vakf yay., Ankara.
Wallerstein, I. (1998). Liberalizmden Sonra, Metis
yay., stanbul.
Yergin, D., Ensuring Energy Security, Foreign Affairs, Bahar 2006,s. 28-36.
NATO iin: www. nato. int /issues
Savunma sanayi vb. konular iin: www. sipri. org /yearbook, www. imi-online.de, www. smallarmssurvey. com
A. Birlii iin: europe. eu, www. robert-schumann. eu
ABD iin: www. huffingtonpost. com, www. whitehouse. gov,www. worldpublicopinion. org, www. irs.
gov / taxstats, www. pewresearch. org, www. foreignpolicy. com
G. ASYA iin: www. aseansec. org, www. apec.
org,www. ifw-kiel. de
OECD iin: www. oecd. org / department
Latin Amerika iin: oops. ibit. uni-oldenburg. de, www.
worldmapper. org/ index
DT iin: www. wto. org
in iin: www. adb. org
Dnya Bankas Grubu iin: www. worldbank. org,
www.wbopendata, www.data website, www.microdata library
Dnya istatistikleri iin: indwxmundi.com, econstats.com, globalpolicy.org
Amalarmz
N
N
N

Geliflme ve kalknma ile byme arasndaki fark ifade edebilecek,
Geliflme ve kalknma ltlerini aklayabilecek,
Geliflme ve kalknmann tarihsel geliflimini belirleyebilecek,
Anahtar Kavramlar
Geliflme
Kalknma
Srdrlebilirlik
Modernite
Ynetiflim
indekiler
Ekonomik Byme,
Ekonominin Gncel Srdrlebilir
Byme ve Ekonomik
Sorunlar
Kalknma
19. YY KURAMLARINDA GELfiME

KURAMLARININ TEMELLER: K.
MARXA KARfiI E. DURKHEIM VE M.
WEBER
MODERNLN TANIMLARI:
GELfiME KURAMLARI OLARAK
fiLEVSELCLER VE YAPISALCILAR
MARXIN ZNDE YEN GELfiME
KURAMLARI: ECLA OKULU,
BAIMLILIK OKULU VE ELEfiTRLER
MODERNTE VE POST MODERNTE:
KALKINMANIN EKONOMYE TERK
VE GELfiMENN SYASETLE
ZDEfiLEfiMES
DNYA BANKASININ YEN
KALKINMA GNDEM: NEO LBERAL
AIKLAMALARLA YOKSULLUK VE
YOKSUNLUK ANALZLER
YAPISAL UYUM POLTKALARINDAN
KRESELLEfiME SORUNSALINA
Ekonomik Byme,
Srdrlebilir Byme
ve Ekonomik Kalknma
19. ve 20. yy.lar insann yzyl olmufltur ve elbette bu iki yzyl, kapitalist geliflmenin, sosyalist denemelerin, otonomi deneyimlerinin, farkl yaplardaki zgn
durumlarn da yllardr. nsann doasnn neliine iliflkin tartflmalardan tutun,
uluslarn geliflmesinin nasl olmas gerektiine kadar pek ok kuram, tartflma,
ynelim ve bakfl bu iki yzyln temel konular idiler.
19. yydan itibaren Geliflmenin temeli olarak insann z tartflmas yerini giderek uluslarn kalknmas sorunsalna brakmfl; 1960larn gzde konular olan
smrgecilik ve azgeliflmifllik karfltl, 20. yzyln sonuna doru eflitlilikle kalknma olarak dnflmfltr. Kalknmann, geliflmenin aktrleri ve temel dinamiklerine dair sorularn yantlar hep deiflmifl (yap, insan, birey, giriflimci, teknoloji,
bilgi, Bat, modernite, modernizm, srdrlebilirlik, zgnlk vb.), ana soru ise
ayn kalmfltr:
Hangi sosyal bilimler kalknma, geliflme kavramlar ve kuramlar ile ilgilidir?
Geliflmenin nitelikleri, insani ve ekonomik geliflmenin nasl olmas gerektiine
iliflkin Sosyolojik grflleri, kuramlar dzen ve denge yanllar olarak Durkheimdan Webere, atflma ve devrim yanls olarak da Marxa kadar izlemek mmkn. Dahas, smrgelerle birlikte bafllamfl bulunan ve Batdan farkl olan insan
gruplarnn nasl anlafllabileceine ynelik bilgiyi ilk elden toplamakla grevlendirilen Antropolojik kuramlar da bunlara eklemeliyiz.
Bunlara yeni yerlerin keflfi heyecann bilimsel terimlere dnfltren Corafyadan, geliflmeyi eflitli lmler arasndaki farklarn karfllafltrmal analizi olarak
ele alan Ekonomiden, zihnin gelifliminin temel zellii olarak dilin geliflimini ne
sren Dilbilime kadar, insan psikolojisinin deiflme dnemleri ile lkelerin geliflme dnemlerini kyaslayan Psikolojiden geliflmenin eflitli fazlarn farkl inan sistemleriyle aklayan lahiyata kadar pek ok sosyal bilimi ve disiplini ekleyelim.
Bu Blmde, Kalknma/Geliflme kavramlarnn, kuramlarnn sosyal bilimin eflitli disiplinleri tarafndan nasl aklandklarna ve aklanma srelerinde disiplinleraras ifl blmlerine bakacaz.
Geliflme sorunsalnn giderek iktisadi bir kalknma anlayflna indirgendii
1950li yllardan bafllayarak Azgeliflmifllik sorunsalnn ne kartld 70li yllara
geifl srelerini ve giderek iktisat iine hapsolan kalknma kuramlarnn insansz
ekonometrik analizlerini, Antropoloji ve Sosyoloji gibi disiplinlere kalan Modernleflme srecini yorumlayacaz. Daha sonra ise 20. yzyldaki Kalknmann ekici
56
lokomotifi olarak Giriflimci birey kavramnn geliflmenin yerini nasl almfl olduuna bir gz atp; 21. yzyla gelindiinde Birleflmifl Milletlerin gzde kavram olan
Srdrlebilirlik (sustainability) kavram ile Dnya Bankasn bafln ektii ve
Ynetiflim (governance) kavramlarnn hangi noktalarda badafltna hangi noktalarda ztlafltna da deineceiz.
19. YY KURAMLARINDA GELfiME KURAMLARININ

TEMELLER: K. MARXA KARfiI E. DURKHEIM VE M.
WEBER
Toplumlarn nasl geliflmekte
olduklarna iliflkin iki farkl
grfl, iki bakfl as
grrz: Toplumlarn
dzenliliklerini,
srekliliklerini ve dengelerini
temele alan yaklaflmlar ile
toplumlarn atflma
odaklarn temele alan ve
geliflmenin atflmac
yaklaflmn ilerlemenin
odana koyanlar.
Kalknma kavramnn analizi, kelimenin basit etimolojisi ile eliflen bir zorluk iermektedir. Bu zorluk, sadece kavramn sosyal bilimlerdeki neredeyse tm kavramlarn karfl karflya bulunduu, kullanmdaki ierik farkllklarna iliflkin deildir, ayrca kendisine yklenen farkl anlam ve eylemsel durumlar sadece kuramlar boyunca deil ayn zamanda eflitli zamanlar sresince de taflmasnn getirdii bir
zorluktur. Kalknma kavram modernleflme, sanayileflme, Avrupallaflma, byme,
ilerleme, uygarlaflma, batllaflma vb. kavramlarla efl deer kullanlmaya bafllamasndan ok daha nce, toplumlarn nasl geliflmekte olduklarna iliflkin iki farkl grfl iki bakfl as grrz. Bunlar, toplumlarn dzenliliklerini, srekliliklerini ve
dengelerini temele alan yaklaflmlar ile (M. Weber ve E. Durkheiminki gibi) toplumlarn atflma odaklarn temele alan ve geliflmenin atflmac yaklaflmn ilerlemenin odana koyan (Karl Marx) grfllerdir.
Emile Durkheim (1858-1917), toplumlarn evrimsel deiflmelerini uzun dnemli dnflmleri ile ilgili olarak dayanflma ve ifl blm kavramlarn ortaya atmfltr: Ona gre evrimleflme arttka toplumlarda dayanflmann farkl biimleri ifllemeye bafllayacak bu da ifl blmn younlafltracaktr. Durkheim, Tonniesi izleyerek, toplumlarn cemaat/topluluk (gemeinschaft) ve toplum (gesselschaft) aflamalarndan getiini belirtir. Ona gre topluluk aflamas ky, kabile, aile gibi kk nfuslu ve dar organizasyonlu birimlerdir, hukuk sistemleri cezalandrc hukuk, iliflkiler biimi ise bizci ve dayanflma alar mekanik bir sosyal yapdr. Topluluk inanlar ve din ile ynetilir ve kiflisel iliflkilerden ziyade ortak topluluk kar ne karlr. Aksine toplum yapsnda rasyonel, aklc, ben karnn baskn olduu, hukuk sisteminin telafi edici hukuk olduu ve dayanflma rntlerinin de
bu rasyonaliteye dayand organik bir dayanflma esastr.
Durkheim, btn bir sosyal yapnn dnflmne bakarken ifl blmnn ve
tekniin geliflmesinin bu yapy nasl dnfltrdn ele alr: Ona gre sosyal yapnn teknikle ilerlemesiyle yap eskiden tek bir kurumda yaplan ifllerin giderek
eflitli kurumlarn yerine getirilmesine ynelir (rnein topluluk aflamasnda aile
yeni kuflan eitiminden, barnmasna, geiminden, sosyalizasyonuna kadar sorumlu iken toplum aflamasnda sadece birincil sosyalizasyon aileye braklmfltr.
Eitim, meslek edindirme vb. hizmetler artk farkl kurumlar tarafndan yerine getirilmektedir).
Durkheim gibi toplumun btnsel dnflmlerini inceleyerek farkllaflmann
dinamiklerini ve ekici gcn arafltran bir dier sosyolog da Max Weberdir
(1864-1920). Durkheimin adafl olan Weber sanayi toplumlarnn yapsn dier
toplumlarla karfllafltrarak, geliflimin odana rasyonel dflnce ve rasyonel akl
koyan ilk sosyologdur. Modernleflme kuramlarn bafllatc olan bu grfle gre
toplumlar teolojik ve metafizik eylem ve dflnce evrelerinden geerek rasyonel
dflnce, ynetim ve birikime sahip olurlar.
57
3. nite - Ekonomik Byme, Srdrlebilir Byme ve Ekonomik Kalknma
yleyse bir toplumu bu evrelerden geirten asl hareket/temel neden nedir? diye
soran Weber; rasyonel aflamann ekonomideki efl gdm olan kapitalizmin ngilterede nasl gelifltiine bakar. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde, bu lokomotif gcn Protestan ahlak olduunu, ekonomiyi dnfltren asl itkinin dflncelerdeki ilerlemeler olduunu iddia etmifltir. Ona gre kapitalizmi douran tek neden sosyal snflar arasndaki iliflki deildir. 16. ve 17. yzyl Avrupasnda kapitalizmin ortaya kfl maddi koflullara ek olarak bir deer ve tutumlar
dizisinin de etkisinde olmufltur.
Weber her fleyden nce sosyolojinin insan davranfllaryla ilgili olarak doa bilimlerininkine benzer genel geer yasalara ulaflamayacan, ileri srer. Ona gre
insan toplumlar sz konusu olduunda evrim nitelii taflyan bir geliflme biimi
sz konusu da olamaz: Toplumlar iinde belli zihniyet kalplarn oluflturmay baSIRAdierleri
SZDE
flarabilenler, modernleflebilecek, kapitalist sisteme ulaflabilecek,
bundan
yoksun kalacaktr. Bu ereve iinde Weberin sosyolojisinin temelini hem pozitivizme karfl ald tavr hem de byk oranda snf atflmalarnn toplumun geliflD fi N E L M
mesinde temel dinamik sreci biimlendirdii fleklindeki Marxist genellemeye hcumu oluflturmaktadr. Yani Weberin sosyolojisi, bir yandan evrimci pozitivizme
ve dier yandan da Marxizme tepki olarak ortaya kmfltr. S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Diyalektik materyalizmi kullanan Marxa karfln Weber, pozitivizme veD snf

K K A atflmalarnn
T
toplumsal deiflimi yarattna iliflkin grfle karfl kar.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Karl Marx (1818-1883): Yukardaki iki dflnr deiflme ve geliflmenin temeline akl, rasyonalite gibi dflnsel ilerlemeyi koyar ve toplumlarn dengeli bir biimde geliflmelerinin ana hatlarn dflncenin, zihniyet kalplarnn
AMALARIMIZ deiflmesi
yoluyla deifltirilen ekonomi ile tarif ederlerken Karl Marx ayn dnemde ayn rneklerle bakt ngiliz toplumunun neden rmekte olduunu flyle anlatr:
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Yoksulluu azaltmadan zenginlii arttran ve su iflleme bakmndan, saylardan

daha hzl artfl gsteren bir toplumsal sistemin znde rmfl bir fleylerin olmas
gerekir.
Marxa gre bu rmenin temelinde insann akl ya da rasyonalitesi deil, aksine retim iliflkilerinin ve blflmn adaletsizlii ve temel olarak da mlkiyet iliflkilerinin yaratt atflma vardr. retim aralarnn mlkiyetine Nsahip
olanla olmaTERNET
yann blflm eflitsizlii ve art-rnden alnan payn adaletsizlii Marxa gre, bu
sistemin (kapitalizmin) sonunu da getirecektir.
Marxa gre kalknmay salayacak olan nedir ve bir yap (birey, insan,
SIRAaktr,
SZDEulus, devlet,
blge, kent, kurum, organizasyon) nasl geliflir, nasl kalknr?
D fi N E L M
Bylece Marx bir yandan toplum ii, sistem ii geliflmeyi, atflmalardan
doan
ve atflma ile ilerleyecek bir yap olarak grrken bir yandan da evrenin geliflmesinin befl ana aflamasn da flyle izmifltir: 1. ilkel komnal toplum,
S O R U2. kleci toplum, 3. feodal toplum, 4. kapitalist toplum ve 5. komnist toplum. Marxa gre
her birisi farkl retim iliflkilerine ve dolaysyla farkl zihniyet kalplarna, ynetiDKKAT
me ve eliflkilere sahip bu toplumlarn, her birisi bir sonraki evresine de kendi
iindeki snf eliflkilerinin yaratt atflma yoluyla evrilecektir. Son aflama olan
SZDE
komnist toplum iin ise bir ngrde bulunmaktan kanan SIRA
Marx,
bunu yapma-
AMALARIMIZ
K T A P
NTERNET
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
58
nn utopia olacan, zira son aflamada eliflkilerin artk snfsal olmayacan ve

bu nedenle her komnist topyann da gelecein tahayylne braklmas gerektiini bildirir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Marxn ortaya
evrenin befl geliflme aflamasn aklaynz.
SIRAatt
SZDE
Bu sosyoloun, yapsal aklamalarla geliflmeyi aklama abalar, 1950leri
D fi Nmodernleflmeci
ELM
izleyen yllarda
yaklaflmlarn eflitli alardan temelini oluflturmaktadr. Marxin evrensel evrimcilii ve toplumlarn geliflme yolundaki srelerini anlama abas,S modernleflme
teorilerinde kendisini gsterir. Ancak, kalknmay moO R U
dernleflme olarak aklayan kuramlarn en ok baflvurduklar kaynaklar, Emile Dukeimin toplum aflamasna geiflte llecek materyal kalplarn eflitli ince ayrntDKKAT
lar ile Max Weberin zihniyetin dnflm (rasyonel dflnme) yoluyla modernlii aklama biimleri olmufltur.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1950-1970 arasnda
oluflturulan kavramlar
geliflme/kalknma iin yeni
bir kalp olan modernizmi
belirlemifltir.
SIRA SZDE
MODERNLN TANIMLARI: GELfiME KURAMLARI

OLARAK
fiLEVSELCLER VE YAPISALCILAR
AMALARIMIZ
Marx, Durkheim ve Weber gibi sosyologlar bir yandan geliflmenin itici gc zerinde younlaflrlarken (modernite), te yandan eflitli sosyal bilimciler de (zellikle Antropologlar)
yaklaflmlarn temelini oluflturacak flekilde, geliflK T Amodernleflmeci
P
memifl insan topluluklarnn (ifllevselci Antropolojiye gre ilkel) eflitli zelliklerini
anlamaya ve yorumlamaya alflmaktaydlar. T. Asadn adlandrmasyla Smrgeciliin keflif
kolu grevini yapan Antropoloji, uygarn tanmn Kta AvrupasnTELEVZYON
daki toplumlara gre snflayarak, ilkeli anlamaya alflyordu: Buna gre, bir kere bu ilkeller, medeni deillerdi. Giysi, davranfl, alfl verifl, para ekonomisi, aile ve
evlilik iliflkileri gibi befler kalplarn yan sra; birikim, alflma, ifl gibi iktisadi kaTERNET
lplar da ya Nbilmiyorlard,
ya da uygulamaktan acizdiler. Antropologlar ve Corafyaclarn medeniyetin kalplarna dair temel grdkleri geleri sabitleme anlayfllar, flimdiki modernizm anlayflnn temelini de oluflturdu. Bu grfl, bafllangta bilimsel bir karfllafltrma amacn taflmakta iken, te yandan smrgeci Kta Avrupas lkelerinin bu yeni smrgelerin birikimlerin, deerlerini, dflnce kalplarn renerek smr zinciri iine girmesini de kolaylafltrd. Modern olmak buna
gre baz Kta Avrupas lkelerinin iktisadi, sosyal ve kltrel kalplar ile llmekteydi. 1950lere gelindiinde ise smrgeci yaklaflmlar geriye ekilmifl ve Birleflmifl Milletler geliflme ve kalknmann baz ltlerini sralayarak geliflmemifl
olanlarn buna gre snflamasn yapmaya bafllamfltr. Bylece, BMin temel ald kalknma ltleri aslnda bu ltlere uymakta zorlanan lkelere yardm, destek ve neriler paketini de iermektedir. Temel ekonomik gstergeleri eksene koyarak, kr/kent dengeleri, tarm ve sanayideki ilerlemeler, sanayi kullanm endeksleri, nfus dinamikleri ve nfusun sosyal ve ekonomik ilerlemesi vb. ltlerin tamam, 1950-1970li yllarda oluflturulmufltur. Bylece, geliflme/kalknma iin yeni
bir kalp, yeni bir lm arac belirmekteydi: Modernizm.
ncelikle kalknmann ltleri olarak sanayileflmifl lkelerde mevcut rakamlar
ele alnmfl, bunlar ekonomik ve sosyal gstergeler olarak snflanmfltr. Bu gstergeler basite ekonomi temelli gstergeler olarak adlandrlabilse dahi BMin snflandrma mant: ekonomideki ilerlemenin sosyal gstergeleri deifltirmekte olduudur. Kifli baflna milli gelir, gayrisafi mill hsla, bundan kiflilere dflen paylar,
sanayide tketim mallar retiminden ara ve retim mallar retimine geifl oranlar, tketilen sanayi elektrii, enerjide artan oranlarda kullanm, krsal alanlarn n-
59
fusu ile kentsel alanlar kyaslama, tarmsal yap verimlilii, kentsel ifl gcnde nitelikli ifli says vb. pek ok gstergenin geliflmifllik olarak temele alnmasnn
mantnda da ekonominin ncelii grfl yatmaktadr.
BMin sosyal ltler olarak kulland ltler, salk gstergeleri (doktor baflna dflen nfus, salk hizmetlerini ulafllabilirlii, belli yafl gruplarnn afllanma
istatistikleri, doum kontrol, temiz su kaynaklar vb.), eitim gstergeleri (okuryazarlk, kadn nfusun okuryazarl, eitime eriflebilirlik vb.), kltr gstergeleri
(basl gazete saylar, basl kitaplar ve nfus, sinema, tiyatro, ibadet yeri saylar
vb.) ve nfus gstergeleri (dourganlk, doumda yaflam beklentisi, bir yafl alt ocuk lmlerinin oran, kadn ve erkek oranlar, yafl piramitleri, bamllk oranlar
vb.); tamam ekonominin sanayide ve teknikteki ilerlemesini temele alan bir yaklaflma gre oluflturulmufltur. rnein; C. Clarkn geliflmifllik ve geri kalmfllk lt tm dnyada ifli baflna dflen gerek gelire dayanmaktadr. Buna gre dnya nfusunun %10unu oluflturan en yksek gelir dzeyine sahip befl lke; ABD,
Kanada, Yeni Zelanda, ngiltere ve sviredir. Bunlar dnya nfusunun %9unu
oluflturan Avrupann belli bafll lkeleri izlemektedir. Ekonomik verilere dayal
olarak ve karfllafltrmal yntemle yaplan lkelerin geliflmifllik dzeyi ayrm, A.
Lewis, W. W. Rostow, R. Nurkse ve R. Rodan gibi kalknma iktisatlarnda da gzlenmektedir. Bu ayrmlarda kifli baflna dflen gelir, sermaye donanm ve sermaye birikimi, tasarruf, yatrm gibi bir dizi deiflken ltler kullanlmaktadr.
BMin kalknma lt gelifltirme stratejilerini ve bunlarn kuramsal olarak temellerini, geliflme izgilerini afladaki ksmda ele alacaz.
kinci Dnya Savafln izleyen yllar, yeni bamszlna kavuflan lkelerin ekonomilerini ve befler iliflkilerini, kalknma kuramlarnn gzdesi hline getirdiler.
Modern Bat lkelerinden farkl olan yeni dnyalarn varl da yeni yeni alglanan
ve dikkat eken bir konu hline geldi. Bir yandan iki kutuplu bir dnyann (Sovyet sistemi ile kapitalist dnyann) ynetim ve ekonomi eliflkileri, dier yandan
yeni geliflmekte olan lkelerde yaflanan dinamikler, kalknma kuramclarn dikkatini bu lkelere yneltmifltir. Bu ilgi ve ynelimin amacnn iki yn olduunu syleyebiliriz: lki savafl sonrasnda uluslararas yatrm ve ticaretlerin nn amak ve
birikimi hzlandrmak dieri ise bamszln yeni kazanmfl lkelerin ekonomilerini dnya ekonomik sistemine entegre etme kaygs. Bylece geliflme sorular yerini kalknmann sorularna brakmfltr.
Kalknmak nasl olmaldr? Azgeliflmifl lkeler kalknmak iin hangi
yollar
SIRA
SZDEizlemelidirler? Ve kalknmann temel dinamikleri nelerdir?
D fi N E L M
Bu dnemde iki temel yaklaflmdan sz edilebilir:
Modernist yaklaflmn temelini oluflturan fllevselcilik ve Geliflme Kuram ile
Karflsnda yer alarak Marxn kuramn izleyen Bamllk
ve bu kuS OOkulu
R U
ramlarn eflitli elefltirileri.
fllevselcilik ve Geliflme Okulu
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Kalknma ekonomisinin modern ncleri olarak Rosenstein ve Rodan, Chenery,

SIRA SZDE
Hirshman, Leibenstein, Lewis, Myrdal, Nurkse, Rostow, Scitovsky
and Streeten ve
sonrasnda neoklasik kalknma kuramclar olarak Bhagwati and Krueger ekonomik geliflmeyi bymeye endeksleyen bir anlayfl birlikte yrttler. Bu byme
AMALARIMIZ
dflk verimlilik, geleneksel teknoloji, dflk krllk ve ounluu oluflturan birincil sektr mallardan kanarak yksek krlla, yksek verimlilie, modern ve
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
60
zellikle endstriyel retime ynelik olarak retim faktrlerinin sistematik biimde yenilenmesine dayanmaktayd. Ancak, neoklasik kalknma kuramlar kaynaklarn yeniden dzenlenmesine ynelik tm bu deiflmeleri gereklefltirmek iin teknolojik ve kurumsal bariyerlerin son derece az engelleyici olacan hayal etmifllerken kalknma ekonomistleri doas gerei teknolojik ve kurumsal engellerin katlklar bulunduunu ve engelleyici olacaklarn bilmekteydiler. Yatrmlarn kmelenmesinden, yetersiz altyap hizmetlerine; uzak grflllkten yoksunluktan, eksik ve kayp pazar (market) demelerinin eflitli sektrlerden etkileyecei kaynak
transferlerine kadar pek ok engelin, istenilen deiflmeleri yaratmada ne denli etkili engeller olabileceinin farkndaydlar.
Modern kalknma kuramclar uzun erimli ekonomik geliflmeyi dz evrimsel bir
izgi olarak tasarlamfllardr. Bu geliflme erisi bir ifadesini de dflk-dzeyde-gelir tuzann oluflturduu oklu sabit dengelerle karakterize edilmekteydi. (Leibenstein, Rosenstein-Rodan ve Nurkse).
Geleneksel ktisadi Kalknma kuramlarn izleyen Modernleflmeci ve fllevselci
kuramlarn en nemli vurgusu, kalknmann planl ve ulusal bir lekte yaplmas
gereidir. Modernleflme kuram, endstri toplumu kuram ile yakndan iliflkilidir.
Sanayileflmenin temelde zgrlk salayan, ilerlemeci bir g olduunu ve dolaysyla Bat toplumlarnn az geliflmifl toplumlar iin izlenecek bir model olduunu
kabul eder. Bu aklamadan iki sonuca ulaflmaktayz;
a) nc dnya lkeleri endstri dnflmnn sarsc etkilerini beklemektedirler ve sadece az geliflmifl deil, geliflmemifl toplumlardr.
b) Bu toplumlar, endstri toplumunun getii yollardan ilerleyerek onlarn baflarlarn kazanmak zorundadrlar (Giddens, 2000:137A).
Bu yaklaflmlar, kalknmann temel karakteristikleri olarak kalknmann sosyal farkllaflmay artrc, bamllktan kurtarc, zgrlefltirici deerlerin yasalaflmasn salayc yanlarna dikkat ekmektedir. Bafllangcn ve mihenk noktasn daha nceleri ilerlemifl lkelerin tarihsel geliflimlerine odaklanan bu yaklaflmlar, Avrupa deneyimini mmkn tek kalknma lt olarak ele almakla elefltirilirler.
Modernleflmeyi Anthony D.Smith, bafllk altnda ele alr: Bir toplumsal deiflme sreci veya kuramsal yer ve zaman boyutunda evrensel olan veya bu tr sreler toplam olarak modernleflme; genellikle Rnesans ve Reforma kadar geri
gtrlen, laikleflme ve kapitalizmin douflu ile ayrt edilen tarihsel bir deneyim
olarak modernleflme; geliflmekte olan lkelerin liderleri veya elitlerince izlenen
bir seri politikalar niteleyen bir kavram olarak modernleflme (Atakul, 2010).
Rustow ve Warda gre modernleflme kavram, Bat Avrupada Orta an sonunda bafllayan ve gnmzde en uzak lkeleri bile iine alan devasa dnflme
atfta bulunmaktadr. Wilbert E. Moore, modernleflmeyi geleneksel ya da geri kalmfl lkelerin, ileri teknoloji dzeyine eriflmifl ulusal birimlerin ekonomik ve dier
yapsal zelliklerini edinme dorultusunda geirdikleri adafl dnflmler olarak
tanmlamaktadr. Dnya Bankasnn 2010 yl itibaryla dnya lkelerinin gelir dzeyini temel alarak yapt gruplandrma flyledir: (2010, Dnya Kalknma Gstergeleri 2010 (World Bank, Development Indicators, 2010).
Dflk Gelirli lkeler: Kifli baflna 745 dolar ve daha az GSMHye sahip 63 lke.
Orta Gelirli lkeler: Kifli baflna 746 dolar ile 9205 dolar arasnda GSMHye sahip 92 lke. Bu grup KBDG 746-2975 dolar olan 54 dflk orta gelirli ve KBDG
2975-9205 dolar olan 38 yksek orta gelirli lkelerden oluflmaktadr.
61
Yksek Gelirli lkeler: Kifli baflna 9205 dolardan daha fazla GSMHye sahip
olan 52 lke. Bu lkelere sanayileflmifl lkeler de denilmektedir. 23 OECD lkelerinden oluflmaktadr.
Trkiye bu snflandrmada orta gelirli lkeler iinde, dflk orta gelirli lkeler
snfna girmektedir.
Modernleflme kuram, geleneksel, az geliflmifl, dou toplumlar ile ileri (geliflmifl, merkez kapitalist) bat toplumlar arasnda kesin bir ayrm yapar: Stuart Hallun
deyifliyle the west and the rest (bat ve gerisi). Modernleflme kuramlar en ok elefltiriyi bu orientalist grflleri nedeniyle almfllardr. Modernleflmeciler:
1. Tm toplumlarn tek, benzer hatta bir rnek bir geliflme izgisiyle geliflebileceklerine (sanayileflmifl Bat lkelerinin yolu) duyduklar kesin inan,
2. stelik bu geliflmenin mmkn ve muhtemel tek geliflme yolu olduunu kesinlikle onaylamalar,
3. Batda geliflme srecinde ortaya kmamfl olan eflitli sosyal ev ekonomik
dinamiklerin hastalk veya hi deilse yok edilecek birer kt (output) olarak ele alnmas,
4. Bu geliflmenin sadece saylabilir verimlilik ltlerinden oluflmasn onaylamalar, saylamayan ya da Bat ltlerine uymayan ltleri kabul etmemeleri,
5. Kalknma ve geliflmeyi bylece evrimsel ve tek ynl bir izgi olarak sabitlemeleri,
6. Geliflmeyi ve befleriyeti, idare edilebilir bir nfusa ve saylara indirgemeleri,
7. Geliflmenin lmn, sreklilikten ziyade geliflmifl ve geliflmekte olan lkelerden dnemsel olarak alnan fotoraflar arasndaki farklarn karfllafltrlmasna sabitlemeleri ile elefltirilirler.
Modernleflmecilere yneltilen elefltiriler nelerdir? Aklaynz.
SIRA SZDE
MARXIN ZNDE YEN GELfiME KURAMLARI:

D fi N E L M
ECLA OKULU, BAIMLILIK OKULU VE ELEfiTRLER
1950leri izleyen yllarda gelifltirilen Kalknma Ekonomisi Yaklaflm, Yapsalc GeS O R U srmfl olan
liflme Kuram ve Bamllk Okulu 1950 ile 1990lar arasnda hkm
kuramlardr. Modernleflme Okulunun evre yaplarnn geliflmesine iliflkin ana tez
ve kuramlar 1960larn ikinci yarsndan bafllayarak ciddi ve youn elefltirilere heDKKAT
def oldu. Bu erevede ilk baflyapt, kuflkusuz, P. Barann Bymenin Politik ktisaddr (Baran, 1957). 1950 sonlarnda yaymlanan bu yapt, 1960larda younlaSZDE
flan elefltirilerin ncs niteliindeydi. Baran bu yaptta, hibirSIRA
evre
yapsnn kapitalist yolla geliflmesinin ve ekonomik bamszln korumasnn olanakl olmadn belirterek evrede kapitalist retim tarznn ilerici roln
yadsyordu. Ancak
AMALARIMIZ
bu baflyapta karfln, Bamllk Okulu, evre yaplarn ikinci Dnya Savafl sonras deneyimlerinin bir rn olarak ortaya kt. Bamllk Okulunun temel kavramlarn oluflturanlar ve kuramsal erevesini izenler Latin Amerikal
K T A P arafltrmaclardr. Modernleflme Okuluna ilk kapsaml ve kktenci karfl kfln, smrgeciliin uzun yllar nce tasfiye edildii ve kapitalist yolla kalknma abalarnn da o
denli uzun bir gemifle sahip olduu bir anakarada filizlenmesi
1929
T E L E Vanlamldr.
ZYON
krizini takiben Latin Amerika lkelerinde yaflanan ekonomik darboazlarn etkisi
ve bunlarn karfllnda geliflen sosyal deneyimler flnda ECLA (Economic Comission for Latin America) komisyonu oluflmufltur.
T E R N E Tticaret sisteECLA Okulu Latin Amerikann azgeliflmiflliin nedenlerini Ndnya
mindeki eflitsiz ve haka olmayan deiflimde bulmufltur. Buna gre, Batnn gelifl-
Trkiye, 2010 yl Dnya

Bankas Dnya Kalknma
Gstergeleri gelir
snflandrmalar ierisinde
dflk orta gelirli lkeler
arasnda yer almaktadr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
62
mifl merkez lkeleri evrenin az geliflmifl lkelerinde retilen ham ve yar mamul
maddelerini deerlerinin altnda fiyatlarla alrken, bu lkelere dfl satmn yaptklar makine ve donatm iin onlardan yksek fiyatlar istiyorlard. Dier bir deyiflle geleneksel ekonomi kuramnn serbest ticaret koflullar altnda uluslararas dzeyde
verimlilik artfllarnn birincil mallar reten evre lkeler yararna sonular verecei
tezi, evre ve merkez lkeler arasnda uzun bir dnemi kapsayan ticaret hadlerine
iliflkin verilerce yalanlanyordu. ECLAya gre merkez ile evre arasndaki bu yapsal eflitsiz deiflim iliflkilerinin temel nedeni, Ortodoks kuramn geersiz varsaymlar yan sra, sanayileflmifl ekonomilerin ulaflt tekelci yap, yani ok uluslu flirketlerdi. A.G. Frankn Modernleflme Okuluna fliddetle karfl kan alflmalarnda, zellikle bu konunun srekli vurgulandn ve youn biimde elefltirildiini gryoruz.
Bamllk Okulu, zellikle de Andre Gunder Frank ve izleyicileri, kapitalizmi,
evre formasyonlarn geri kalmfllnn, arpk (Amin, 1977) ve deforme olmufl
(Alavi, 1975) ekonomik geliflmelerinin ana nedeni olarak grmfllerdir. Buna gre
evrede normal kapitalist geliflme olanakszdr. Gnmzde artk kapitalist retim tarznn tarihsel bakmdan ilerici olan ifllevinden sz edilemez; tersine evrede
kapitalist retim tarznn varl bu yaplarda geri kalmfll yaratmakta, yerlefltirmekte ve yeniden retmektedir. Bu teze gre, az geliflmifllik denilen olgunun geliflmesi evre ile merkez lkeler arasnda var olan ve ksaca bamllk iliflkisi diyebileceimiz bir smr zincirinin rndr. Bu nedenle uydu (evre) lkelerin geliflmeleri ancak merkez lkelerle olan iliflkilerini en aza indirdikleri dnemlerde
gerekleflebilmektedir (Frank, 1967, 1969).
Ayn paradigmadan yola kan Wallersteinin Dnya Sistemi kuram flyle zetlenebilir:
retim ve dolaflm tek bir organik btnn farkl kategorilerini oluflturmaktadr ve
retimi belirleyeni dnya pazarndaki dolaflmdr.
zmlemenin temel birimi dnya sistemidir. Bu sistem, merkez, yan-evre ve
evre diye adlandrlan alt sistemlerin oluflturduu birleflik bir kapitalist dnya
ekonomisidir. Dnya sistemi gerekte deiflim iliflkilerinin belirleyici rol stlendikleri bir dnya pazardr.
Alt sistemlerde ortaya kan eliflkilerin kayna, sistemin btnnde var olan uzlaflmaz yapda aranmaldr. Bu nedenle ana belirleyiciler, alt sistemlere dflsal
olan glerdir.
Alt sistemler deiflim iliflkileri ile birbirlerine balanrlar. Kapitalizm kr amac ile
pazara ynelik retim yaplan bir sistemdir. Bylelikle dnya sistemi temelde sermayenin dolaflm ile tanmlanmaktadr.
Bamllk Okuluna Yneltilen Elefltiriler

Emperyalist aflamada evre formasyonlarn bamsz ekonomik geliflmeleri veya
bamsz sanayileflmelerinin olanakszln savunan bu grfle ampirik dzeyde
ciddi elefltiriler yneltildi. Bamllk ve geliflme olgularnn birbirlerini dfllamadn savunanlarn baflnda Brezilyal arafltrmac H.Cardoso gelir (Cardoso, 1972).
nce Leninin emperyalizmi nitelemesi ile kapitalizmin gnmzde ulaflt aflamay karfllafltrdktan sonra, yzylmzn ikinci yarsndan bafllayarak dnyann
ekonomik ve politik yapsnda ortaya kan nemli deiflikliklerin, emperyalist lkelerle baml lkeler arasndaki iliflkileri derinden etkilediini, sermaye birikiminin ve yaylmacln gnmzde ald biimlerin klasik emperyalizm kuram ile
aklanmasnn glefltiini ileri srmektedir (Cardoso, 1972). Kant olarak ampirik
63
verilerden yararlanan Cardoso, aklamasnda evre formasyonlarn geliflmeleri ile

baml yaplarnn eliflmediini savunarak, gnmzde emperyalist yatrmlarn
ekonomik retimde yerel katlm ngrdn belirtmektedir. ok uluslu flirketler, byk tekeller artk evrede sanayi yatrmlarna ynelmekte ve bu lkelerin i
pazarlarn da nemsemektedirler.
Bamllk Okulunun bu konudaki kat flemalarn elefltiren Cardoso son olarak
flu saptamalarda bulunuyor: (a) Artk tek bir emperyalist merkez yoktur, karlar
eliflik ok merkezli bir yap gereklere daha uygun dflmektedir; (b) Frankn azgeliflmiflliin geliflmesi tezi, evre formasyonlarda yapsal bir dinamizmin yokluunu savunarak nemli bir yanlfl yapmaktadr. zgl rneklerde aka grld gibi, bamllk ve geliflmesi pekl bir arada yaflayabilir.
Warren (1973) eflitli ekonomik gstergelere dayanarak kinci Dnya Savafl
sonras dnemde evre lkelerde baflarl bir kapitalist ekonomik geliflme salandn ve bu lkelerde kapitalist sanayileflme yolunda nemli admlar atldn ileri srmektedir. Warrene gre, gnmzde nc Dnya lkelerinde kapitalist
toplumsal iliflkilerle retici glerin geliflme dzeylerinde belirgin bir atlm yaflanmaktadr. Bu atlm yavafllatan etmenler, emperyalist lkelerin bu ynde yrttkleri bilinli politikalardan ok, sz konusu lkelerin i eliflkilerinden kaynaklanmaktadr. Warren makalesinde Sutcliffe tarafndan (Sutcliffe, 1972) bamsz sanayileflmenin ltleri olarak belirlenen drt zelliin -snai retimin yaps, finansman kaynaklar, teknolojinin nitelii, i pazarn varl- evre yaplarda ne llerde salandn inceledikten sonra, bu erevede, anlan yaplarn hzl bir bamsz sanayileflme srecine girdikleri sonucuna varmaktadr. Ksacas, Warrende Bamllk Okulu grfllerinin tersine evrede bamsz kapitalist geliflme olanakldr,
gnmzde yaflamaktadr ve de gelecei umutludur.
Evans (1979) evre yaplarda yaflanan bu geliflme evresine emperyalizmin
ikinci aflamas ya da dflk sanayileflme demektedir. Evansa gre, Wallersteinin yar-evre diye adlandrd belirli i pazar byklne ulaflmfl, geliflmeyi
srdrebilecek kaynaklara sahip olan, fiziksel ve sosyal altyapsn byk lde
tamamlamfl evre lke devletleri, sanayici ve sekinleri ile ok uluslu flirketler ortak karlarna uygun dflmektedir.
Bradshaw (1985), 1960-1977 yllar arasnda 15 Afrika lkesine iliflkin ampirik
verileri temel ald alflmasnda Evansn tezinin salt yan-evre lkeler iin geerli olmayp tm evre lkeleri kapsayacak biimde geniflletilmesi gerektiini savunmaktadr.
Bamlk Okuluna yneltilen bu elefltirileri temel olarak noktada toplamak
mmkndr: Bamllk Okulu, evrimci olmakla sulad Modernleflme Okulu ile
birlikte yine ayn nedenle elefltirilmektedir. Modernleflmeciler, geleneksel-modern ayrmn veri alarak yola kmfllardr. Bamllk Okulu da her iki yaklaflm
da benzer biimde evre yaplardaki 16. yzyldan bu yana kapitalist retim tarznn baflat olduu saptamasn yaptktan sonra, bu yaplardaki retim iliflkilerinin
son 40 yllk srede nasl bir evrim gsterdiine iliflkin hibir aklama getirmemifllerdir. Ayrca Modernleflme Kuramlarn, salt isel faktrleri ele almakla elefltiren
Bamllk Okulu, bu duraanlk srecinde salt dflsal faktrleri dikkate alarak; evre lkelerde yaflanmakta olan ve merkezin etkilerinden yar bamsz gereklefltirilebilen geliflmeleri de grmezden gelmifltir.
Cardoso, dnyann ekonomik

ve politik yapsnda ortaya
kan nemli deiflikliklerin,
emperyalist lkelerle
baml lkeler arasndaki
iliflkileri derinden
etkilediini, sermaye
birikiminin ve yaylmacln
gnmzde ald biimlerin
klasik emperyalizm kuram
ile aklanmasnn
glefltiini ileri
srmektedir.
Bamllk Okulu genel olarak hangi alardan elefltirilmektedir? Aklaynz

SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
64
MODERNTE VE POST MODERNTE: KALKINMANIN

EKONOMYE TERK VE GELfiMENN SYASETLE
ZDEfiLEfiMES
1980 sonrasnda ortaya

kan neoliberal dnflm
sonras yoksul olann,
yoksulluundan kendisinin
sorumlu olduuna ve
btnn uyumunu bozmak
pahasna yoksulun
desteklenmesinin optimum
dengeleri bozacana iflaret
eden; yeni sa (neo-liberal)
anlayfl temelli ancak saf
liberal de olamayacak kadar
tutucu bir ahlak (moral)
anlayfl uygulamaya koyan
politikalar yrrle
konulmaya bafllanmfltr.
1970lerde zellikle kalknmann makro boyutlarnn genellenebilmesi zerine

odaklanan bu tartflmalar, kapitalizmin yeni krizleriyle birlikte gzden geirilmeye
baflland. rnein Escobar: Kalknma sylemi, 2. Dnya Savafl sonras dnemde
Asya, Afrika ve Latin Amerikann oundaki temsil ve kimlik politikalarnn merkezi ve her yerde bulunan iflleticisi olmufltur. Asya, Afrika ve Latin Amerika; her biriyle ayn zamanda olagelen fliddet rejimiyle bamszlk-sonras Latin Amerika ve
postkolonyal Afrika ve Asyadaki ulusal projeler olarak sklkla benimsenmesinin
dflnda kolonyalizm ve Avrupa modernitesinden kaynaklanan temsil rejimlerinin
birbirini izlemesine tank olmufltur. Yerel kltrler, kadnlar, kimlikler ve gemifllerin karfllaflt ve bastrld yerler gibi bu temsil rejimleri yepyeni fliddet yerleridir (Rojas de Ferro 1994). Bu eflit bir temsil rejimi olarak kalknma; kapatma,
farkllk ve fliddetten baflka retim ve arzunun ekonomisiyle birlefltirilmifltir. Elbette bu fliddet, ayn zamanda kendi oluflumunun bir kayna olan taklit edici bir fliddettir. Terr ve fliddet kltrel retim alanlarn kendi kendine oluflturur ve dolaymlar (Girard 1977 ve Taussig 1987). Ancak kolonyalizm ve kalknma ile tanmlanmfl modernize fliddet, fliddetin kendinde bir kaynadr. 19. yzyldaki uygarlaflma isteinden bugne fliddet, temsil araclyla dourulmufltur elefltirisini ykseltmektedir (Escobar, 1995: 214).
Bu tartflmalara en nemli elefltiriyi getirenlerden birisi Galbraithdir. 1979da
Galbraight, yeni analiz lekleri iinde zellikle mlkiyet ve eitim ltlerini ihmal edilmekte olduuna dikkati ekiyor ve bu iki ltn mutlaka dikkate alnmasn neriyordu. Ona gre yoksulluun farkl kategorisi vardr:
Sahra-alt alflmalar yoksulluu aklamada en nemli gstergelerden birisi olmas gereken eitimin yoksunluu ve kltrel zemini aka gzard etmektedir. 31 Afrika lkesinin 29u bu nedenle Afrikadandr.
Latin Amerika modellemeleri aka grlecei gibi sadece Latin Amerikaya
ait tezlerdir: Tarm kkenli elitlerin herhangi bir ekonomik aktiviteye balanmay gerekli grmeksizin gelifltirebildikleri sermaye birikimi Latin Amerikaya
zgdr. Ancak te yandan, bu sre tarm mlkne sahip olmayan toplumsal gruplar duraan ve yoksullua mahkm hle getirir. Galbraight, burada
tarmsal mlkn ne kadar nemli olduuna dikkati ekerek yasal olarak kaytl olmasa dahi, bu mlkn nemli bir birikim yarattna iflaret eder.
Gney Asyann ok vlen modelleri ise yoksulluu artrmada yksek dourganlk ve doum oranlarnn, gelirin eflitsiz dalm ve birikimden yeterli pay almay nasl beslediini grmezden gelen modellemelerdir.
Nitekim Galbraightn bu elefltirilerini izleyerek, 2006da Asyadaki yoksulluun
drt temel faktrle ykseldii belirtilmifltir: Ynetimin demokratik olmayan yaps,
eitime eriflmede eflitsizlikler, mlkiyetin blflmndeki eflitsiz dalm ve kuflkulu ve geici nlemler olarak ortaya kan ekonomik hizmetler (WB Handbook of
Poverty and Inequality. 2009).
1980lere gelindiinde Dnya Bankas ve onun nclnde bir dizi lkede
gereklefltirilen denetimlerle Yeni Yapsal Uyum Politikalarnn temel kavramlar
egemen olmaya bafllad. Buna gre artk merkez politikalarla srdrlebilen kalknma kavram terk ediliyor, yerine STK destekli eflitli liberal geliflme programlar araclyla dnya ekonomisine eklenme politikalarna geiriliyordu. Bu politi-
65
kalar temelde yoksul olann, yoksulluundan kendisinin sorumlu olduuna ve

btnn uyumunu bozmak pahasna yoksulun desteklenmesinin optimum dengeleri bozacana iflaret eden; yeni sa (neo-liberal) anlayfl temelli ancak saf liberal de olamayacak kadar tutucu bir ahlak (moral) anlayfl uygulamaya koyan
politikalard.
DNYA BANKASININ YEN KALKINMA GNDEM:

NEO LBERAL AIKLAMALARLA YOKSULLUK VE
YOKSUNLUK ANALZLER
1980lerin sonunda Latin Amerika, Asya, Afrika gibi Yapsal Uyum Programlarnn
uyguland lkelerde, gzle grlr bir yoksullaflma ve hzl ekonomik nedenli
dfl glerin, refah devleti anlayfln bir zamanlar yeterince uygulayabilmifl lkelerde dahi sorun yaratt da dikkate alnarak, uygulamalar elefltirilmeye baflland
(bkz. nsel, 2001:62). 1980 dneminin Yapsal Uyum Politikalar, kalknmakta olan
lkelerin ekonomilerinin ucuz ifl gc, geleneksel kirletici teknolojinin aktarm
vb. yollarla da kresel ekonomiye eklenebilmelerini salyordu.
1980lerin politikalar, esas olarak iki yeni kategorinin lm kapsamna girebilmesini de saladlar: Yeni yoksulluk ve yoksunluk kavramlar. Geleneksel yoksulluk olarak tanmlanan daha ok ikincil ifl gc ordusu iinde yzer-gezer olarak
alflan ve lmlerini ekonomi gstergeleri ile yapabildiimiz eski yoksulluk tiplerinin yannda, yeni ekonomik ve sosyal yaplanma ile birlikte yeni bir yoksul tipi de karflmza kyordu. Bunlar modern ekonomi tarafndan dfllanan ve yoksullaflan (emekliler, dullar, hizmetler sektrnn teknoloji bilgisi dflnda kald iin
atlmfl mavi ve beyaz yakallar vb.) gruplardr.
Tam bu dnemlerde, eflitli tketim kalplarna ve yaflam kalitesi sunan hizmetlere ulaflma yetersizliini adlandran bir baflka yoksulluk snflamas da betimlenmeye bafllad: Mutlak Yoksulluk ve Greli Yoksulluk kavramlar. Mutlak yoksulluk
BM normlar ile gnde 1$ altnda kazanan kiflilerin yoksulluk durumlar iin lt
olarak kabul edilirken; greli yoksulluk kavram, tketim olanaklarndan yoksunluk (deprivity), kentsel mal ve hizmetlerden yoksunluk olarak tanmland. Trkiyede bu dnemde kalknma kavramndan vazgeildi ve zellikle de geri kalmfl
blgelerde uygulanmakta olan sosyal destek programlar hzla sivil rgtlere devredilerek; kamunun grevi giriflimci destek programlar ile snrlandrld.
1990lara gelindiinde ise DB, protestolar iyice ykselen bu yoksulluk iin yeni bir kavram dizisi ve yeni politikalar retti: Yoksullukla Mcadele ve yi Ynetiflim (poverty declining/good governance). Bu yeni politikalarn temelinde yeni
san vazgeilmezi olarak giriflimciler yer almaktayd ve bu lider ruhlu olanlarn
desteklenmesi iin de ulusal sivil rgtlerden ziyade uluslararas sivil rgtlerin
gvendikleri baz yerel sivil rgtlerle yrtlecek destek programlar izilmiflti.
Bu arada bulunduklar durumun sorumlular olarak grlen yoksullar iin ise yeni
yardm ve destek nerileri ve bu programlar yrtecek yine uluslararas gven
desteini almfl yerel sivil gruplar yeni dnya vatandafl profilini tamamlamaktayd.
Bu dnemde Trkiye ve zellikle geri kalmfl blgelere ynelik politikalarn, uluslararas destekler alabilmifl sivil rgtlenmeler ile yrtld bir dneme girdi.
rnein, 2000-2015 arasnda etkin olan yi ynetiflim (good governance) politikalarnn Trkiye ve zellikle de GAP kapsamna giren illerdeki uygulamalar,
yoksulluk azaltc programlar ile giriflimci destekleme programlar olarak grlmektedir. Bu erevede yoksul ve yoksulluk yeniden tanmlanmakta; alt ve st snrlar belirlenmekte, bu gruplara yaplacak nakdi yardmlar pazarla girmekte;
1980lerin politikalar esas

olarak iki yeni kategorinin,
yeni yoksulluk ve yoksunluk
kavramlarnn lm
kapsamna girebilmesini
salamfltr.
66
yurttafl kavramnn kaybolmasyla birlikte, ekici g olarak grlen giriflimci destekleri ne karlmakta ve toplumun geri kalannn da deyim yerindeyse baflnn
aresine bakmas beklenmektedir.
SIRAflema,
SZDE DBnn Kaynaklara Eriflme Gl olarak tanmlad yokAfladaki
sunluk tarflerini ieriyor. Dikkat edilirse, birincil nedenler arasnda gsterilen hemen
her etkide Dbilin
yokluu ana neden olarak devreye girmektedir. Bylece, neoli fi N E L M
berallere ynelik elefltirilerin de (yoksulluun tanmndaki ahlaki faktrleri ne kartma, yoksulluun eriflme glnden kaynaklandn iddia ederken, bundan
S O R U
yoksullarn kendisini
sorumlu tutmak vb.) byk oranda gereklefltiini gryoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bilin yokluu,
eriflme gl konusunda anahtar role sahip bir kavramdr.
D Kkaynaklara
KAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Tablo 3.1
Yoksulluk
Semptomlar: (People
AMALARIMIZ
First, 1993:21).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Semptom
SIRA SZDE
kincil Nedenler
Birincil Nedenler
Klinik hizmetler yokluu

la yokluu
Kt beslenme
Temiz su yokluu
Sanitasyon yokluu
Bilgi yokluu
Farknda olmama-bilin eksiklii
Kapital yokluu
nceliklerde yanlfl seim
Baml dflnme biimi
Yiyecek yokluu
Yanlfl beslenme
Dflk gelir
Aralardan yoksunluk
Toprakszlk
Bilgi yokluu
Farknda olmama-Bilin eksiklii
Beceri yokluu
Kapital yokluu
Kuraklk
3) Temiz su kayna ve
sanitasyondan
yoksunluk
NTERNET
Yoksama
Ara yokluu
nceliklerin yanlfl seilmesi
Bilgi eksiklii
Beceri eksiklii
Bilin eksiklii
Kapital eksiklii
Baml dflnme
Kooperasyon eksiklii
4) Fazla Nfus
Aile planlamasnn yokluu

ocua evde yer vermeme
Eitimsizlik
Dflk gelir
ocuk lmll
Toprakszlk
Bilinsizlik
Bilgi Yoksunluu
5) Okur- yazar
oranlarndaki
dflklk/ mmiyet
Okul Yokluu
retmen Yokluu
Cinsiyet Ayrmcl
Okul cretini deme flansnn
Yokluu
Kapital Yokluu
Bilin Yokluu
Kooperasyon Yokluu
Dflk Gelir
6) Kt Konut Koflullar
Materyal Yokluu
Toprakszlk
Kt/zayf Ynetim
nceliklerin yanlfl seilmesi
Dflk Gelir
Kapital Yokluu
Beceri Yokluu
Bilinsizlik
Kooperasyon Yokluu
7) Gelir Dflkl
stihdam eksiklii
Toprakszlk
Zayf Ynetim
Dflk retim
Dflk Verimlilik
Pazarn Yokluu
Beceri Yokluu
Kapital Yokluu
Kooperasyon Yokluu
Bilin Yokluu
nsiyatif Yokluu
8) Dflk Tarmsal
Verimlilik
Basit Aralar
Emek Youn
Verimliklik Yokluu
Su yokluu
Fakir topraklar
Beceri Yokluu
Bilin Yokluu
Kapital Yokluu
Kooperasyon Yokluu
Pazarn Yokluu
1) Salgn hastalk
AMALARIMIZ
K T A P
2) Kt Beslenme
TELEVZYON
te yandan BM programlar hzl kitleselleflen ve son liberal uygulamalarla snrlar belirsizleflen yeni yoksulluk durumlar iin yeni kavramlar retmeye alflmaktadr. Bu programlarn temel hedefleri: Mevcut Eflitsizliklerin Geriletilmesi ve Yeni Eflitsizliklerin Engellenmesi , Yeni Eflitsizlikler Yaratmama olarak izilmektedir
(Oru, 2001: 73-87). BM normlarnn ncelikli gruplar, kreselleflmeden en fazla
zarar grenler ve en alta dflrlenler, yani iflsizler, kadnlar, ocuklar, toprakszlar
vb.dir Bu programlarda, ncelikli kavramlar: retimi artrmak, toplumsal cinsiyet ve
yaflam kalitesi standartlar zerinden lmler, toplumun en zayf halkalarnn iyilefltirilmesine ynelik programlar, tam istihdam vb. kavramlardr. Dolaysyla 1990
sonrasnda DB ile BM programlarnn her ikisinde de her ne kadar Yoksulluk temas ifllenmekte ise de BM programlarnda temel eksen kalknma ve yoksulluun
retimle giderilmesidir. DB programlarnda ise ekici g olarak giriflimciliin kresel ekonomiye eklemlenebilecei, varlklarn kamu tarafndan yaratlmas ve ek olarak da yoksulluk kapsamna giren gruplarn gnlk ekmeinin desteklenmesidir.
NSAN GELfiME ENDEKS (GE-HDI) VE TOPLUMSAL CNSYET LMLER
(GDI VE GII)
NSANI GELIfiME Endeksi (GE), bir lkenin ortalama kazanmlarn insani geliflmenin
temel alannda len zet bir karma endekstir: Salk, bilgi ve gelir. lk kez mteveffa
Pakistanl ekonomist Mahbub ul Haq tarafndan, Nobel dll Amartya Sen ve 1990 ylndaki ilk nsani Geliflme Raporununun nde gelen dier dflnce adamlar ile ifl birlii ierisinde gelifltirilmifltir. Ulusal kalknmay lmek amacyla kullanlan gelir dzeyi ve
ekonomik byme hz gibi alfllageldik lmlere alternatif olarak ortaya konmufltur.
HDI (GE) iinde 2010 ylna kadar Toplumsal Cinsiyet liflkili ndeks (Gender Related Developmant Index - GDI) lt dahil edilmifl; 2010 ylndan itibaren, toplumsal cinsiyet
eflitsizlii (Gender Inequality Index (GII) ltleri de GE ltlerine ek olarak dikkate
alnmaya bafllamfltr. Endeks deeri hesaplanrken bafllca lt esas alnmaktadr:
1. fl gc piyasas (flgcne katlma oran)
2. Yetkilendirme
a. Eitime eriflim
b. Parlamentoda temsil
3. retken sal
a. Ergen dourganl
b. Anne lm
DB ile BM zellikle de UNDPnin yrtt programlarda gzlenen bir dier farkllk
ise birrneklik ve farkllk teflvikleriyle ilgili ynlendirmelerindedir. Bir rnekleflmefarkllaflma tartflmalarnda, Dnya Bankasnn tutumu, Bir rnekleflmeyi teflvik,
BMin ise Farkllaflmay teflvik erevesindedir. Bu farkllklar DB iin gelir, gelenekler ve dinsel farkllklar olarak alglanrken, BM iin doufltan kazanlmfl ve sonradan oluflmufl eflitsizlikler temelinde alglanmaktadr. Oysa bilimsel grfl; farkl tabakalardaki ve sosyal rntlerdeki insan gruplarnn topluluk olma abalarnn eflitlik
temelinde desteklenmesini ve farkl olanlarn toplulaflmay bozucu ve baskn olanlarn da basklayc olabilecek tavrlarnn, sistematik olarak, anlaflma ve kontratlar temelinde zmn teflvik etmektedir. Buna gre, farkllklar sosyal bir yapy oluflturan olumlu streslerdir ve bunlar cinsiyet, gelir kayna, yafla dayal farklar, istihdama bal farklar, kyl-flehirli olma vb. sosyal alann tmne ait sosyal olgular olarak
anlamak gereklidir. Dolaysyla bilimsel grfl iin bunlar bastrlacak veya zellikle
beslenecek farklar deil, sadece sosyal yaflamn iinde birer unsur olarak kalrlar. Burada asl mesele, baz kar gruplarnn farklarndan dolay eflitsiz temeller yaratabilmesi ihtimali olarak belirir; rnein kadnlar zerinden veya topraksz ve iflsizler zerinden ya da tmyle doal evre zerinden ya da daha gen gruplar zerinden yaratlacak eflitsizlikler, tm yapy geriletecek eflitsizlikler olarak anlafllr.
67
68
YAPISAL UYUM POLTKALARINDAN

KRESELLEfiME SORUNSALINA
1990l yllar kreselleflme syleminin alp yrd yllar oldu. Dnyann ekonomi politiini kresel sistem olarak adlandrma, 2008 krizine kadar geliflme ve kalknma sylemlerinin bafltac olan ortak kavram olarak kald.
1980lerin popler sylemi post modernite idi, 1990lar kreselleflmenin altn yllar oldu. 1980lerden itibaren telaffuz ediliyor olmasna ramen, kavramn
kendisinin kreselleflmesi 1990larda bafllad. Kreselleflmeye iliflkin sylemler,
Williamsn (1983) ve Bellin (1987) Ulus-devletlerin artk byk problemler iin
ok kk, kk problemler iin ise ok byk kaldklar tartflmalarndan nce
de vard ve aslnda son derece liberal arkaik kkenlilerdir.
Kreselleflme teorileri, kresel dzlemde giderek artan deiflmelere dikkat ekerken, aslnda uluslaras etkileflimdeki artfl ve etkileflim teknolojilerindeki deiflmeler gibi konulara odaklanarak gerek formlar da gzden karmaktadrlar. Kreselleflme ve tanmlanabilmesine iliflkin sorun ise hl karflmzdadr: Kreselleflme teorileri yzyln mistisizmi ve solun da kaosudur.
Neden kresel deiflmeye tek-boyutlu deiflme veya teknoloji asndan baklr? Zira kreselleflme teorileri biime odakldrlar ve aslnda teorinin kendisinde
bir deiflme de yoktur; teori deiflen g iliflkilerinin gerek boyutlarna iliflkin sorular sormaz. Teori kazananlar ve kaybedenlerin gerek yerleri ile de ilgili deildir. Teori rnein, ifl srelerindeki deiflmeler veya teknolojideki deiflmelerin
ulusal dzlemden uluslaras dzleme taflnmas ile ilgilenmeyi yeterli bulmaktadr.
Son dnem Bnya Bankas verilerine gre ise toplam dnya GSMHsnda 4.5 katnda bir artfl vardr. Ancak bu artfln ncelikle kesimler aras dengesizlii artrdn
biliyoruz. Dnyada zengin ile yoksullar arasndaki oranlar giderek genifllemektedir.
Otuz yl kadar nce en zengin % 5 ile en yoksul % 5 arasnda otuz kat fark varken,
bugn bu oran 60 katna kmfltr (New Internationalist, 1996, July). Otuz ylda en
zengin % 20nin toplam dnya ekonomisinden ald pay %72.3ten % 82.7ye kmfl,
en yoksul % 20nin pay ise % 2.3ten % 1.4e gerilemifltir Burada gzard edilmemesi
gereken bir husus ise bu 4.5 kat artfln istihdama yansmamasdr. Artflla birlikte umulan istihdamn geliflmemesi, bizlere birikimin retime deil tekrar speklasyona yneldiini gsteriyor. Yeni uluslaras ifl blm, emein ucuz olduu ve kitlesel retimin yapld noktalar zel smr blgesi semekte ve buralara ynelmektedir.
Tm bu ekonomik yaplanma ile beraber kreselleflme teorileri, aslnda tm insanla tek dnya-tek zm-tek yol alternatifini sunmaya devam etmektedirler. Oysa dnya ekonomisi bir yandan da hzla kendi yeniden yaplanma alarn
oluflturmaktadr. Bu alar retimde deil ancak tketim kalplar, deerler sistemi,
davranfl rntleri ve yaflama standardn belirleme noktasnda zellikle baskndr. Tm bu rntlerin arka plannda dnya ekonomisinin bir btn olarak birbirine balanmas ancak bu balanmann retimde deil de speklatif sermaye ile
oluflmas olgusu yatmaktadr. Hzla artan iletiflim kanallar en ok speklatif sermayenin ulusaflr evrimleri iin kullanlmakta; ulusal bte yaplanmalar tketim
ekonomisinin aflr ykn karfllayabilmek iin retim kanallarn kiralamakta; aflr yklenmifl ve zorlanan bteler rant ekonomisinin oyunca hline gelmektedir.
Bu yeni durum eskisinden farkl bir global sermaye anlayfln yaratmaktadr ancak
bu sermaye retime dayanmayan speklatif bir kresel sermayedir.
Bu yeni yap; kresel sermaye, Sklairin de belirttii gibi eski kresel ekonomiden farkldr (Sklair,1995). Teknolojiyle birlikte yaylan sermaye hareketleri hem
eski biimlerin akfl ynn korumakta ama bir yandan sermayenin ierii yatrm-
69
dan speklatif sermayeye doru deiflmektedir. Kazgan, teknolojik bulufllarn eski

merkez-evre iliflkilerinde nasl pekifltirici olduunu aka ortaya koymaktadr.
Merkez sadece retim deil, ayn zamanda pazarlama kanallarnda etken flirketlerinin, finans kurumlarnn gc ve yaygn oluflu sayesinde hem retim aflamasn
tamamlayarak hem de iletiflim kanallarnn etkenliinden yararlanarak dier lkelerin, halklarn satn alma gcnn snrlar erevesinde, nce tketim kalplarn
kresellefltiriyor; bunu bir gecikmeyle (ou zaman daha snrl biimde) retim
biimleri izliyor (Kazgan, 1997:33). Kazgan yeni ekonomik dzeni ynlendiren
kesimin asl gcnn finans kaynaklar ve finans piyasalarn elinde tutmas olduunu belirtir (s:39). Uluslararas bankalar, yatrm fonlar, rating kurumlar, IMF,
SZDE
DB vb. ile finans kurumlarn elinde tutan Merkez, uluslaras SIRA
kurumlarda
etkinlik
salayarak tekel gcn korumaktadr. Finans kapital ve quasi-sermayenin en
gl oyunlarnn dnya borsalar zerinden oynand lkelerde (rnein TrkiD fi N E L M
ye tm dnya borsalar iinde $ zerinden % 204 getiri vermektedir, Portekizde
bu oran % 20dir (Kazgan, 1997:140). scak para akfllar lkelerin kaderlerini bir
S O R U
anda deifltirebilmekte, bteler bir gecede darmadan olabilmektedir.
Merkez ve evre lke iliflkisi, ekonomik deiflkenler ve gelir dalmDzerinde
K K A T nemli etkilere sahiptir.
SIRA SZDE
N N
Bu durum Merkez ile evre arasndaki akfl tersine eviren deil, iddia edildiinin aksine artran ve katlayan bir yeni durumdur. Kazgan 1990da dnya nfusunun%13.9unun toplam GSYHnn % 64.8ini alrken, kalan %86.1
nfusun %36y
AMALARIMIZ
paylafltn gstermektedir(Kazgan,1997:53, T.1den). Patnaiki izleyerek Kazgan,
krizlerin afllma esnekliini; Merkez ve evre lkelerin rollerini sorgulamaktadr;
K T Adevamn
P
evre krizin atlatlmas ve enflasyonsuz ortamn Merkez lkelerde
salarken; Merkez yeni maliye-para politikalaryla esnekliini ve gcn srdrmektedir. Ancak burada gzden uzak tutulmamas gereken nokta; Merkezin kendi
iindeki hesaplaflmalar ve pazar kavgalardr (Kazgan, 1996:118).
T E L E VCastells,
Z Y O N 1989-91
arasndaki dorudan yatrmlarn nasl lke arasnda (ABD-Japonya ve AB) gelifltiini ve buralardan Asya, Afrika ve Latin Amerika lkelerine akfln hangi araclklarla (rnein Afrika iin AB, Latin Amerika iin Kanada dolayml ABD ve Asya
NTERNET
iin kaplanlar aracl ile Japonya) geiflin salandna dikkati eker. Gelecein
(Thurowu izleyerek) bu blgenin aralarndaki rekabetle flekilleneceini, Amerikan hegemonisinin gleneceini, bunu nce Japonyann sonra da ABnin izleyeceini syleyebiliriz (Castells, 1996: 101).
Castells de yeni dzenin bir krllk dzeni olduunda srar eder. ...Bylece, firmay ynlendiren verimlilik deil krllktr, verimlilik ve teknoloji nemli fleyler olabilir ama kesinlikle biricik unsur deildir. Ayrca deerler ve karlar dzeneinin biimlendirdii politik kurumlar, kendi kurgulu ekonomilerinde rekabetin maksimizasyonu iin abalayacaklardr. Krllk ve rekabet gc teknolojik yaratclk
ve verimlilik artflnn gerek belirleyicileridir (Castells, 1996:81-vurgular yazarndr). Castells 1988 yln temel alarak dnya ekonomisinin paylaflmnn 2000 iin
projeksiyonunu flyle yapmaktadr: 2000 ylnda toplam dnya retiminin % 24.6sn Bat Avrupa lkeleri, % 18ini Kuzey Amerika, %26.9unu da geliflmifl Asya (Japonya ve Kaplanlar) toplarken; Latin Amerikann payna % 4.6, Dou Avrupaya % 15.2
ve dier Asya lkelerine de sadece %8 pay dflecektir (Castells, 1996:110).
Global sistem teorileri, devlet aralar ve aktrleri ile pek iliflkisi olmas gerekmeyen, devletleraras balantlarn pratikleri olan ulusaflr uygulamalar zerinde
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
durur. Analitik olarak ana nokta zerinde durduklar sylenebilir: Ekonomik,

politik ve kltr/ideolojik. Bu nn bileflimi Sklair tarafrdan global sistem olarak adlandrlyor. Sklair global sistemin global kapitalizmden ayr dflnlmesi gerektiini vurgulayarak; 1)ekonominin uluslaraflr uygulamalarnn kurumsal bir karakteristii olarakuluflaflr korporasyonlar, 2) politik alanda uluslaraflr kapitalist snf ve 3) kltr/ideoloji alannda da tketim kltr/ideolojisini global sistemin oluflturucusu olarak gstermektedir (Sklair, 1997).
Hirst ve Thompsonun kreselleflme konusuna temel elefltiri noktalar; kresel
dzlemde rekabeti glerin bugnn kresel iliflkilerinde yeni bir geliflme sunduuna ve durdurulamaz olduklarna iliflkin iddiay destekleyecek yeterli bulgunun
olmamasdr (Hirst & Thompson, 1996). Hirst ve Thompson, 1914ten bu yana artan
dnya ekonomisine yatrm ve ticaretteki artfl ve kkenler asndan bakldnda,
bu iddiann ampirik olarak kantlanamayacan ileri srmektedirler. Yine Ruigrok
ve van Tulder de benzer bir iddia ortaya atmakta ve dnyadaki 100 byk firmay
inceleyerek; global, kk belli olmayan ya da snrsz olarak adlandrlan yapnn pek de gerek olmadn ortaya koymaktadrlar (Ruigrok & van Tulder,
1996). Aslna baklrsa sadece 40 dolaynda firma ulusaflrdr ve bunlarn iinde de
20den az retimi dflarya taflmfltr. ok nadir rnekler dflnda da AR-GE faaliyetleri tamamyla yerel dzeyde kontrol edilmektedir (Ruigrok & van Tulder, 1996).
Hirst ve Thompson ise kreselleflmifl uluslaras ekonomi kavramn irdelerlerken
farkl sonular vurgularlar; kreselleflmifl uluslaras ekonomi iddias, retim ve tketimin tek bir networkle iflledii ve herkesin yerini bilip oynad bir ekonomik sistem olarak sunulmaktadr. Dnya ekonomisi oligopolistik olarak rgtlenmifl ve arkalarna ulusal devletlerin desteini alabilmifl olan uluslaras korporasyonlarn acmaszca rekabet ettii bir arena grnmndedir (Hirst & Thompson, 1996:59). Bu
byk baln k mutlaka yedii dnyada Kuzey Amerika, Japonya ve Bat
Avrupa payn en byn yemektedirler. Toplam birikimin % 75i, yabanc dorudan yatrmlarn % 60 ve hatta toplam dnya ticaretinin % 70i bu kutsal l tarafndan kontrol edilmektedir. Dnyann % 14 toplamn % 75ini (ticaret ve yatrmda) almaktadr ve dnya nfusunun te ikisi de bu evrimin tamamen dflnda
kalmaktadr. Hirst ve Thompson, dnyadaki entegrasyonun aslnda pek de varolmadn da bu rakamlarla ortaya koyarlar. Dahas, ticaret ve yatrmdaki rekabette, tm
bu artan etkileflim kanallarnn da aslnda bu kutsal l arasnda giderek daha hzl cereyan etmekte olduunu da gstermektedirler (Hirst & Thompson, 1996).
Son dnem Kresel Marksistlerinin, ifl gcnn kresel entegrasyonu ile finansn kresel entegrasyonunu birbirine karfltrdn gryoruz. Sorun salt iflgcnn
kreselleflmedii, kreselleflenin sadece finans olduu cavebn vurgulamakla zlmyor. Dorudur, kreselleflen finans, retimin byk oranda kreselleflmesi iin
gereini yapmaktadr ancak ifl gcnn bu kreselleflmesi, asla ifl gcnn serbest
dolaflm ile cereyan etmiyor. Aksine finans ve imalat kapitalizmi, yukardaki tablodan da grlecei gibi, ifl gcnn ucuz olduu noktalara gitmektedir. fl gcnn
dnya leinde ucuzluu ise hepimizin bildii gibi, aslnda az geliflmifl lke devletlerinin salad bir kolaylktr. Bu yeni ifl blmnde artk AGler sadece ucuz
hammadde reten ve ucuza satan bylece de geliflmifl lkelerden mamul maddeyi
pahalya alan konumunda deildir. Bu smr biimine ek olarak, dnya pazar
AGleri Gney lkelerini ucuz mamul maddeler retme ve satma grevini de verdi.
Dnyada ulusaflr finans kapitalin hzla Japonya/ABD ve AB etrafnda palazland ve iflgallerini bylece eflitli aralarla (IMF ve DB gibi) gereklefltirdiine iliflkin
aklamar, gnmzde geerliini yitirmifl deildir. Ancak bu yaplanmann iinde-
ki eflitli oluflumlar dikkatle incelenmeli ve yeni politikalarmz bu yeni analizler etrafnda izilmelidir. Kutsal finans lsnn son dnem Gney-Asya krizinde iine
dflt amaz ve eflitli rekabet odaklarnn ortaya kmas, kresel ekonominin
eflitli amazlarn dile getirmesi asndan reticidir ve ulusal bamszlk politikalar iin de eflitli retiler barndrmaktadr. rnein ilk ders: Dnya ekonomisiyle btnleflerek, kalknmann salanamayacann anlafllmasdr.
Kreselin krizde olduuna iliflkin ilk lklar Seattledan duymufltuk. Ancak
Seattleda eflitli angajman ve pazarlklarn ieriine baktmzda, dnya apnda
dnen oyunlarn, hi de Kresel Marksistlerin kolayca aklayverdikleri kadar
basit olmad anlafllmaktadr. rnein Dnya Ticaret rgtnn en nemli pazarlk kornularndan birisi olan fl gcnn kalitesinin ykseltilmesi ve rgtlenmede demokrasinin yerlefltirilmesi olarak formle edilen maddeyi ABD, tek baflna ve AB ve dier AG temsilcilerin de karflsna alarak savunmufltur. ABD yoksul
lkeler iin ifl gc standard, sendikalaflmada artfl ve ocuk iflilerin alflmasnn
nlenmesi vb. konular desteklerken en ok karfl kfl ise AGlerden gelmifltir.
Durum hayret verici olarak grlebilir. Oysa Kresel ekonominin iflleyifl mant
asndan gayet tutarldr. ABD, AGlerdeki ifli hareketlerinin ancak sar trnden
sendikal haklar araclyla bastrlabileceinin ve bu organizasyonel yapnn kozmetik olarak, gerek ifli rgtlenmelerinin engellemesinde kullanlacann gayet
iyi farkndadr. te yandan Gney lkelerdeki ucuz ve verimsiz emein de merkeze
akmasn nlemenin tek yolu Olduun yerde doy politikasnn uygulamaya konmasdr. Gerek hzl g nlemek gerekse lks tketim mallarn talep edecek nitelik ve bteye sahip yeni pazarlar oluflturabilmek iin de Gney lkelerde hzl
bir ifl gc restorasyonu politikas gtmek gerekmektedir. evre AGlerden gelen
ulus temsilcileri ise faflizmlerinin modasn iyice flaflrdklar iin olsa gerek, bu gerein Byk Patron iin ne denli nemli olduunu farketmemektedirler.
Ancak tm bunlar bize, kresel sermayenin, yine de canla baflla ram etme sylem hazrlama ve pazarn geniflletme uraflsn gzden geirme flansn veriyor.
DNYA BANKASININ KALKINMA/GELfiME SYLEMLER:
1950DE BYK ATILIM (savafltan sonra dnya entegrasyonu amal)
1960DA BATILILAfiMA (Yeni dnya pazarlarnn modernlefltirilmesi)
1970DE NSAN SERMAYES (BYMEYLE BRLKTE YENDEN BLfiM)(hzl yoksullaflma ve olas tepkilere karfl bir savunma yntemi olarak, iktisadi yaflam deerlerinin ykseltilmesi)
1980DE YAPISAL UYUM VE SRDRLEBLR BYME (iktisadi deerlerle beraber
bunu sahiplenecek olan sivil rgtlerin gelifltirilmesi ve desteklenmesi-DB artk ulusal
devlelerle ifl grmekten vazgeiyor)
1990LARDA SVL RGTLENME.(Ulusal zlmeyi hzlandrma ve devletlerin kltlmesinde grevi zel sektre devretme. DB artk kk devletlerin kendi ynetimlerini zorlayacak ve sivil rgtlenmeleri araclyla kendi uluslarn kresel alana kendileri entegre edecek bir yapy ngryor. fli, uluslarn kendi sivil toplumuna devretme zaman gelmifltir.)
1990LARIN SONU ve 2000LER BOYUNCA: GRfiMC BREY KAVRAMLARINA
AIRLIK VERD: niversitelerden, ifl alemine, teknikten modaya kadar tm yatrm
alanlarn dzenleyen Giriflimcilik , Giriflimci birey kavram, 2008e kadar dnya ekonomi politiinin yeni lokomotif kavram oldu.
71
72
zet
N
A M A
N
A M A
Geliflme ve kalknma ile byme arasndaki fark ifade edebilmek

zellikle 20. yzylda stne odaklanlan nemli konulardan birisi olan geliflme/kalknma kavramlar ile byme arasnda niteliksel bir fark
mevcuttur. Byme kavramnn daha ok saysal
ve istatistiksel nitelikli olmasna karfln geliflme
ve kalknma kavramlar yaflam kalitesi, standartlar, yoksulluk, yoksunluk, insani geliflim gibi saysallafltrlmas zor ya da imknsz verilerle ilintilidir.
Geliflme ve kalknma ltlerini aklayabilmek
Geliflme ve kalknmaya iliflkin ltler niteliksel
deerlendirmelere tabi olmakla birlikte Dnya
apnda genel kabul grd sylenebilecek baz geliflmifllik ve kalknmfllk ltleri flyle saylabilir: 1) Salgn hastalk, 2) Kt Beslenme, 3)
Temiz su kayna ve sanitasyondan yoksunluk,
4) Fazla Nfus, 5) Okur-yazar oranlarndaki dflklk/ mmiyet, 6) Kt Konut Koflullar, 7)
Gelir Dflkl
N
A M A
Geliflme ve kalknmann tarihsel geliflimini belirtebilmek

Geliflme ve kalknma ltleri zaman ierisinde
farkl flekilde aklanmfltr. Marxn toplumsal atflmann bir sonucu olarak grd geliflme sreci Durkheim tarafndan toplumsal dayanflma
ve ifl gc; buna karfllk Weber tarafndan dflnsel deiflim, zelde Protestan Ahlak ile aklanmfltr.
73
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, geliflme terimini karfllar?
a. Kalknma
b. Modernite
c. Uygarlk
d. Modern birey ve modernizm
e. Yapsal Dnflm
2. Afladakilerden hangileri kalknma ile ilgili yaklaflmlar iin geerli deildir?
a. Kalknma ulusal ve planlamac bir yaklaflmdr
b. Kalknma ve geliflme insan unsurunu barndrr
c. Geliflme, ulusal olduu kadar uluslararas bir zemin de iermelidir
d. Geliflme sorunsal retimle ilgili ve snfsal bir
meseledir
e. Kalknma ve geliflme ayn ekonomik deifliklii
ifade eder
3. Afladakilerden hangisi/hangileri Weber ile Marx
arasndaki temel ayrm belirtir?
a. Weber iin toplumlar asl dnfltren e zihniyet kaplardr, oysa Marx iin snf atflmalar
sonunda dnflm gerektefltiren temel gedir.
b. Weber dzen ve dengenin srmesinden yanadr, Marx iin ise snf atflmas kanlmazdr.
c. Weber, evrimsel bir bakfl reddeder, Marxn evrim anlayfl ise praxise baldr
d. Weber, toplumu snf ve tabakalardan gelifltirdii zihniyet kalplarna gre snflandr marx ise
mlkiyet temelli alt yap analizlerini temel alr.
e. Weber optimist bakfl asna sahipken, Mark
pesimittir
4. 1950-1970 dneminde Birleflmifl Milletler tarafndan
ortaya atlan modernizm temelli geliflme/kalknma ltlerinin aslnda birer ekonomik temelli gsterge olduu dflnlmfltr.
Birleflmifl Milletlerin geliflme/kalknma ltlerini oluflturmada kulland ve yukardaki elefltiriye yant niteliindeki grfl afladakilerden hangisidir?
a. Ekonomik deiflkenlerin sosyal gsterge olarak
kullanlabilmesi
b. Sosyal deiflkenlerin de ekonomik deiflkenlerle birlikte deiflmesi
c. Sosyal deiflkenlerin ekonomideki ilerlemelerden etkilendii
d. Ekonomik deiflkenlerin llebilmesine ramen sosyal deiflkenlerin llememesi
e. Modernizm kavramnn sadece ekonomik deiflkenlerle ilgili olmas
5. ECLA Okulu iin afladaki seeneklerden hangisi

sylenebileck en uygun elefltirel ifadeyi temsil eder?
a. Bu okul iin nemli olan sadece Latin Amerika
lkelerinin geliflme izgilerini aklamakt
b. Bu okul latin Amerika devletlerinin kurduklar
bir oryantalist geliflme okulu idi
c. Btn kelerin, Bat tarz evrimci izgilerden geliflerek gereklefleceine ynelik temelden bir
itiraz zerine kurdu.
d. Latin Amerika geliflmesinin biricikve genellenemez olduunda srar ediyordu
e. Bu okula gre bamllk ve geliflme kavramlar
birbirini dfllar
6. Bamllk Okulu, ynettikleri tezlerle ilgili ciddi elestiriler aldlar. Seeneklerden hangisi en temel olan
deildir?
a. Bamllk Okulu isel dinamikleri dikkate almamaktadr
b. Bamllk Okulu, evre ekonomik yaplanmalarda yapsal dinamizmleri yok saymaktadr.
c. Bamllk Okulu , geleneksel-modern ayrmn veri alarak yola mkmakta ve bylece de
elefltirdii mordernitenin bir paras olarak hareket etmektedir.
d. Bamllk Okulu, kyaslamal bir analiz metodundan hareket ederek, bamsz geliflmeyi temele almaktadr
e. Klasik emperyalizmkuram gnmzde merkezevre iliflkilerini aklar.
7. Kalknma syleminin yerel kltrleri modernist sylemin bir paras klmakla sulayan sosyolog afladakilerden hangisidir?
a. Andre Gunder Frank
b. Artura Escobar
c. Paul Baran
d. Immanuel Wallerstein
e. J. K. Galbraight
74
Okuma Paras
8. Galbraight blgedeki kalknma/geliflme alflmalarn elefltirerek, hem Marxist kurama hem de Modernist Yaklaflma elefltiri getiriyor nk;
a. Her iki kuram da befleriyetin manevi deerlerini
yok saymaktadr.
b. Gerek sahra alt, gerek Latin Amerika ve gerek
Gney Asya alsmalarnda snf, ekonomik aktivite ve mlkiyet rejimlerinin dnfltrc gcn gremediler
c. Bu iki kuram nc dnyann zihniyet kalplarndaki deiflimleri gremediler
d. Her iki kuram da kresel ekonominin yeni geliflmekte olan lkelere yaptklar yatrmlar yoksaymaktadr
e. Her iki okulda latin Amerika lkelerinin kalknma sorunlaryla ilgilenmifltir.
9. Geleneksel yoksulluk ile mutlak yoksulluk arasndaki fark afladakilerden hangisi ile daha iyi aklanr?
a. Geleneksel yoksulluk, eski dnyann ikincil (yedek) iflgc yoksulluu iken, mutlak yoksuluk
tketim kalplarndan mahrum olmay da ierir
b. Geleneksel yoksulluk gnde 1 $ alt, yeni yoksulluk ise gnde 1-5 $ aras kazanc ierir.
c. Geleneksel yoksulluk kazan yoksulluu iken,
mutlak yoksulluk kresel sistemin eriflim yoksunluu anlamna gelir.
d. Bu iki kategori de yapay olarak retilmifl kategorilerdir ve 2000li yllarn baflnda lm kriteri olarak alnmaktan vazgeilmifltir
e. Geleneksel yoksulluk birincil iflgc ierisinde
yer alr
10. Dnya Bankasnnn son yirmi ylda srekli deiflen
geliflme kriterlerinde en sabit unsur:
a. Geliflmeyi liberal bir zihniyet kalb olarak grmeleri hi deiflmemifltir
b. Geliflmeyi bireysel dzleme indirgeyerek, bireyci geliflmeyi vurgulamfllardr
c. Geliflmeyi bat lkelerindeki kriterlere gre lekte direnmifllerdir
d. Gelimeyi Batya bir uyum sorunu olarak ele almfllardr
e. Her ekonominin geliflme sorunu iin hetonodoks nlemler nermifllerdir
Gstergeler bymede yeni model diyor

OSMAN AROLAT, 10 Austos 2012
http://www.dunya.com/gostergeler-buyumede-yenimodel-diyor-149240yy.htm
SOnun 2012 yl ilk yar ekonomik durum tespit anketi ve Naki Bakrn yln ilk yar sonular arafltrmas
ilk yarnn kt getiini, ylsonu OVPnin yzde 4 byme rakamnn tutmas iin dfl konjontrdeki dzelmenin getirecei ikinci yar canlanmasnn nemli olduunu ortaya koyuyor. Ancak bana gre asl ortaya
koyduu sonu, son yllarda temel ayaklar ithalat ve i
tketim olan byme modelinin artk srdrlebilir olmad, daha salkl bir modele ihtiyacmz olduu.
Arkadaflmz Naki Bakr, 2012 ylnn ilk yarsnda TK, Merkez Bankas, Kalknma bakanl ve temel sektrlerin verilerine dayal olarak yapt arafltrma haberinde yln ilk yarsnda beklenenden daha sert bir inifl
olduu sonucuna varyor. SOnun 2012 yl ilk yar
ekonomik durum tespit anketi sonular da ilk yar
iin benzer sonular ortaya koyuyor. Gstergelerin 2011
yl ikinci yarsndan daha kt olduu ankete katlanlarca belirtiliyor. Ancak, SO anketine katlanlar zellikle geleneksel pazarmz Avrupada ekonomik iyileflme
beklediklerini, bunun sonucunda ikinci yarnn daha iyi
geeceine inandklarn aklyorlar. Buna bal olarak
da yl sonu byme beklentilerini Orta Vadeli programa uygun olarak yzde 4.1 olarak aklyorlar.
Ancak, Naki Bakrn haberi ve SO anketinden benim
vardm sonu ekonomik gstergelerin son 9 yllk dnemden farkl bir byme modelinin gerekliliini ortaya koyuyor. Ve yeni byme model arayflna ihtiya
olduu gsteriyor,
Bunu iyi anlatabilmek iin zaman zaman deindiim
son dnem byme modelinin ne olduunu bir kez daha tekrarlamalym.
Trkiyede son dnemdeki byme modeli i tasarruf giderek dflt iin, dfl kaynak kullanmna dayal i tketimi krkleyen, hane halk borluluunun artmasna yol
aan, retimde ithal hammadde girdisini artran, ithalata
ve i tketime dayal bir modeldi. tasarrufa, salkl yatrma dayal iten kaynak girdisi yksek bir yapya dayanmad iin hem yeterli yatrm ve istihdam salamyordu.
Hem de dfl ak ve cari an artmasna neden oluyordu.
Buna bal olarak bu bymeye elefltirimizi ithalat ve i
tketime dayal Hormonlu byme tanmyla ortaya koyuyorduk. Bu bymenin yksek oranl olmasna karfln
Salkl bir byme olmadn iddia ediyorduk...
75

Naki Bakrn haberi bu teflhisimizi dorulayan veriler
ortaya koyuyor:
Haber i talepte bir daralma olduunu, hane halknn
belki de artan borluluunu gzden geirip tketimde
frene bastn gsteriyor.
Bunun sonucunda i talep gstergelerinden beyaz eflyada satfllar yerinde sayarken, otomotivde hem satfl,
hem retim, hem ithalatta sert dflfl yafland haberde
belirtiliyor.
Haberde ayrca yatrm mal ve hammadde ithalatnda
gerileme olduu, flirket kurulufllarnn azald, bankaclkta kredi genifllemesinin hz kestii, karfllksz ek
ve protestolu senet saysnda artfl olduu gzlenirken,
vergi pastasnda da gerileme de belirtiliyor. Ylsonu
yzde 4 byme hedefinin yakalanmasnn net dfl ticarete ve ekonomide ikinci yarda canlanmaya bal
olduu ortaya konuluyor.
SO anketindeki dflardaki iyileflmeye bal ikinci yar
canlanmas beklentisi ve Bakrn benzeri flekilde belirttii ikinci yar canlanmas ile 2012 OVPnn ngrd
yllk yzde 4lk bymeyi salamamz sonucunu getirebilir. Ancak, bymemizin modelinin temelinde var
olan sorunlarn zlmesine ihtiya olduunu ortadan
kaldrmaz.
Bol dfl kaynak olan dnemde ithalata ve i tketime
dayal byme modelinin artk srdrlebilirliinin kalmad ortaya kmfltr.
Byme, sanayiciye ve topluma en byk moral veren unsurdur. Refahn artmasnn kaynadr. Bu adan ekonomik byme vazgeilmez bir konudur. Ancak, bizim Hormonlu byme modelimizin srdrlebilirlii yeni dnemde, global krizler ortamnda
mmkn deildir. O nedenle bymede hi vakit kaybetmeden yeni ve daha salkl bir model arayflna
girmemiz gerekir.
1. d
2. d
3. a
4. c
5. c
6. e
7. b
8. a
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Modernliin Tanmlar: Geliflme Teorileri Olarak fllevselciler ve Yapcalclar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernliin Tanmlar: Geliflme Teorileri Olarak fllevselciler ve Yapcalclar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 19. yy Kuramlarnda Geliflme Kuramlarnn Temelleri: K. Marxa Karfl E.
Durkhem Ve M. Weber konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernliin Tanmlar: Geliflme Teorileri Olarak fllevselciler ve Yapsalclar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Marxn zinde Yeni Geliflme Kuramlar: Ecla Okulu, Bamllk Okulu Ve
Elefltiriler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bamllk Okuluna Yneltilen Elefltiriler konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernite Ve Post Modernite: Kalknmann Ekonomiye Terki ve Geliflmenin Siyasetle zdeflleflmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernite Ve Post Modernite: Kalknmann Ekonomiye Terki ve Geliflmenin Siyasetle zdeflleflmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnya Bankasnn Yeni
Kalknma Gndemi: Neo Liberal Aklamalarla
Yoksulluk Ve Yoksunluk Analizleri konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnya Bankasnn Yeni
Kalknma Gndemi: Neo Liberal Aklamalarla
Yoksulluk Ve Yoksunluk Analizleri konusunu
76

Sra Sizde 1
Marxa gre doru yntem diyalektik materyalizmdir.
Buna gre genel kabul gren dflnce ile yeni dflncelerin atflmas yeni bir dflnceyi ortaya karacak ve
eski olan geersiz klacaktr. Bu bakmdan toplumlarn
veya bir yapnn geliflmesi ancak ve ancak kendi iinde
atflan farkl dflncelerin olmasna ve bu dflnceler
araclyla ulafllan yeni dflncelere baldr.
Sra Sizde 2
Marx bir yandan toplum ii, sistem ii geliflmeyi, atflmalardan doan ve atflma ile ilerleyecek bir yap olarak grrken bir yandan da evrenin geliflmesinin befl
ana aflamasn da flyle izmifltir: 1. lkel komnal toplum, 2. Kleci toplum, 3. Feodal toplum, 4. Kapitalist
toplum ve 5. Komnist toplum. Marxa gre her birisi
farkl retim iliflkilerine ve dolaysyla farkl zihniyet kalplarna, ynetime ve eliflkilere sahip bu toplumlarn,
her birisi bir sonraki evresine de kendi iindeki snf eliflkilerinin yaratt atflma yoluyla evrilecektir. Son
aflama olan Komnist toplum iin ise bir ngrde bulunmaktan kanan Marx, bunu yapmann utopia olacan, zira son aflamada eliflkilerin artk snfsal olmayacan ve bu nedenle her komnist topyann da gelecein tahayylne braklmas gerektiini bildirir.
Sra Sizde 3
Kalknma, sadece rakamsal gsterimlere bal deil ayn zamanda niteliksel zellikleri de ierecek yapda olmaldr. nk kalknma bireylerin refah dzeylerinin
yannda yaflamsal koflullarnn da incelenmesine olanak
verir. Geliflmekte olan lkelerin kalknma iin izlemesi
gereken yollar her ne kadar farkl grfller tarafndan
farkl flekillerde aklanyor olsa da bu yollar iinde farkndalk, adil gelir dalm, befleri sermayenin gelifltirilmesi ve minimum yaflam standartlarnn korunmas gibi kavramlarn bulunmas kanlmaz olacaktr.
Sra Sizde 4
Modernleflmeciler:
1. Tm toplumlarn tek, benzer hatta bir rnek bir geliflme izgisiyle geliflebileceklerine (sanayileflmifl bat lkelerinin yolu) duyduklar kesin inan,
2. stelik bu geliflmenin mmkn ve muhtemel tek geliflme yolu olduunu kesinlikle onaylamalar,
3. Batda geliflme srecinde ortaya kmamfl olan eflitli sosyal ev ekonomik dinamiklerin hastalk veya
hi deilse yok edilecek birer kt (output) olarak
ele alnmas,
4. Bu geliflmenin sadece saylabilir verimlilik ltlerinden oluflmasn onaylamalar, saylamayan ya da Bat ltlerine uymayan ltleri kabul etmemeleri,
5. Kalknma ve geliflmeyi bylece evrimsel ve tek ynl bir izgi olarak sabitlemeleri,
6. Geliflmeyi ve befleriyeti, idare edilebilir bir nfusa ve
saylara indirgemeleri,
Geliflmenin lmn, sreklilikten ziyade, geliflmifl ve
geliflmekte olan lkelerden dnemsel olarak alnan fotoraflar arasndaki farklarn karfllafltrlmasna sabitlemeleri ile elefltirilirler.
Sra Sizde 5
Bamlk Okuluna yneltilen bu elefltirileri temel olarak noktada toplamak mmkndr: Bamllk Okulu, evrimci olmakla sulad Modernleflme Okulu ile
birlikte yine ayn nedenle elefltirilmektedir. Modernleflmeciler, geleneksel-modern ayrmn veri alarak yola
kmfllardr; Bamllk Okulu da! Her iki yaklamflm da
benzer biim de evre yaplardaki 16. yzyldan bu yana kapitalist retim tarznn baflat olduu saptamasn
yaptktan sonra bu yaplardaki retim iliflkilerinin son
40 yllk srede nasl bir evrim gsterdiine iliflkin hibir aklama getirmemifllerdir. Ayrca Modernleflme Kuramlarn, salt isel faktrleri ele almakla elefltiren Bamllk Okulu, bu duraanlk srecinde salt dflsal faktrleri dikkate alarak evre lkelerde yaflanmakta olan
ve merkezin etkilerinden yar bamsz gereklefltirilebilen geliflmeleri de grmezden gelmifltir.
Alavi. H, (1982). The Structure of Peripheral Capitalism, London.
Asad, T. (2008). Antropoloji ve Smrgecilik, stanbul: topya Yay.
Atakul, . (2010). Modernlik ve Modernleflme.
http//80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/akay/er
e/oatakul.doc23/11/2010.
Burkley. S. (1993), People First:A Guide, Zed Books.
Castells, M. (1996). The Rise of Network Society.
Oxford: Iscram.
Escobar. (1995). Encountering Development. Princeton University Press: Princeton.
Giddens, A. (2000). Sosyoloji: Elefltirel Bir Yaklaflm.
stanbul: Birey Yay.
nsel, A. (2001). ki Yoksulluk Tanm ve Bir neri.
ToplumBilim. 89, ss.62-73.
Kumar, K. (1999). Sanayi Sonras Toplumdan Postmodern Toplua adafl Dnyann Yeni Kuramlar . ev. Mehmet Kk . Ankara: Dost Kitapevi .
Oru, Y. (2001). Kresel Yoksulluk ve Birleflmifl Milletler. ToplumBilim. 89: 73-87.
zgen, N. (2001). Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar. ToplumBilim. 89 .:88-102.
zgen, N. (1998). Yerelin Otoritesi. Merkezin Demokrasisi: firnak/dilde Kalknma Projesi
nerisi. Sosyolojik Arafltrmalar Dergisi. 1.
zgen, H. N. (2002). Gap Kapsamna Giren llerin
Ve Kalknmac Sylemin ktisadi Antropolojisi.
23-28 Eyll 2002. 8. Halk Sal Kongresi. Diyarbakr: Diyarbakr Halk Sal Bl. Yay. Diyarbakr.
s: 7-15.
Taylor, G. (1979). From Modernization to Modes of
Production. MacMillan Press: London.
Touraine, A. (2002). Modernliin Elefltirisi. ev. Hlya Tufan. 4. Bask. stanbul: YKY Yaynlar.
WB. 2009. Handbook of Poverty and Inequality.
77
Amalarmz
N
N
N

Dnya ekonomisini etkileyen merkez glerin neler olduunu aklayabilecek,
Merkez lkelerinin dnyay nasl etkilediini ve dzenleme aralarnn neler
olduunu analiz edebilecek,
Merkez-evre karfllafltrmas yapabilecek ve evrenin kendi iindeki zaaflarn belirleyebilecek,
Anahtar Kavramlar
Merkez
evre
Teknoloji Gc
Finans Gc
Pazarlama Gc
Tekel Gc
ok Uluslu fiirketler
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Yeni Dnya
Dzeninde Merkezevre liflkileri ve
BRIC lkeleri*
2000L YILLARIN BAfiINDA

DNYA EKONOMSNN YAPISI
21. YZYIL BAfiINDA MERKEZ VE
YAPISI
MERKEZ'N DNYAYI ETKLEME VE
DZENLEME GC
MERKEZN DIfiINDA KALAN
LKELER: EVRE
Yeni Dnya Dzeninde

Merkez-evre liflkileri ve
BRIC lkeleri*
2000L YILLARIN BAfiINDA DNYA EKONOMSNN
YAPISI
Dnya ekonomisi bir orman gibi yaratk zengini; aslandan bafllayp gzle grlmeyecek kadar kk bakterilere dek uzanan eflit zenginlii, dnyada lkeler biiminde var. Dnya ekonomisi kavram bu nedenle bir soyutlama. Bu blmde yapacamz snflandrma da ayn flekilde soyutlamalara dayanmakta. Geliflmifl, sanayileflmifl lkeleri bir arada dflnp ayn snf iinde zmlemek, en azndan
ormann gl yaratklar deyip aslanla gergedan bir btn iinde toplamak kadar anlamsz olabilir; ayn flekilde, geliflmekte olan lkeleri ormann gsz yaratklar diye bir snfta toplamak hi de anlaml gelmeyebilir. Ne var ki her iki snflandrmada ortak noktalarn bulunduuna kuflku yok. Ormann gllerini etil-otul yaratklar diye ayrabilirsiniz; gszleri aslandan hzl koflanlar ya da koflamayanlar diye snflandrabilirsiniz. Ayrca aslanlarla kaplanlar arasndaki yaflam mcadelesini, gszler arasndaki ortak yaflam biimlerini ele alabilirsiniz.
Bu blmde Merkez ile evre arasnda yaptmz ayrm, geliflmifl-sanayileflmifl lkeleri birinciye ve geliflmekte olan lkeleri ikinciye koyarak bir soyutlama
yapmakta; bu soyutlama iflte, bu balamda dflnlmeli. Merkez, evre karflsnda
bir btn grnmnde; yani geyiklerle tavflanlar asndan, aslanlarla kaplanlar
etil avclar olmalar nedeniyle birbirinden ok farkl deil. Ama aslanla kaplann
arasndaki hesaplaflmalar etin, yle ki bu hesaplaflmalar ormann kurallarn da
koyuyor; bu kurallara sonuta gller kadar gszler de uymak zorunda kalyor.
flte bu blmde ormann gllerini, aralarndaki ekiflmeleri, g mcadelesini
sergilerken, dnya ekonomisine egemenlik eleri de ortaya konacak; evrenin
niin ormann gsz takmn oluflturduu, aslanlarla kaplanlarn savaflmnda
oluflan yeni koflullan neden kabul etme durumunda kald ve bunun sonular irdelenecek. 17. yzyln Fransz klasiklerinden Jean de La Fontaine bir orman masalnda ya brakma aslan olsun, eer aslan varsa aslandan yana ol mealinde bir
sonuca varr. evrede, La Fontainein hikmetine inananlar artk giderek azalyor,
ormandaki gszlerin baflkaldrs bafllyor artk.
21. YZYIL BAfiINDA MERKEZ VE YAPISI

Yeni yzyl baflnda dnya ekonomisinin iflleyifl biimini, temelde yakn gemiflin
olaylar kadar, tarihsel geliflmenin flekillendirdii yap ve bu yapy pekifltiren ideolojik, konjonktrel ve teknolojik sreler belirliyor. Bu yapya dflardan bakld-
* Bu nite Glten Kazgan

(2009) Kreselleflme ve Ulus
Devlet Yeni Ekonomik Dzen
isimli stanbul Bilgi
niversitesi yaynlarndan
yaynlanan eserindeki
2000li Yllarn Basnda
Dnya Ekonomisi adl
blmnn yeniden
dzenlenmifl halidir.
80
Tepede Merkez dediimiz,

dnya ekonomisinin
gidiflatn ekonomik
glerinin byklyle
belirleyen, ayn zamanda
iflleyifl biimini belirleyecek
kurallar koyan, bu
kurallarn dierlerince
kabuln salayacak
ideolojiyi ve kurumlar
yayan, ynetim ve denetim
ifllevlerini gereklefltiren
ileri dzeyde sanayileflmifl,
Bilgi ana girmifl lkeler
var. Gnmzde bunlara
artk bilgi toplumu
denilmektedir.
nda hiyerarflik bir sralamayla ikili, l hatta drtl bir ayrm grlebiliyor. Tepede Merkez dediimiz, dnya ekonomisinin gidiflatn ekonomik glerinin byklyle belirleyen, ayn zamanda iflleyifl biimini belirleyecek kurallar koyan,
bu kurallarn dierlerince kabuln salayacak ideolojiyi ve kurumlar yayan, ynetim ve denetim ifllevlerini gereklefltiren ileri dzeyde sanayileflmifl, Bilgi ana
girmifl lkeler var. Gnmzde bunlara artk bilgi toplumu denilmektedir. Merkezin doruunda bugn iin ABD bulunuyor. Dnyann ikinci byk sanayi gc
Japonya ama Merkez kurumlarnda onun etkisi yok gibi. Merkez kurumlarnda etkili olan Avrupa Birlii (AB) ise dorukta yer almaya oynuyor ama henz bir btnleflik yap oluflturamad ve asker gc de olmad iin, ABDyi dengelemekte
yetersiz kalyor. Yani, Merkez trdefl yelerden oluflmuyor. Ormann kanunlarn
koyan aslann tahtnda ABD oturdu bugne kadar.
SIRA SZDE
D fi N Ekararlarn
LM
Merkezin
ve
yaratt koflullar kendisi
iin veri almak
S O R U
durumundaydlar.
Bu lkeler
takm evreyi oluflturuyor.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilgi toplumu
denilen
SIRA
SZDE lkelerin zellikleri nelerdir?
Merkezin dflndaki, ounluunu geliflmekte olan lkelerin(GO) oluflturduD fiok
N E Lparal
M
u dnya ise
ve paralar kendi aralarnda efl gdmsz ve dank kald 21. yzyla kadar. Her biri dnya ekonomisini etkileme gcnden yoksun olduu gibi, Merkezin
S O R U ald kararlara etkili olabilmekten de ok uzaktlar; ou zaman
sadece Merkezin yaratt koflullara kendini uyarlamak zorunda kalyorlard. Yani
Merkezin kararlarn ve yaratt koflullar kendisi iin veri almak durumundaydDKKAT
lar. Bu lkeler takm evreyi oluflturuyor. Ancak gnmzde bu ikisinin arasnda yer alan bir nc takm daha var. Eer gemiflteki baflarl byme izgileriSIRA SZDE
ni nmzdeki
yllarda da srdrebilirlerse bunlar evreden kopup kimisi Merkeze aday olabilecek.
Dnyann yeni ekonomik dzeninin gnmze dek sergiledii bu yap, in ile
AMALARIMIZ
Hindistan gibi yeni glerin ykselmesi ve inin ABD damgal dzenin altn sessizce barfl yntemlerle oymas, Afrikadan Gney Amerikaya ve Asyaya kurduu iliflkilerle
K kresel
T A P dengeyi deifltirmeye bafllamasyla yeni bir dnflm srecine giriyor. Gnmzde baflta petrol, ham madde fiyatlarnn artfl, kimi mamul fiyatlarnn dflfl inden ve Hindistandan kaynaklanr oldu. ngrye gre,
2025te, inin
T E L E VGSMHsi
Z Y O N ABDyi dengeleyecek, ABDyi ormann aslan tahtndan indirecek, Hindistan onu izleyecek. Dnyada yeni ekonomik dzen yerini farkl bir
kresel yaplanmaya brakacak. Ama yeni dzenin kreselleflme hareketi henz
gcn getirmifl deil.
N N
NTERNET
ABDnin Yeri ve stnl

Merkezdeki lkeler kendi aralarnda greli eflitlik gsterseler de eflitler arasnda
bile hiyerarflik bir sralama bulunur. Hem asker hem teknolojik-ekonomik gc
hem de dnya kurumlarndaki etkenlii en st dzeyde olan ABD, bugn iin eflitler arasnda birinci konumdadr. ABDyi Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa izler.
Dnya ekonomisine iliflkin kararlar, bu befl lke, art Kanada ve talyann oluflturduu G-7 (Grup 7) diye bilinen lkeler takm tarafndan alnr. 1997de Rusya Federasyonunun bu takma kenardan katlmasyla, son durum G-8 olmufltur. Son
yllarda G-20 diye anlan daha genifl tabanl yeni bir oluflum buna eklendi; evrenin blgesel etkenlii gl, ap byk GO, uluslararas kurumlar ve rgtler
ile birlikte yeni bir istiflari nitelikli platformda toplandlar. (G-8 art Avustralya,
Brezilya, Arjantin, Meksika, G. Kore, in, Hindistan, G. Afrika, Suudi Arabistan,
Trkiye ve AB, Dnya Bankas, IMFden oluflan bu yeni platform ilk toplantsn
4. nite - Yeni Dnya Dzeninde Merkez-evre liflkileri ve BRIC lkeleri*
Aralk 1999da yapt. Ancak etkili bir varlk gsteremedi bugne kadar. Yoksa her
yerde artan sayda gencin blucin giyip, hamburger yiyip, Coca-cola ierken pop
mzii dinleyerek, pembe dizi (soap opera) seyretmesi nasl aklanabilir? Tabii,
bunda reklamlarn, medya aralarnn beyin ykama etkilerinin, ABD kaynakl
ok uluslu flirketlerin yaygnlnn pay byk.) kinci Dnya Savafl sonras kurulan Dnya Bankas, IMF, DT (Dnya Ticaret rgt), OECD gibi kurumlar kararlarn alnmasn, uygulanmasn ve uygulamay denetlemeyi yerine getirir; 1990lar
sonras Birleflmifl Milletler de ayn kervana katlmfltr. Dier sanayileflmifl lkeler
ise eflitler arasnda yer alr ama dnya ekonomisine iliflkin kararlarda, en byk ve
en gller yannda paylar greli zayftr.
Merkezin eflitler arasndaki hiyerarflisinde dorukta yer alan ABD, sadece asker
ve teknolojik gcyle eflitler arasnda birinci konumda deildir. ABD dolar, Bretton Woods para sisteminin (altn/dolar sistemi) yklmasndan (Austos 1971) sonra bile dnyann en nemli paras olma niteliini koruyor. Dnya yeni yzyla
ABnin ortak paras avronun buna karfl yaratabilecei tehditle birlikte girse de
ABD dolarn dengeleyemedi. ngilizce gerekten bir dnya dili olmufl, bir zamanlar ortak dil olmas dflnlen Esperantonun ifllevini stlenmifltir. Buna, teknoloji devriminin getirdii haberleflme-iletiflim olanaklar, ABD kaynakllarn hl ok
uluslu flirketler arasnda birincil yeri koruyor olmas, dnya sinema ve TV filmleri
sanayilerinde ABD kaynakl flirketlerin neredeyse tekel kurmas ve dnya yaynlarnn % 70inin, nternet dilinin ngilizce olmas eklendiinde, ABDnin dnya kltrn flekillendirmedeki youn etkisi ortaya kar. Eitim sistemi ve ders kitaplarndan yaflama ve davranfl biimine, beslenmeden, mzik ve danstan giyim-kuflama kadar yaylan alanlarda ABDye zg kalplar, gnmzde btn ulusal kltr
kalplarn zorluyor ve deiflimi kendine uygun olarak flekillendiriyor. Aslnda zorlama yok bunda; sadece insan psikolojisinin en glye benzeme, ondan ayrlmama eilimi rol oynuyor. Ayrca ABDnin kitle kltr yaratmadaki stnl
ok ak; herkesi ayn potada kolayca kaynafltrabiliyor.
Eflitler arasnda kltrn yayma ve sahip olduu iletiflim kanallar yoluyla
dnyaya egemen olmadaki birincilii yannda, ABDnin tartflmasz stnl olan
bir dier alan asker konular. ki bloklu eski dnyada ABDnin Sovyet tehdidi karflsndaki nkleer flemsiyesi, gerek Bat Avrupada gerek Uzak Douda, kendisine
tartflmasz stnlk, iradesine de arlk veriyordu. Souk Savafln sona ermesiyle
ABDnin nkleer flemsiyesinin nemi azald. Ancak Krfez Savafl, (eski) Yugoslavyann eflitli etnik gruplar arasnda patlayan yerel savafllar, Kafkasyadaki atflmalar 1990l yllarda bir gerei ortaya koydu: AB, Maastricht Anlaflmasna gre ortak dfl politika izleme, ortak savunmay gelifltirme hedeflerine ramen, ortak karar
alp ABD gibi bir ifli yrtemediini grd. Rusya Federasyonunun, eski SSCB, yeni BDT topraklarnda ve Balkan lkelerinde etken olma isteini srdrd ancak
bunda baflarl olamad ortaya kt. Ayrca eski SSCB topraklarndaki yeni lkelerde (Ukrayna, Kazakistan gibi) bulunan nkleer silahlarn tehdit kayna olmaya
devam ettii anlaflld. AB, buna karfl, Dou Avrupa ile Balkan lkelerinden bir demeti ABye tam ye olarak katarken, NATOnun bu corafyay da kapsar biimde
1997de genifllemesiyle NATOnun patronu olarak ABD yerini korudu. kinci Irak
Savafl (2003) dier yandan, ABnin ortak bir dfl politikay ABDye karfl yrtemediini gsterdi.
ABDden sonra Merkezin en byk ekonomik gleri olan Japonya ve Almanya ise gemiflteki gnahlarn unutturmak iin pasifist bir grnm korumay tercih ediyor. ngiltere ve Fransa nkleer g sahibi olsalar da ABDnin asker g s-
81
82
tnl flimdilik dnyada rakipsiz durumdadr. ABnin kendi asker gcn bamszlafltrma giriflimi sonu verebilecek gibi deil. leriki yllarda buna karfl rekabet ancak in Halk Cumhuriyetinden gelebilecek. Byk silah reticisi olan
kendi silah teknolojisini yaratan ve dnyaya, baflta ran gibi ABDnin ncelikli dflmanlarna silah satan in, dengeleyici bir g olma yolundadr. Eer asker ve ekonomik gcnn artmasna koflut biimde Uzak Douda maceralara giriflirse buna
karfl durabilecek tek g yine ABD. Ama in (Tayvanla ara sra atflmalar dflnda)
ok barfl bir dfl politika izliyor, GOden ok sayda lkeyi silah deil, ifl birlii
ve destek yoluyla fethediyor. Savaflkan, yalan dolan ile lkeleri yakp ykan ABD,
barfl, yoksul olduu kadar zengin ve ifl birlii yanls in karflsnda dnyada barfl iin savaflm zaten bu yzden kaybetmifl oluyor.
ABDnin ekonomik gc de yine tartflmasz dnyada birinci. 11.7 trilyon dolarlk GSYHsi (2005), dnyay besleyecek gte yksek teknolojiyle retim yapan
tarm, yeni teknoloji yaratma ve bunu sanayiye uygulamadaki baflars, dnyann
bir numaral sermaye piyasas New York Borsas, uluslararas bankalar ve finans
gcyle Merkezin merkezinde bulunuyor. Tabii, bunlarn tepesinde dnya paras
olan dolar var. Ayrca 1990l yllarda sfra yakn enflasyon ve dflk iflsizlik (% 5)
oranyla hzl bymeyi (ylda ortalama % 4) srdrebilen tek Merkez yesi yine
ABD oldu. 2000lerin baflndaki kresel durgunluu, Federal Rezerv Bankasnn
ksa vadeli faiz haddini % le indirmesiyle kendisi atlatt gibi, fon bolluu sayesinde dnyaya da atlattrmfl bulunuyor ve bylece kresel etkisini sergilemifl oluyor. ABDnin en zayf noktas 2000lerde yine hortlayan bte ve dfl aklar. AB
pek ok gstergesiyle ABDye eflit, hatta ithalat-ihracat asndan olduu gibi
ABDnin ok stnde olsa da (Tablo 4.1) uluslararas alanda ou zaman ortak ses
karamad, yelerin eliflik karlar dolaysyla ekiflmeye dflt iin ABDnin
gcn tam dengeleyemiyor. rnein, GATT Uruguay Round grflmelerinde
(1986-93) hem kltr hem tarm rnleri ticaretinin tam serbestlefltirilmesinde
ABDye karfl Fransa neredeyse tek baflna mcadele verdi. ngiltere her iki alanda
da Fransay desteklemedi ya da Yugoslavya dalrken Hrvatistan ile Slovenyann
bamszln ilk tanyan lke Almanya oldu; oysa bu, Fransa ve ngilterenin politikasna ters dflyordu ya da 2. Irak Savaflnda ABDyi destekleyen/desteklemeyen diye yeleri blnverdi.
Merkezin 2000li yllarda en byk sosyoekonomik sorunu doum orannn
nfus saysn sabit tutmaya bile yetmemesi ve nfusun yafllanmas. ABDde hem
doum oran daha yksek olduu hem topraklarna evreden glere izin verdii iin bu sorun greli daha snrl oysa ABde ve Japonyada nfus mutlak olarak
azalma ve hzla yafllanma yolunda.
ABDye karfl dnyann ABden sonra dier ekonomik gc olan Japonyaya
gelince; 4.6 trilyon dolar GSYHs (2005), dnya paras olmada Uzak Douda
ABD dolaryla neredeyse yarflan Japon yeni ve gl finans kurumlar, dolaysz
dfl yatrmlar, yksek teknolojili mallarda rekabet stnl kadar demir-elik,
otomobil gibi sanayi mallarnda dnya pazarlarn tutmufl olmas, evresinde Uzak
Dounun dinamik lkelerinden oluflan ifl birlii a, ok iyi eitilmifl, dayanflma
iindeki alflkan ve disiplinli halkyla Japonyann dnya gc saylmas olaan.
Ama Japonya, ABDnin stnln salayan birok eden yoksun. nk;
asker gcn, ini dengelemek iin yeni olarak gelifltirme yoluna gidiyor,
byk asker g oluflturma istei de yok,
byk teknolojik bulufllar srekli gereklefltirmekten ok, kk bulufllar
ve rekabet gcn ykselten etkin rgtleflme yapyor
ne dili, ne kltr henz kreselleflmifl (Ancak 2000li yllara girerken

Uzakdou ve Gneydou Asyada Bat modasnn artk bittii ve Japon pop
kltrnn yerlefltii, hatta G. Kore gibi yllardr Japon kltrnn szmasna yasak koymufl bir lkede dahi yasaklarn etkisiz kald gzlemleniyor.
Tabii, korsan yaynlar, TV ve nternet yasak tanmyor zaten (Koh 1999,
s.58-63) ne de medyada egemenlik kurabilecek etkenlii var.
Ayrca 1990 sonrasnda finans kurumlar sallanmaya bafllarken ekonomisinin duraklamas, ABDnin dolar/yen paritesi ya da i pazarn yabanc mallara ve sermayeye amas iin yapt basklar, on yl Japonyada duraklama
yaratt ancak 2000ler sonras tekrar canland.
Nihayet, nfusu, tpk AB gibi, hzla yafllanyor. Ancak hzla ykselen ine
ramen, hl dev bir blgesel ekonomik g konumunda.
in ise 1.26 milyar nfusu ve 1.9 trilyon dolarlk GSYHla (2004) henz fakir
ama ylda % 8-9u bulan gelir artflyla hzla aradaki fark kapatyor, hem mal arz
ve talebi yoluyla dnya pazarlarn hem de dfl politikasyla dnya dengesini etkiliyor artk. Bu ksa zmleme hi olmazsa 2000in ilk on ylna kadar ABDnin
Merkezin bir numaral lkesi olmay srdreceini, daha sonraki dnemde AB ile
inin ve Hindistann ya da bunlarla birlikte oluflacak rgtlerin bu gc dengeleyebileceini gsteriyor. Bugnk yeni ekonomik dzen henz bu nedenle ABDden
kaynaklanmakta ama deiflme yolunda geliflmekte.
Merkez-i Karfltlklar
Merkezin iinden ABDnin bu stn etkenliine aka muhalefet eden tek lke
olan Fransa, AByi seferber ederek buna karfl koymaya alflyor ancak ok zaman
Almanya, Belikadan baflka desteki bulamyor. nce BAB (Bat Avrupa Birlii),
sonra Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimlii (AGSK) rgtlenmesi yoluyla ABDnin
Avrupadaki asker varlna, EURO (Avrupa para birimi, 1999) ile dolara, Franszcay ve kendi dilindeki kltr rnlerini koruyarak ABDnin yaygnlaflan kltr etkinliine, AB ii teknolojik ifl birlii yoluyla ABDnin uandan dier yksek teknoloji mallarna Avrupal alternatifler yaratlmas iin mcadele veriyor. Bu konuda Almanya ile Fransann ifl birlii ve dier AB ortaklarn da pefllerinden srkleyerek mcadeleyi Avrupa platformunda yrtmeye alflyor. Bunu salt hkmet
politikas dzeyinde deil, halkn desteini alarak yrtt bir gerek. rnein,
hkmet TVde Fransz kltr rnlerine en az % 40 pay verilmesi karar aldnda halk bunu destekliyor. Nitekim Aralk 1993te sonulandrlan GATT Uruguay
Round grflmelerinde bu alanda en etin tartflmalar ABD ile Fransa arasnda geti. ABD, TV filmleri gibi kltr rnleri ticaretinin tam serbest olmasn talep etti,
Fransa direndi. Sonunda Fransa kazand. Bu, aslnda Avrupa Birliini de etkileyen
bir imkn. 2. Irak Savaflnda da Almanyay yanna alp direnen yine Fransa oldu.
Ama sonra karfltlar da yanna ald.
Ne var ki dnya arenasnda her lke ancak kendi gc orannda etkili olabilir. Fransann gc de pazarlkta byle bir tavizi almaya elverdi. Fakat 1997deki
genifllemede NATOnun Gney komutanlnn Avrupallara gemesine yetmedi;
sadece edilgen bir direnmeyle, NATOnun asker kanadna dnmeyi reddetmekle
yetindi. Kreselleflmenin getirdii politikalar reddederek baflbakan olan Jospin ve
Sosyalist Parti piyasa ekonomisine evet, piyasa toplumuna hayr diyerek direnmeyi srdrd. Nitekim 1998 Ekiminde OECD erevesinde uluslararas sermayenin dayatmak istedii ok-tarafl Yatrm Anlaflmas (MAI), Jospinin toplantya katlmay reddetmesiyle akim kald. Ancak kazanmlarn hibiri nihai deil; ABD
83
84
bunlar yeni platformlara (DT gibi) taflyor, peflini brakmyor. Ayrca, 2007de
Fransada iktidara sac Baflkan N. Sarkozy ve sac hkmetin gelmesi, Fransann
kronik muhalif tavrn deifltirebilir.
ABnin sanayi devi Almanyann ise durumu farkldr. dnem iktidarda kaldktan sonra seimi kaybeden H. Kohl baflbakanlndaki Hristiyan Demokrat Parti arlkl koalisyon hkmeti, kinci Dnya Savaflnn getirdii koflullardan ancak
kurtulmufltu; Dou ile Bat Bloklar arasnda paralanmfl Almanya, Dousuyla btnleflerek eski topraklarna ve nfusuna, ayn zamanda nfuzuna kavuflurken, iflgal kuvvetlerinin varl da sona ermiflti. Almanyann btnleflmenin getirdii ar
maliyet ve sorunlarla bouflurken ABDye karfl kacak hli pek yoktu zaten. ktidara 1998de gelen sosyal demokrat arlkl, Schrder baflkanlndaki koalisyon
hkmeti de ABdeki dier sosyal demokratlarla birlikte yeni ekonomik dzenle
bu akm badafltrma abasndayd. Ayrca ABDde kan kitaplar her gn kinci
Dnya Savafl ve Nazizm konusunda Almanyaya yeni sulamalar yneltecek belgeleri ortaya dkyor: Bir gn soykrmn sadece Nazi Partisiyle ilgili olmayp Alman halknn ounluunca desteklendii, bir baflka gn Nazilerin iflgal ettikleri
topraklardan yrttkleri sanat eserleri gndeme geliyordu. Baflka bir deyiflle,
ABD her biimiyle Almanyaya psikolojik bask uyguluyordu. Ancak buna ramen
Almanya, ABDye karfl 2. Irak Savafl ve iflgali konusunda Fransay destekledi.
Gerekte yaratlan dzen baflta Almanya, ABnin de karna iflliyor. Ancak ABD
eer savafl ve iflgal yoluyla imparatorluunu kurmay srdrrse, AB iinde ciddi
blnmeler de ortaya kabilir. 2. Irak Savafl bunu zaten gsterdi.
Hlen AB iinde tartflmasz ABDyi destekleyen bir grup var; ngiltere nclnde bir dizi Dou Avrupa lkesi, baflta Polonya ve Gney Avrupa. Fransa, Almanya gibi bir ksm dier Avrupada karfltlk daha ok halkn sosyal devletin zlmesine muhalefetinden kaynaklanyor. Nitekim ilk Anayasa referandumunda
Fransa ve Hollandada ret oylarnn ounlukta olmas bunu gsterdi. Yoksa sermaye yeni dzenden kazanyor, ABD ile de barflk.
Merkezin dier gl yesi Japonya da ABDnin srekli ekonomik basksn
yaflamakta: Bask, yen/dolar deeri, Japonyann ABD karflsnda yllardr verdii
100 milyar ksur dolarlk yllk dfl ticaret fazlalar, pazarn ABD sermayesine ve
mallarna yeterince amamakta gsterdii diren zerinde younlaflmakta. Bir yandan da psikolojik bask var; rnein kinci Dnya Savafl yllarnda Japon askerlerinin iflgal ettii topraklarda kadnlarn rzna getikleri belgeleriyle ortaya konmakta; bir yandan da inin ykselen asker gc karflsnda, kendisi barfl rol
stlenmek zorunda olduu iin, Uzak Doudaki ABD asker varlna gereksinimi
var. Fakat herhlde ikisi arasndaki en nemli srtflme konusu, flirketlerinin ve piyasa ekonomisinin yaps ve toplumsal felsefeleri arasndaki fark. ABDli iktisat L.
Thurowun bir kitabnda (1992) ok yetkin biimde yapt zmleme, AngloSakson toplum felsefesinin bireyci temeli, tketimi ve kr enoklafltrma davranfln ycelten anlayfl ile Japonyann retim ekonomisine ve kr yerine katma-deerin (yani kr art cret) enoklafltrlmasna dnk davranfl biimlerinin yaratt byk farklar gsteriyor. Buna gre, Cemaati Japon flirketlerinin davranfl biimleri Anglo-Saksonlarnkinden ok farkl ve onlarn baflarlar geri kalan snai
dnyann deiflmesi yolunda byk bask yaratabilecek (s.114). Ne var ki Japonya 1990l yllarn baflndan beri finans kesiminin iine yuvarland sorunlar aflamayp durgunlua dflnce, etkileri flimdilik daha ok kendi blgesinin flekillenmesinde n plana kt; geri kalan dnyadaysa firma organizasyonu, firmann stratejik hedefleri gibi alanlarda younlaflt. 1990larn baflnda yaflad finansal krize,
85
kredi verdii, youn dorudan yatrm yapt ticaret ortaklarnn yaflad Asya
Krizinin (1997-1999) olumsuz etkileri eklendi; Japonya 2000lerin baflnda ancak
tekrar byme evresine girebildi; asker gcn de gelifltiriyor artk.
Dier gl ye ngiltere ise zaten Anglo-Sakson dnyasnn bir paras ve
ABDye ok yakn, onun izinde. Nitekim ABD imparatorluunun 2000lerde nce
Afganistan, sonra Irak savafllarnn her anlamda ifl birlikisi srail ile T. Blairin iktidarndaki ngiltere oldu. Zaten ngiltere Yeni Ekonomik Dzenin ve finans kapitalizminin nde gelen merkezlerinin baflnda yer alyor.
Ancak 2000li yllarn baflnda AB parasal btnleflmesi ile ABD dolarna ciddi bir rakip yaratt. Dolarn deer kayb Avro karflsnda, ayn yndeki beklentilerle birleflince ifl ciddileflti. Petrol reticileri dolarla satlan petroln Avro ile satfln ister oldular. rnein Saddam iktidarda iken bu talebi dile getiriyordu ama
Irak Savafl ile bunun karflln dedi. Buna ramen yine ayn talep gndemde
(rnein Venezella Baflkan H. Chavez). Ayrca, merkez bankalar rezervlerinde
de Avro ABD dolarndan birka puan ald. ABden kaynaklanan en ciddi tehdit
ABDye, flimdilik budur. Gelecek bilimcileri (J. Naisbitt gibi) ABDyi dengeleyecek gcn gelecekte AB deil in olacan ngryor. Olaylarn seyri de bu ngry destekliyor.
MERKEZN DNYAYI ETKLEME VE DZENLEME

GC
1. Yeni Bulufllar ve Teknolojiyi Deifltirme Gc: Merkez dnyay, bir deiflimi uyaran geliflmeleri yaratma dinamiine sahip olduu iin etkiliyor; piyasalar ne
kadar serbest ve devlet mdahalesi ne kadar azsa, ulus-devletin kurumlar, sendikalar gibi diren noktalar ne kadar zayflatlmfl, halkn ulus-devletten beklentileri
SIRA SZDE
ne kadar azalmflsa, deiflme uyaran geliflmelerin her yere yaylfl
ve dnyann
Merkez flirketlerinin gereklerine uydurulmas o lde hzl ve gl olabilir. Bu
deiflmeleri halklarn kolayca zmleyip uygulayabilmesi, Merkezle
D fi N E L M paylafllan
toplumsal deerler sisteminin yaygnlyla belirleniyor. Baflka bir deyiflle serbest
piyasa ekonomisi ve siyasal rejim olarak demokrasi, bu adan Merkezin etkileme
S O R U
alann geniflletiyor.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Merkezde meydana gelen deiflmelerin dier lke halklar tarafndanD zmsenip

uygulaKKAT
nabilmesi iin Merkez ile paylafllan toplumsal deerler sisteminin yaygnlna baldr.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Dnyada deiflimi uyaran geliflmeler ise ok boyutlu: Teknolojik deiflme bunun baflnda gelir. Son iki yzyllk dnya tarihinde yaratlan yeni teknoloji devrimlerinin neredeyse tmnn kayna Merkez. Ancak MerkezinAMALARIMIZ
iinde bu alanda byk kaymalarn ortaya kt bir gerek: 1901-1930 arasnda pozitif bilimlerde verilen 93 Nobel dlnn sadece % 6.5ini ABD alrken % 29nu Almanya, % 16sn
T Agitmiflti.
P
ngiltere, % 14n Fransa almflt, yani % 60 bu Avrupal Kgce
199094 arasnda, artk bu oranlar tam tersine dnmflt: ABDnin pay % 63e karken,
dierlerinin pay % 20ye geriledi. 1970 sonrasnn elektronik ve biogenetik devT E Lsonrasndaki
EVZYON
rimlerini ABD gtryor. Bu nedenle kinci Dnya Savafl ve
yeni
teknoloji alarn aan ABD oluyor tabii. Ne var ki son yllarda ABDnin eski hzn kaybetmekte olduunun belirtileri de var. Nedeni, ABD flirketlerinin AR-GE
merkezlerini Hindistan ile ine taflrken, bunlarn da kendi AR-GE yeteneklerini
NTERNET
gelifltiriyor olmalar.
SIRA SZDE
Teknolojik geliflmede ABD

eski hzn kaybetmektedir.
Bunun temel nedeni ise ABD
AMALARIMIZ
flirketlerinin AR-GE
merkezlerini Hindistan ile
ine taflmalardr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Merkez yeni bulufllar bilimsel dzeyde yaratmakla kalmyor, ayn zamanda

bunlar sanayiye uygulayp satlabilir mallar, hizmetler durumuna dnfltrerek
pazarlyor. DTdeki gc sayesinde, artk yalnz teknoloji deil yaratt her tr
yenilii (tasarm gibi) sk denetime ald, kopyalamay ciddi parasal cezalara balad patent haklar yoluyla. Zaman gelince tabii teknolojiyi de satyor. Teknolojinin deiflmesi retim ve tketim hatta yaflama ve alflma biimlerini srekli deifltiriyor. letiflim hzlandka yenilikler dnyaya giderek daha hzla yaylyor. MerSZDE
kez sadeceSIRA
retim
deil, ayn zamanda pazarlama kanallarnda etken flirketlerinin,
finans kurumlarnn, iletiflim aralarnn gl ve yaygn oluflu sayesinde pazarlar
ele geirebilmekte.
D fi N E L MHem retim aflamasn tamamlayarak hem iletiflim kanallarnn
etkenliinden yararlanarak, dier lkelerin satn alma gcnn snrlar erevesinde, nce tketim kalplarn kresellefltiriyor; bunu bir gecikmeyle (ou zaman
S O R U
daha snrl biimde)
retim biimleri izliyor.
TeknolojininDdeiflmesi
retim ve tketim hatt yaflama ve alflma biimlerini srekli deKKAT
ifltirmektedir.
N N
SIRA SZDE
retim srelerinde Merkezin gc, temel sermaye mallarnn retimini ve/veya teknik bilgisini elde tutmasnda. rnein, her lke gelifltirilmifl melez msr tohumu retse
de gelifltirilmifl ana stoku Merkezden satn alma durumunda. stelik
AMALARIMIZ
bio-genetik devrinde her yl reticinin yeni tohum satn alma zorunluluu ortaya
kt. Nkleer enerji retse de buna iliflkin donanm ve teknik bilgi iin yine Merkez flirketlerine
zorunda. Gnmzde bunlar srekli evrime sokulduK T baflvurmak
A P
u ve patent haklar skca korunduu iin, Merkezin dflnda kalanlarn bunu ayn hzda izlemesi zor. rnein, eski SSCB asker teknoloji, uzay arafltrmalar, baz
tp dallar Tvb.
Merkezle bafla bafl grefliyor, hatta arasra ne kabiliE L E Valanlarnda
ZYON
yordu. Ne var ki elektronik devriminde geri kalnca asker teknolojisi de ikinci snf oldu. Gorbaovun 1980li yllarn ortasnda ABDnin karflsnda pes etmesine
yol aan etkenler arasnda bu, nemli bir rol oynad.
T E R N E T yaratmak yetmiyor; bunlar retim srelerine uygulayp malBilimsel Nbulufllar
lara-hizmetlere dnfltrmek ve bunlarn satfln salamak zere gerekli talebi yaratmak ayn lde nemli. Bu bakmdan Merkez iinde nemli farklar var. rnein ngiltere, Merkez iindeki yeri giderek gerilese de hl nemli bilimsel bulufllara kaynaklk etmede ABDden sonra n planda geliyor. Ama bunlar sanayiye uygulamada artk eski etkenlii yok. flte, ABD hem bulufllarn yaratlmas hem sanaSIRA SZDE
yiye uygulanmasnda
birinci. ngiltere ise bulufllar sanayiye uygulamada geri kald iin, bunlar ou zaman ABDye satyor. Oysa Japonya kk bulufllarda ve
bulufllar sanayiye
uygulayp rekabet gc yksek mallara dnfltrmekte n planD fi N E L M
da. Bilim Atf (Science Citation) endeksindeki yayn saysnda ve yeni bulufllar iin
alnan patent saysnda tekil lkeler temelinde ABDden sonra ikinci. Avrupa lkeS O R U nc geliyor.
leri bu sonuncuda
Bilimsel bulufllar
yetmiyor, bunlar retim srelerine uygulayp mallara-hizD K K Ayaratmak
T
metlere dnfltrmek ve bunlarn satfln salamak zere gerekli talebi yaratmak ayn lde nemli.
N N
SIRA SZDE
Merkezde patent saysndan belki daha ok, retime dorudan uygulanabilir

alanlardakiAMALARIMIZ
icatlar iin patentler daha byk nem taflyor; nedeni rekabet gcn
dorudan etkileyenlerin bunlar olmas. Aflada bu nitelikli bulufllarn merkez ii
dalmn gsteren rakamlar bu balamda bir fikir verebilir:
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
87
ABD
AB (27)
Japonya
19,701
16,106
13,557
2) Milyon k.b. uygulanabilir

patent alanlarnn says
68
34
106
3) Toplam bulufllarn dalm

(%) (2005)
37
29
18
1) Toplam uygulanabilir
patent says (2005)
Tablo 4.1
Patent Says
Bu rakamlara (2005) gre toplam uygulanabilir patent saysnda ve toplam

bulufllarn dalmnda Merkezde ABDnin arl ok ak; nfusu neredeyse
ABDnin iki katna varan 27 yeli ABnin (milyon) kifli baflna sayda ABDnin yarsna, Japonyann ise te birine varabildii grlyor. Ksacas, AR-GE ve bunun rn olan uygulanabilir patentlerde ABDnin Merkez iinde arl ortaya
kyor; kifli baflna rakamlarda ise arlk Japonyada bulunuyor. Buna gre Merkezdeki en yaratc, AR-GE sonularnda en baflarl toplum Japonya. Toplam
bulufllarn dalmna gelince: Uygulanabilir patentlerin % 84 Merkeze, kalan
% 16s dnyann geri kalanna ait. Merkez iinde ise ABDnin arl ok ak.
flte Merkezin dnyada en nemli arlk kaynaklarndan biri, bu yenilik yaratma gc.
retime dorudan uygulanabilir alanlardaki icatlar iin patentlerinSIRA
dahaSZDE
byk nem taflmasnn nedeni nedir?
D fi N E L M
Merkez teknolojik deiflmeleri eflitli yollardan kendi dflnda kalan dnyaya istedii yol ve yntemle yayabiliyor. Bir kere, flirketleri dfl dnyaya dolaysz yatrm
S O R U
yaparken, ounlukla kendileri asndan eskiyen teknolojiyi (genellikle
emek younluu daha yksek teknoloji oluyor bu) buralara aktaryor. Ayrca lisans ve teknik bilgi anlaflmalar buna araclk edebiliyor. Tabii, GATT Uruguay
(1993)
D K K ARound
T
sonularna ve DTde kabul edilen entelektel haklar anlaflmasna ramen taklit olgusu da var. Tketim kalplarnn yaylmas ise satn alma gc elverdii duSIRA SZDE
rumlarda daha kolay: Reklamlar, moda dergileri, turizm, sinema ve TV filmleri buna araclk ederken nce evrenin ithalat artyor; bu belirli bir tketim dzeyine
iflaret edince dolaysz yatrmlar, franchising anlaflmalar vb. yollardan
retim tkeAMALARIMIZ
timi izleyebiliyor, ok daha snrl lde olsa da.
Tabii, Merkez flirketleri en yeni teknolojiyi patent sresince kendilerine saklK devrede
T A P
yor, kopya ya da hrszla karfl devletleri gerekli yaptrmlar
tutuyor.
DT gibi uluslararas rgtlerse bunun hem kabul edildii hem uygulanmasnn
izlendii hem de ortaya kan anlaflmazlklara zm retildii platformu salyor.
T E satnalma
L E V Z Y O N gcnn
Deiflimle balantl etkilerin btn pazarlara ulaflamamas, ya
dflklnden ya da Batnn deer yarglarn reddeden Siyasal slamn otoriter
rejimlerinden kaynaklanyor genellikle. Bu nedenle Siyasal (kkten-dinci) slam
bafl dflman ilan ediliyor. ABDnin Byk Orta Dou ya da daha
yeni ismiyle GeNTERNET
niflletilmifl Orta Dou ve Kuzey Afrika projesi (GO-KAP) bu alandaki petrol/doalgaz zengini lkeleri imparatorluk kurallarna sokmay amalyor. Gemiflte Dou
Bloku da byle bir engeldi, artk tm ayn etkilere girdi; flimdi srada GOKAP takm var.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
88
Haberleflme, Dflnce Kalplar Oluflturma ve

Pazarlamada Etkenlik
Dnya apnda yaynlarn %
70inin ngilizce olmas,
toplumsal deer yarglarnn
ABDnin deerler
sisteminden ve
paradigmasndan
etkilenmesine neden oluyor.
Dolaysyla Merkez lkeler
etkinlikleri sayesinde
yaflammz
biimlendirdikleri gibi
dnyay nasl alglamamz
gerektii konusunda da g
sahibidirler.
Merkez yeni teknoloji ve bununla retim gcn elde tuttuu gibi, birok hizmeti de elde tutuyor. Medyadan nternete iletiflim kanallar haberleri bilgiyi yayarken,
dnyann geri kalan ksmnda fikirlerin oluflumunu etkiliyor, kavramsal ereveyi
kendi kurallarna uyduruyor. Dnya apnda yaynlarn % 70inin ngilizce olmas,
insanlarn dflnsel biimlenmesinde (ncelikle ABD), ngilizce konuflan lkelerin
ne denli etken olabileceini gstermeye yeter. Bilgi kaynaklar bu dilde olunca,
toplumsal deer yarglar kanlmaz olarak ABDnin deerler sisteminden ve yaratt paradigmadan etkileniyor. Haberlerin, sinema ve TV filmleri gibi kltr
rnlerinin byk blm de buradan kaynaklannca, o toplumlarn deerler szgecinden gememifl bilgiye ulaflmak ok zor. Geri bugn her yerde bu kst aflmak iin aba var ama bu aba temel gerei deifltirmeye yetmiyor. Eskiden daha snrl kalan bu etkileme, televizyonun, kiflisel bilgisayarn (PC) ve nternetin
yaylmasyla ailelerin bile flekillendirilmesinde rol oynar oldu. Yaflama, konuflma,
davranma biimleri, stelik Merkezde gerekte olduundan ok, rnein TV filmlerinde, pembe dizilerde gsterildii kadaryla etkili oluyor. Bunlarsa ekonomik
koflullar elveriflliyse, yeni tketim kalplarn ve uygun retim biimlerini getirmede ok etkili. ABDnin bu balamdaki etkinlii evre kadar, Merkezin dier yelerini de flekillendiriyor. (Chirac ve Schrder, okullarda karfllkl olarak birbirlerinin dillerinin renilmesi kararn aldlar (2003). Amacn dnya dili hline gelen
ngilizcenin getirdii kltr etkilerinden kanmak olduu ok akt.)
Dnya haberlerinin ounluu Merkezin haber ajanslarnn rndr. Bunlarsa gerei kendilerinin algladklar ya da yanstmak istedikleri biimlerde dnyaya yayyor. rnein, SSCB dalncaya kadar hepimiz Sovyet asker gcnn byklne inandk. Oysa Krfez Savaflnda Scud fzeleri Patriotlar karflsnda tkezleyince, hatta SSCB ksa srede dalverince, olayn ne denli abartlmfl olduu
anlaflld. Yani Merkez, baflta ABD, dflnce dnyasndaki etkinlii sayesinde yaflammz biimlendirdii gibi, dnyay nasl alglamamz gerektiini dflnyorsa bizi yle biimlendirmede de g sahibi.
Bu alanda sosyal bilimlere iliflkin ders kitaplar ve dier yaynlarn etkenliini
ihmal etmemek gerekiyor. ABDnin burada ok byk arl var. Nedeni, sosyal
bilimleri felsefe planndan karp pozitif bilime yaklafltracak zmleme yntemlerini getirmesi ve kuramlar pozitif bilimlerinkine yakn bir dille ifade edebilmesi.
Bu yaklaflm, baflta ekonomi, sosyal bilimleri gndelik yaflama iliflkin sorunlarn
anlafllmas, zmlenmesi ve bunlara iliflkin zmlerin retilebilmesinde kullanlabilir aralara dnfltrd. Nobel dllerini bunlar toplad. Bu ders kitaplar, ABD
dflndaki Merkez lkeleri kadar dnyada da ya dorudan ngilizce olarak veya yerel dille evrilerek ya da bunlar esas alan telif kitaplar yazlarak kullanlr hle geldi. Dflnce dnyasn flekillendirmede ve yeni paradigmalar yaratmada olduu
kadar, politika retilmesinde de bu kaynaklarn byk etkisi olduu kuflkusuz. rnein, ABDde Kalknma ktisad ya da Keynesi Okuldan kaynaklanan kuramlar
kreselleflmenin politikalar gerei ders kitaplarndan dfllannca, ABD ders kitaplarn rnek alan dier lkelerde de olaan olarak dfllanyor. Bylece iktisat biliminin paradigmas ve bundan tretilen politikalar kreselleflme gereklerine uymufl
oluyor. Bir zamanlarn diplomasi ve kltr dili olan Franszcann, bilim dili olan Almancann, ngilizce tarafndan dfllanmas, Merkez-ii atflmalarn da kaynadr
artk. lk iki dildeki kitaplarn kresel satfllar ok dflt, yok gibi. Yani, geliri de
bitti bu kaynaktan.
89
Sonuta pazarlama kanallar, mallarn dnya apnda tantlmas-datm-satfl alannda da Merkez flirketleri n planda rol oynuyor. Pazarlamada kr paylarnn ykseklii dolaysyla bu alan ok caziptir. Ne var ki, bunun kresel apta yrtlmesi byk rgtlenme, finansman, teknoloji istiyor. Bu nedenle kresel boyutlu pazarlama ifllerini ancak Merkez flirketleri yrtebiliyor. United Fruit Company Orta Amerikadan ald muzu Avrupada, Orta Douda, dnyann her yerinde pazarlayabiliyor ama bir Panama flirketi bunu yapamyor. Kr paylarnn
ok cazip olmas, bu alanda Merkez ii ekiflmelerin bir kayna: Avrupa Birlii,
Orta Amerika muzunun kendi alannda pazarlanmasna karfl, Afrikada benim eski smrgelerim var (Fransa, ngiltere ve Belikann), Orta Amerikadan niin alaym? diyor. Aslnda bunun temel nedeni, Afrikadan Avrupaya pazarlamay yapan AB flirketlerinin, Orta Amerikadan muz getiren ABD pazarlamaclar tarafndan safdfl braklmas. Mesele burada. Yani pazarlama konusunda Merkez ii srtflme, bu kesimin yksek kr marjyla alflmasna iliflkin bir olay. Merkez dflndakiler ise ayn rgtlenme, finansman, teknoloji gcnden yoksun olduu iin,
ya buraya hi giremiyor ya da girse de tutunamyor. Cargill, United Fruit Company gibi dev pazarlama flirketleriyle ABD burada da birinci. ABD 2000li yllarda
hizmetlerin DT erevesinde serbestlefltirilmesi, bylece dev tekelleri yoluyla
pazarlama alannda tam egemenlik kurabilmesi iin mcadeleyi kazand gibi; AB
de bundan yararland. Alflverifl merkezleri dev pazarlamaclarn, lke aflr pazarlar ierden fethediyor, uluslararas ticaret gibi i ticarette de yksek pazarlama
kazanlarna el koyabiliyorlar.
Merkezin markalar ise Doudan Batya, Kuzeyden Gneye her yerde. Ya bu
markalar kullanma hakk bir bedelle elde ediliyor ya kaak olarak taklit ediliyor
(yakn gemiflte Trkiyedeki Lacoste gibi) ya da flirketlerin dolaysz yatrmlaryla
dnyaya dalyor. Ancak yolu ne olursa olsun tketimde ve retimde damgasn
vuruyor. zellikle lks tketimdekiler, ayn kalite maln birka kat fiyata satlmasn mmkn klmakta; tpk ayn gmfln tura damgal olduu iin birka misli (turann niteliine gre) fiyata satlmas gibi, ticari markalar da bir kere yerleflti
mi, hem mal hem markay kullanma hakk satlrken reticisine iyi para getiriyor.
Yerleflmifl, moda olmufl markalar her flekilde nemli bir rant kayna. Merkez kendi iinde markalarn deifl tokuflunu yaflarken, marka gelifltiremeyen Merkez dfl
SIRA SZDE
dnya salt marka alcs durumda kalmakta; yani markaya flartlanmfl
olmann rantn dyor. Kendisi yksek kaliteyi tuttursa bile, o markay yerlefltirmenin gerektirdii haberleflme aralarn yeterli lde kullanabilme olanaklarndan yoksun.
D fi N E L M
Markalar tantacak moda dergilerini dnyada okutamyor, yeni moda yaratp kabul ettiremiyor, kendisine benzemeyi kendi dflndakiler iin bir stnlk iflareti
S O R U
saydramyor vb.
Yerleflmifl, moda olmufl markalar her flekilde nemli bir rant kayna.D Merkez
K K A T kendi iinde markalarn deifl tokuflunu yaflarken, marka gelifltiremeyen Merkez dfl dnya salt
marka alcs durumda kalmakta; yani markaya flartlanmfl olmann rantn dyor.
SIRA SZDE
N N
Baflta ABD olmak zere, Merkezin sahip olduu bu olanaklarn hibiri Merkez
dfl dnya asndan geerli deil; Merkez dfl dnya bunlarnAMALARIMIZ
salt alcs durumda.
Japonlar bile lks tketim mal markalarnda salt alc durumda; parfm, anta, giysi markas yaratamadlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
90
Finans Gc, Aralar ve Kurumlarnda Etkenlik
Bir parann dnya paras

olmas, parann sahibi olan
lkeye ciddi sorumluluklar
ykler; baflta, parann
deerinin korunmas, yeterli
miktarnn arz edilebilmesi,
ekonominin her alannda
gcn srdrmesi ve bunu
kullananlarn bu gce
inanmas gelir. G ve
gven sarsldnda, lkeyle
birlikte paras da aptan
dfler.
Merkezin kuflkusuz en byk gc finans kaynaklarn elde tutmas, finans piyasalarna tam egemen olmasdr. Bir kere, uluslararas btn ifllemlerde geerli paralar Merkezin paralar. Baflta ABD dolar, onu geriden izleyen Japon yeni ve
2000li yllara kadar da Alman mark, flimdi de avro sadece ifllemlerde mbadele
arac deil, ayn zamanda rezerv paras olarak talep ediliyor. svire gibi stanbul
nfusunun yarsndan biraz fazla nfusu olan (6.3 milyon kifli) ama dnya finans
sisteminde (kara para aklanmas dahil) n planda rol oynayan bir lkenin paras,
svire frang bile bu adan ok nemli. Londra hl dnyann bafllca finans merkezlerinden biri olarak sterlinin roln srdryor, avroya bu nedenle katlmad.
ABD dolar, uluslararas ifllemlerin neredeyse te ikisine yakn (% 60) bir tutarn
gereklefltiren ara olmas, rezerv para olarak n planda yer almas asndan tartflmasz bir numaral para. ABnin dolara rakip olmasn istedii avro gelecekte dolarn kresel konumunu tam sarsamasa da en azndan senyoraj hakknn bir blmn toplayabiliyor, dnya paras olarak. Avroyu dolara rakip olacak gte tutabilmek iin sistemin AB yeleri byme hzn dflk tutmay dahi bir lde gze almfl durumdalar.
Bir parann dnya paras olmas, tabii, parann sahibi olan lkeye ciddi sorumluluklar ykler; baflta, parann deerinin korunmas, yeterli miktarnn arz edilebilmesi, ekonominin her alannda gcn srdrmesi ve bunu kullananlarn bu gce inanmas gelir. G ve gven sarsldnda, lkeyle birlikte paras da aptan dfler. Bunun en iyi rnei ngiliz sterlini: Birinci Dnya Savaflna kadar tartflmasz
bir numaral dnya parasyken, 1960l yllardan sonra giderek aptan dflt; zaten
kinci Dnya Savafl bittiinde ABD dolar oktan onun yerini almflt. Nedeni, ngiltere ekonomisinin gc asndan giderek Merkezin zirvesinden afla doru
kaymasyd. ABDnin gc ve dnyann buna inanc yle tam ki 2000lerde dfl ak
100 milyardan 800 milyar dolardan fazla bir tutara karken (2006), deeri dflse
de hla greli olarak, dolar gcn srdryor. (2000lerin baflnda ABD ekonomisinde durgunluk ve sermaye kafl, dolarn avro karflsnda deer yitirmesine
yol at. Deer kayb baflta petrol ham madde satcs lkeleri dnya ticaretinin bu
mallarda artk dolar deil avro kullanlmas talebine; gtrd; bu iflin ncln o dnem Irakn baflkan olan Saddam Hseyin OPEC erevesinde yapt. Ancak 2. Irak Savafl ve izleyen idam yoluyla Saddam susturuldu. Bu kez Venezella Baflkan Hugo Chavez ayn taleple ortaya kt. Petrol satflnn dolarla olmamas dolarn ifllem iin talebinde ciddi bir dflfl getirebilecei gibi, dier hammaddeleri de peflinden srkleme rizikosu yaratr ABD iin. fiimdi ABD iin susturulmas gereken kifli Chavez.) Oysa avro ve yenin gc, bu lkelerin byk dfl fazlalaryla birlikte giden bir olgu. AB yksek faizlerle avronun gcn srdrebiliyor.
200Oli yllarn bafllarndaki durgunlukta ABDde FEDin faiz hadleri yerlerde srnrken (ksa vadeli faiz haddi % 1) dolar yine glyd; ABnin Merkez Bankas
oysa % 3 faiz uygulayabiliyordu. Yine eflitler arasndaki birincilik ok ak.
Bir dnya parasna sahip olmann lkeye salad ekonomik yararlarsa saylamayacak kadar byk. kinci Dnya Savaflndan sonra yrrle giren Bretton
Woods Sisteminde anahtar para olan dolarn, sisteme dahil lkelerin merkez bankalar arasnda altna dnfltrlebilirlii sz konusuydu. Bu sistem kp (Austos 1971), kt para temeline dayal dalgal kur sistemine geildiinde, bu sorumluluk ortadan kalkt; akn, para sisteminden tasfiye edildi. Yani dolarn artk maden deeri yok, buna ramen gcn srdryor.
91
Yararlarn baflnda, dolar gibi bir parann mbadele ya da rezerv iin dnyada
talebi arttnda, kt dolar basarak karfllnda her trl ifllemi yapabilmek gelir:
thalat fazlasn bu kt parayla karfllayp halkn refah artrlabilir; dfl dnyada
sermaye piyasalarnda yerli flirketlerin hisseleri ele geirilebilir; kredi verilip faiz
alnabilir. Dahas da var: Gnmz Trkiyesinde rnein, halk Tye gvenini kaybettii, mali piyasalar da tam serbestlefltirildii iin, rahata cebinde ABD dolar,
avro vb. taflyor. Bunu bir vn meselesi yapan yneticilerimiz, bu serbestliin
Trk halk iin ne byk bir kazan (!) olduunu TV ekranndan halka anlattlar.
Oysa halkn cebinde T yerine dolar ya da avro taflmas, Trkiyenin ABDye ya da
ABye faizsiz kredi vermesi demek. Baflka bir deyiflle dnya parasyla mallar, flirketleri satn aldnz gibi, bu gibi durumlarda faizsiz kredi de alabilirsiniz. Dnya
ticaretinin bymesi, sermaye hareketlerinin artmas bu tr paralara talebi artrr;
ayn zamanda, ne kadar ok sayda lke bu paralarn alanna girerse, ne kadar ok
lke konvertibiliteye geip bu paralarla rezerv tutma durumunda kalrsa (rezerv talebi artaca iin), bu paralarn sahibi lkelerin durduklar yerde kazanlar da o
lde artar. (rnein Trkiye, T konvertible olal beri TCMBde son yllarda 60
milyar dolar rezerv tutuyor. Rezervdeki varlk kalemleri iin (rnein ABD Hazine
Bonolar) ald faizler % 5in altnda kalrken, bu rezervlere ulaflmak iin ald
kredilere dolar zerinden % 10a yakn faiz dyor.) Gl lkenin gl parasnn salad rant, kresel boyuta ulaflmaktadr gnmzde.
Dnya parasna sahip olmann lkeye salad faydalar nelerdir? SIRA SZDE
1990 ncesi dnyada Sovyet Bloku, COMECON erevesinde ounlukla takas

D fi N E L M
temeline dayal ticaret yapyor, ruble 350 milyon kifliyi kapsayan bir alanda geerli para oluyordu. Ancak ruble konvertibl bir para olmad iin bu snrlar dflnda
O R U dolar, nce
geerlilii yoktu. Bu sistemin dalmas dnya paralarna (bafltaS ABD
Alman mark flimdi avro ve Japon yeni) yeni bir pazar amflt. Dalmay izleyen
srete eski Sovyet Cumhuriyetlerinin bir ksm hemen kendi paralarn
denediler
DKKAT
(Azerbaycann manat gibi). Rusya rublenin yakn evrede kullanmdan dflmesinin ciddiyetini kavrad iin, gerekli (terbiyevi) nlemleri ald; rublenin hi olmazSIRA SZDE
sa eski SSCB alannda kullanmda kalmasna alflt. Ancak Rusyada ekonominin
kmesi, brakn BDT (Bamsz Devletler Topluluu) lkelerini, kendi topraklarnda bile dolarizasyon olgusunu nleyemedi. Yani SSCBnin
dalmas sonuta
AMALARIMIZ
dolara yarad. Dou Avrupann ABye eklemlenmesi ise gnmzde avroya yaryor. 1980li ve 1990l yllarda evre paralarnn (Trkiyenin Tsi dahil) yeniden
yaplanma programlaryla konvertibiliteye sokulmasnn etkisi
K deT ayn:
A P Bu gl
paralar, gl lkelere rant salyor.
Dnya paras sahibi lkenin dnyadan kendine kaynak aktarmadaki gc,
Fransa Baflkan olduu yllarda General de Gaulle ok rahatsz
T E L E V etmiflti.
Z Y O N Dolarn
altna konvertible olduu 1960l yllarda Fransz Merkez Bankas rezervlerinde biriken kt dolarlar ABDnin Federal Rezerv Bankasnda hep altna evirtiyordu.
Bu yllarda ABDnin ok uluslu flirketleri (Ufi) dnemin Ortak Pazarnda byk
NTERNET
dolaysz yatrmlar yapyor, Avrupay istila ediyordu. ABD parasnn bu gcne
karfl bir Avrupa paras yaratma fikri daha o yllarda olufltu. Werner Raporunun tarihi 1970; Avrupa Para Sisteminin devreye girme tarihi 1979; Avrupa Para Birliinin gereklefltii tarih 1999; avronun para olarak dolaflma girdii tarih ise Ocak
2002. (Temmuz 2002ye kadar avro ulusal paralarla birlikte dolaflmda bulundu,
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
92
bu tarihte ikinciler tmyle dolaflmdan kalkt. 2012 itibaryla, AB yesi Dou Avrupann tm de bu sisteme geifli tamamlamfl olacak.)
1980den sonra konvertibilite evrede yayldka, 1989dan sonra Dou Avrupann Sovyet sisteminden ayrlan yeleri ve eski SSCBnin yeni cumhuriyetleri dolar, avro alanna girdike, bu paralar durduu yerde rant yapar hle geldiler. Bu,
gl olmann rant. Japon yeni de artk bir numaral dnya paras; evresindeki orta ya da st orta gelirli lkelerin ticaret, yatrm, kredi yollaryla youn iliflkilerde bulunduu Japonya, ayn zamanda dfl fazlalar nedeniyle dnyann byk apta kredi verebilen, yatrm yapabilen lkelerinin baflnda geliyor. Parann getirdii rant
uluslararas dzeyde satn alma gcnn ykselmesi yoluyla da beliriyor. Artan mbadele hacmi, artan rezerv talebi, para ikamesi yoluyla (paras halkn gvenini kaybeden lkelerde) halkn yaratt para talebi, bir yandan paras bu biimde talep artfl yaratamayan lkelerin paras karflsnda gl lke paralarna reel deer kazandryor; bir yandan da sz konusu lkenin dfl aklarn finanse ediyor. Yani daha
az gl ya da gszden glye doru kresel boyutlu bir kaynak transferi ortaya kyor. Bylece, kutsal kitabn Sahip olana, daha fazla verilecektir. Olmayannsa, hibir fleyi olmayacaktr sz gerekleflmifl olmakta. Rusya Federasyonu, in gibi lkeler asker gte, teknolojik yeniliklerde merkezle rekabete soyunabilseler bile, snrlar dflnda paralarnn deeri bugn iin sfr; yarnda ABD dolar ya da Japon Yeni veya ABnin Avrosu gibi paralar arasnda yer alabileceklerini dflnmek
g. nk byle bir dnya parasna sahip olmak iin, o lkelerin ekonomideki
gcnden finans alanndaki gl kurumlarna, dnya ticaretindeki yerinden yaratt kresel gvene kadar btn altyapya sahip olmalar gerekiyor. flte bunun iindir ki Rusya Federasyonu 1993 yl sonu, 1994 baflndan itibaren eski SSCB, yeni
BDT lkelerinin tekrar ruble alanna dnfln kendi yntemleriyle (yani karflklklar, i savafllar, etnik kavgalar yaratarak) gereklefltirmeye alflt. Avronun dolara ciddi bir rakip olma olasl karflsnda ABD yaynlarnn ou, bunun AB iin yaratabilecei rizikolar vurgulayp durdu (Samuelson, 1997, s.38); yrrle gireli beri de, ABde durgunluk nedenini Avroya balyorlar.
Merkezin finans gc, uluslararas bankalar, dnya finans pazaryla btnleflmifl para ve sermaye piyasalar, her geen gn yenileri ortaya kan finansal aralar, orada burada, kresel dzeyde en karl alanlarda yatrm frsatlarn deerlendirmeye hazr muazzam sermayeli yatrm fonlar, derecelendirme (rating) kurumlar, IMF, Dnya Bankas ve yan rgtleriyle DT ile bir btn. Gnmzde zaten
kreselleflme denen olgu en ok bu alanda geerli: Merkezin bu muazzam finans
gc, en krl yatrm alann (Patagonyann steplerinden Taklamakan lne)
bulup orada yatrm yapmak, para zerinden para kazanmak (Gemiflte sosyalist literatr finans kapital terimiyle bu ifli en youn smr arac diye kuramlafltrmflt. Nedeni ak: retim artfl yaratmad iin finansal kapitalin gelir artfl, dflndakilerin gelir azalflyla denir ancak sfr-toplaml bir oyundur.) istiyor. Merkezdeki durgunluk, btn kaplarn bu kaynaklara ak tutulmasn gerektirdi; yle ki dflmfl olan kar hadleri nedeniyle Merkez dflnda nerede daha yksek kr
haddi varsa orada yatrm yapabilsin. 1980li yllarn ikinci yarsndan itibaren jet hzyla ve ABD nderliinde Merkezin kendi yntemleriyle (dflnce dnyasnda
egemenlik, kredi vermeme veya ticarete ambargo koyma tehdidi, iktidarlar deifltirme vb.) gereklefltirilen finansal serbestleflmenin nedeni bu; zellefltirme ise bunun ayrlmaz bir paras. Merkezin etkili olabildii Merkez-dfl dnya, ksa srede
bu dzene sokuldu (Trkiye dahil); hem de Merkezin en anl flanl ekonomistleri,
kuramsal dzeyde., bir lkenin makro-dengesi kurulmadan nce yaplacak finansal serbestleflmenin bu dengeyi giderek bozacan gsterdikleri hlde (Dornbusch, 1992, s.13-31, Bhagwati, 1998, s.1-4). Ancak kr haddini ykseltme basks
giderek artarken (baflta ABD), faiz hadleri yerlerde srnrken, kimsenin kuram
falan dflnecek hali yoktu. OECD erevesinde bu ifl sk bir denetim altnda gereklefltirildi; yani Merkez kendi iinde bile bu ifli oluruna brakmad. Nitekim ABD
ksa srede bunun meyvesini toplad.
Merkez, kurumlara ve tanmlara egemen olduu iin, kavramlarn ieriini kendi ifline geldii gibi deifltirebilir. Finans konusuyla ok yakndan iliflkili konvertibilite kavramnda tanm deifliklii buna iyi bir rnek. kinci Dnya Savafl sonrasnda yrrle giren altn/dolar esasna dayal Bretton Woods Sisteminde bir parann konvertible saylmas iin sadece mal-hizmet hareketlerinin serbestlefltirilmifl
(cari ifllemler bilanosu serbestlii) olmas yeterli saylyordu. Sermaye hareketleri
her yerde bir veya dier biimde kstlyd; yurtdflna sermaye kfln kstlamak
iin ABD, ngiltere gibi lkeler bile snrlama getirmiflti. B. Almanya 1982 ylna kadar DMnin istikrarszln nlemek iin ksa vadeli sermaye hareketlerini kstlamaya tabi tutmufltu. Merkez dflndaki dnyada ise, bu hareketler iyice kstlyd
(bastrlmfl mali piyasalar). Gnmzdeyse IMF erevesinde artk konvertibilitenin tanm farkl: Bu sadece mal-hizmet deil, ayn zamanda sermaye hareketlerinin serbestlefltirilmifl (sermaye hareketleri bilanosu serbestlii) olmasn gerektiriyor. Her yerde paralar (ne getirip ne gtrdne baklmakszn) konvertibiliteye
geerken, eflanl olarak finansal serbestleflme geliyor. Bu geldiinde, Merkez birbirine finans pazarn at; onlar iin sorun sadece para ve dviz piyasalarnda bir
miktar istikrarszla inhisar ediyor. evrede ise ierideki krl durumlardan yararlanan kendi ya da Merkez sermayesi, rizikosu arttnda karlaryla birlikte kap
dengeleri bozuyor.
evrede 20 kadar orta gelirli lke, paralarn konvertibiliteye geirirken, sermaye hareketlerini serbestlefltirmeye kolay ve ucuz finansman kayna bulma yolu
diye ikna edildiler. Bu lke takm ykselen pazarlar (emerging markets) diye ayr bir kategoriye ierildiler. Ancak, peflpefle fliddetli finansal krizler yaflayan bu lke takm, ar dfl ve i borlarla birlikte bymenin duraklamasna, yoksulluun
artmasna tank oldular. Yani, Merkezin finans alanndaki etkenlii evreyi ok
tahrip eder oldu. rnein 1993 sonuyla 1994n ilk yarsnda Trkiyenin, 1994te
Meksikann, 1997de Taylandn ve onu izleyerek Gneydou Asya ile Uzak
Dounun, 1998de Rusya ve tekrar Trkiyenin, Latin Amerikann; 2001de hemen
hepsinin birden tank olduu sermaye kafllar ve bunu izleyen krizler, bozulan
dengelere ve ekonomide yaflanan kfllere bafllca gstergeler.
Merkez dflndakilerin sermayenin kreselleflmesinden ne kazandn anlamak
pek kolay deil. Kald ki Merkezin en gl yeleri bile kendi aleyhlerine iflleyen
bir olay ortaya ktnda bundan flikayet ediyor. rnein, 1993 yaznda Fransann
dfl a olmad, gl rezervleri bulunduu hlde, Bundesbankn faiz haddini
ykseltmesi frank aleyhine bir speklasyonu bafllatmaya yetmiflti. Avrupa para sistemini de sarsan speklatif faaliyetler zerine, dnemin AB Komisyonu Baflkan
Jacques Delors istikrarszlk yaratan sermaye hareketlerinin kstlanmas gerektiini aklyordu ama tabii bu yaplamyor, yerine sistemdeki paralarn dalgalanma
marj geniflletiliyordu. Ya da AB avroya getikten sonra (2002), dolar/avro paritesi
lehe de aleyhe de deiflse, ABden yansyan flikyetler hi eksilmedi. ABD ise sermaye kafl 2002 sonras dolar deerini dflrp ekonomisini durgunlua sokun-
93
Bretton Woods Sisteminde

bir parann konvertibl
saylmas iin sadece mal ve
hizmet hareketlerinin
serbestlii yeterliyken,
bugn IMF tarafndan
konvertibilite mal ve hizmet
serbestliinin yan sra
sermaye hareketlerinin de
serbestlii olarak
tanmlanmaktadr.
94
ca, Afganistan ve Irak savafllaryla (2002-2003) ve dnyaya dolar fonlar salarak soluk alr oldu. Ksacas, Merkezin iinde dahi dnem dnem hoflnutsuzluk ve skntlar olsa da mali sermayenin kreselleflmesi aksatlamyor.
Sabit yatrmlarda kr haddi dflnce, buna zm finans alannda tretiliyor,
bylece yeni finansal aralarn ve finansal kurumlarn doufluna ve ykselifline tank oluyor dnya kapitalizmi. 1980ler de evre peflpefle kriz yaflarken, trevler
finans pazarlarnn artk yeni oyun arac olma yoluna giriyordu; tutarlar 200 milyar dolar gibi (1980) lml bir rakamd. Ama hem mali piyasalarn en hzl byyen aleti oldular, 2006ya gelindiinde 380 trilyon dolara varmfllard; hem de istikrarszlk yaratmada nc rolleri vard. Yani eyrek yzylda dnya GSYHnin ihmal edilir bir oranndan neredeyse 10 katna ulaflan bir istikrarszlk aleti var artk
yerkremizin.
Yeni yaratlan kurumlara gelince, ihtiyat fonlar (hedge funds) hem 1992 ve
1993 Avrupa para piyasas krizlerinde hem Asya Krizinde (1997-1999) nemli istikrarszlafltrc rol oynadlar; oyunlarn faizler, dvizler, hisse senetleri alfl satfllar zerine kuruyorlar.
Yeni ykselmeye bafllayan zel varlk fonlar (private equity funds) hesapa
hasta flirketleri alyor, paralyor, tamir ediyor, satyor. Ama bu arada her trl birikimleri de yok ediyorlar.
Bir de elinde byk dviz rezervi biriktiren Japonya ve in gibi lkelerden
kaynaklanan, devlet varlk fonlar var. Japonyann 845, inin (Hong Kong dahil) 745 milyar dolarlk toplam rezervleri bulunmakta (2004); G. Korenin 200, Tayvann 200 ve Singapurun 112 milyar dolarlk rezervlerini (2004) de eklerseniz,
Uzak Douda dnyay satn alabilecek 2 trilyon dolarlk bir mali g kyor ortaya. Buna Ortadou petrol lkelerinin 2 trilyon dolar aflt tahmin edilen devlet
varlk fonlarn ve Rusyann doalgaz ve petrol ihracatndan salad byk devlet fonlarn, petrol fiyatlar frladka bu fonlarn durduu yerde bydn ekleyin. flte Merkezin tepesindeki, finans kapitalin patronu ABD ile bu lkeler arasnda bir eliflki kayna burada yatyor. nk bu g, ABD dolarnn deeri balamnda en ciddi tehdit kaynadr. Yani dnn evresinden ykselen bu Uzak
Dou lkeleri ve Ortadou petrol lkeleri ya da Rusya kendileri bir g merkezi
oluflturuyorlar artk bu balamda.
Merkez sermayesi sadece akflkan fonlar biiminde hareket etmiyor; ayn zamanda Ufi yoluyla dorudan yatrmlarla sermaye donanm, retime iliflkin gayri maddi haklar biiminde ya da zellefltirme veya sermaye piyasalarnda flirket
sermayelerinin ounluunu ele geirerek de kresellefliyor. Akflkan fonlarda olduu gibi, burada da Merkez-dflnn pay ok az ancak 1970li yllarn ikinci yarsndan bu yana orta derecede geliflmifl lkeler kendi aralarnda yatrm yapmaya
getiler. Baflta Uzak Dounun dinamik kent-devletleri (Singapur, 1997ye kadar
Hong Kong) ve devleflen Gney Kore, Latin Amerikann Brezilya gibi byk sanayi devletleri, Ortadouda srail, Trkiye, hatta ran, Arap petrol fleyhlikleri bu
kervana katld. Ne var ki Merkezin karflsnda bunlarn nemi hi dzeyinde.
Ayrca petrol ihracatlar dflndakiler sermayede net ihracat deil aksine net ithalatlar ounlukla.
1980 ncesinin eski (Milattan nceki) dnyasnda Ufiun yerleflmesini de
hkmetler denetliyor, ne getirdikleri ne gtrecekleri hesaplanyor, baflta hizmetler olmak zere birok alana giriflleri yasaklanyordu. Gnmz dnyasnda bu tr
denetim neredeyse kalmad gibi. Tam kreselleflme bu biimdeki sermaye asndan da geerli artk; lkelerin hukuk dzenleri dahi afllyor, uluslararas sermaye
sadece ticari deil, flirketlerin merkez ynetimle olan anlaflmazlklarnda da tahkim kurumunu dayatyor kendi koflullarnda.
Merkezin tketim kalplarn, markalarn yaymakta Ufi nemli bir iflleve sahip. Dnyada acaba coca-cola iilip hamburger yenmeyen, Levis blucin, Reebok
tiflrt ve ayakkab giyilmeyen, Honda-Mazda marka arabaya binilip Sony marka televizyon seyredilmeyen ka lke kald -eer kaldysa? Yani Ufi kreselleflirken,
ayn zamanda markalarda ve tketim kalplarnda kreselleflme yaratyor. Merkezin rol burada da belirleyicidir.
Ufi artk kr planlarn kresel boyutta dflnmektedir. retimin hangi aflamasnn nerede yaplaca, her aflamann ne kadar emek veya sermaye youn olduuna ve greli emek/sermaye fiyatnn, pazar geniflliinin kresel dalmna
bal, ya da Merkezdeki doay koruma olgusuna karfllk evrede bu iflin ne lde korumasz olduu, doay tahrip eden sanayilerin yerleflecei lkeleri belirliyor. Bazen dfl ticaret korumacln aflmak, bazen girdilere yaknlk, bazen vergi oranlarnn dflkl bazen de greli cret dflkl nemli oluyor vb. Ancak deiflmeyen kural, Merkezin byk flirketlerinin kr planlarnn kresel boyut iinde saptanmas, yerleflimin kresel boyutta dflnlmesidir. Getirilen yeni
ekonomik dzen sayesinde sermaye, kendi koflullarn salama almak iin yerlefltii ulus-devletin hukukunu da aflp, kendi yasalarn, idari yapy dayatr oldu stelik. Son yllarda Ufi, dnyadaki byk atl kapasitelerden tr, bunu artracak
yeni sabit yatrm yapmak yerine varolan satn almay yeler oldu; bir yandan
evredeki krizlerde deeri tabana vuran flirket hisselerini borsada ele geiriyor,
bir yandan zellefltirmelerde satn alyor, bir yandan da kendi aralarnda btnleflip devletlefliyorlar.
Genellikle, orta-uzun vadeli proje finansman DB tarafndan akflkan fonlar olarak verilmiyor; krediyi veren kurumun Merkezdeki ihracat firmay finanse etmesi biiminde oluyor. Krediyi alan bu yoldan sermaye mallarn ithal edebiliyor. Burada da finans gc sermaye mal pazarn kresellefltiriyor. Tabii, alnacak kredinin nerede kullanlaca krediyi veren tarafndan denetlenmifl oluyor bylece. Ancak son yllarda GO de hem dier GOde hem Merkez lkelerinde dorudan
yatrmlara geti. zellikle elinde byk rezerv birikimi olan in ve dier Uzak
Dou lkeleri, Orta Dou petrol lkeleri burada bafl ekiyorlar; byk dfl aklarna ramen (Trkiye gibi) bir lde sanayileflmifl olan GO bunlar izliyor. Mali
fonlardan plasman yoluyla kazanma oyununa da katlyorlar. 2000lerde bu oyunlar artk varl olanlarn her yerden katld bir oyuna dnflt.
Uluslararas Kurumlarda Etkenlik

18. yzyldan Birinci Dnya Savaflna kadar olan dnemde dnyada rgtlenme
biimi, temelde, byk smrge imparatorluklarnn oluflturulmasna dayand. Bir
yanda Orta adan kalma Asyal imparatorluklar (Osmanl, Rus, in, Japon), bir
yanda smrgeci tipte yeni Avrupal imparatorluklar (ngiltere, Fransa, Hollanda,
Belika, Avusturya-Macaristan, spanya, Portekiz) yerkrenin byk ksmn kendi
snrlar iinde tuttular. Gnmzn onlarca devlerinin ou bu az saydaki imparatorluklar iinde barndlar yllarca. Birinci Dnya Savafln izleyerek bafllayan zlme, 1960l yllarn sonuna dek srd. Daha byk iki savafln arasndaki yllarda, lke says arttka kresel apta bir efl gdmleme kurumuna gereksinim ortaya kmfl, Milletler Cemiyeti domufltu.
kinci Dnya Savafl bittiinde, ABD nclnde nemli rgtlenmeler gereklefltirildi. Birleflmifl Milletleri 1940l yllarn ortasndan itibaren IMF, Dnya
95
96
Bankas, GATT izledi; daha sonra OECD eski kurum OEECnin, DT ise GATTn
dnfltrlmesiyle ortaya kt. Bu kurumlarn bir ksmnn yan kurumlar var. rnein, Dnya Bankasnn yan kurumu IFC, zel sektrn geliflmesine dnk kredi verme; IDA en az geliflmifl lkelerin resm kredilerle donatlmas amacna dnk
alflyor. BMnin de kltrden (UNESCO) tarma (FAO), Uluslararas Snai Kalknmadan (UNIDO) Ticaret ve Kalknma Konferans Teflkiltna (UNCTAD), Dnya
Salk rgtne (WHO) kadar uzanan ok sayda yan rgt var. Bu rgtlerin
OECD dflnda kalanlar belirli koflullar yerine getiren ve ye olmak isteyen btn
lkelere ak. Sadece OECD son yllara kadar en yksek gelirli, Merkeze dahil
olan 17 lkeyi kapsyordu; alt-orta gelirli snftan sadece Trkiye OECD yesiydi.
Ancak son yllarda st-orta gelirli, Merkeze yaknl olan baz lkeler (Meksika gibi) ve Dou Blokunun dalmasyla serbestleflen lkeler (Macaristan, Polonya vb.
gibi) bu zenginler kulbne girebildiler.
Dnya Bankas ve IMF Merkezin Tam Kontrolnde

Birincinin baflkan daima ABDden, ikincininki ise Bat Avrupa kkenlidir. Japonya
bu konumda hi yer almyor. Merkez-dfl dnya ise sayca ounlukta olsa da bu
kurumlarda flikyetlerini dile getirmekten te bir varlk gsteremiyor. nk oy dalm bunlara yaplan sermaye katksyla belirleniyor. Merkezin oy gc % 50yi
fazlasyla aflmakta. DTde de durum bir bakma ok farkl deil; geri burada oy
dalm sermaye katks temelli deil, kafa saysna dayanyor. Ancak DTde bir
evre lkesi bir karara ekince koysa da IMFnin kapsna kredi iin dayandnda,
bu, flartlara ieriliyor, kredi almak uruna sonunda kabul etmifl oluyor. Yerkredeki devlet says gnmzde 200e yaklaflrken bunlarn say ve nfus ounluuna
uygun biimde seslerini duyurabildikleri tek kurum Birleflmifl Milletler; ABD ise ifline gelmeyince bu kuruma aidatn demiyor bile. Dnyadaki kamplaflma dolaysyla 1990 ncesinde, bu sesler kamplaflmay yanstyordu. Ama Merkez-dfl dnya,
zellikle tarafsz GO, BMnin baz yan kurumlarnda {UNCTAD gibi) iyice etken
olabiliyordu. Son yllarda BM baflkanlar evreden seiliyor. BM gibi, evrenin etken olabildii dnya kurumlar BMnin yan rgtleri olmay srdryor. Kreselleflmenin evrede yaratt sorunlara iliflkin elefltirel yaynlar yine UNCTADdan kyor. Ancak BM Gvenlik Konseyinde srekli ye befl byk devletin veto yetkisi
var; burada sadece bir tek evre lkesi olarak in yer almakta.
Bu uluslararas kurumlar hem Merkezin i dzenlemesinde rol oynuyor hem
GOnn dzenlenmesinde. Kredilerin akfl, bunlarla i politikalar arasnda iliflkilerin kurulmas, denetleme, istikrar programlar yapsal uyum programlar uygulamas IMF ve Dnya Bankasnn, dier ifller de DTnn gzetiminde yrtlyor.
1970li yllarn sonundan itibaren patlayan dfl bor deyememe krizleri GOy
sarsmazdan nce, uluslararas bankalar ve sermaye hareketleri bu kurumlarn eflgdmnde deildi. Bu krizleri izleyerek, bunlar da IMFnin yeflil flna baland, bir de reyting kurumlar var tabii.
Sz konusu dzenlemeler Merkez yelerince deil de bamsz grnml kurumlar tarafndan yrtld iin, birinciler tepkilerin dorudan hedefi olmaktan kurtulabiliyor. Oysa bu kurumlarn tavsiye ettii politikalarn belirlenmesinde Merkezin iradesi egemen zirvesinden afla doru, (ABD Kongresinde dahi
bu konu elefltirildi, 2000 (Mart) baflnda. 2000li yllarda Merkezin egemenliindeki bu uluslararas kurumlarn toplantlar fliddetli protesto gsterilerine tank
oldular.) eflit devletlerin uygulanmasn istedikleri politikalar yrtlyor. Bu politikalar ise temelde Merkezin ortak karlarn korumaya dnk olarak dzenle-
97
niyor; kredi talebiyle bu kurumlarn karflsna gelen GOnn gereksinimleri ikinci planda kalyor. Bylece, dnya ekonomisinde bir efl gdmlemeyle dolayl biimde yrtlen Merkez politikalarnn egemen olabilmesi hi flaflrtc deil. Ancak Merkezin kendi i atflmalar, baflta DT erevesinde olmak zere, srekli
gndemde bulunuyor.
2000lerin gndemine Merkezin kurumsal egemenliine karfl ciddi elefltiriler
girmeye bafllad; rnein IMFnin, DBnin baflkan niye hep, srasyla, bir Avrupal
ve ABDli oluyor diye. in ise sessiz ve derinden bu kurumlarn flartl kredileri yerine GOye flartsz krediler vererek, fiilen, Merkezin evreyi kendi karna gre
biimlendirme gcn kryor, kurumlar neredeyse ifllevsiz brakyor.
Artan Tekel Gc ve Desteki Ulus-Devletleri

ncelenen etkenler Merkeze, hem kendi arasnda hem Merkez-dfl dnya karflsnda tekel gc kullanma olana veriyor. Teknoloji, gnmzde tekel gcnn bafllca kayna ve bunun yaratcs dev boyutlu flirketler. (Dev boyut tanm iin bir
rnek verelim: Dnyann en byk Ufiunun yllk geliri 5-50 milyar dolardr;
bu, 70 milyon nfuslu Trkiyenin 2000lerin baflnda yaratt GMSHnin 2.3 katdr; oysa bunlar sadece 1.8 milyon kifli alfltryorlar.) Firmalar yeni teknoloji yaratncaya kadar ellerindeki teknolojiyi dier firmalara aktarmyor, bylece rekabeti nlyor ve tekel rantn topluyor. Ancak yeni teknolojiyi yaratnca eskisini eflitli yollarla satyor, Ufi yatrmlaryla dfl dnyaya aktaryor. ktisatlar, brokratlar
srekli rekabetin erdemlerini konu etseler de firmalar rekabetten hi hoflnut deil.
Teknoloji yoluyla tekelcilik yapamazsa, zellikle pazarlarn darald durgunluk
dnemlerinde, firmalar finans glerini kullanp rekabet yapan ele geiriyor. Sermaye piyasalarnda hisseleri toplamak, snr-ii ya da snrlar tesi firmalarla birleflmek, rakip firmay blok olarak satn almak rakipleri ortadan kaldrmann bafllca
yollar. zellefltirme, krizde hisse senedi fiyatlarndaki kfller de ayn yolda etkili olmakta. Bylece, dnya apnda firma says bafllca sanayi ve hizmet dallarnda giderek azalyor. Merkez firmalar kendi aralarnda bunu yaparken yaklaflk eflit
teknoloji dzeyi, eflit finans gcyle ifli yrtyor; Merkez-dfl alanlarda bu mcadele neredeyse tek ynl iflliyor: Yksek teknoloji ve yksek finans gc dolaysyla Merkez firmalar evredeki daha geri teknolojiyle alflan, finans gc zayf
firmalar kolayca ele geirebiliyor. Bylece rekabeti yok ediyor. Zaten rekabetin
rekabeti yok ettii eskiden beri bilinen bir gerek. Ancak Merkez firmalarnn teknoloji yaratma ve finans gc bydke, tekel gcnn de byd bir baflka
gerek. Daha baflka bir gerek, dev tekellerin eski dnyada faflist rejimleri besleyip pekifltirdii. Gnmzde de uluslararas sistemin giderek faflistlefltii gn gibi
ak, ayn etkiler altnda.
Firmalarn tekel gcn korumak, yenilerinin kendi topraklarnda douflunu
desteklemek ama baflka topraklarda tekellerin douflunu engellemek iin stratejik
alanlarda devlet gcnn nasl kullanldna en iyi rnek 1990larda jet uaklar
sanayiidir. Bu ayn zamanda Merkez-ii atflmalar da yanstyor; ABD hkmeti
dnyada tekel durumundaki firmalarna asker siparifller yoluyla destek veriyor,
AB bu alanda sz sahibi olmak isteyince drt ye devlet biraraya gelip Airbus flirketini kurdular. Buna karfl tekel gcn pekifltirmek iin, ABDli Boeing yine
ABDli McDonell Douglas ile birleflme karar ald. AB buna fliddetle karfl kt, Baflkan Chirac AB iin yaratlan tehlikeyi belirtti. Derken, dnemin ABD Baflkan Clinton ABnin Airbusa 45 milyar dolar tutarnda mali yardm verdiini, Boeingin giriflimine bir darbe vurulursa ABDnin karfllk verme gc olduunu belirtti. Sonun-
Yksek teknoloji ve yksek

finans gc dolaysyla
Merkez firmalar evredeki
daha geri teknolojiyle
alflan, finans gc zayf
firmalar kolayca ele
geirebiliyor.
98
da AB, Boeingi mahkemeye verdi ama kaybetti (1997). Bu arada her iki tarafta da
devletin flirketlere nasl destekler verdii ortaya kt.
Ne var ki Airbus 2000lerin baflnda dnya ticari jet pazarnn % 52sini ele geirmifl, ticari savafl kazanmfl, Boeingin pazarn ele geirmiflti. Buna bir dier arpc rnek siyasal btnleflmeye giden ABnin iki yesi olan Almanya ve ngiltereden. ngilterenin telecom devi Vodafone Air Touch flirketi, Almanyann Mannesmannn 125 milyar dolar karfllnda ele geirme giriflimini bafllatt. Almanyada iktidardaki sosyal demokrat arlkl koalisyonun baflbakan G. Schrder
devreye girerek bunu engelledi, daha byk bir deve, kendininkini kaptrmamak
iin (Kasm 1999) ama baflarl olamad. Yani kreselleflmenin tanrlafltrd serbest
rekabet, Merkezin tekellerinde byle bouflmalar yaratyor ok zaman ve de
hkmetlerin katld bouflmalar ulus-devletin bittii sanalln yayanlar yalanlyor; ayn zamanda serbest rekabetin sadece mantk jimnastii yaptran bir ders kitab modeli olduunu gsteriyor (Fransada mikro ekonomiyi ders programlarndan karma yolunda bir akm baflladn belirtelim. B. Guerrien, Standart mikro ekonomiyi srdrmeye deer bir neden var m?, Post Otistik ktisat (der. K. Ard), FMC, stanbul, 2004, s.55-58.) (Guerrien, 2004).
Merkezin bir dier tekel gc kayna markalarndan, buna koflut olarak dflnce oluflturma becerisinden douyor; reklamlar, dergiler, gazeteler, TV ve nternet gizli tekel gc yaratc aralar olarak hep devrede. A markasnn en iyisi olduuna inandnzsa ya da moda olduu iin bunu satn alma zorunda hissediyorsanz kendinizi, o firma sayenizde tekel gcn ele geirmifl oluyor. (ktisat literatrnde buna monopoll rekabet denilir.) Merkez pazarlama kanallarn da elde
tuttuu iin, zaten tekel yaratmas kolay.
Bylece tekel gcne sahip Merkez firmalar kendi aralarnda grtlak grtlaa
rekabeti yaflarken, evre firmalar karflsnda gerek tekel gcne tek tarafl sahip
oluyor nk karflsnda ne yeni teknolojilere ne byk finans gcne ne yerleflik
marka sahipliine ulaflabilmifl ne de pazarlama kanallarn elde tutmann verdii
tekel olanan kullanabilen firmalar var. ou zaman kk boylu evre firmalarnn en nemli rekabet gc kayna, ucuz ifli emei sayesinde dflk fiyat. Merkezin firmalar dzeyindeki gc hkmetler dzeyinde de mevcut. Ama burada
en byk olanak finans gcnden ve asker gten douyor; ayrca, tabii, uluslararas kurumlardaki etkenlikten. evreyi biimlendirme, hizaya getirme ve istedii politikalar uygulamaya sevketmede, Merkez hkmetlerinin finans kaynaklarn elde tutma ya da bunu tutanlar ynlendirmedeki veya yeni dflnce kalplar
oluflturmadaki gc ok etkili. Sk sk Ufi da ayn politikann arac olabiliyor. rnein, Rusya Federasyonu 1990larn ilk yllarnda Merkezin istedii hzda ve apta serbestlefltirmeyi gereklefltirmeyince, IMF kredileri kstlad. IMFnin bu politikas sonucu Rusya kaplarn biraz kapatnca, Washington ile IMF arasnda tartflma
kt, ama bu arada Ufilar da Rusyaya gitmekten vazgetiler. Bu da sermaye giriflinden yoksun kalan Rusyay hizaya getirdi sonunda. ABD Ufilar ile atflmann belki en iyi rneini 1974 Kbrs kartmas srasnda Trkiye yaflad; Ufiun
elindeki ATAfi petrol rafinerisi, Trkiyeye uak yakt vermeyi Bunu retmiyoruz
gerekesiyle reddetti. Eer dnemin radikal Arap lkelerinden biri (Libya) benzin
vermeseydi, Trkiye uaklar kaldramayacakt ama Kbrs kartmasn, ABDnin
asker ambargosu izledi. 1990l yllarda Gneydoudaki savafl iin asker aralarn satfllarna Almanya, ABD ve arasra dier hkmetlerin koyduu ambargo,
kendi flirketlerinin satfllar durdurmasyla yrtld. Ya da 2000 ylnda Trkiye
NATOda veto hakkn kullanmaya hazrlanrken Alman bankalar Trkiyeye ver-
99
dikleri kredileri yenilemeyip geri ekince yaflanan krizi fliddetlendirdiler. Trkiyenin veto tehdidi havada kald. Yani hkmetlerle Ufi birlikte Merkezin kararlarn evreye uygulatmakta ok etken. Tabii, bazen Ufiun hkmetlerden farkl uygulamalar olduu da bir gerek; rnein, kinci Dnya Savafl iinde ABD
Hitler Almanyasna karfl savaflrken, Almanyadaki ABD kkenli ITT flirketinin Hitler rejimini destekledii sylenir. Ancak bu, daha az yaygn bir uygulama.
Gnmzde dnya ekonomisinde Merkez lkelerinden kaynaklanan 500
Ufiun, ou zaman kendi pefllerinden srkledii hkmetler ve uluslararas
kurumlarla birlikte bafllca aktrler olduuna kuflku yok. Dnya Ufi topluluunun 1960li yllarda imalat sanayiinde % 60tan fazlasn oluflturan ABD Ufiu,
1990l yllarda birincilii artk ABye (% 34) kaptrmfl ve ikincilie dflmfl durumdayd. Ancak baflta finans ve dier hizmetler kesiminde ABD kkenli Ufi
egemenlii srmekte. Zaten gnmzde ABD sanayi deil finans kapitalizminin
patronu; 2006da ABDde salanan krlarn katma deerine oranla ou finans,
az sanayi kaynaklyd.
MERKEZN DIfiINDA KALAN LKELER: EVRE

Merkez-evre Karfllafltrmas
Merkez, gerekte, nfusu ve kaplad yerkre alan olarak dnyann kk bir
paras; ayrca (eski smrge imparatorluklar dflnldnde) kaplad alan
mutlak olarak klmfl; kinci Dnya Savafl sonrasnda ise dnya nfusundaki
greli pay da giderek klyor. Buna karfllk ekonomik, finansal, teknolojik ve
kltrel gc ok byk, gnmze kadar giderek bymeyi srdrse de greli
pay giderek azalyor.
Dnya ekonomisi iinde evrenin pay ve bunun 1990dan 2000lere yeni dnya dzeninde geirdii deiflim (Tablo 4.2) ok anlaml; neo-liberalizmin kimin yararna ifllediini aka gstermekte. Bir kere, Merkezin kendi iinde, arlklarn
ABD, AB ve Japonya arasnda sabit kalmad, dnya GSYHde ABD payn artrrken ABnin ve biraz da Japonyann kaybettii grlyor. Bu arada kaybedenin
yksek gelirli lkeler diye tanmlanan grubun olduu yine Tablo 4.2de sergilenmekte. Dier dnyann ise dnya GSYHde pay artmfl.
Eldeki verilere gre, sanayi lkeleri dnya GSMHdeki pay 1990da % 82.3
iken 2004te % 71.7dir; oysa nfustaki pay (gruba yeni katlan birka lkeye ramen (ABye katlan Akdeniz lkesi art Uzak Dounun birka Asya kaplan bu
sramay gereklefltirebilen az sayda lke arasndalar. Birinciler AB iindeki byk transferlerden yararlanrken, ikinciler ksmen zel koflullar, ksmen kendi bilek gleriyle bunu baflardlar. Dier dnya nfusunun paynn oransal olarak
neredeyse sabit kalma nedeni de afladan yukarya bu sramalardr.) ayndr.
Buna karfllk evrenin oransal nfus pay yaklaflk ayn kalrken, dnya GSMHdeki pay % 17.7den % 20.3e kmfl bulunuyor. Fakat daha ilginci, dnya ihracatnda ve uluslararas rezervlerdeki paylarda gzlenen deiflme. (2004 yl itibaryla
evrenin dnya GSYHde artmfl olan pay 2000 yl itibaryla (daha nceki baskda) gerilemifl gzkyordu. ABDnin 2002 sonras yllarda uygulad dflk faiz, dnyada fon bolluu politikas evrede hzl byme yaratt. Bylece, nce Asya Krizi (1997-1999) sonra da kresel kriz (2001) afllmflt. Hzl byme evrede gelir payn arttrmflt.)
Merkez sahip olduu nfus

ve kaplad alan olarak
dnyann kk bir
parasn oluflturmasna
karfllk ekonomik, finansal,
teknolojik ve kltrel gc
ok byktr.
100
Tablo 4.2
Merkez'in ve
evre'nin Dnya
Ekonomisindeki Pay
(%) 1990 ve 2000
veya 2005
Kaynak: Dnya
Bankas. World
Development Report
ve World
Development
Indicators 1998 ve
2007.
GSYH
(%)
Nfus
(%)
hracat*
(%)
1990
2005
1990
2000
ABD
26.5
28.6
4.7
Japonya
14.0
11.0
2.3
AB
(APS+ngitere)
30.3
27.5
Dier Dnya
29.2
Toplam
Yksek gelirli
lkeler
Gayrisafi UA
Rezerv (%)
1990
2005
1990
2000
4.6
4.6
16.8
12.5
2.8
2.1
6.6
4.8
8.1
17.7
5.9
5.9
41.8
33.0
39.0
14.7
32.9
87.1
87.4
37.0
45.4
40.4
64.8
100.0
100.0
100,0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
82.3
78.9
15.5
14.9
82.9
73.1
77.1
42.2
Dier Dnya
17.7
21.1
84.5
85.1
17.1
26.9
22.9
57.8
Toplam
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
(*) Yalnz mal ihracatn kapsar.

UA: Uluslararas; APS; Avrupa Para Sistemi iindeki AB yeleri (2004 sonras tam ye olanlar dahil
deildir).
Yeni dzende evre ihracata dnk byme modeline uyum iin serbestleflmeye ynlendirildi IMF ile DB tarafndan. Sonuta gzlenen tablo ok dikkat eken bir deiflme ortaya koymakta: 1990da dnya ihracatnn sadece % 17si evreden gelirken, % 83 Merkeze aitti, uluslararas rezervlerdeki paylaflm da yaklaflk bunlara eflitti. 2004e gelindiinde, dnya ihracatnda evrenin pay % 26ya
kmfl, sanayi lkelerinin pay % 83ten % 74e gerilemifl bulunuyordu. En arpc
geliflmeyse uluslararas rezervlerin dalmnda grlyor. Sanayi lkelerinin drtte ten fazla olan uluslararas rezervlerdeki pay, 2000e gelindiinde yarnn altna dflmfl (% 42.2), buna karfllk evrenin pay drtte birden az iken 2000de %
57.8e kmflt. Yani, GSMH paylaflmnda gzlenen deiflmenin benzeri bir geliflmeyi ihracat ve uluslararas rezervlerdeki pay da gstermifl. Dier bir deyiflle ihracata dnk byme, byme hzn ykseltmek, ihracatn GSMHde payn ve
tutulmas gereken uluslararas rezervleri olaanst apa taflmfl. Bunun nedeni
ak: Ekonominin dfla aklk derecesi artarken karfllaflt rizikolar da byd
iin, daha yksek rezerv tutmak zorunda kalyor. Ancak evre asndan rezerv
tutmann maliyeti ok yksek nk (in gibi birka dflnda) evre cari ifllem a verdii iin, rezervlerin kayna dfl borlanma oluyor, bunun iin de bir faiz
deniyor. Kredi aldklarnda (rizikolarn yksekliinden tr) bunlarn dedii
faiz, rezervde tuttuklar varlk kalemleri karfllnda aldklar faizin ok stnde.
Bu nedenle, evre bu alnan/denen faiz farkndan kaybediyor. Merkez ise senyoraj hakkn uluslararas dzlemde geniflletmifl oluyor. Yani Merkez, ihracat geliri gibi finanstan da kazanyor.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA byme
SZDE modelinin tutulmas gereken uluslararas rezerv miktarn ykhracata dnk
seltmesinin nedeni ve evre lkelerine etkisi nedir?
D fi N E L M
1990lar sonras Merkezde ABD ne frlad gibi, evrede in ayn atlm, ok

daha hzl biimde gereklefltirmiflti. ki trilyon dolar aflan GSYHsi ile Bat AvruS O Rboylu
U
pann byke
ekonomilerine yaklaflyor. Dnyada bu hzda kalknan baflka bir ne Merkez ne evre lkesi var. flte Merkezde ABD, evrede ok daha hzDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
l biimde inin ykselmesi, nmzdeki 20-30 ylda ABDnin gcn ancak

inin dengeleyebilecei ngrsnn oluflmasna yol at. 1990larda genelde, ngiltere dflnda kalan AB lkelerinin yaflad durgunluk, ABnin dengeleyici tek
g olarak ngrlmesini snrlad. Ayn dnemde inin ihracatnn ve ithalatnn
da hzla artmas artk dnya ham madde fiyatlarnn (baflta petrol) in almlarndan
etkilendii, ihracatndan da btn dnyann etkilendii gndemimizin baflnda yer
alyor.
evrenin indeki eflitlilik

Gnmzde artk trdefl bir evrenin bulunmad bir gerektir. 1970li yllarn yarsndan bu yana evre kendi iinde byk ayrflmlar yaflyor. Kta Afrikasnda,
Hint alt-ktasnda bir dizi lke fakirlik emberini kramad, ham madde reticisi ve
satcs olarak kald. Nfuslar patlarken, birou salgn hastalklarla, alkla ya da
i savafllarla boufluyor. Dnya gelir sralamasndaki yerleri en altta, dflk gelirli
lke statsndeler. Avrupann eski smrgeleri fakat gnmzn dfllanmfl ve
unutulmufl lkeleri bunlar. En deerli ham maddeleri (altn, elmas, petrol) Merkezin Ufiunun denetiminde; dierleriyse nemini byk lde yitirmifl gibi,
teknolojik deiflme dolaysyla. Bu lkelerin durumu umutsuz diye dflnlyordu. Ancak son yllarda dnya ham madde fiyatlarndaki artfltan yararlandlar, bymeye getiler; bir de birou in ile ifl birlii yapyor, kaynaklar flartsz kredilerle deerlendirebiliyor. Yani, evre ii dayanflmadan yararlanyor.
Uzak Douda Japonya evresinde yer alan bir dizi Asya Kaplan lke ise yksek tasarruf-yatrm kapasitelerine, alflma disiplinlerine, akll devlet mdahalesine, byk Japon kredileri ve ABDyle Japon sermayesinin byk yatrmlar eklendiinde, gerekten a atlad; yksek teknoloji mallar alannda byk rekabet gc kazand. Bunlar artk Merkezin, Japonya ve in etrafndaki halkalar olma yolunda. Birinci kuflak Asya Kaplanlar diye tanmlanan Tayvan, Singapur, Hong
Kong, Gney Korenin kifli baflna gelirleri Avrupann orta gelirli lkelerini oktan
aflt; yksek gelirli lkeler katna ykseldiler. Gney Kore hari, in kkenli halklarn yaflad bu alanlar aslnda inin bir uzants gibi; bunlardan Hong Kong
1997 Temmuzundan itibaren zaten ine katlmfl bulunuyor. Hi olmazsa baz dnemlerde bunlar byk ihracat fazlalar salayabildiklerinden, bor deyebilmek
iin tekrar borlanmann getirdii Merkeze aflr bamllk gibi bir sorunlar yok;
sorunlar daha ok, hzl bymenin getirdii aflr evre kirlenmesi, altyapnn yetersiz kalmas, ihracat fazlalarnn ABDyle yol at srtflmeler gibi birinci takm
lkelerle hi iliflkisi olmayan nitelikte sorunlar. Japonya ile sermaye hareketleri yoluyla btnlefltikleri gibi kltr asndan da bunun etkisindeler daha ok. Endonezya, Malezya, Tayland, Filipinler gibi ikinci kuflak Asya Kaplanlar 1990l yllardaki hzl bymeleriyle dikkati ektilerse de 1997deki mali krizi izleyerek ciddi
kuflkular ortaya kt baflarlarnn devam konusunda (Powell, 1997, s.26-32). Malezya 1999a gelindiinde kendisini kurtarmflt. Buna karfllk Endonezya ekonomik knt yannda siyasal karflklklara dflt iin, artk Asya Kaplan statsn yitirmifl gibi. Ykselen g in ise Hindistanla birlikte, denetimli ekonomi sayesinde bu krize dflmedi ve tam hzla kaplanl srdrmekte. Dflk gelir dzeyinden tepelere trmanmasnda bu lke takmnn, yksek tasarruf ve yatrm kapasiteleri, eitim ve yksek teknolojiye verdikleri nem, ABD, AB ve Japonya ile youn krediler ve yatrmlar yoluyla dayanflma iliflkileri n planda gelmekte. Bu balamda ini dierlerinden ayran bir zgnl belirtmek gerekir: Sadece Asyada
(Singapur, Tayvan gibi) nfusunun byk ksm inli olan lkeler deil, dnyann
101
102
drt bir yannda inli nfus yaflyor; bulunduklar lkede ok zaman zengin ifl
adamlar konumundalar ve anavatana dorudan yatrmlarda arlklar var. ine
2000ler sonrasnda 50-100 milyar dolarlk dorudan yatrmlarn ou bunlardan
geliyor.
Bir nc takm lke dinamik byme potansiyellerine, giriflim gcnn yksekliine ramen sk sk krize dflmeleri, dfl ve i bor yknn arl, zellefltirmenin olumsuz sonular, yetersiz i tasarruf, makro-dengesizlik yannda siyasal
sorun yaratabilecek lde gelir blflm dengesizlikleri, yakn gemiflteki hzl
nfus artflnn getirdii btn sorunlar gibi olumsuzluklarla boufltular. Arjantin,
Brezilya ve Meksika, Latin Amerikada bunun en belirgin rnekleri ise Avrupann
kysndaki rnek de Trkiye. Ancak Latin Amerikallar yafladklar sorunlar aflma
yolunda son yllarda aralarnda ifl birliini artrma, Merkeze bamll azaltma
iin nlem almaya baflladlar. AB ve in ile ifl birliini gelifltirip, ABDnin arka
bahesi olmaktan ktlar.
te yandan bir blm Asyal eski Sovyet Cumhuriyetleri siyasal sorunlarla i
ie geen kapitalizme geifl dneminin ekonomik krizini hl yaflyor; petrol ve
doal gaz varlklarndan yararlanarak bunu atlatabilmeleri iin Rusyann ve/veya
Merkezin destei gerekli. Bu blge lkeleri ABD ile Rusya arasndaki doal kaynak ekiflmelerinin srd alan. Rusya ise V. Putin ile birlikte siyasal arln
Merkeze koymaya bafllad: G-7yi G-8e dnfltrerek bir dnya gc olma yolunda arln koydu yine. Dou Avrupann komnizmden kapitalizme geifli
baflaryla tamamlayan lkelerine gelince: 1 Mays 2004ten itibaren bunlarn 8i
(Polonya, Estonya, Letonya, Litvanya, ek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan,
Slovenya) Kbrs ve Malta adalaryla birlikte artk ABnin tam yesi oldular; bylece Merkeze ierikliler. Bulgaristan, Romanya 2006da bunlar izledi; yaknda Hrvatistan eklenecek.
Kuzey Afrika ve Orta Douda yer alan Arap lkelerine gelince: Bunlar, Orta
Asya Trki Cumhuriyetleriyle birlikte, dnya petrol rezervlerinin byk ksmn
(yaklaflk te ikisi) elde tutuyorlar (Grafik 4.1). Petrol/doal gaz enerji ham maddesi olarak gnmzde (teknolojik geliflmelerle yaratlan gnefl, rzgr, jeotermal
enerji, biyoyakt vb. gibi alternatiflere ramen) n planda yer aldklar gibi, 2000lerin ortasna kadar da bu konumu koruyacaklar. Baflta ABD, Merkezin gz bunlarn zerindedir. ABD, Arap lkelerini terr kayna olduklar, sraille atfltklar,
demokrasiyi kabul etmedikleri, insan haklarna uymadklar gerekesiyle sulamaktadr. 2000lerin baflnda gerek dnya gndeminde, gerek Merkez ii atflmalarda petrol kayna bu lke takm, bafl srada yer almakta. ABDnin gelifltirdii
Byk (daha sonraki tanmda) Geniflletilmifl Ortadou Projesi (BOP) iflte, evrede
bu takm hedefliyor. ABDnin tehdit hedefi olmalar bir yandan, enerji maddeleri
kayna olmalar dier yandan, evre lkeleri arasnda bu lke takmna ok zgn bir yer veriyor. Nitekim nce Afganistan sonra Irak, ABD ile Tony Blair ngilteresinin saldrsna hedef oldular (2003); Irakn petrollerine el koydular. Srada
ran var ancak o daha etin ceviz. Irak Savaflnda lkeyi yerle bir ettiler, i savafla
yol atlar, bir de Krdistan eyalet/devleti kurdular.
Merkez-evre liflkilerinde Deiflme

Merkez-evre iliflkileri asndan, yeni dnemi 1960l ve 1970li yllardan ayran bir
temel ge flu: Bir kere, Souk Savafl sonras dnyada Merkez, Sovyet Blokuna karfl kendi evresini geniflletmek durumunda olmad iin, GOye siyasal adan
ihtiyac artk yok. te yandan teknoloji devrimi, evreden salayabilecei birok
maln ve ham maddenin (flimdilik petrol ve doal gaz hari) nemini ok azaltt.
Merkezde tarm retimi yle hzla artt ki, temel gda maddelerinde kendine yeter
olmakla kalmad, byk apta ihracat oldu. Dier ham maddeler iin sentetikler
devreye girdi; Merkez, sanayilerinde katma-deer ve istihdam artfl yaratrken,
bylece evreyi devre dfl brakt. evre bu rnler asndan flimdi kaynak deil,
sadece pazar olarak nemli. Bir de tabii, finans geliri salamak asndan nemli ancak bu daha ok orta gelirli, zellefltirecek tesisleri olan, sermaye pazarlar tam
serbestlefltirilmifl lkeler iin geerli. Vasfsz ifliler ise robotlar dnyasnda artk
hi istenmeyen bir retim arac durumuna dflt. Savafl sonras dnemin emek ktl, hzl reel cret artfl yllarnda, baflta Bat Avrupa, Merkeze evreden akan ifliler ve aileleri, gnmzde Merkezin kendi topraklarnda etnik ve kltrel srtflmelerin bafllca kayna oldular. Yani Merkezle evre arasnda ba kuran, karfllkl dayanflmaya yol aabilecek ne siyasal ne bir dizi ekonomik olgu bugn eski nemini taflyor. Petrol-doal gaz dflnda evre, Merkez asndan daha ok
mallar, hizmetleri ve sermayesi iin pazar olarak nemli; bunun iin de kifli baflna gelirin artt dinamik lkeler safnda olmak gerekiyor.
Karfllkl ballk dengesindeki bu bozulma, uluslararas platformda iliflkilerin
demokratik nitelikte yrmesine pek olanak brakmyor. Sadece, son yllardaki grnme gre, Merkezin i ekiflmelerinde st-orta gelirli veya buna yakn dzeylerdekiler yeni bir rol stlendi: Merkezdeki bloklarn nfuz alann geniflletme yolunda bu bloklara katlmaya baflladlar (ABDnin Meksikay, ABnin on Dou Avrupa lkesinden ve Kbrs ile Maltadan sonra Hrvatistan ABye katma projeleri).
Dierleri zerinde de derinden (Akdeniz-Ortadou zerinde olduu gibi) ABD le
AB arasnda; (Kafkasya-Orta Asyann petrol lkelerinde olduu gibi) ABD ile Rusya arasnda bir savaflm sryor.
ABDnin 11 Eyll 2001de New Yorkdaki kiz Kulelerinin Mslman-Arap kkenli El Kaide grubu tarafndan vurulmas, yeni bir evreyi bafllatt. ABD terrle
mcadele bahanesiyle Arap-slam dnyasna savafl at. Bunun ncelikli sebebinin petrol alanlar olduu Afganistan ve onu izleyen 2. Irak Savafl ve iflgallerle ortaya kt. Bu da Merkez ile evre ve Merkez-ii (baflta AB ile) iliflkilere yeni bir ekiflme boyutu katt.
1990lar sonras dnyasnn bundan eyrek yzyl nceki dnyadan ne denli
farkl olduunu anlamak iin, Merkez-evre iliflkilerinin bu srede nereden nereye geldiine bakmakta yarar var. Smrgelikten kurtulan GO, 1960l yllardan
itibaren BM erevesinde ortak hareket etme ve Merkez karflsnda g kazanma
yoluna girmifllerdi. Ne NATO ne Sovyet Bloku iinde yer alan balantsz 7 lkenin bafllatt bu hareket, peflinden dier baz GOy de srkleyerek lke saysn 100n zerine karmflt. Hareket iinde yer alan GO, Merkezden bir dizi
talepte bulunuyor, dnemin iki kutuplu (Bat Bloku ve Sovyet Bloku) dnyasnda
bu talepler Merkez tarafndan ciddiye almyordu. Talepler, uluslarn egemen eflitlii ve hibir lkenin dierinin i ifllerine karflmamasndan, GOnn ihra ettii
ham maddelerin fiyatlarn istikrarlafltrc nlemlerin uluslararas dzeyde alnmasna, geliflmifl lkelerin GSMHnin belirli bir orannn(% 1 gibi) GOye yardm olarak verilmesine, GOnn Merkezin bilim ve teknoloji olanaklarndan serbeste
yararlanmasna, sanayileflmelerinin desteklenmesine vb. uzanyordu. Birleflmifl
Milletler erevesinde kurulan UNCTAD (Birleflmifl Milletler Ticaret ve Kalknma
Konferans) erevesinde yrtlen bu ortak hareket, 1970li yllarn baflnda Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen (YUED) diye anld (Tzn, 1976, s.1-90). Ortak
eylem sonucu GO epey kazanm salayabildi. rnein, 1970li yllarn baflndan
103
104
itibaren Merkez lkelerinin GOden ithal ettikleri rnlere verdikleri baz gmrk tavizleri (Genel Preferans Sistemi), IMF nezdinde saladklar eflitli kredi kolaylklar, GOnn kendi aralarnda ihra hammaddeleri iin kurmaya alfltklar
karteller vb. bu abalarn rnyd.
Petrol hra Eden lkelerin (OPEC) kartelleflerek petrol fiyatlarn artrma ve
petrol bir siyasal silah olarak Merkeze karfl kullanlmalar da ayn eilimin bir
halkas saylabilir. 1973 sonundaki ilk petrol fiyat artfl ise, bu eilimin ykselifl
srecinin doruk noktas oldu. Sadece dnya apnda yol at harcama akm
kaymalar ve bunun Merkezde yaratt ekonomik sorunlar deildi ortaya kan
flok etkisinin nedeni; bunun ayn zamanda bir siyasal g gsterisine dnflmesi,
evrenin Merkeze karfl bir baflkaldrs gibi alglanmasyd. Birinci petrol flokunun siyasal-asker dzeydeki yenilgiyle akflmas ise durumun Merkez asndan
vahametini artryordu: Fransann pes edip ekilmesinden sonra, ABD de Vietnamda yavafl yavafl pes ediyor, izleyen ylda ekilmeyi kabul ediyordu. Bu, ayn
zamanda komnizmin bir g gsterisi oluyordu. Nitekim kamuoyu yoklamalar,
ABDyi 1970li yllarda sarsan ve etkisi 1990l yllarda hl sren byk korkuyu birinci petrol floku, Vietnam yenilgisi ve Watergate skandal olarak gsteriyordu; 1990l yllarn buna ekledii drdnc ge ise iflini kaybetme korkusuydu
(Klein, 1993, s.28).
1960l ve 1970li yllar smrge olmaktan kurtulan lkelerin dnya sahnesine
yeni aktrler olarak kt, kendilerini kabul ettirmeye alflt, ortak eylemlerle Merkeze baflkaldrma yoluna girdii bir dnem olmufltu. Merkezin karlarn
zedelemeleri, gcn sorgulama yoluna girmeleri, hele BM kurumlarn amalarna ulaflma arac gibi kullanmalar, Merkez asndan uzun dnemde kabul edilebilir olgular deildi. Yine de ilk tepki Uluslararas flbirlii Konferans erevesinde ve Alman Sosyal Demokrat Partisi Baflkan W. Brandtn nclnde Kuzey-Gney grflmelerinin bafllatlmas oldu. Ancak Kuzey tekrar Gney zerinde egemenliini kurabilmek iin eline geen frsat da kullanacakt. Bu frsat, birinci petrol krizini izleyen yllarda Gney lkeleri arasnda bir blmnn, bu
arada Trkiyenin de hesapsz borlandrlmasyla ele geirildi. 1980li ve 1990l
yllarda Merkez-evre iliflkileri dfl bor sorunuyla ok yakndan iliflkili olarak geliflti. Buna, sermaye hareketlerini serbestlefltiren Ykselen Pazarlarn yaflad
krizlerin yaratt IMFye bamllk ve artan borluluk eklendi. nmzdeki yllarda bu sorun evre zerinde Demoklesin Klc gibi sallanmaya devam edecek. 1990l yllarla birlikte Merkez-evre iliflkileri 1960l ve 1970li yllardaki greli demokratik havasn kaybetti; karfllkl diyalog yerini, daha ok, uluslararas
kredi kurumlar yoluyla evreye kabul ettirilen Merkez taleplerine brakt; IMF
ve Dnya Bankasnn serbest piyasa ekonomisi-zellefltirme biiminde uygulatt reformlar iflte bunun bir sonucu. 1995ten sonra ise DT bu balamda ne
kmaya bafllad. Merkez-evre iliflkilerinin dayatma-kabullenme biiminde grnmesi, 2000lerde evreden (bazen de Merkezin iinden) post-modern tepkilere yol aar oldu: Bu kurumlarn toplantlar esnasnda nternet yoluyla haberleflerek birleflen topluluklar protesto gsterileri yapyor, orada toplanty engelleyebiliyordu. Ancak bu tepkiler geici; ayrca, ok zaman amalar farkl kiflileri
bir araya getiriyordu. Ancak, Merkez bu geici tepkilerden deil, asl ykselen
glerin kendi gcn tehdit edecek duruma gelmesinden fiilen etkilenmeye
bafllad.
105
evrenin Zaaflar
evre, Merkezin ekonomi alanndaki etkileme, deiflim ve dzenleme gcne
tab; nk bunlarn gelerini kendisi genellikle yaratamyor; yaratsa da etkin biimde pazarlayp dflndaki dnyaya kabul ettiremiyor. Yeni teknolojiyi ancak eskidiinde Merkezden alyor; greli ileri sanayileflme dzeyinde olan bunu kendi koflullarna uyarlayabiliyor, dierlerinin bir ksm bunu da yapamyor ya da
(Afrikadaki birok lke gibi) alamyor, deiflimin dflnda kalyor. Finans kaynaklan asndan (Uzak Douda Tayvan, in, Singapur, Malezya gibi sk sk cari ifllemler bilanosu fazlas veren birka lke dflnda) ezici ounluu Merkeze
muhta durumda.
evre sadece finans ve teknoloji asndan Merkeze bal olmakla kalmyor.
Bunlarn dflnce dnyalar ounlukla Merkeze baldr. Bir ksmnn ok dflk
geliflme dzeyi, bir ksmnn (Kktenci slami rejimlerin yrrlkte olduu lkeler)
ideoloji nedeniyle Merkezden bamsz kalabildii bir gerek. Ancak ABDnin 2.
Irak Savaflyla birlikte aklad Geniflletilmifl Orta Dou ve Kuzey Afrika projesi, hesapa (?) bu alana demokrasi ve serbest piyasa ekonomisi gtrmek amacnda. Zaten, bu alann zenginlerine markalar, tketim kalplar giriyor, yeter ki,
satn alna gc elveriflli olsun. Merkezin dolaysz yatrmlarn yapan Ufiu, bunlar krl olabilecek her alana taflrken evreden Merkeze byle bir akm yok denecek derecede az. Brezilyayla Meksikann TV iin pembe dizileri ya da Latin
Amerikann, Hindistann Nobel dll yazarlar dflnda kltrel geleriyle kreselleflebilen pek az var. En nemlisi, olanlar da sadece Merkezin kalplaryla farkl bir dnyay anlatabiliyor. Kltrel gelerden kreselleflmeyi en kolay baflarabilenler galiba mutfak kltrne iliflkin olanlar: Trkiyenin dner kebabndan
inin bcekli, Meksikann ac baharatl yemeklerine uzanan bir zincir, mutfak
kltrn dnyann drt bir yanna taflyabiliyor.
Ancak ekonomide stn baflarl Uzak Dounun kltrel elerini (daha ok
Japonyann Merkezin etken bir yesine dnflmesi sonucu) baflta ABD olmak
zere Merkeze taflyabildii bir gerek. in iflin her boyutunda Merkezde yer alabilecek. 2000lerin baflndan sonra ABDnin dfl aklar ve bte aklarn Uzak
Douda Japonya ile birlikte karfllyor; kendi silah teknolojisine sahip; 3000 yl ncesinden gnmze sren engin kltryle tartflmasz bafla greflebiliyor. Merkez,
Hristiyanl Bat uygarlnn Greko-Romen kltryle birlikte temel gelerinden
biri sayarken, son yllarda Budizmin iyice moda olduu, Hollywoodun bunda nclk yapt grlyor. Ayn flekilde, Uzak Dou tbb da alternatif tp diye Bat tbbna eklenir oldu. Bu tablo, evrenin ancak ekonomide Uzak Dou gibi stn baflar kazanmas hlinde Merkezin dflnce dnyasnda da etkili olabileceini, aksi hlde, salt alc olup edilgen konumda kalmaya mahkum olduunun iyi
bir kant. Nitekim Octavio Paz artk Ban ile Uzak Dou uygarlnn birbiriyle anlaflabildiini, ancak Orta Dounun bu anlaflma alan dflnda kaldn belirtiyor
(Paz, 1999, s. 190-6).
Kreselleflmenin neredeyse tek ynl, Merkezden evreye bir akm olmas,
tek boyutlu bir dnyann oluflmas demek. Ekonomik planda ise evrenin kendi
kltr gelerini oluflturan mallar ve hizmetleri Merkeze satamad gibi, bunlarn
Merkezden alcs durumunda kalmas demektir. Eer Fransa, ABDnin sinema sanayii ve TV filmlerine kota koyuyorsa, AB yelerinin film sanayilerini mali destekle ayakta tutacak nlemler alyorsa, bir nedeni Avrupa kltrn, bir nedeni binlerce kiflinin istihdam edildii bir sanayiyi korumak. Buna karfllk, rnein Trkiye, ABD film sanayisine karfl kendi filmlerini koruyucu nlemleri kaldrmak zo-
Kreselleflmenin neredeyse
tek ynl, Merkezden
evreye bir akm olmas, tek
boyutlu bir dnyann
oluflmas demek. Ekonomik
planda ise, evrenin kendi
kltr gelerini oluflturan
mallar ve hizmetleri
Merkeze satamad gibi,
bunlarn Merkezden alcs
durumunda kalmas
demektir.
106
runda brakld ABD tarafndan. Kltrde egemenlik konusunda temel ge dil: ngilizcenin egemenlii sadece evreyi deil, Merkezdeki bafllca dilleri de sarsyor.
Herkes ngilizce yayn yapp ortak dille dnyaya almaya soyununca, yerli dilde
zgn ve nemli yayn ksrlaflmakta giderek.
Ayn durum teknoloji iin de geerli: evre teknolojiyi srekli Merkezden almak durumunda kaldnda, yeni teknolojiye iliflkin sermaye donanmn, ara mallar da Merkezden almak durumunda kalyor. Buna iliflkin gelir ve istihdam artfl
da Merkeze kayyor. Artk DT erevesinde Entelektel Haklar o denli sk yaptrmlara baland ki evrenin eskiden olduu gibi markalar, teknolojiyi, modelleri taklit yoluyla retimine nefes aldrma olana pek kalmad. AB lkeleri dahi bu
balamda ortak bir teknoloji politikas gelifltirmek yoluna gidiyorlar flimdi, ABDnin
stnl karflsnda.
evre, dnya apnda etkenlii olan kurumlar asndan da gl deil artk.
Kendi arasnda rgtlenemedii, ortak kar noktalar bulamad srece, tekil lke dzeyinde sesini duyuramyor. Durumu, halka ak anonim flirketlerde genel
kurulla ynetim kurullarnn karar alma ve kararlar yrtmedeki etkenlik farkna
benzetmek mmkn. Nasl ok saydaki genel kurul yesi aralarnda birleflemedii srece ynetim kuruluna etki yapamyorsa, ayn olgu kresel apl kurumlarda
geerli. 1960l-1970li yllardaki etkenlik bile bugn artk yok. Bununla birlikte, baz baflarl saylabilecek birleflmeler de yok deildir. Gneydou Asyada yedi lkeden oluflan ve 1968den bu yana yaflad gibi 1990l yllarda ekonomik btnleflme karar alan, 2004te ini de katarak bir serbest ticaret anlaflmas imzalayan ASEAN; Latin Amerikada lafta kalan LAFTAdan sonra, drt lkenin (Brezilya, Arjantin, Uruguay, Paraguay) aralarnda gmrk birlii kurma kararyla gereklefltirdii
MERCOSUR bunlarn en dikkat ekenleridir. Latin Amerika flimdi 12 blge lkesini bir araya getirerek bir btnleflme projesinin pefline dflt. Yani, belli bafll evre devletleri iflin artk bilincine varyorlar.
evrenin kresel g salama asndan n planda yer tutan bu gelerde gszl yannda, kendi toplum yapsndan doan sorunlar da var. Bunlarn baflnda 1990l yllardan sonra nfus artfl hznda ciddi dflfller olsa da nfus artflnn
yine de yksek olmas geliyor. Aralarnda bu noktada da ciddi farklar var: En geliflmiflleri olan Uzak Doulular nfus artfl hzn 1980 sonras dnemde yar yarya
dflrmeyi baflard (ylda % 2den % 1e); buna karfllk, Afrikada ve Arap lkelerinde yllk nfus artfl % 2.5 civarnda seyrediyor. Dierleri ise bu iki ucun arasnda yer alyor. Hzla sanayileflemeyen ve buna koflut kentleflemeyen, kadnlar eitemeyen, dzenli ifl yaflamna ve zgrleflmeye sokamayan evre lkeleri, nfus
artfl hzn dflremiyor. Bu ise bir dizi ekonomik ve toplumsal sorunun gerisindeki temel neden: flsizlik oran zellikle gen nfusta yksek oluyor, genler gelecee ifl hayatnda beceri kazanma yoluyla hazrlanamyor; sermaye-youn yeni
teknolojilerin uygulanmasyla geilebilecek daha yksek teknoloji dzeyi, dflk
cret-yksek sermaye maliyeti nedeniyle krl olamyor; tketim dzeyi greli
yksek, GSMHde tasarruf ve yatrm oran greli dflk kald iin ekonominin
byme kaynaklar kstl kalyor; yatrmlarn finansman iin dfl bor ihtiyac byyor; altyap (eitim, salk hizmetleri dahil) yetmedii iin kaynaklarn byk
blm ayn altyapnn srdrlmesine ayrlyor, yeni veya kifli baflna hizmeti artracak yatrm olana neredeyse kalmyor; emek verimini artrmak yerine dflk
cretli ifli saysn artrmak daha krl olduu iin kifli baflna gelir arttrlamyor;
derken, kentler megalaflyor, iflsiz kitleler toplumsal-siyasal sorunlarn kayna
oluyor, doann tahribi nlenemiyor vb...
107
Tabii Avrupada ve Japonyada olduu gibi nfus artflnn sfr, hatta eksi olmasnn da yaratt ciddi sorunlar vardr:
Yafllanan nfusun bakm ve bunun ile sosyal sigortalara binen yklerin
yksek maliyeti,
i talebi artrma dinamiinin kalmamas,
baflta eitim kurumlan, pek-ok kurumun ve alflanlarnn iflsiz kalmas,
kol gc salayacak mavi yakal ifli bulmann gleflmesi ve evreden kaak gmen giriflinin artfl vb.
Merkez bu sonuncu sorunu teknoloji devrimiyle bir lde aflt ama kaak
gmen olgusu sryor; ikincisini dfl piyasalar kendine aarak telafi etmeye alflyor; dierlerine zm bulmaya da kaynaklar yetiyor. Ama evre nfus artflndan kaynaklanan sorunlar aflamyor. Nfus fazlas, iflsizlik, dflk gelir gibi etkenlerin gen nfusu evreden dflar, Merkeze doru itmesi, Merkezde kolgc boflluunu dflk cretlilerle doldurup maliyetleri dflrmesi olaan bir piyasa ekonomisi sreci saylmal. Ne var ki Merkez halk buna karfl; varolan gmen
nfusa yenilerinin eklenmesini nlemek iin, baflta Bat Avrupa Merkez hkmetleri giderek sklaflan nlemleri 1990l yllardan itibaren gndeme getirdi. Bu da
evre ile Merkez ve zellikle Bat Avrupa ile Afrika-Orta Dou lkeleri arasnda
bir srtflme kaynana dnflt. En arpc insanlk dramlar flimdi bu kaak g
srecinde yaflanyor.
Nfus artfl hznn eksi hatta sfr olmasnn yaratt ciddi sorunlarSIRA
nelerdir?
SZDE
evre yetifltirdii stn vasfl ifl gcn, ok zaman kendinde tutamyor; bunD fiyetifltirdii
NELM
lar iin Merkezin pazar daima ak. Binlerce dolarlk yatrmla
bu stn vasfl kiflilerle birlikte, bu yatrm da Merkeze gidiyor demek. Beyin g denen bu kanama, evrenin insana iliflkin bir dier ciddi sorunu.S O R U
Giriflimci snf ise serbest piyasann az geliflmifl ekonomi yapsyla birlikte yaratt speklatif kr olanaklarndan yararlanp, retim/yatrm ifllevinin getirecei
DKKAT
yksek rizikolardan kanmak eiliminde. Mali serbestlik, baflta dviz ve borsa
oyunlar olmak zere, speklatif kr olanaklarn iyice artryor. Dier yandan, zaSIRAdflnda
SZDE pek yok
ten Marxn konu ettii kapitalist, Uzak Dou-Gneydou Asya
buralarda. Yani krn artrmak iin tasarruf-yatrm yapacak; krlar dflerken yeni
teknolojileri devreye sokacak vb. Lks tketim, buna dnk yatrmlar (lks villaAMALARIMIZ
lar, yatlar, arabalar gibi) var olan yatrm kaynaklarn tketiyor. Zaten yksek
borluluk oran olanlarda, yatrma gidebilecek kaynaklar, i-dfl bor demelerine
gitmekte (rnek Arjantin, Trkiye).
K T A P
evre i srtflmelerden de kurtulamyor. Orta ve Gney Asyadan Afrikaya ve
Orta Douya, Kafkasyaya uzanan bir alan dinsel, etnik ve siyasal kaynakl ayaklanmalar, i savafllarla bouflmakta. Sk sk komflularla savafl da gndemde.
Bu kargaTELEVZYON
flada enerji kaynaklarn denetleyebilme balamnda, baflta AB/ABD/Rusya, byk
devletler arasndaki ekiflmeler ncelikli nemde; bu topraklarda Afganistan ve Irak
savafllarn ve iflgalini hangi lkelerin izleyecei flu anda (2007 ortas) belli deil.
TERNET
Uyuflturucu kaakl evreden Merkeze en canl ticaret Nkonumundadr.
Bir
tahmine gre piyasa deeri ylda trilyon dolara varmakta. Kuzey silah satfllaryla
lm tacirlii yaparken, Gney de uyuflturucuyla ayn kervana katlmakta. ABD
kendi gneyinde Kolombiyadan Afganistana, bu alanda bir savafl yrtyor uyuflturucuya karfl. Uyuflturucudan kaynaklanan kara para ise artk kresel mali piyasalarn nemli bir gesi. Bunun ticareti kresellefltii gibi denetimi de kresel artk.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
108
Bunlarn hepsini aflan bir de terre karfl savafl olgusu var, 11 Eyllde New
Yorktaki kiz Kulelerin vurulmasn izleyen. slami terr diye tanmlanan ve El
Kaide isimli, Suudi kkenli bir rgte atfedilen terr eylemleri dorudan Ortadoudaki Arap dnyasn hedefledi nce; 2. Irak Savaflna gtren gerekelerden biri de ABDnin Iraka ynelttii bu balamdaki sulamayd. ABDnin Byk Ortadou Projesi, yani Magrepten Orta Asyaya uzanan alana demokrasiyi ve serbest
piyasa ekonomisini yerlefltirme hedefi, siyasal olaylarla ekonominin ne denli iice
getiini gsteriyor.
Ksacas, evre sadece Merkeze tek ynl baml deil, ayn zamanda kendi
iinde de ok sorunlu. Bu sorunlar aflmann yolu olarak karflsnda, Merkez sermayesine kaplarn ardna kadar ama basks var. Amayanlar da savafl dahil, her
yoldan amaya zorlanyor. Emperyalizm, gemiflteki gibi gnmzde de savaflla
yryor.
ABDnin incelenecek nedenlerle dayatt yeni ekonomik dzen iflte byle bir
yap erevesinde uygulanmakta. Grefl minderine kanlarn eflit kiloda olmas,
sporun kuraldr. Ama dnya ekonomisinde flartlar spordakine uymuyor. Arenada
grefle soyunanlarn kilolar, formlar birbirini hi tutmuyor. Ayrca glnn gerisinde kale gibi kendi amigolar (ulus-devleti), bir de onun ynettii (IMF, DT,
DB gibi) hakemleri varsa, grefle silah da sokuluyorsa oyunun sonu bafltan belli
demektir. Yeni ekonomik dzenin en byk eliflkisi de bu; bu dzen glnn
lehine ifllemeye mahkum edilmifl gibi. stelik bu dzeni tamamlayan siyasal sorunlar ve savafllar da gndemde.
evre inde Byyen Farkllaflma ve Ykselen Yeni

Gler
evre konumu, karlar, byme gc, beklentileri ve hedefi zdefl olan bir btn deil; Merkezin kendi iinde sergiledii farkllklar ve kar ekiflmelerinden
daha fazlas evre iin geerli. Ayrca aralarndaki farkllklar giderek zaman iinde bymekte. Grafik 4.1 bu sav destekleyen verileri gsteriyor. GOnn yer ald drt corafi blgede kifli baflna gelir artfl hzn, 1960-2000 yllar arasndaki
neredeyse yarm yzyla yaklaflan bir sre iin ortaya koyuyor.
Grafik 4.1
GOde Kifli Baflna
GSYH Yllk
Ortalama Artfl
Hz {%)
1960-2000
Kaynak: Dnya
Bankas ve J. Scott,
Latin America
Lags Rehind,
Ne&$week, S
Temmuz 2004.
Toplam Gelirde Pay

40%
30
20
10
En fakir %10
En zengin %10
12% Latin Amer Karayipler

8
4
0
-4
-8
-12
1960 70 80 90 00
Dou Asya Pasifik

12%
8
0
4
0
Gney Kuzey Asya Avrupa
-4
Amer. Amer.
-8
En zengin
-12
En fakir
1960 70 80 90 00
12%
8
4
0
-4
-8
-12
1960 70
Gney Asya
80
90
00
12%
Sahra Alt-Afrika
8
4
0
-4
-8
-12
1960 70 80 90 00
Grafik 4.1deki verilere gre, Sahara-alt Afrika, evrede en kt durumda bulunan blge; 1960-1975 arasnda evrenin hzla byd dnemde dahi kifli
baflna gelir artfl hz ylda % 4 nadiren aflabildi ancak bunu izleyen kreselleflme yllarnda 0 ile negatif byme arasnda dalgalanr oldu. Yani bu blge 2000e
kadar fiilen giderek yoksullaflt. Ham madde-tarm rn ihracats olma aflamasnda takl kald. Bu blgenin izdii trendin tam tersi Dou Asya-Pasifik blgesindeki dinamik, hzla sanayileflen, teknolojik atlmlar gereklefltiren Asya Kaplanlar iin geerli. Bu blgede kifli baflna yllk gelir artfl hz 1980 sonrasnda da
yksek (% 6 gibi) seyrettii gibi, nceki dneme gre ykseldi de. Nfus artfln
denetleyip ylda % lin altna indirmekle Afrikaya bir fark att gibi, ihracatn mamul mallarda ve giderek daha yksek katma deerli, ileri teknolojili mallarda younlafltrarak, (petrol hari) hammaddelerin yaflad talep daralmas ve fiyat istikrarszlndan da kurtard. Asya Krizini (1997-1999) atlattktan sonra (Endonezya
hari) tekrar hzl byme srecine girdi.
Latin Amerikaya gelince: 1990-2000 aras dnemde krizden krize savruldular. Kifli baflna yllk gelir artfl hznn istikrarszl yannda, kreselleflme anda negatifle sfr arasnda dolanr olmufl, byk inifl ve kfllar gsteriyordu. Orta derecede sanayileflmifl olmalarna ramen, hl ihracatn yarya yakn, ham
madde-tarm rn gibi geliri istikrarsz ve greli yavafl artan rnlerden olufluyor. Bu blgenin bir dier zellii (Grafik 4.1deki stunlar) gelir blflmnn
dnyadaki en kt blflm sergilemesi: En yoksul kesimi oluflturan % 10 gelirin % lden biraz fazlasn alrken, en zengin % 10, % 45e yakn bir pay almakta. Bu blge lkeleri arasnda ayn zamanda dnyann en ar borlular bulunuyor. Ancak 2000lerde ABDnin dnya pazarna sald fonlardan yararlanp,
blge bymeye geti; ok zarar grd zellefltirmeyi durdurdu. zm retmek zere birleflme karar aldlar. DT toplantlarnda karlar iin mcadele
ettiler ve engellediler, aykr grdkleri politikalar. Latin Amerikann uyanfl ve
ykselifl yllar oldu 2000ler, nceki yllardan farkl olarak. Gney Asyaya gelince: Bu blgenin gelir bykl ve nfus bykl, Hindistann etkisinde:
Kreselleflme dneminde, kifli baflna gelir artflndaki negatif rakamlardan 1980
sonrasnda kurtulduu gibi, bu rakam nce ylda ortalama % 4 gibi yksek saylabilecek bir dzeye yerleflti, istikrarszlk ortadan kalkt. 1990larn ortasndan
sonra % 6-7ye ykseldi. Hindistann ileri teknolojilerde gsterdii srama bu
hzl dnflmde nemli bir paya sahip; artk Asyann, in ile birlikte byk
boylu kaplanlarndan biri saylyor Hindistan, ylda % 8 gibi bir hzda bymesi sayesinde.
Trkiye gelir blflmnn ktl, arlaflan borluluu ve kifli baflna gelir
artflnn kreselleflme anda giderek istikrarszlaflmas asndan Latin Amerikaya benziyor; buna karfllk, sanayi mamul ihracats konumu asndan Dou
Asya-Pasifik lkelerine benzerlii var. Grafik 4.1de yer almayan Arap dnyasysa,
gelirleri iin petrol fiyat ve ihracatna bal; yani dnyay olumsuz etkileyen petrol fiyat artfl bunlar zenginlefltiriyor, ama adafllafltramyor, sanayilefltiremiyor.
2010a doru gelirken evrenin Asya kesimindeki Rusya, Hindistan, G. Kore
ama bunlardan te in, dnya ekonomisine arln koymaya baflladlar (Tablo
4.3). Rusya barndrd enerji kaynaklar ile batsndaki AByi, dousunda in, Japonya ve dier Asyal lkeleri besliyor. Ayn zamanda (SSCB dalnca nemli lde kayba urasa da) asker sanayiyi, silah ihracat, nkleer gc, temel bilimler-
109
110
deki donanm ve teknolojik bulufllar ile zaten dnyay yneten G-7nin G-8ine
girdi. Yeltsin dneminde, ABDli uzmanlar ve IMF programlaryla yarya dflen
GSYH, hzlanan enflasyon, zellefltirme derken g kaybeden sanayisi ve dnyadaki politik konumunu, Asya Krizini izleyen 1998 krizi tamamlad. Orta gelirli ok
saydaki lkelerden biri konumuna dflen Rusyay (J. Stiglitz, SSCBnin dalmasn izleyerek Rusyann yaflad kfl irdelerken IMF ile dier ABDli uzmanlarn uygulad flok terapi yntemini vurgulamaktadr (J. Stiglitz, 2002, Blm
3}.) izleyen Putin iktidar eski yerine koymak zere yola kt; petrol ve doal gaz
fiyatlarndaki frlama da bu kfla destek oldu. Tablo 4.3, 2005 ylnda dahi Rusyada GSYHnin dnyadaki eski payn (% 2.4) alamadm (% 1.4) gstermekte.
Dnya ihracatndaki pay ise (% 2) kadar ancak. Buna karfllk, 200 milyar dolara
yakn toplam rezervi bulunuyor (Tablo 4.3).
Dier yandan doal gaz ve petrol ihracat yoluyla Rusya ABi ve ini, (Trkiyeyi de doal gazda) kendisine baml klmfl durumda.
Tablo 4.3
Ykselen Yeni Gler
ve Dnya
Ekonomisindeki
Paylar (%)
Kaynak: Dnya
Bankas. World
Development
Indicadorss, 2007.
Dnya GSYH'de
Pay (%)
Dnya hracatnda
(%)
UA Toplam
Rezervler
(Milyar Dolar)
1990
2005
1990
2005
1990
2005
in + Hong Kong
2.0
5.5
9.4
79.1
955.7
Hindistan
1.5
l.S
0.5
0.7
5.6
137.8
Rusya Federasyonu
2.4
1.4
2.1
182.3
G. Kore
1.2
1.7
1.7
2.7
14.9
210.6
Brezilya
2.0
1.5
0.8
1.0
9.2
53.8
Meksika
1.2
1.6
1.1
2.0
10.2
74.2
Venezella
0.2
0.3
0.4
0.4
12.7
29.8
A) Asya
B) Latin Amerika
Ayrca uzay arafltrmalarnda, dnyaya silah satfllarnda ABD ile yarflyor, gc

yettii kadaryla da kendi teknolojisini yaratyor her alanda. Putin 2007 baflnda Almanya ziyareti srasnda Hristiyan Demokrat arlkl iktidarn baflbakan Angela
Merkele tek kutuplu dnyay reddettiklerini, ok kutuplu bir dnya istediklerini
bildirdi. Bildirmekle kalmyor, yeni bir kutup oluflturmak iin, Asya glerini bu
yolda seferber etmekten de geri kalmyor, Latin Amerika ile de in ile de sk ifl
birliine giriyor.
Rusya, in ve Japonya gibi srekli ihracat fazlas veren bir lke ancak uluslararas rezervleri (2005), dnya finans pazar iin bir tehdit oluflturacak dzeyde deildi (182.3 milyar dolar) henz.
Tablo 4.3te Asyann ykselen glen arasnda inin benzersiz bir yeri olduu grlyor: 1.3 milyar nfuslu bu dev lke, 1990-2005 arasnda dnya GSYHde
payn % 2den % 5.5G karmfl, dnya ihracatnn da % 9.4n verir duruma
gelmifl. Tabii, ABDnin pay (%28.4) yannda dnya GSYHdeki pay kaale alnmayacak kadar kk ama dnya ihracatnda pay ABDnin payna (% 10.2) olduka yakn, yani dnyay etkileme gc yksek. Asl nemlisi, paylarn artrmada gsterdii hz. in, hlen dnyann hatr saylr bir retim ss durumunda.
Giren yksek tutardaki dorudan yatrmlarn nemi byk; ylda % 30-40 oranndaki yksek tasarruf-yatrm kapasitesi, ucuz ama ok disiplinli ve becerili iflgc,
denetimli mali piyasalar sayesinde krizlere dflmeyen (in, Hindistan le birlikte, Asya Krizini (1997-1999) yaflamayan az saydaki lkeden biri oldu; denetimli mali piyasalar ve makro dengeleri dzgn piyasalar sayesinde. Oysa kriz Rusya ile Trkiyeye ve onu izleyerek de Latin Amerikaya sramflt.) makro istikrar
yerinde ekonomisi ile dnya sermayesi iin bafllca cazibe merkezi durumunda.
Paras yuann deerini dflk tutarak, ifli verimi artfln gzeterek, srekli ihracat fazlas salyor, uluslararas rezervlerini bytyor, 1990-2005 aras neredeyse
12 kat artmfl bu kalem (Tablo 4.3). Artk 2007 itibaryla 1 trilyon dolar aflan bu
rezervlerle, Japonyaya benziyor. Buna inin ylda ortalama % 9-10 gibi ok yksek bir oranda byyen GSYHyi eklerseniz, niin yakn gelecekte inin dnyada ABD gibi yeni bir g merkezi olaca beklentisi olduu anlafllr. 2050 yl iin
ngrlere gre, bu yl itibariyle in GSYH byklnde ABDyi aflmfl, dnyann birinci lkesi konumuna gelmifl olacak. Tabii, yol engelleri de ok olur bu
srete kuflkusuz.
inin bu hzl ykseliflinde Hong Kongun (ngiltere ile gemiflte yaplan anlaflma gerei) ine zerk blge olarak katlmasnn (1997) getirilerini gz ard etmemek gerekiyor. Yllarca ngilterenin Uzak Doudaki deniz ticareti merkezi ve
liman olan bu smrgesi, mkemmel ngilizce konuflan yksek eitimli, dnya ticareti ifllemlerine, finans konularna hakim, yksek gelirli sekin snf ile inin
dnyaya almasnda ve etkinlik kazanmasnda nemli bir paya sahip. Uluslararas hukukta inin Tayvan eyaleti diye geen Tayvan Adasndan gelen katklar ise
ayr bir boyut. Nfusunun nemli blm Mao Devrimi srasnda varlklaryla birlikte (an-kay fieyk baflkanlnda) Tayvana kaan sermayedarlar da dorudan
yatrm ve dier yollardan ine kaynak aktaryorlar. Bunlara, pazarn cazibesiyle
akan, baflta ABD, Bat sermayesi ekleniyor. Yani in kalknmas yolunda kendi
yksek oranl (%30-40 gibi) tasarruflar dflnda, diasporasndan ve dier kaynaklardan yararlanyor bolca.
Ayrca, inin yeni bulufl yaratma kapasitesi de yksek. Gemiflte pusuladan
depremlere, kttan ipek ve porselene, matbaadan baruta bir dizi buluflu Avrupadan ok yllar nce gereklefltirmifl; hlen dnyadaki nkleer glerden biri.
Yksek teknolojik kapasitesi ihracatnda da gzleniyor. leri teknoloji mallarnn
ihracatnda ald pay asndan ABD (% 19) ve ABden (% 17) sonra in (% 15)
geliyor; bilgisayar ve dier ofis makinelerinde inin pay (% 28) byk bir arlk
taflmakta gnmzde (2005). fiimdi de hidrojeni yakt olarak kullanacak araba
retmeye alflyor. Kendine zg sanat yaratlan, zgn tp bilimi, byk asker
gc ile bafll baflna bir uygarlk merkezi. Zaten 16. yzyla kadar dnyann en
gl lkesi olmufl. Birok bulufllar gemici Araplar tarafndan, kimileri de Marco
Polo tarafndan Avrupaya aktarlmfl.
in 20. yzyl baflndan itibaren yeniden uyand. Bugn geldii noktada artk
sessizce ve SSCBden ok daha akllca, ABDye meydan okumaya kalkmadan,
dnyada yeni bir kutup yaratarak tek kutuplu dnyay sonlandrmak yoluna girdi.
Gelecekte beklenen ok kutuplu dnyada bir kutup nderi olmasna kesin diye
baklyor (Messner 2006, s.8-27). Rusya ile sk ifl birlii yapyor fianghay flbirlii
rgt iinde; Latin Amerika gibi Afrikada da birok lke ile yakn iliflkileri bulunuyor. Buna inin yllardr sessizce bytt asker gcn, Asyann nkleer
111
112
glerinden ve uzay arafltrmalarnda iddial biri olmasn, son zamanlarda bu gcn ABDyi rkttn eklediimizde, dnyada bir kutup olma iddiasnn ii
bofl bir sav olmad grlr (Conable-Lampton 1992-3, Eslen 2007).
inin dikkat eken bir zellii de srekli ihracat fazlas vermesi; tpk Japonya gibi onun da elinde trilyon dolarlk rezervlerin birikmifl olmas. Zaten kamusal varlk fonlarnn dnya finans pazar iin yaratt tehdit konu edildiinde,
konu olan iki lkeden biri de in. Bu, ift kutuplu dnyada SSCBnin yaratt
(varsaylan) nkleer tehditten daha ciddi bir tehdit aslnda, ABD asndan. stelik, Latin Amerikada, Afrikada kurduu yakn iliflkilerle, Asya dflnda da
ABDyi dfl politikasnda gszlefltiriyor. ABDnin asrlk Monroe Doktrini,
ABD Orta Dou ile didiflirken tarihe karflyor; Latin Amerika iliflkilerini AB, Ortadou ve Uzak Dou ile sklafltryor; ama in bu srete baflta geliyor. Nedeni, inin Latin Amerikann hammaddelerine (soya fasulyesi, demir ve bakr
cevherleri gibi) fliddetle ihtiya duymas. Yani, in uluslararas iliflkilerini karlaryla iyi badafltryor.
Hindistann nfusu ine yakn olsa da (1.2 milyar) dnya GSYHdeki pay
ok daha kk (% 1.8), inin te biri kadar, zaman iinde artfl da greli daha
yavafl. Dnya mal ihracatndaki yeri (% 0.7) nemsiz olsa da biliflim hizmetleri retimi ve yazlm gibi hizmetler ihracatnda yeri byk. ABD flirketlerinin ar merkezi hizmetlerinden muhasebe hizmetlerine pek ok iflini yrtyor, sekin snfnn ok iyi ngilizce bilme ve ok iyi eitilmifl olmalar sayesinde Hindistan elektronik teknolojiye iliflkin hizmetlerde n safta yer alyor gnmzde. Yzden fazla flirketin AR-GE merkezini, dflk emek maliyeti ve yksek vasflar sayesinde
barndrabiliyor.
Hindistan, in gibi bir retim ss deil; GSYHde inde % 46 pay olan sanayi kesimi, Hindistanda sadece % 27 pay alyor. Dfl dnyadan onun kadar byk kaynak girifli de yaflamyor. Ancak son yllarda da dzenli % 8-9 gibi bir hzla
byyor olmas, elektronik alannda salad baflarlar, ila sanayiindeki yetkinlii sayesinde Asyann ykselen glerinden biri saylyor. Ayrca, in gibi siyasal
iddialar gzlenmiyor. fianghay flbirlii rgt iinde yer alyor ama sadece gzlemci ye olarak, tam ye deil. Uluslararas rezervleri ise (137.8 milyar dolar)
apma gre mtevaz saylabilir (Tablo 4.3). in gibi nkleer gc olsa da, bulufllarda iddias ok yeni bir olaydr. Ayrca Hindistan yoksul kitlesi ok byk bir
lke; sokakta doup, sokakta len insan kitleleri, yaygn batl inanlar, kast sistemi, ok karflk dinsel ve etnik yaps ile bir kutup nderi olmas (her hlde) sz
konusu deil; ama ykselen bir g olduu kesin. in ile Rusyann Latin Amerikay yanlarna alarak oluflturmay hedefledii yeni kutupta Hindistan bulunur mu
o da pek belli deil.
Hindistann da, tpk in gibi 250-300 milyon kiflilik bir burjuva snf olufltu.
Yksek tketim dzeyine ulaflt; turist olarak dnyaya kt gibi talep ettii lks
mallar yoluyla artk dnyay etkileyebilen bir gce dnflt. Yksek eitim dzeyinde, elektronik alannda ne kan snf iflte bu grupta yer alyor. inde 800 milyon diye tahmin edilen yoksul kyl nfus, Hindistanda biraz daha byk. Satnalma gc paritesine gre (2005) inde kifli baflna gelir 6600 dolar iken Hindistanda yaklaflk bunun yars kadar (3460 dolar).
inin biraz daha fazla byklkteki burjuva snfn Hindistannkine eklediimizde, AB nfusunu aflan yksek gelirli bir snf ortaya kyor. flte dnya dengelerini hem talep hem arz balamnda etkileyenler de bunlar oluyor.
Gney Kore aslnda boyutlar, yani yz lm ve nfusu (47 milyon) greli
kk ancak dnya GSYHde payn hzla artran (Tablo 4.3) 2005 itibaryla %
1.7ye ulaflan bir lke; artk kifli baflna 15.8 bin dolar (SGPye gre 21.9 bin dolar)
geliriyle, yksek gelirli lkeler arasnda yer alyor. evreden Merkeze kabilen az
sayda lkeden biri. Hindistann bir eyaleti bile etmeyen nfusla onun 4 katna varan ihracat var, uluslararas rezervleri de ok daha byktr. G. Kore bulufllarda
da iddial, tasarmda da 1950lerde kifli baflna geliri Trkiyenin ok altnda iken,
bugn 3 katna kt. in gibi G. Kore de bir sanayi devi, ihracat devi. Artk dnyann en byk ilk 10-15 sanayi lkesi arasnda saylyor.
G. Kore, Asyann ykselen bu gleri arasnda en kesin ABD yanls olan. Siyasal hedefi Kuzey Kore ile btnleflmek; in, Rusya gibi yeni kutup oluflturmak
gibi grnrde bir amac yok. Ama in gibi, Japonyadan da rkmesi olaan; gemifl hesaplardan tr de hlen Japonya ile iliflkileri biraz ekiflmeli.
Asyann ykselen glerinden Rusya ve in, gelecein ok kutuplu dnyasn
gereklefltirmek iin hazrlanyorlar, bu balamda ifl birlii yapyorlar. Hindistann
nerede duraca belirsiz, ak bir eilim sergileniyor. Zaten, kkl bir demokrasi
olduu iin Rusya ve inden farkl siyasal gelenei var. Gney Kore de her hlde
ABDyi dengeleme amacndaki bir yeni kutup iinde in ile Rusyann yannda olmayacaktr. Ksacas, kreselleflme srecinde evrede Asyadan ykselen yeni
gler sergiledikleri siyasal eilimleri asndan tekdze grnmyorlar. Yeni kutup ise, herhlde ABD ve genelde Batnn benimsedii neoliberal politikalar destekliyor olmayacak ne Rusya ne in, en azndan yakn gelecekte de buna uymak
istemeyecektir, her hlde.
Tablo 4.3n B blmnde dnyada ismini ok duyuran Latin Amerika lkesi, Brezilya, Meksika, Venezella yer alyor. Bunlarn iinde sadece Meksika
(Meksika corafi anlamda Latin Amerika deil, Orta Amerika blgesinde yer alr;
ancak kltrel, sosyal, siyasal, ekonomik nitelikleriyle Latin Amerikann bir yesidir.) kreselleflme dneminde nemlice bir srama yapabilmifl, dnya
GSYHdeki ve ihracattaki payn artrabilmifl. Ancak, 100 milyona yaklaflan nfusuna ve zengin petrol kaynaklarna, NAFTA (Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaflmas) yeliine ramen, 47 milyon nfuslu G. Koreye ancak erifliyor dnya
GSYHdeki pay asndan. Brezilya ve Venezella (zengin petrol ve doalgaz
kaynaklarna ramen), sramalar yapamadklar iin Asya gleri ile ayn deerlendirmeye giremiyorlar. Ancak Hugo Chavez nderliinde 2000ler baflnda Venezella, Asya gleriyle yani Rusya ve in ile dnyada yeni bir kutup oluflturmann, Latin Amerikay da ayn arayfla sokmann nclln yapyor. Onlara nderlik etmeye alflyor. Brezilyaya gelince: 180 milyonu aflan nfusu, genifl topraklar ve zengin doal kaynaklaryla Latin Amerikann en byk boylu lkesi,
ama srama yapamayan, kifli baflna geliri (Trkiyeden de) dflk bir lke. Dnya GSYH de pay kaybettii (hem de nfus pay byrken) grlyor (Tablo 4.3).
Brezilyann ykselen yeni gler arasnda yer almasnn nedeni, DT toplantlarnda in ve Hindistan ile ifl birlii yaparak, Batnn hep bana, her fley benim
iin politikalarna karfl koymas; 2000lerde de IMF borlarn deyip, IMF politikalarndan kendini kurtarp yeni arayfllara girmesi.
113
114
Venezella ise boyu kk olsa da petrol doal gaz zengini bir lkedir. Ayrca
dnyada yeni bir kutup oluflturma yolunda Kba, Bolivya, Rusya ve in ile ifl
birlii yapyor, Latin Amerikay peflinden srklemeye alflyor. ABD ile atflyor.
nmzdeki yllarda bu lkeler herhlde kreselleflme gndeminde nemli bir
yer iflgal edecekler. fiimdi Brezilya, Rusya, Hindistan ve inin oluflturduu bu byk boylu, zenginleflme yolundaki lkeler grubuna (isim bafl harfleri alnarak)
BRIC lkeleri deniliyor artk.
flte GO arasndaki byme sreci farklarnn derinlii, her ne kadar evreden bahsedilse de bunlar arasnda ortak noktalar giderek azaltyor. Bir in atasz Rzgrdan flikyet edip nne duvar ekmek yerine, deirmenler kurup
enerjisinden yararlann diyor. Anlafllan, kreselleflmenin yaratt frtnaya Uzak
Dou ve Gneydou Asyadaki toplumlar, in ataszne akll ve etkili politikalarla uyum salarken dierleri duvar ekmeyi dahi beceremeden frtnadan sarslr olmufllar.
115
zet
N
A M A
Dnya ekonomisini etkileyen merkez glerin

neler olduunu aklayabilmek
Tepede Merkez dediimiz, dnya ekonomisinin
gidiflatn ekonomik glerinin byklyle belirleyen, ayn zamanda iflleyifl biimini belirleyecek kurallar koyan, bu kurallarn dierlerince
kabuln salayacak ideolojiyi ve kurumlar yayan, ynetim ve denetim ifllevlerini gereklefltiren ileri dzeyde sanayileflmifl, Bilgi ana girmifl lkeler var. Gnmzde bunlara artk bilgi
toplumu denilmektedir. Merkezin doruunda
bugn iin ABD bulunuyor. Dnyann ikinci byk sanayi gc Japonya ama Merkez kurumlarnda onun etkisi yok gibi. Merkez kurumlarnda
etkili olan Avrupa Birlii (AB) ise dorukta yer almaya oynuyor ama henz bir btnleflik yap
oluflturamad ve asker gc de olmad iin,
ABDyi dengelemekte yetersiz kalyor. Yani, Merkez trdefl yelerden oluflmuyor.
Merkezdeki lkeler kendi aralarnda greli eflitlik gsterseler de eflitler arasnda bile hiyerarflik
bir sralama bulunur. Hem asker hem teknolojik-ekonomik gc hem de dnya kurumlarndaki etkenlii en st dzeyde olan ABD, bugn iin
eflitler arasnda birinci konumdadr. ABDyi Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa izler. Dnya
ekonomisine iliflkin kararlar, bu befl lke, art
Kanada ve talyann oluflturduu G-7 (Grup 7)
diye bilinen lkeler takm tarafndan alnr.
ABD bu hiyerarflik yap iinde asker ve teknolojik gcnn yan sra, lke parasnn dnyann
en nemli paras olmas ile de birinci srada yer
alr. Bunlarla birlikte kltrn yayabilme imknlar ve sahip olduu iletiflim kanal yoluyla
da dnyada egemenliini tesis edebilme imkanna sahiptir. ABDden sonra Merkezin en byk
ekonomik gleri olan Japonya ve Almanya ise
gemiflteki gnahlarn unutturmak iin pasifist
bir grnm korumay tercih ediyor. ngiltere
ve Fransa nkleer g sahibi olsalar da ABDnin
asker g stnl flimdilik dnyada rakipsiz
durumdadr.
N
AM A
N
A M A
Merkez lkelerinin dnyay nasl etkilediini ve

dzenleme aralarnn neler olduunu analiz
edebilmek
Merkez lkeler ellerinde bulundurduklar yeni
bulufllar ve teknolojiyi deifltirme gc, haberleflme, dflnce kalplar oluflturma ve pazarlamada etkenlik, finans gc, aralar ve kurumlarnda etkenlik, uluslararas kurumlarda sahip olduklar etkenlik, artan tekel gc ve kendisine
destek olan ulus devletleri araclyla dnya ekonomisini etkiler ve dzenler.
Merkez-evre karfllafltrmas yapabilecek ve evrenin kendi iindeki zaaflarn belirleyebilmek
Merkez sahip olduu nfus ve kaplad alan olarak dnyann kk bir parasn oluflturmasna
karfllk ekonomik, finansal, teknolojik ve kltrel gc ok byktr.
Yeni dzende evre ihracata dnk byme
modeline uyum iin serbestleflmeye ynlendirildi. Bu model ise byme hzn ykseltmek, ihracatn GSMHde payn ve tutulmas gereken
uluslararas rezervleri olaanst apa taflmfl.
Bunun nedeni ak: Ekonominin dfla aklk derecesi artarken karfllaflt rizikolar da byd
iin, daha yksek rezerv tutmak zorunda kalyor.
Ancak evre asndan rezerv tutmann maliyeti
ok yksek nk evre cari ifllem a verdii
iin rezervlerin kayna dfl borlanma oluyor,
bunun iin de bir faiz deniyor Kredi aldklarnda (rizikolarn yksekliinden tr) bunlarn
dedii faiz, rezervde tuttuklar varlk kalemleri
karfllnda aldklar faizin ok stnde. Bu nedenle, evre bu alnan/denen faiz farkndan
kaybediyor. Merkez ise senyoraj hakkn uluslararas dzlemde geniflletmifl oluyor. Yani Merkez, ihracat geliri gibi finanstan da kazanyor.
Gnmzde artk trdefl bir evrenin bulunmad bir gerektir. 1970li yllarn yarsndan
bu yana evre kendi iinde byk ayrflmlar
yaflyor. Kta Afrikasnda, Hint alt-ktasnda bir
dizi lke fakirlik emberini kramad, ham madde reticisi ve satcs olarak kald. Nfuslar
patlarken birou salgn hastalklarla alkla ya
da i savafllarla boufluyor. Dnya gelir sralamasndaki yerleri en altta, dflk gelirli lke
116
statsndeler. Avrupann eski smrgeleri fakat gnmzn dfllanmfl ve unutulmufl lkeleri bunlar. En deerli ham maddeleri (altn, elmas, petrol) Merkezin Ufiunun denetiminde;
dierleriyse nemini byk lde yitirmifl gibi
teknolojik deiflme dolaysyla. Bu lkelerin durumu umutsuz diye dflnlyordu. Ancak son
yllarda dnya ham madde fiyatlarndaki artfltan yararlandlar, bymeye getiler; bir de birou in ile ifl birlii yapyor, kaynaklan flartsz
kredilerle deerlendirebiliyor. Yani, evre ii
dayanflmadan yararlanyor.
Bir kere, Souk Savafl sonras dnyada Merkez,
Sovyet Blokuna karfl kendi evresini geniflletmek durumunda olmad iin GOye siyasal
adan ihtiyac artk yok. te yandan teknoloji
devrimi, evreden salayabilecei birok maln
ve ham maddenin (flimdilik petrol ve doal gaz
hari) nemini ok azaltt. Merkezde tarm retimi yle hzla artt ki temel gda maddelerinde
kendine yeter olmakla kalmad, byk apta ihracat oldu. Dier hammaddeler iin sentetikler
devreye girdi; Merkez, sanayilerinde katma-deer ve istihdam artfl yaratrken bylece evreyi
devre dfl brakt. evre bu rnler asndan
flimdi kaynak deil, sadece pazar olarak nemli. Bir de tabii finans geliri salamak asndan
nemli, ancak bu daha ok orta gelirli, zellefltirecek tesisleri olan, sermaye pazarlar tam serbestlefltirilmifl lkeler iin geerli. Vasfsz ifliler
ise robotlar dnyasnda artk hi istenmeyen bir
retim arac durumuna dflt. Savafl sonras dnemin emek ktl, hzl reel cret artfl yllarnda baflta Bat Avrupa, Merkeze evreden akan
ifliler ve aileleri, gnmzde Merkezin kendi
topraklarnda etnik ve kltrel srtflmelerin bafllca kayna oldular. Yani Merkezle evre arasnda ba kuran, karfllkl dayanflmaya yol aabilecek ne siyasal, ne bir dizi ekonomik olgu bugn eski nemini taflyor. Petrol doal gaz dflnda evre, Merkez asndan daha ok mallar,
hizmetleri ve sermayesi iin pazar olarak nemli; bunun iin de kifli baflna gelirin artt dinamik lkeler safnda olmak gerekiyor.
evre, Merkezin ekonomi alanndaki etkileme,

deiflim ve dzenleme gcne tabi nk bunlarn elerini kendisi genellikle yaratamyor; yaratsa da etkin biimde pazarlayp dflndaki dnyaya kabul ettiremiyor. Yeni teknolojiyi ancak
eskidiinde Merkezden alyor; greli ileri sanayileflme dzeyinde olan bunu kendi koflullarna
uyarlayabiliyor, dierlerinin bir ksm bunu da
yapamyor ya da (Afrikadaki birok lke gibi)
alamyor, deiflimin dflnda kalyor. Finans kaynaklan asndan (Uzak Douda Tayvan, in,
Singapur, Malezya gibi sk sk cari ifllemler bilanosu fazlas veren birka lke dflnda) ezici ounluu Merkeze muhta durumda.
117
Kendimizi Snayalm
1. Dnya ekonomisinin flekillendii yap ile ilgili afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Tarihsel geliflmeler bu yapy flekillendirmektedir.
b. deolojik sreler bu yapy pekifltirmektedir.
c. Konjonktrel sreler bu yapy pekifltirmektedir.
d. Teknolojik sreler bu yapy pekifltirmektedir.
e. Gnmzde bu yapy etkileyen tek faktr teknolojidir.
2. Afladakilerden hangisi Almanya ve Fransann nderliinde ABnin ABDnin dnyadaki sper gcn
krmaya ynelik giriflimlerinden biri deildir?
a. Bat Avrupa Birlii ve Avrupa Gvenlik ve Savunma kimlii rgtlenmesi
b. Euronun dolaflma karlmas
c. Franszcann korunmas
d. AB ii teknolojik ifl birlii salanmas
e. Ortak tarm politikas
3. Bir lkenin yenilik retme srecinde afladaki patent trlerinden hangisi rekabet gcn dorudan etkilemektedir?
a. Toplam bulufllar
b. retime dorudan uygulanabilir icatlar iin patentler
c. Son bir yl ierisinde baflvurulan patent says
d. retime dorudan katks olmayan patentler
e. letiflim bilimleri alannda ortaya kan patentler
4. Afladakilerden hangisi evre lkelerin geirdii
krizler arasnda gsterilemez?
a. Trkiye 2001 krizi
b. Meksika 1994 krizi
c. Tayland 1997 krizi
d. Latin Amerika 1998 krizi
e. 1970 OPEC krizi
5. Afladakilerden hangisi ok uluslu flirketlerin kar

planlarn yaparken gz nne ald unsurlar arasnda
yer almamaktadr?
a. Girdilere yaknlk
b. Yatrm yaplacak lkede dfl ticaret korumaclnn durumu
c. Yatrm yaplacak lkede doay korumann ne
lde korunduu
d. Vergi oranlarnn dflkl/ykseklii
e. Yatrm yaplacak lkede yerli firmalarn karllk
durumlar
6. Uluslararas Para Fonu (IMF) ve Dnya Bankas (WB)
yelerinin oy dalmn belirlerken gz nne aldklar unsur afladakilerden hangisidir?
a. ye lkelerin nfuslar
b. ye lkelerin kifli baflna GSYH dzeyleri
c. IMF ve WBye yaplan sermaye katklar
d. ye lkelerin finansal serbestleflme dereceleri
e. ye lkelerin teknolojik dzeyleri
7. Merkez lkeler ve merkezleri bu lkelerin bnyesinde yer alan ok uluslu flirketler iin afladakilerden
hangisi sylenebilir?
a. Merkez lkeler kendi lehine politikalarn dayatmada medya gcne sahiptir.
b. Merkez lkeler kendi lehine politikalarn dayatmada IMF ve Dnya Bankas gibi ok uluslu flirketleri kullanmaktadrlar.
c. Merkez lkeler evre lke hkmetlerini asker
ve finansal gcyle etkilemektedirler.
d. Merkez ve evre lkeler dflnce kalplarnn
oluflturulmasnda etkileflim hlindedirler.
e. ok uluslu flirketler Merkez lkelerin politikalarna arac olmaktadrlar.
8. Son yllarda evre lkelerinin uluslararas rezervlerini artrmasnn bafllca nedeni afladakilerden hangisi
olabilir?
a. evre lkelerinin dfl ticaret fazlas vermesi
b. evre lkelerinin yksek yardm almas
c. evre lkelerinin bu rezervler zerinden speklasyon yapmay amalamas
d. evre lkelerinin dfl ticarete aklk derecesinin
artmasyla rizikolarnn artmas
e. evre lkelerinin son yllarda doal kaynaklar
keflfetmesi
118

9. Afladakilerden hangisi evre lkelerinin Merkeze
karfl zaaflar arasnda deildir?
a. Merkezin finansal gc elinde bulundurmas
b. evrenin yeni teknolojiyi eskidiinde merkezden alabilmesi
c. evrenin kltr elerini Merkeze satamamas
d. evrenin uluslararas kurumlar dzeyinde de
gl olamamas
e. evrede nfus artflnn Merkezden dflk olmas
1. e
10. Afladakilerden hangisi Hindistann evre lkeleri

arasnda salad ekonomik avantajlar arasnda gsterilemez?
a. Biliflim hizmetleri ve yazlm rnleri ihracat
yapmas
b. ABD firmalarnn ar merkezi ve muhasebe
hizmetlerini yrtmesi
c. Enerji ihracats konumunda olmas
d. Sekin snfnn iyi dzeyde ngilizce bilmesi
e. Dflk emek maliyetine ve yksek vasflara sahip Ar-Ge merkezine sahip olmas
5. e
2. e
3. b
4. e
6. c
7. d
8. d
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise 21. Yzyl Baflnda Merkez

ve yaps konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkez i Karfltlklar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkezin Dnyay Etkileme ve Dzenleme Gc konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Finans Gc, Aralar ve
Kurumlarnda Etkenlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Finans Gc, Aralar ve
Kurumlarnda Etkenlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Uluslararas Kurumlarda Etkenlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Asker Tekel Gc ve Desteki Ulus Devletleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkez-evre Karfllafltrmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise evrenin Zaaflar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise evre inde Byyen Farkllaflma ve Ykselen Yeni Gler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Merkez denilen, dnya ekonomisinin gidiflatn ekonomik glerinin byklyle belirleyen, ayn zamanda iflleyifl biimini belirleyecek kurallar koyan, bu kurallarn dierlerince kabuln salayacak ideolojiyi ve
kurumlar yayan, ynetim ve denetim ifllevlerini gereklefltiren ileri dzeyde sanayileflmifl, Bilgi ana girmifl lkelerdir.
Sra Sizde 2
Merkezde patent saysndan belki daha ok, retime
dorudan uygulanabilir alanlardaki icatlar iin patentler daha byk nem taflyor; nedeni rekabet gcn
dorudan etkileyenlerin bunlar olmas.
119
Sra Sizde 3
Yararlarn baflnda, dolar gibi bir parann mbadele ya
da rezerv iin dnyada talebi arttnda, kt dolar basarak karfllnda her trl ifllemi yapabilmek gelir: thalat fazlasn bu kt parayla karfllayp halkn refah
artrlabilir; dfl dnyada sermaye piyasalarnda yerli flirketlerin hisseleri ele geirilebilir; kredi verilip faiz alnabilir. Dnya ticaretinin bymesi, sermaye hareketlerinin artmas bu tr paralara talebi artrr; ayn zamanda,
ne kadar ok sayda lke bu paralarn alanna girerse
ne kadar ok lke konvertibiliteye geip bu paralarla
rezerv tutma durumunda kalrsa (rezerv talebi artaca
iin), bu paralarn sahibi lkelerin durduklar yerde kazanlar da o lde artar.
Sra Sizde 4
Ekonominin dfla aklk derecesi artarken karfllaflt
rizikolar da byd iin daha yksek rezerv tutmak
zorunda kalyor. Ancak evre asndan rezerv tutmann maliyeti ok yksek nk (in gibi birka dflnda) evre cari ifllem a verdii iin, rezervlerin kayna dfl borlanma oluyor, bunun iin de bir faiz deniyor Kredi aldklarnda (rizikolarn yksekliinden tr) bunlarn dedii faiz, rezervde tuttuklar varlk kalemleri karfllnda aldklar faizin ok stnde. Bu nedenle, evre bu alnan/denen faiz farkndan kaybediyor. Merkez ise senyoraj hakkn uluslararas dzlemde geniflletmifl oluyor. Yani Merkez, ihracat geliri gibi
finanstan da kazanyor.
Sra Sizde 5
Yafllanan nfusun bakm ve bunun ile sosyal sigortalara binen yklerin yksek maliyeti, i talebi artrma dinamiinin kalmamas, baflta eitim kurumlan, pek-ok
kurumun ve alflanlarnn iflsiz kalmas, kolgc salayacak mavi yakal ifli bulmann gleflmesi ve evreden kaak gmen giriflinin artfl.
Bhagwati, J. (1998). Why Free Capital Mobility may be

Hazardous to Your Health:Lessons form the Latest
Financial Crises. Sermaye Denetimi. Cambridge:
NBER.
Conable, B., & Lampton, D. (1993). China:The Coming
Power. Foreign Affairs.
Dornbusch, R. (1992). Lessons from Experiences with
High Inflation. World Bank Economic Review,
6(1).
Guerrien, B. (2004). Standart Mikro Ekonomiyi Srdrmeye Deer Bir Neden Var m? K. Ard iinde, Post
Otistik ktisat. stanbul: FMC.
Klein, J. (1993, Ekim 27). Facing up to the Big Worry.
Newsweek International.
Koh, B. (1999, Kasm 8). Cute Power. Newsweek International, s. 58-63.
Powell, B. (1997, Eyll 22). Asia Stumbles. Newsweek
International, s. 26-32.
Samuelson, R. (1997, Haziran 23). Time to Dump the
Euro. Newsweek International.
Stiglitz, J. (2002). Kreselleflme Byk Hayal Krkl. (A. Taflolu, & D. Vural, ev.) stanbul: Plan B
San ve Tic. Ltd. fiti.
Thurow, L. (1992). Head to Head: The Coming Economic Battle Among Japan, Europe and America. New York: Warner Books.
Tzn, G. (1976). Yeni Uluslararas Ekonomik Dzen.
ODT Geliflme Dergisi.
World Bank. (1998/1999). World Development Report. Washington D.C.: World Bank.
World Bank. (2007). World Development Indicators.
Washington D.C.: World Bank.
5
Amalarmz
N
N
N
N

Teknoloji ve Teknolojik deiflme kavramn aklayabilecek,
Teknolojik deiflmenin iktisat teorisi asndan nemini aklayabilecek,
Teknolojik deiflmenin istihdam zerindeki etkilerini aklayabilecek,
Trkiyede stihdamsz byme srecini deerlendirebilecek
Anahtar Kavramlar
Teknoloji
stihdam
Teknolojik Deiflme
flsizlik
rn Yenilii
Okun Kanunu
Sre Yenilii
stihdamsz Byme
retkenlik Paradoksu
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Yeni Dnya Dzeninde

Teknolojik ve nnovatif
Yenilikler ve flsizlik
YEN DNYA DZENNDE

TEKNOLOJK VE NNOVATF
YENLKLER VE fiSZLK
TEKNOLOJ
TEKNOLOJK DEfiM
KTSATTA TEKNOLOJYE LfiKN
YAKLAfiIMLAR
STHDAM VE TEKNOLOJ LfiKS
DNYADA VE TRKYEDE
BYME VE fiSZLK ELMLER
Yeni Dnya Dzeninde

Teknolojik ve nnovatif
Yenilikler ve flsizlik
YEN DNYA DZENNDE TEKNOLOJK VE
NNOVATF YENLKLER VE fiSZLK
Teknoloji ekonomik sistemleri ve toplumsal yapy oluflturan bir faktrdr. Gnmze kadar tarm ekonomisi, sanayi ekonomisi ve 20 yy.da bilgi ekonomisi olmak
zere ekonomik sistem meydana gelmifltir. Bu ekonomik sistemleri oluflturan
temel faktr teknoloji ve teknolojik yeniliklerdir.
Gnmz dnyasnda hzl deiflime yol aan etmenlerden biri kuflkusuz teknolojik deiflmelerdir. Yeni teknolojilerle gelifltirilen her teknolojik ara toplumsal
yapmz yeniden flekillendirmektedir. Bu balamda teknolojik yenilikler sadece
lkelerin refah dzeylerinin artrlmasnn bir yolu deil, ayn zamanda teknoloji
insanlarn daha nce hi yaplmamfl fleyleri yapabilmelerine de olanak salamaktadr. Bu adan teknolojik geliflmelerin ekonomi zerindeki etkileri nem arzetmektedir. Ancak iktisat teorisi asndan teknolojik geliflme bymeyi anlaml bir
biimde etkilerken istihdam zerindeki etkileri belirsizdir. nk bir yandan teknoloji ifl gc verimliliini artrarak kr artrmakta ve yeni ifller yaratmakta, dier
yandan da krl iflleri yok etmektedir. Dolaysyla teknolojik geliflme kimsenin nceden ngremeyecei biimde yaratc ve ykc sonular dourabilmektedir.
Bu blmde ncelikle teknojik geliflme kavram zerinde durularak, iktisat teorisi asndan teknolojiye ynelik yaklaflmlarn ksa bir deerlendirilmesi yaplacaktr. Sonrasnda teknolojik deiflmelerin istihdam zerindeki etkileri incelenecektir. Son olarak bu blmde dnyada ve Trkiyede iflsizlik eilimleri incelenerek, zellikle Trkiyede istihdamsz byme srecine iliflkin deerlendirmelere
yer verilecektir.
TEKNOLOJ
Teknoloji, hizmet ve rn retmenin, girdileri rne dnfltrmenin bir tekniidir.
Teknoloji, bir mal veya hizmetin retimi iin gerekli bilgi, organizasyon ve tekniklerin btn olarak da tanmlanabilir. Dier taraftan teknolojiyi, yararl rnleri
retmeye ve yeni rnleri tasarlamaya yarayan bilgiler btn olarakta tanmlayabiliriz.
TEKNOLOJK DEfiM
Teknolojik deiflim, ekonomik faaliyetlerde yeni rnlerin, yeni yntemlerin, yeni
retim ifllemlerinin veya yeni sistemlerin ilk kez kullanlmasdr. Teknolojik dei-
Teknoloji: Hizmet ve rn
retmenin, girdileri rne
dnfltrmenin tekniidir.
122
Teknolojik Deiflim:
Ekonomik faaliyetlerde yeni
rnlerin, yeni yntemlerin,
yeni retim ifllemlerinin veya
yeni sistemlerin ilk kez
kullanlmasdr.
flim srecinde bulufl, yenilik ve yaylma olmak zere kavramsal aflama vardr.
Bulufl, ekonomide uygulama potansiyeli olan yeni bir dflncenin oluflturulmasdr. Yenilik, buluflun ilk ticari uygulama aflamasdr. Yeniliklerin gelifltirilmesi yenilik yapan firmann iinde bulunduu teknolojik ve ekonomik koflullar tarafndan
belirlenir Teknolojik deiflim srecinin nc aflamas ise yeniliin yaylmasdr.
Teknolojik yeniliin ekonomik etkisi bu aflamada ortaya kr. nk yeniliin dier firmalara ve sektrlere yaylmasyla yeni teknolojiler ok sayda firma tarafndan kullanlmaya bafllanacaktr.
ktisatlar teknolojik yenilikleri, rn ve sre yenilikleri olarak iki gruba ayrmaktadr. rn yenilii, yeni bir rnn ilk ticari retimi veya mevcut bir rnn
kalitesinin artran deiflikliklerdir. Sre yenilii ise mevcut bir rnn yeni bir sre ile retilmesi olarak tanmlanmaktadr.
Gerek yaflamda rn ve sre yenilikleri arasndaki ayrm ok net olmayabilir. rnein; sermaye mal reten sektrlerdeki bir rnn yenilii, bu retim aracn kullanan iflyerleri iin sre yenilii olmaktadr. Ayrca bir rn (sre) yeniliinin uygulanmas tamamlayc bir sre (rn) yenilii gerektirebilir. rn ve sre yeniliklerinin yenilik yapan firmalara etkisinin farkl olmas nedeniyle rn ve
sre yenilii ayrmnn kullanlmasnda yarar vardr. Bir rn yenilii, yeni bir
rn iin yeni bir piyasa yaratabilir. Bunun yannda, bir rn yenilii mevcut rne olan talebi de artrabilir. Sre yenilikleri ise firmalarn maliyet yaplarn etkileyerek retim maliyetlerini dflrr. Bu durum toplam arzn artmasna yol aar.
Manuel (2006) teknolojik yenilii, ktlar kadar girdilerle de ilgi olarak bir firma tarafndan arz edilen yenilik seviyesindeki nemli deiflim olarak tanmlamaktadr. Bu yenilikler retim srecinin modernlefltirilmesi ya da yeni rnlerin yaratlmas veya var olan rnlerin yeni formlara dnfltrlmesiyle gereklefltirilebilinir. Manual teknolojik rn yeniliini ise tketiciye iletilen hizmetin tarafszca yeni ya da gelifltirilmifl olduu durum gibi geliflmifl performansa sahip bir rnn uygulamas/ticarilefltirilmesi olarak tanmlamaktadr. Bir teknolojik sre yenilii ise
yeni ya da nemli lde gelifltirilmifl bir rn ya da teslim metodunun uygulanmas/kabullenilmesidir. Bu durum kullanlan ekipmanda, insan kaynaklarnda, alflma metotlarnda ya da bunlarn kombinasyonlarndaki deiflimleri ierir.
Teknolojiler iki gruba ayrlrlar. lki genel amal teknolojiler olarak adlandrlr;
Bilgi ve letiflim Teknolojilerini (BIT)
Biyoteknoloji
Nanoteknolojiyi ierir.
Bu gruptaki teknolojik yenilikler ekonominin btn sektrlerinde verimlilik artfl salayabilirler. Dier grupta ise belirli sektrlerde verimlilik artfl salayan teknolojiler bulunmaktadr. Sektrlere zg teknolojiler olarak adlandrlan bu gruptaki teknolojik yenilikler, genel amal teknolojilerde oluflan yeniliklerden etkilenirler.
Teknolojik Deiflim Sreci

Aflamalar: Teknolojik
deiflim srecinde
kavramsal olarak aflama
vardr: Bulufl, Yenilik ve
Yaylma
rn Yenilii: Yeni bir
rnn ilk ticari retimi
veya mevcut bir rnn
kalitesinin artran
deiflikliklerdir
Sre Yenilii: Mevcut bir
rnn yeni bir sre ile
retilmesidir.
Genel Amal Teknolojiler

Geliflim iin yksek potansiyele sahiptirler, genifl alanlarda uygulanabilirler ve yeni teknolojilerin gelifltirilmesine olanak salarlar. Ayrca, genel amal teknoloji
grubunda yer alan temel teknolojinin de ortak zellii daha nce var olan teknolojilerin kombinasyonlarndan oluflmufl olmalardr. BITler elektronik donanmlarn fzyonlarndan, programlanabilir Turing makinesinin teorik fikrinden ve telefon endstrisindeki iletiflim teknolojilerinden ortaya kmfllardr. Biyoteknoloji,
5. nite - Yeni Dnya Dzeninde Teknolojik ve nnovatif Yenilikler ve flsizlik
mikrobiyoloji, biyokimya, medikal bilimler ve endstriyel retim teknolojilerinin

kimya endstrisinde kullanmyla ortaya kmfltr. Nanoteknoloji ise bilim adamlarnn ve mhendislerin mikroelektronik, fotonik, biyoteknoloji ve kimya alanlarndaki alflmalarn bir araya getirmeleriyle ortaya kmfltr.
Genel amal teknolojilerin bir dier zellii ise retimlerinde doal kaynaklardan ok az miktarda kullanlmfl olmasdr. Genel amal teknolojilerin nc
zellii de bu teknolojileri kullanabilen flirketler, blgeler ve lkeler ok nemli
ekonomik fayda salamaktadr. 1980ler Japonyann elektronik ve otomasyon sistemlerinde elde ettii avantajlar BIT sayesinde salanmfltr. Ancak bu teknolojilerin kullanlabilmesi iin iyi eitilmifl emee ihtiya duyulmaktadr. Software mhendislerinin az olmas, bu teknolojilerin kullanmnda bir kst oluflturmaktadr.
Geliflen Sektrlere zg Teknolojiler

Bu alandaki geliflmeler genel amal teknolojilerin geliflimine baldr. Genel amal teknolojiler ekonomilerin nemli ilerleme kaydetmelerini salarken geliflen sektrlere zg teknolojiler ekonomide daha kk geliflmeler salarlar. Geliflen sektrlere zg teknolojiler flunlardr:
Tarm, ormanclk ve balklk: Bu alanda genetik mhendislii ve bitki,
hayvan ve balk trlerinin klonlamas, verimlilik artflnda rol oynar. Ayn zamanda iftliklerdeki atklarn geri dnflmnn salanmas gelecekte mmkn hle gelirse verimlilik artflna katk salamas beklenmektedir.
Enerji, su, madencilik ve ham petrol: Gelecekte fosil yaktlarn kullanm yerine rzgr ve gnefl enerjisinden ve biomass enerjiden daha youn
bir flekilde faydalanmak mmkn olacaktr. Biyoteknolojik metotlardan faydalanarak atk sularn bitkiler iin kullanmnn yaygnlaflmas beklenmektedir. nsan gcne ihtiya duymadan alflan robotlarn daha derin kazlar yapabilmesi madencilikte verimlilii artracaktr. Btn bu geliflmelerin verimlilii artrmas beklenmektedir.
Kimyasal, mineral, plastik ve petrol rnleri: Yksek performans salayan materyallerin ve plastiklerin kullanm 2010 itibaryla artfl gstermeye
bafllamfltr. Baz teknolojiler biyolojik adan hem sre hem de retime
odaklanacaklardr. Btn bunlar talep zerinde byk etki yaratacak ancak
verimlilii etkilemeyecektir.
Demir ve demir dfl metal cevherleri: Bu metallerin geri dnflm
nem kazanacak ve daha uzun mrl ayn zamanda sya daha dayankl
rnler gelifltirilecektir. Dier sektrlerdeki geliflmelerle titanyum retimi artacak ve fiyatlar alminyum ile rekabet eder seviyeye gelecektir. Btn bu
geliflmelere bal olarak verimlilik artacaktr.
elik retimi, makineler, ulaflm aralar: 2010 yl itibaryla ulaflm aralarnda byk yenilikler yaflanmaya bafllamfltr. Hidrojenin yakt olarak kullanm, sya ve srtnmeye dayankl seramik ve yzeylerin gelifltirilmesi,
ulaflm aralarnn gelecekte daha hzl ve dayankl olaca beklentisini yaratmaktadr. Yeni alaflmlar geri dnflm destekleyecektir. Yeni retilen
rnler talepleri ve geliflmeleri artracaktr.
Elektrikli ve optik mallar, ofis ve veri iflleme, oyuncak: Gelecekte biliflim sektr, modelleme ve kompleks sistemlerin ynetiminde geliflmeler
beklenmektedir. Daha hzl bilgi iflleme teknolojileri ve iletiflim sistemleri bu
teknolojilerin kullanmn younlafltracandan teknoloji istihdam eden sektrlerin verimliliini de artracaktr.
123
124
Tekstil, giyim, kat ve ahflap mallar: Tekstil teknolojilerinin polimer

bazl teknolojilerle kombinasyonlar medikal alan iin yeni bir alflma sahas olacaktr.
Yiyecek, iecek ve ttn: Ksa dnem ierisinde yiyecek sektrnde, retimi, raf mrn ve iflleme srelerini gelifltirecek teknolojiler youn olarak
kullanlmaya bafllanmfltr.
Yap ve inflaat: Daha uzun mrl ve dayankl betonlarn kullanm bu
sektrdeki nemli bir yeniliktir ve bu alandaki teknolojik yenilikler inflaat
yapmndaki verimlilii artracaktr.
Tamircilik servisleri, toptanclk ve perakendecilik, ulafltrma ve iletiflim: Yksek hzl fiber optikler ve yeni uydular iletiflimde hz artracak,
yeni ulaflm sistemleri ise ulafltrma sektrnde verimlilii artracaktr.
Dier servisler: Finans, sigortaclk ve turizm hizmetleri sektrlerinde geliflen BITlerden faydalanarak verimlilik artfl salanacaktr. Eitim sisteminde ise giderek yaygnlaflan e-eitim olanaklar farkl alanlardaki eitim merkezlerine uzak olunmasna ramen eitim alma flansn ykselterek befler
sermayenin eitim seviyesini ykseltecektir.
KTSATTA TEKNOLOJYE LfiKN YAKLAfiIMLAR
Neo-klasik Teknoloji
Yaklaflm: retim
fonksiyonu temeline
dayanmakta ve teknoloji
emek ve sermaye gibi bir
retim faktr olarak kabul
edilmektedir.
Teknolojik geliflmenin ekonomi zerindeki etkilerine ynelik ilk yaklaflm klasik

iktisat yaklaflmdr. Klasik yaklaflm ierisinde teknolojik geliflmenin sonular
ile ilgili grfl ayrlklar olsa da teknolojik geliflmenin tanm hususunda ortak bir
nokta sz konusudur. Klasik iktisatn nemli temsilcilerinden biri olan David Ricardo, gerekse K. Marx, teknolojik geliflmeyi emek baflna kt dzeyinde meydana gelen deiflmelerle aklamakla birlikte teknolojik geliflmenin blflm zerindeki etkileri asndan farkl dflncelere sahiptirler. D.Ricardo, teknolojiyi sermayenin bir bileflimi olarak ele almakta ve teknolojik geliflmeyi retim srecinde makine kullanm fleklinde ifade etmektedir. Teknolojik geliflme teorisi ile K.Marx,
bir yandan uzun dnemde blflm sorununu zmlemekte, dier yandan da kapitalist birikimin sonularn ortaya koymaktadr. Ricardoda olduu gibi Marxta
da teknolojik geliflme, retimde birim kt baflna daha ok retim arac (makine)
ve daha az dolaysz ifl gc kullanlmas fleklinde ortaya kmakta, kapitalistler arasndaki rekabet ifl gc verimliliinin daha yksek olduu tekniklere yatrm yaplmasna yol amaktadr. Dolaysyla bu sre retim arac input katsaylarnn artmas, dolaysz ifl gc input katsaylarnn ise azalmas fleklinde belirmektedir. Ancak Marx, teknolojik geliflmeyi retim katsaylarnn deiflmesi fleklinde deil, sermayenin organik bilefliminin artmas fleklinde tanmlamaktadr. Marxta teknolojik
geliflme sermaye mallar biiminde yeni sermayenin bir bilefleni olarak ifade edilmektedir.
Neo-Klasik iktisadn teknolojik geliflme yaklaflm, retim fonksiyonu temeline
dayanmakta ve teknoloji emek ve sermaye gibi bir retim faktr olarak kabul
edilmektedir. Buna gre teknoloji, hem firmalar hem de ekonomi iin veri olarak
kabul edilmektedir. retim fonksiyonunun ksa dnemde sabit olduu ve teknolojik deiflimin ancak orta ve uzun dnemde szkonusu olabilecei varsaylmaktadr. Ayrca herhangi bir yeni retim teknii gelifltirildii zaman her firmann gelifltirilen bu yeni teknii serbest olarak transfer edebilecei kabul edilmektedir.
Teknolojik deiflim retim fonksiyonundaki yukrya doru kaymalar olarak grlmektedir. retim teknolojisinin deiflmesi sonucunda belli bir girdi bileflimi kullanlarak daha yksek miktarda rn elde edilmesini salamaktadr.
Neoklasik modelde teknolojik deiflme iki biimde modellefltirilir: erilmifl ve

ierilmemifl teknolojik geliflme. erilmemifl teknolojik geliflme, yatrm ve birikim
olgularndan bamsz olarak mevcut sermaye stoku ve emein etkinliinin, yani
belirli bir girdi bilefliminden elde edilen kt miktarnn, zaman iinde srekli olarak artmas fleklinde tanmlanmaktadr. erilmifl teknolojik geliflmede ise teknolojik geliflmenin ortaya kmas iin zamann gemesi yetmeyip yeni yatrmlarn yaplmas gerekir. Neoklasik yaklaflmda yatrmlar genellikle yeni teknolojileride
iermekte ve teknolojilerin yaylmasna neden olmaktadr. Sermaye birikimi ve
teknoloji arasnda krfllkl bir iliflki sz konusudur. Teknolojik ilerleme flu nedenlerle sermaye birikimi tarafndan uyarlmaktadr: 1. Yeni sermaye daha iyi ynetim
ve rgtsel yaplanmay salayabilmektedir. 2. Yeni sermaye genellikle yaparak
renme yaratr. 3. Teknolojik ilerleme ara ve donanmlar modernlefltirme frsat yaratarak yeni sermaye birikimini uyarabilir. 4. Yeni sermaye bilgi dflsallklar
yaratabilir. Dolaysyla teknolojik ilerlemenin salanabilmesi iin yeni fiziksel yatrmlara ihtiya vardr. Yksek birikim oranlar ayn zamanda yksek teknolojik
ilerlemenin n kofluludur.
Teknolojik geliflmelerin ekonomik byme zerinde olumlu etkileri olacan
ilk dile getiren iktisat Schumpeterdir. Schumpeter teknolojik geliflmeleri ekonomik konjonktr ierisinde ele almfltr. Teknolojik geliflme kavramn firmalar
aras rekabetin bir arac ve yaratc ykm kavramn tetikleyen bir unsur olarak
grmfltr. Yaratc ykm, zayflayan sektrlerin ykm ile ortaya kan, sz konusu ekonomilerde yeni teknolojilerin ve endstrilerin ortaya kmasn salayan evrimsel bir sre olarak ifade edilebilir. Schumpeterde teknoloji neoklasik yaklaflmda olduu gibi dflsal bir kavramdr.
Yukrdaki aklamalarmzda da deinildii zere neoklasik iktisat yaklaflmnda teknolojik deiflme dflsal olarak kabul edilmifl ve bu durum teknolojik geliflme
ve ekonomik byme arasndaki nedensel iliflkiyi kurmada glk yaratmas teknolojiyi isellefltirme abalarn ortaya karmfltr. Bunun sonucunda Schumpeterin alflmalarndan yola klarak evrimci kuram geliflmifltir. Evrimci kuram, teknolojik yenilii, uzun dnemde ekonomik geliflmenin motoru olarak deerlendirmekte, bu nedenle evrimci analizlerde teknolojik yenilik sreci merkez
bir role sahip bulunmaktadr. Kuram Schumpeterin izlerini tafld iin Schumpeterci yaklaflm olarakta bilinmektedir. Evrimci kuram, Schumpeterin grfllerinden hareket ederek firma yaratcln n plana krmfltr. Ayrca kuram, ekonomik ve teknolojik deiflim sreci zerinde mikro dzeyde younlaflmfltr. Evrimci
kuramla neoklasik yaklaflm arasndaki en temel farkllk, ekonomik geliflim srecinde teknolojik yenilik ve renme srelerini n plana krmasdr. Evrimci
kuram savunan iktisatlar, teknolojik sistem yaklaflm, endstriyel kmeler yaklaflm ve ulusal innovasyon sistemi yaklaflm fleklinde eflit sistem yaklaflm gelifltirmifllerdir. Teknolojik sistem yaklaflmna gre teknoloji yalnzca fiziksel rnler olarak deil, ynetimsel ve sosyal dzenlemelerle desteklenen paralarn oluflturduu bir sistem olarak kabul edilmektedir. Endstriyel kmeler yaklaflmnda,
anahtar teknolojiler temelinde, firma ve sanayilerin entegrasyonu asndan endstriyel sektrlerin performans incelenmektedir. Ulusal inovasyon sistemi ise yeni
teknolojileri yaratmak ve transfer etmek iin birbirine balanan kurulufllar sistemidir. Evrimci kuramn teknoloji tanm asndan en nemli zellii, teknolojinin yalnzca girdilerin ktlara dnfltrld fiziksel bir sre olarak ele almamasdr.
Fiziksel srecin yan sra teknolojik bilginin nitelii, organizasyonel ve ifllemsel dzenlemeler de teknoloji tanmna dahil edilmektedir.
125
erilmemifl teknolojik
deiflme: Belirli bir girdi
bilefliminden elde edilen
kt miktarnn, zaman
iinde srekli olarak artmas
erilmifl teknolojik
deiflme: Teknolojik
geliflmenin ortaya kmas
iin zamann gemesi
yetmeyip yeni yatrmlarn
yaplmas
Evrimci Kuram:
Schumpeterin
alflmalarndan yola
karak teknolojik yenilii,
uzun dnemde ekonomik
geliflmenin motoru olarak
deerlendirmekte, bu
nedenle evrimci analizlerde
teknolojik yenilik sreci
merkez bir role sahip
bulunmaktadr.
126
Neo-Keynesci Yaklaflm:
Teknolojik geliflmenin
sermaye birikimi olmadan
ortaya kamayacan
vurgulan yaklaflmdr.
Neo-Keynesci yaklaflm, teknolojik geliflmenin sermaye birikimi olmadan ortaya kamayacan vurgulamfltr. Bu yaklaflm teknolojik geliflme kavramnn sermaye birikimi srecinde ortaya ktn ifade etmekte, dolaysyla emek baflna
kt artfl ile sermaye birikimi tarafndan belirlenen yeni bir teknolojik geliflme
fonksiyonu ortaya koymaktadr. Neo-keynesci yaklaflm teknolojik geliflmeyi, farkl emek baflna kt ve emek baflna sermaye katsaylarnn oluflmasn salayan
tekniklerin kullanlmas sreci olarak tanmlamaktadr.
STHDAM VE TEKNOLOJ LfiKS

Teknolojik Deiflimin stihdam zerindeki Etkisi
Yeni teknolojilerin istihdam zerindeki etkileri emek arzna ve talebine baldr.
Konuya arz asndan bakldnda, yeni teknolojiler verimlilii ve sonu olarak
retim kapasitesini artrr. Talep asndan bakldnda ise yeni teknolojiler yeni
zelliklere sahip rnlerin ekiciliini artrr ve hatta baz durumlarda bu rnler
dflk fiyatlarla arz edilir. Bu durum ise tketicilerin belli bir doyum noktasna eriflene kadar, bu rnlere olan talebi artrr. Teknolojik deiflim, retim srelerinin
etkinliini gelifltirerek ve rnlerin deerini artrarak verimlilik artfl salar. Bundan dolay emein ve sermayenin her bir birim rne ekledii deer artar.
Verimlilik artfl salayan teknolojilerin emek ve verimlilik zerindeki etkilerini
dengelemeye yarayan telafi mekanizmalar vardr. rn yenilikleri, istihdam artrma eilimindedirler, ancak net etki yeni rnlerin, piyasada mevcut bulunan eski
rnlerin yerini alp almad ile ilgilidir. retim sreci yeniliklerinin, emein yerini almalarna ramen, retimden elde edilen her bir birimin maliyetini dflrdnden ve bu durum tam rekabet koflullarnn geerli olduu bir piyasa ortamnda fiyat dflfllerine neden olacandan, talep ve istihdam artacaktr. Oligopol bir
piyasada ise dflen maliyetler, byk olaslkla, yeni kazanc krlara aktaracandan, ancak cretler zerindeki pazarlk gcne bal olarak cretlere yansyabilir.
Fakat, bu durumda bile oligopol bir piyasada toplam talep ve istihdam artfl salanabilir.
Teknolojik deiflimin istihdam zerindeki etkisi, ncelikle deiflimim tipine
baldr. rn yenilikleri daha ok talebi etkilerken, sre yenilikleri maliyet yapsn ve bylece arz etkilemektedir. Bu iki yenilik tipinin etkileri basit bir arz-talep
erevesinde zetlenebilir.
fiekil 5.1
rn ve Sre
Yeniliklerinin Arz
ve Talep
Fonksiyonlarna
Etkisi
S1
S2
P2
P2
P1
P1
D2
D1
Q1
Q2
rn Yenilii
Q1
Q2
Sre Yenilii
rn yenilii, talep fonksiyonunun D1 den D2ye kaymasna yol aarak denge

retim miktarn artrr. Bu nedenle, sektr dzeyinde rn yenilii ifl gc talebini artrabilir. Ekonomi dzeyindeki etki ise btn sektrler arasndaki etkileflime
baldr. Eer yenilikten nce ekonomi tam istihdam dzeyinde ise ifl gc talebindeki artfl gerek cretlerin artmasna yol aacaktr. Bylece dier sektrlerde istihdam azalacaktr. Bu durumda rn yeniliinin istihdam zerindeki olumlu etkisi
artan cretler tarafndan giderilecektir.
Sre yeniliklerinin istihdam etkileri firma, sektr ve ekonomi (makro) olarak
dzeyde incelenebilir: Firma dzeyinde, sre yenilii girdilerden tasarruf ettii iin birim retim maliyetini dflrr. Dolaysyla sre yeniliinin ilk etkisi ifl
gcnden tasarruf edilmesi olacaktr. Sektr dzeyinde istihdam etkisi, rne olan
talepteki artfla baldr. Talep artfl da talebin fiyat esneklii, lek ekonomileri,
yenilik yapan firmann piyaca gc, uluslararas rekabet ve teknolojik deiflmenin
hz ve yn tarafndan belirlenir. Yeni bir teknolojik deiflim sonucu, retim maliyeti byk lde dflrlecek ve toplam arz fonksiyonu saa doru kayacaktr.
Toplam arz erisinin saa doru S1den S2ye kaymas sonucu rn fiyat dflecek
ve toplam retim miktar Q1den Q2ye artacaktr. retim artfl birim ifl gc ihtiyacndaki dflmeden daha yksek olduu durumda sektrel istihdam artacaktr.
Yeni teknolojilerin makro dzeyde istihdam zerinde etkileri, ekonomi dzeyindeki telefi mekanizmalar ve sektrler arasndaki balantlar gz nne alnarak
deerlendirilebilinir. Vivarelli (1995) ve Vivarelli ve Pianta (2000) e gre emek tasarrufu salayan teknolojilerin telafi yollar alt tanedir.
1. Yeni makineler yoluyla (sermaye sektrnde daha fazla ifl alan salar)
2. Fiyatlarn dflmesi yoluyla (yeni ifl olanaklarnn says rekabet ortamna
baldr)
3. Yeni yatrmlar yoluyla (ifl olanaklarndaki gecikmeler giriflimci beklentile
rine baldr)
4. Yeni tketimler yoluyla (teknolojik rant byk oranda cretlere baldr)
5. Yeni rnler yoluyla (refah etkisi, ikame etkisine krfl)
6. cretlerdeki bir azalma yoluyla (emek piyasas dzenlemeler teknolojik
iflsizlie bal olarak yaplr ki bu durum toplam talep zerinde olumsuz
etki yaratr)
Makro dzeyde telefi edici mekanizmalarda, ifl gc piyasalar nemli bir rol oynamaktadr. rnein, Neo-Klasik iktisatlara gre ifl gc piyasasnda dengesizlikler ortaya ktnda, bu dengesizlikleri kendiliinden giderecek mekanizmalar vardr. Dolaysyla Neo-Klasik iktisatlar, yeni teknolojilerin iflsizlie yol amayacan,
nk cretlerin esneklii sonucunda cret ayarlamalar yoluyla iflsizliin ortadan
kalkacan ileri srerler. Yani, bu grfle gre yeni teknoloji sonucunda iflsizlik ortaya krsa cretler dflecek, cretlerdeki dflme retim maliyetlerini azaltarak firmalarn krllklarnn artmasna yol aacaktr. Sonuta firmalar retimlerini ve ifl
gc talebini artracaklardr. Ekonomi dzeyinde telafi mekanizmalarnda Vivarelli,
Pigou etkisini de tartflmaktadr. Buna gre sre yenilii sonucu gerekleflen fiyat
dflflleri para talebini azaltarak faiz oranlarnn dflmesine ve yatrmlarn artmasna
neden olacaktr. Sonuta, bu durum istihdamn artmasna yol aacaktr.
Emek tasarrufu salayan yeniliklerle istihdam yaratan yenilikler arasndaki farklar, rekabet gc, cret ve fiyat yapflkanl, yatrm ortam gibi faktrlerden ortaya kr. Dahas, yeni teknolojiler istihdam imkn yaratma eilimi konusunda
farkllk gsterirler. rnein, otomobilin piyasaya giriflinin emek talebi zerindeki
etkisi, kiflisel bilgisayarlarn piyasaya girifl etkisinden daha fazladr.
127
128
ABDde ileri teknoloji kullanan firmalarn daha yksek cretler dedii, daha gvenli alflma ortamlar salad ve istihdam daha hzl artrd ortaya
konmufltur. leri teknoloji kullanan firmalar daha yetenekli alflanlar tercih
ederek daha iyi cretler demektedir. Firma baznda bakldnda, teknoloji ve
istihdam arasnda pozitif bir iliflki mevcuttur. Ancak bu sonular endstriyel seviyede genellenemez.
Sektrel baz da teknoloji ve verimlilik artfl arasnda pozitif iliflki olsa da firma
bazndaki iliflkiyle karfllafltrldnda daha kktr. 1989 ve 1994 yllar arasnda,
5 Avrupa lkesindeki 21 imalat sektr zerinde yaplan alflmaya gre istihdam
deiflimleri talep artfl, kt ve rn yenilikleri ile pozitif iliflkiye sahipken teknolojik younluun genel etkisine bakldnda bu iliflki negatif ynl olmaktadr. Bu
sonular gstermektedir ki Avrupada, yeniliklerin baskn etkisi, yeni rnler ve istihdam yaratmaktan ziyade sre ve verimlilikle ilgilidir. Servis sektrnde ise istihdam asndan durumlar daha i acdr. Yeni teknolojiler, bu sektrde yeni ifl
alanlarnn domasn salamfl, ayrca grnen mallardan grnmeyen mallara ve
bilgi youn servislere doru talep kaymas yaflanmfl, bu durum ise arz ve talep
arasnda daha ak bir iliflki salamfltr. Servis sektr iin, emek tasarrufu salayan teknolojilere krfl bir telafi mekanizmas olmamasna ramen BITler bu sektrn genelinde istihdam zerinde olumlu etki yaratmfltr
Teknolojik deiflimin istihdam zerindeki olas etkileri flu flekilde olabilir. ncelikle, teknolojik deiflim, emek gelifltirici bir deiflim olabilir. Bu durum iin iki
koflul gereklidir. Veri bir kt seviyesinde, byle bir teknolojik deiflimin anlam,
istihdamn dfleceidir. nk ayn seviyedeki kt miktarn retmek iin daha az
girdi gerekmektedir. Bu durumun etkisini ise azalan maliyetler nedeniyle fiyat dflfllerinin daha yksek kt retilmesi dengeler. Bu teknolojik yeniliin istihdam
zerindeki etkisini dengelemenin en temel yoludur.
Teknolojik deiflimin istihdam etkilemesi;
1. rn talebinin fiyat esneklii: Tketicinin rnn fiyat deiflimine olan
hassasiyeti arttka, teknolojik yenilik istihdam artracaktr. Fiyat esneklii
arttka teknolojik yeniliin rettii kt miktar artacaktr.
2. Emek iin sermayenin ikamesi: Teknolojiyi ikame etmenin daha olas olduu durumda, emek gelifltirici teknolojik geliflmenin etkisi pozitif olacaktr. nk emek artk sermayeden daha ucuzdur ve firmalar teknoloji yerine emek istihdam edecektir. Sermaye gelifltirici teknolojik yenilik olduu
durumda ise bunun tersi sz konusu olacaktr.
3. Monopol gc: Eer firma piyasada monopol gcne sahipse maliyetlerdeki dflfllerin tamam fiyatlara yanstlmayacandan, bu durumda, istihdamn olumlu ynde etkilenmesi daha az olas bir durumdur.
4. Pazar pay etkisi: Eer teknolojik yenilik hzl bir flekilde piyasann geneline yaylmamflsa bunu ilk nce elde eden firmann maliyet avantaj olacaktr. Bu durum ksa dnemde sadece o firma iin fayda salarken ekonominin genelinde bir fayda salanamaz. Bu yeniliklerin mikro dzeyde ekonomik sonulara neden olmamas iin, yenilikleri genellefltirme konusunda
dikkatli olunmaldr.
5. Birlik etkisi: Eer elde edilen fayda sadece yksek gelirli ya da daha az
emek harcayan bir birlik tarafndan salanmflsa bu durum teknolojik deiflimin kt seviyesini artrma zelliini olumsuz ynde etkileyecektir. Elbette sonular cretler zerinde bir uzlaflma salanmas durumunda farkl olabilir.
6. rn yenilii: rn yeniliklerinin retim miktarn artrc etkileri byktr

ve istihdam zerinde olumlu etkiler yaratma olasl yksektir.
7. lek ekonomileri: lek ekonomilerinin istihdam zerinde olumlu etkileri teknolojik deiflmenin istihdam zerine etkisi tekrar iktisatlarn ve politika yapclarn gndemindedir. Son yirmi ylda pek ok kkl teknolojilerin (elektronik, esnek imalat sistemleri, enformasyon ve iletiflim teknolojileri gibi) gelifltirilmifl olmasna ve befler sermaye ve AR-GE gibi fiziki olmayan varlklara yatrm byk oranda artrlmasna ramen retkenlik artfl
dflk oranlarda gerekleflmifltir. Teknolojik faaliyetlere ve yeniliklere artan
miktarda yatrm yaplmasna krfln retkenlik artfl hznn dflmesi retkenlik paradoksu olarak tanmlanmfltr.
Geliflmifl ve geliflmekte olan lkelerin ounda 1970lerin baflndan itibaren
gzlenen ekonomik kriz, srekli ve giderek artan iflsizlik ile geliflmifl lkelerin
(zellikle Avrupa) yeni ifl alanlar yaratmada ak baflarszl iktisatlar, yeni teknolojilerin istihdam zerindeki etkilerini yeniden deerlendirmesine yol amfltr.
Son yllarda retkenlik paradoksunu ve teknoloji istihdam iliflkisini inceleyen
pek ok alflma yaplmfltr. Bu alflmalarda istihdam tartflmalarnn merkezine
teknolojinin konulmas gereklilii vurgulanmfltr. Ayrca teknolojik bilginin ekonomik geliflmenin ve yaflam kalitesindeki artfln ana nedeni olduu belirtilmifltir.
Bunun yannda yeni teknolojilerin rekabet gc kazanmadaki nemi vurgulanmaktadr. Yeni teknolojilerin kullanm ve yenilik yapma kapasitesi rekabet gcnn ve bylece kresel ekonomi iinde firmalarn ayakta kalmasnn ve istihdam
yaratabilmesinin ana koflulu olarak grlmektedir.
Teknolojik Deiflim Sonucu Verimlilik Artflnn stihdama

Etkisi
Uzun dnemde refah seviyesinin en nemli belirleyicisi emein verimliliidir.
Emein verimlilii belirli bir kt miktarnn retilmesi iin gerekli olan efor miktarnn gstergesidir. Emein verimliliindeki geliflmeler cret seviyelerinde artfllara, belirli seviyede kt miktarnn retiminde ihtiya olan emek seviyesinde azalmalara, fiyatlarda dflmelere ve sonucunda talep miktarnda artfllara neden olur.
Bu faydal dng, yaflam standartlarndaki artfln temel sebebidir. Teknolojik geliflim ise verimliliin geliflimindeki en nemli faktrdr.
Emein verimlilii ekonomik durumun gstergelerinden en nemlilerinden birisi olduuna gre bu konudaki politika aralarnn neler olduu da nemli bir konudur. Uluslararas alflmalar gstermifltir ki emek verimlilii en ok uluslararas
rekabete aklk, eitim ve retim sermayelerine yatrm yoluyla artmaktadr. Dosi
vd. (1988)ne gre teknolojik deifliminde emein verimliliinde nemli bir katks vardr. Emein verimliliini artrma konusunda zerinde durulan bir dier nemli faktr de AR-GE alflmalardr. AR-GE alflmalarnn en youn olarak grlen
lke olan Japonya 1975 ve 1985 yllar arasnda imalat deerlerinin %41den %60a
krarak en iyi geliflimi gsteren lke olmufltur. %10luk artfla ABD ve %5lik artflla Avrupa Japonyay izlemifllerdir.
Emek verimliliinin hayati nemi sanayileflmifl lkelerin uzun dnemli refah seviyeleri geliflimini inceleyince ortaya kmaktadr. Getiimiz birka yzylda artan
verimlilik seviyesi, Avrupadaki refah dzeyi artflnda ok byk nem arz etmektedir. Bu verimlilik artflnda ise teknolojik geliflimin nemi ok byktr. Sanayileflme, emein ve sermayenin verimliliini artrmfl ve 1992de zengin bir sanayilefl-
129
retkenlik Paradoksu:
Teknolojik faaliyetlere ve
yeniliklere artan miktarda
yatrm yaplmasna krfln
retkenlik artfl hznn
dflmesidir.
130
Toplam Faktr Verimlilii:

Ekonomideki btn retim
faktrlerinin kullanld
duruma Toplam Faktr
Verimlilii (TFV) denir.
mifl lkedeki tipik bir iflinin verimliliini fakir bir lkedeki iflilerinkine gre 20 ila
30 kat arasnda artrmfltr.
Ekonomi teorisinde, emek verimliliinin bir retim fonksiyonu boyunca hareketi sonucunda artmas ile teknolojik deiflim sonucunda artmas arasnda benzerlik vardr ve her iki durumun sonucunda retim fonksiyonunda kaymalar yaflanr.
Ancak, gnlk yaflamda bu iki durumu birbirinden ayrmak gtr. Emek verimliliindeki artfllar genelde befler sermaye (eitim) ya da fiziki sermayeye (bilgisayar
ve makine) yaplan yatrmlarla iliflkilidir. Yani emein verimliliini artrmada eitim ve yatrm en nemli faktrlerdir. Teknoloji geliflimi ise genelde, retim sermayesine yatrmlar fleklinde grlr ve retimi artrmaya ynelik sermaye yatrmlar ancak emein eitilmesi durumunda verimlilik artfl salayabilir.
Ekonomideki btn retim faktrlerinin kullanld duruma Toplam Faktr
Verimlilii (TFV) denir. Robert Solowun 1950lerde gelifltirdii modele gre,
TFVdeki artfllar teknolojik geliflimin bir sonucudur. Ancak TFVdeki deiflimler sadece teknolojik deiflimin sonucu deil ayn zamanda hkmet politikalarnda,
eitimde, salk hizmetlerinde, fiziki ve sosyal alt yaplarnda ki deiflimlerin de bir
sonucudur. TFV bir ekonominin genel etkinliinin de bir gstergesidir.
Bireysel teknolojilerin geliflimi, her ne kadar bu teknolojiler akll olsalar da ekonominin btnnde TFVde ancak kk bir artfl salayabilmifllerdir. 19. ve 20. yy.lar boyunca sanayileflmifl lkelerde pek ok insan yaflamn kolaylafltran teknolojik geliflmeler yaflanmfltr. rnein ABDde TFV 1870 ve 1913 yllar arasnda % 0.77 orannda artmfltr. Bu oran 1913 ve 1972 yllar arasnda ise % 1.60a ykselmifltir ki bu dnemde
elektrik motorlar, iten yanmal motorlar, petro kimyalar, plastik, modern farmsetikal
(ila yapm), radyo ve TV gibi byk yenilikler yaflanmfltr. 1972den 1996ya kadar
geen srede ise TFV % 0.62 azalmfltr. Yani grnen o ki bireysel bilgisayarlarn geliflimi ulusal verimliliin artflnda ok kk bir etkiye sahiptirler.
Uzun dnemde srdrlebilir ekonomik byme iin verimlilik artfl en nemli belirleyicidir. Sakurai vd. (1997)ne gre 10 OECD lkesi arasnda yaplan bir
arafltrmada 1970 ve 1980 yllar arasnda gerekleflen GSYH bymesinin yaklaflk % 42si TFV artflndan kaynaklanmfltr. Bu dnemde Hollanda, Danimarka, ngiltere, Fransa ve talyada GSYHnn % 60dan fazlas, Almanya ve Japonyada
yaklaflk % 30-40, Avustralya, Kanada ve ABDde ise sadece % 10-30nu TFV salamfltr. Yani geen yllarda hayat standard artflnn % 40 TFV artfl sonucunda
salanmfl ve bunun en nemli bilefleni de teknolojik deiflim olmufltur.
Verimlilik artrmann yollar, insanln geliflim srecinde nemli bir yere sahip
olmufltur. rnein, Marxa gre verimlilii artrmak insanlk tarihini gelifltirmenin
en nemli anahtardr. Neo klasiklerde ise teknolojik sre, ekonomik bymenin
en nemli itici gcdr. Salad ekonomik bymenin yannda, teknolojik geliflimin yaflam standartlarn artrma konusunda da nemli etkisi vardr. Ancak teknolojik geliflimden salanan faydann toplumda nasl blflld nemli bir sorundur. Yetenekli iflilerin bu sreten daha fazla faydaland, bunun yannda daha yeteneksiz iflilerin ise giderek fakirlefltii bu alandaki en nemli tartflma konusudur. Teknolojik yenilikler cretlerin yetenekli ve yetenekli olmayan ifliler
arasnda datlmasnda eflitsizlie mi yol amaktadr? Yanl teknolojik geliflimin
varl her ne kadar sz konusu olsa da yine de bu durum, gemifl dnemlerde cretler ve istihdam yapsndaki deiflimi aklayamamaktadr.
Bir dier grfl ise her ne kadar teknolojik yenilikler yetenekli iflilerin lehinde olduu dflnlse de bu durumun geerli olmadnda bile teknolojik yeniliklerin ifl kayplarna neden olduudur. Bu grfle gre, BITlerin Avrupada getiimiz 20 ylda
kullanmlarnn artmfl olmasna ramen bu srete iflsizlik rakamlar giderek ykselmifltir ve bu durum teknolojik yeniliklerle iflsizlik arasnda bir iliflki olduunu ortaya
koymaktadr. Ancak uzun dnemli iflsizlik trendleri incelendii zaman, yzyllardr var
olan teknolojik yeniliklere ramen iflsizlikte artan ynl bir trend de tespit edilememifltir. Teknolojinin geici olarak denge bozucu bir etkisi olabilir, ancak Avrupada yaflanan yksek iflsizliin temel nedeninin bu olduunu sylemek gtr. Ancak teknolojik geliflimin yan sra, bu durumla birleflik olabilecek durumlar sz konusu ise - rnein cretlerin yapflkanl - teknolojinin iflsizliin sebebi olduu sylenebilir.
Teknolojik geliflimin tetikledii verimlilik artfl, yksek gelir ve daha fazla tketim seviyelerini iflaret eder. Bu durum insan gcnden ve emeinden tasarruf salama srecinin neden olduu ifl kayplarn telafi eder. Teknoloji seviyesindeki artflla, ayn seviyede kt miktar retmek iin artk daha az emek istihdam edilmektedir. Bu sre flyle ifllemektedir: kullanlan emek miktarndaki azalma, o sektrdeki reel cretlerde artfl demektir. Artan gelir ise yeni tketim kanallarna aktarlr
ki bu durum dier sektrlerde tketim artflndan kaynaklanan istihdam artfln
salar. Dier telafi mekanizmas ise, bir sektrdeki tketim artfl, yksek retim
nedeniyle fiyatlarn dflmesidir.
Verimlilik artflnn istihdam zerindeki etkisi e ayrlr:
Emek tasarruf srecinin neden olduu dorudan etki,
Var olan ve yeni mal ve hizmetlerin artan tketimlerinin etkisi,
Artan rekabet sonucunda artmfl ihracat seviyesinin etkisi.
Bu etkinin toplam sonucunda verimlilik artfl toplam istihdam artrmaktadr.
Yeni teknolojiler ya rn yenilii olarak piyasada yeni rnler ya da varolan
retim metotlarn gelifltirerek sre yenilii olarak ortaya kabilir. alflmalar gstermifltir ki rn yenilikleri firma baznda ve sektrel bazda (firma baznda olduundan daha az) nemli geliflmeler salarken, ekonominin genelinde sre yeniliklerinin nemi daha byktr. Belirli sektrlerde teknolojik ilerleme sayesinde
artan retim artfl, ekonominin genelini de etkilemektedir. Bu alanlarda meydana
gelen teknolojik ilerlemeler dier geliflen sektrlere zg teknolojilerin de ilerlemesini salamakta ve bu sektrlerde de verimlilik artfl salamaktadr. Ayrca hizmet ve ticaret retiminde, ulaflm ve iletiflim sektrlerindeki verimlilik deiflimleri,
ekonominin genelinde en ok verimlilii artran nc deiflimleridir.
Teknolojinin bir gstergesi olarak kullanlan verimlilik artfllar kendini iki temel flekilde gstermektedir. 1. Fiyatlarda dflfl, 2. Parasal cretlerde ve krlarda
artfl. Fiyatlarda dflfl; tm deiflkenlerin sabit olmas varsaym altnda mevcut ifl
gc ile daha fazla katma deerin yaratlmas hlinde ya da veri katma deerin daha az ifl gc kullanm hlinde verimliliin artmas durumunda mmkn olmaktadr. Yksek cretler ve krlar ise ancak yksek verimlilie(yksek teknolojiye)
dayal sektrlerde gerekleflmektedir.
DNYADA VE TRKYEDE BYME VE fiSZLK

ELMLER
Dnyada Byme ve flsizlik
Dnya ekonomisinde son yllarda ekonomik ve finansal istikrarn salanamad, belirsizliklerin srd, gven ortamnn bozulduu, geliflmifl lkelerde artan kamu borlarnn srdrlebilirliine iliflkin kayglarn giderek hzland ve byme zerinde
aflaya doru risklerin artt bir sre yaflanmfltr. 2009 ylnda yzde 0.7 orannda daralan dnya ekonomisi, kresel krizin yol at sorunlarn etkilerini azaltmak iin dn-
131
Verimlilik Artfllar:
Teknolojinin bir gstergesi
olarak kullanlan verimlilik
artfllar fiyatlarda dflfl,
parasal cretlerde ve
krlarda artfl fleklinde iki
temel flekilde ortaya kr.
132
ya lkelerinin ald nlemlerin etkisiyle ve geliflmekte olan lkelerin olumlu katksyla 2010 ylnda yzde 5.3 orannda byrken bu orann 2011 ylnda nispi bir yavafllama ile yzde 3.9a geriledii grlmektedir. IMFin aklad World Economic Outlook Nisan 2012 raporuna gre 2012 ylnda yzde 3.5e gerilemesi ngrlen dnya
GSYH byme orannn 2013 ylnda yeniden yzde 4.1e kmas beklenmektedir.
Tablo 5.1de dnyada byme oranlarndaki geliflmeler grlmektedir.
2010 ylnda kresel dzeyde salanan toparlanmaya ramen geliflmifl ve geliflmekte olan lkeler arasndaki ayrflma artmfltr. Tablo 5.1 incelendiinde lkeler
arasndaki byme farkllklar belirgin bir biimde grlmektedir. 2010 ylnda geliflmifl lkeler yzde 3.2 orannda byrken geliflmekte olan lkeler ise yzde 7.5
gibi olduka yksek oranda byme gstermifltir. 2011 ylnda ise geliflmifl lkeler
yzde 1.6 ile olduka kk oranl bir artfl gsterirken geliflmekte olan lkelerde
byme oran yzde 6.2 olarak gerekleflmifltir. 2010 ylnda in ve Hindistan yzde 10.4 ve yzde 10.6 orannda byrerek nemli bir katk yapmfltr. Geliflmifl lkeler dflk byme oranlar, zayf finansal yaplar, yksek oranl kamu borlar
nedeniyle sorunlar yaflarken yksek oranda byyen geliflmekte olan lkelerde
enflasyon basks ve artan sermaye hareketleri nedeniyle krlganlklar artmfltr.
Tablo 5.1
Dnyada Byme
Oranlar (%)
2012*
2013*
2010
2011
Dnya
5.3
3.9
3.5
4.1
Geliflmifl lkeler
3.2
1.6
1.4
2.0
ABD
3.0
1.7
2.1
2.4
Euro Blgesi
1.9
1.4
-0.3
0.9
Almanya
3.6
3.1
0.6
1.5
Fransa
1.4
1.7
0.5
1.0
talya
1.8
0.4
-1.9
-0.3
spanya
-0.1
0.7
-1.8
0.1
Japonya
4.4
-0.7
2.0
1.7
ngiltere
2.1
0.7
0.8
2.0
Kanada
3.2
2.5
2.1
2.2
Dier Geliflmifl lkeler
5.8
3.2
2.6
3.5
Yeni Sanayileflen Asya lkeleri
8.5
4.0
3.4
4.2
Geliflmekte Olan lkeler
7.5
6.2
5.7
6.0
Orta ve Dou Avrupa
4.5
5.3
1.9
2.9
BDT
4.8
4.9
4.2
4.1
Rusya
4.3
4.3
4.0
3.9
Geliflen Asya
9.7
7.8
7.3
7.9
in
10.4
9.2
8.2
8.8
Hindistan
10.6
7.2
6.9
7.3
Latin Amerika ve Krayipler
6.2
4.5
3.7
4.1
Brezilya
7.5
2.7
4.1
Meksika
5.5
3.6
3.7
Orta Dou ve Kzey Afrika
4.9
3.5
4.2
3.7
Trkiye
9.2
8.5
4.0
5.0
Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Nisan 2012 (*) Tahmin
133
2011 ylnda zellikle Avro blgesinde risk gstergelerinde nemli bozulmalar

olmufl ve piyasalarda gven kayb yaflanmfltr. Bor krizinin getirdii riskler nedeniyle Avrupada baz lkelerin ve bankalarn kredi notlar dflrlmfl, bor krizinin yaylmasyla birlikte kresel risk ifltahnda belirgin dflfller yaflanmfltr. Bunun
yannda, ABD beklenenden dflk gerekleflen byme, istihdamda yeterli iyileflme salanamamas ve borlanma limitine ulafllmas gibi geliflmeler ABD ilk kez
kredi notunun dflrlmesi piyasalara gven ortamn zedeleyerek dnya ekonomisindeki belirsizlik kayglarnn artmasna neden olmufltur. Geliflmifl lkelerde
mali ve finansal sorunlara iliflkin alnan nlemlerin yetersiz kalmas ile gelecee
ynelik belirsizliklerin i talebi daraltmas sonucunda 2011 ylnn ikinci eyreinden itibaren ekonomik byme yavafllamfltr. 2011 ylnda geliflmifl lkelerde yzde 1.6 orannda byme gerekleflmifltir. Bu geliflmeler 2012 ve 2013 yllarna iliflkin kresel byme beklentilerinin dflmesine neden olmufltur. Buna bal olarak,
geliflmifl lkelerde bymenin 2012 ve 2013 yllarnda srasyla yzde 1.4 ve 2.0
olarak gerekleflecei tahmin edilmektedir. Geliflmifl lkelerde yaflanan mali sorunlar nedeniyle geliflmekte olan ekonomilerin byme performansnn finansman
ve ticaret kanallaryla olumsuz ynde etkilenmesi nedeniyle 2012 ve 2013 yllarnda srasyla yzde 5.7 ve yzde 6 orannda bymesi beklenmektedir.
Dnya ekonomisinde, ekonomik ve finansal gstergeler asndan hedef olarak
belirlenen ekonomik byme rakamlarnda iyileflmeler gzlenmesine ramen iflsizlik oranlarnda olumsuz bir tablo ile krfllafllmfltr. Kreselleflme olgusuyla hz
kazanan uluslar aras sermayenin hzl finansallaflma sreci ierisinde iflsizlii de
dikkate alarak ynn belirlemesi, dnyada iflsizlik sorununun byk ve nemli
bir sorun olduunu ortaya koymaktadr.
Kresel kriz zellikle geliflmifl lkeler ve AB lkelerinde dierlerine nazaran
daha byk boyutlarda yaflanmfltr. Bu adan baktmzda, kresel iflsizliin boyutunu ortaya kayabilmek asndan geliflmifl lkelerde ve AB lkelerindeki durumu deerlendirmek yararl olacaktr. Tablo 5.2de dnyada iflsizlik oranlarnn geliflimi verilmifltir.
2011
2012*
2013*
Geliflmifl lkeler 8.3
7.9
7.9
7.8
ABD
9.6
9.0
8.2
7.9
Euro Blgesi
10.1
10.1
10.9
10.8
Almanya
7.1
6.0
5.6
5.5
Fransa
9.8
9.7
9.9
10.1
talya
8.4
8.4
9.5
9.7
spanya
20.1
21.6
24.2
23.9
Japonya
5.1
4.5
4.5
4.4
ngiltere
7.9
8.0
8.3
8.2
Kanada
8.0
7.5
7.4
7.3
Rusya
7.5
6.5
6.0
6.0
in
4.1
4.0
4.0
4.0
Brezilya
6.7
6.0
6.0
6.5
Meksika
5.4
5.2
4.8
4.6
Trkiye
11.9
9.8
10.4
10.2
2010
Kaynak:IMF, World Economic Outlook, Nisan 2012
(*)
Tahmin
Tablo 5.2
Dnyada flsizlik
Oranlar (%)
134
Tablo 5.2 incelendiinde 2010 ylnda yzde 8.3 ile olduka yksek bir seviyeye ulaflan geliflmifl lkeler iflsizlik oran, 2011 ylnda kk bir dflflle yzde 7.9a
gerilemifltir. IMF World Economic Outlook Nisan 2012 raporuna gre iflsizlik orannn 2012 ylnda ayn seviyesini korumas, 2013 ylnda ise yzde 7.8e gerilemesi ngrlmektedir. Tablo 5.2ye bakldnda Euro blgesi iflsizlik oranlarnn yksek seviyelerde seyrettii grlmektedir. Euro blgesinde zellikle spanyann iflsizlik oranlar olduka yksek seviyelerdedir. Geliflmekte olan lkeler arasnda ise
Rusya ve Brezilya yksek iflsizlik oranlar ile dikkat ekmektedir.
Trkiyede Byme ve flsizlik

2000li yllarn baflnda Trkiye, byme performans asndan ok istikrarsz bir
grnm sergilemifltir. 1999 ylnda Trkiye ekonomisi % 3.4 orannda klmesine krfln, 2000 ylnda % 6.5 orannda bymfl ve 2001 ylnda krizin etkisiyle %
5.7 orannda tekrar klmfltr. 1999-2001 yllar arasnda, iflsizlik oranlar ise yllk ortalama % 7.02 dzeyindedir. Bu sonularn ortaya kmasnda 1999-2001 yllar arasndaki ekonomik krizlerin, ifl gc artfl orannn tekrar ykselmeye bafllamasnn ve reel sektrde yaflanan klmenin etkilerinin sz konusu olduu sylenebilir. 2001 ylnda yaflanan kriz sonras uygulamaya konulan ekonomik program ve yapsal reformlarn etkisiyle 2002 ylnda bafllayan hzl byme sreci 2004
ylnda en st dzeyine ulaflmfltr. 2005 ylnda ekonominin byme hznda yavafllama bafllamfl ve yavafllama eilimi gederek belirginleflerek 2007 ylnda son alt yln en dflk dzeyine inmifltir. Ekonomik byme orannda yaflanan yavafllamada dnya ekonomisinde yaflanan sorunlar, yapsal reformlarn geikmesi, aflr
deerli T ve verimlilikteki duraanln rekabet gc zerinde oluflturduu olumsuz etki, i siyasetteki belirsizlikler ve seimler etkili olmufltur.
Trkiye Ekonomisi 2002-2007 yllarnda yllk ortalama % 6.7 orannda byme
performans gstererek nispeten daha istikrarl bir srece girmifltir. Trkiye ekonomisi, bu dnemde yksek byme oran yakalamasna ramen yeterince istihdam
imkan yaratamamfltr. stihdam artfl dflk oranlarda kalmfltr. stelik ayn dnemde reel cretler dflmesine krfln istihdam artmamfltr. zellikle kriz sonras
2001-2006 dneminde uygulanan ve sadece fiyat istikrarn hedefleyen sk para,
sk maliye politikalar ve yapsal uyum politikalarna dayal yksek faiz ve dflk
kur politikas, retim yapsn bozmufl ve ekonomiyi dfl dinamiklere baml hle
getirmifltir. Yksek faiz-dflk kur politikas, ihracat ve yurt ii retim yapan firmalarn rekabet gcn azaltarak, ithalat zendirerek yksek cari ifllem aklarnn artmasna neden olmufltur. Yksek faiz-dflk kur politikasnn ihracat ve retim zerinde artan basks byk lde dflk cretlerle dengelenmeye alfllmfltr. hracattaki ve retimdeki artfln nemli bir ksmnn yurtiinde katma deeri
dflk sektrlerde gerekleflmesi de istihdam artflnn snrl kalmasnda etkili olmufltur.
Trkiyenin bu srete dnemsel istihdam performansnn ve iflsizlik oranlarnn
ortaya konulmas dnemin zelliklerinin anlafllmas asndan yararl olacaktr.
Tablo 5.3te dnemler itibaryla yllk ortalama istihdam artfl oran ve iflsizlik oran
gsterilmifltir. Tablo incelendiinde en dflk istihdam artflnn kaydedildii dnem
1997-2001 dnemi iken en yksek istihdam artflnn kaydedildii dnem 1987-1991
dnemidir. flsizlik orannn en dflk olduu dnem 1997-2001 dnemidir. 20022006 dnemi ise Tablo 5.3te ortaya konulduu gibi en yksek byme performansnn gereklefltii dnem olmasna ramen iflsizlik orannn en yksek olduu dnem, istihdam artflnn ise en dflk gereklefltii ikinci dnem olmufltur.
135
1987-1991
1992-1996
1997-2001
2002-2006
1987-2006
stihdam
2,55
1,99
0,32
0,75
1,40
flsizlik
8,36
8,04
7,26
10,26
8,48
Trkiye 2001 ylndan sonraki toparlanma dneminde 2003, 2004, 2005 ve 2006
yllar iin srasyla yzde 5.3, 9.4, 8.4 ve 6.9 oranlarnda bymfltr. 2007 ylnda
da yzde 4.7 lik bir artfl gerekleflmifltir. Ancak iflsizlik oranlar 2002 ylnda (kriz
sonras) % 10 seviyesine ykselmifl gerekleflen yksek byme oranlarna ramen bu 6 yl ierisinde dflmemifltir. Trkiye bu dnemde istihdamsz byme
sreci yaflamfltr. Trkiyede 1999-2012 dneminde eyrek dnemler itibaryla byme oranlar Tablo 5.4te verilmifltir. Tablo incelendiinde 2004 ve 2005 yllar en
yksek byme rakamlar olmakla birlikte 2007 ylndan itibaren dflme ynndedir. 2008 ylnda yzde 0.7 olarak gerekleflen byme kresel finansal krizin ne
denli etkili olduunu ortaya koymaktadr. 2009 ylnda yzde - 4.8 byme orannn yaflanmas kresel kriz darbesinin fliddetini gstermektedir. Kresel kriz nedeniyle Trkiyeye gelen sermayenin nemli lde azalmas bymenin finansmann zorlafltrd. Ayrca, bu dnemde, yurt ii kredilerdeki daralma nedeniyle firmalar finansmana eriflimde zorlandlar. Kresel kriz nedeniyle artan belirsizlik ortam,
piyasalardaki gveni zedeleyerek ileriye dnk beklentileri olumsuz ynde etkiledi. Bu durum, tketim ve yatrm kararlarnn ertelenmesine ve ekonomik faaliyetlerin yavafllamasna yol at. Sonuta ekonomideki bu daralma istihdamn azalmasna ve iflsizliin artmasna yol amfltr.
Yllar
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
I.eyrek
-5.4
5.4
1.3
0.3
8.1
10.0
8.5
5.9
8.1
7.0
-14.7
12.6
11.9
3.2
II.eyrek
-1.6
6.5
-6.3
6.4
4.0
11.9
7.7
9.7
3.8
2.6
-7.8
10.4
9.1
III.eyrek
-4.8
8.6
-6.5
6.2
4.3
8.1
7.6
6.3
3.2
0.9
-2.8
5.3
8.4
IV.eyrek
-1.6
6.2
-9.8
11.1
5.2
8.0
9.8
5.7
4.2
-7.0
5.9
9.3
5.2
Toplam
-3.4
6.8
-5.7
6.2
5.3
9.4
8.4
6.9
4.7
0.7
-4.8
9.2
8.5
Ancak kriz sonras hzl bir toparlanma srecine girerek 2010 ylnda yzde 9.2
gibi yksek bir byme hz yakalamfltr. Trkiye Ekonomisi 2010 ve 2011 yllarnda gereklefltirdii yksek byme performans ve istihdam artflnn yannda, kamu a ve borlarn srdrlebilirlii asndan AB lkelerinden nemli lde
ayrflmfltr. Trkiye ekonomisi 2011 ylnn ilk yarsnda yzde 11.9 orannda bir
byme kaydetmifl ve 2011 ylnda yzde 8.5 byme gerekleflmifltir. 2010 ylnda yzde 1.9 ve 2011 ylnda yzde 1.4 byyen Euro blgesi 2012 ve 2013 ylla-
Tablo 5.3
Trkiyede Dnemler
tibaryla Yllk
Ortalama stihdam
Artfl Oran ve flsizlik
Oran
Tablo 5.4
Trkiyede 20002012 Dneminde
Byme Oranlar
(%)
Kaynak: TK
136
rnda yzde -0.3 ve yzde 0.9 gibi dflk byme oranlar ngrlmektedir. Kriz
sonras Avrupa lkelerinde, zellikle spanya, Portekiz, rlanda ve Yunanistan gibi
lkelerde iflsizlik oranlarnda ciddi artfllar yaflanrken, Trkiye ekonomisinde kresel krizin etkisiyle 2009 ylnda yzde 14lere kan iflsizlik oran, kresel krizin
etkilerinin azalmasyla birlikte ifl gc piyasasndaki toparlanma sonucunda 2010
ylnda bir nceki yla gre 2.1 puan gerileyerek yzde 11.9 olarak gerekleflmifltir. 2010 ylndan itibaren krizin etkilerinin hafiflemesiyle dflme eilimine girerek
2011 ylnda yzde 9.8 ve Nisan 2012 sonu itibaryla yzde 9.0 olarak gerekleflmifltir (Tablo 5.5). Trkiyede istihdamn geliflimine iliflkin gstergeler tablo 5.5ten
izlenebilir.
Tablo 5.5
Trkiyede flgc Piyasasndaki Geliflmeler
Kurumsal
Olmayan
Yllar
Nfus
(x1000)
15 ve
daha
flgcne
stihdam
flsizlik
yukr flgc
flsizler Katlm
edilenler
Oran
yafltaki (x1000)
Oran
(x1000)
(x1000)
(%)
nfus
(%)
(x1000)
2000
66.187
46.211
23.078
21.581
1.497
49,9
2001
67.296
47.158
23.491
21.524
1.967
2002
68.393
48.041
23.818
21.354
2.464
2003
69.479
48.912
23.640
21.147
2004
66.379
47.544
22.016
2005
67.227
48.359
22.455
2006
68.066
49.174
2007
68.901
49.994
2008
70.096
2009
2010
Tarm
flgcne
Dfl stihdam
Dahil
flsizlik
Oran Olmayan
Oran
Nfus
(%)
(%)
(x1000)
6,5
9,3
46,7
23 133
49,8
8,4
12,4
45,6
23 667
49,6
10,3
14,5
44,4
24 223
2.493
48,3
10,5
13,8
43,2
25 272
19.632
2.385
46,3
10,8
14,2
41,3
25.527
20.067
2.388
46,4
10,6
13,5
41,5
25.905
22.751
20.423
2.328
46,3
10,2
12,7
41,5
26.423
23.114
20.738
2.376
46,2
10,3
12,6
41,5
26.879
51.211
23.799
20.466
3.332
46,5
11,0
16,8
40,0
27.412
70.539
51.687
24.755
21.297
3.457
47,9
14,0
17,3
41,2
26.932
71.707
52.929
25.593
22.665
2.929
48,8
11,9
14,2
44,7
26.264
2011
72.376
53.593
26.725
24.110
2.615
49,9
9,8
12,4
45,0
26.867
2012
73.405
54.520
27.055
24.630
2.425
49,6
9,0
11,1
45,2
27.464
Kaynak: TK, Hanehalk fl gc Anket Sonular 2012 Yl Nisan Sonu tibaryla
2002 sonras dnemde ekonomik geliflme dzeyinde gzlenen gl geliflme

performansna ramen, ulusal ekonominin istihdam yaratma kapasitesi ayn lde geniflleyememifl, bu olgu zellikle 2008 ylndan itibaren etkisini hissettiren kresel krizin de basks ile iflsizlik sorununun genifllemesine yol amfltr. Ekonomik
byme ile iflsizlik arasndaki boflluk, ifl gcne katlm oranlarnda belirgin bir biimde snrlandrmaktadr. Nitekim 2001-2007 dneminde iflsizlik oranlarnda gzlenen istikrarl seyre paralel olarak ifl gcne katlm oranlarnn yzde 47 dzeyinde katlaflt grlmektedir. 2000 ylnda yzde 49.9 olan ifl gcne katlm oran
srekli dflme eilimi gstermifl ve 2009 ylnda 47.9 olarak gerekleflmifltir. flgcne katlm orannn dflmesi, retken toplumsal kesimin daralmas anlamna gelmektedir.
137
stihdamsz Byme
Gnmzde lke ekonomilerinin krfl krflya kald en nemli sorun kuflkusuz
iflsizlik sorunudur. flsizliin nemli bir sorun olmas ekonomide kayplara yol amas yannda, sosyal problemlerde yaratmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle neredeyse her lkede iflsizlik sorununun zmne iliflkin politikalar uygulanmaktadr. Bu amala uygulanacak politikalardan en nemlisi yeni istihdam imknlar yaratarak ekonomik byme oranlarn artrmaktr. Byme ve istihdam arasndaki iliflki iktisat literatrnde zerinde nemle durulmufl bir konudur. Tarihsel
perspektifle incelendiinde bir dnem yaygn kabul grmfl ABDli ekonomist Arthur Okunun 1962 ylnda ortaya att ve Okun Yasas olarak adlandrlan bir grflten bahsedilebilir. Bymenin iflsizlik orann azaltc etkisi ilk defa A. Okun tarafndan ortaya konulmufltur. ktisat politikas uygulayclar, uzun yllar ekonomik
byme ve istihdam iliflkisini Okun Kanunundan yararlanarak iflsizlie zm
retmeye alflmfllardr. Okun Kanunu ile birlikte bir ekonominin GSYH byme orannn istihdam artrmas ve iflsizlii azaltmas ekonomide yaygn olarak kabul gren bir grfl olmufltur. Bu noktada Okun Kanunundan bahsetmek yararl
olacaktr.
ktisat teorisinde byme-istihdam iliflkisi Okun Kanunu ile ifade edilmektedir. Arthur Okun (1962) byme istihdam iliflkisini ilk kez ortaya koymufltur.
Okun Kanunu, aflr kapasite veya talep eksikliinin iflsizliin varl iin nemli bir
kaynak olduunu ifade etmifltir. Daha spesifik olarak, Okun Kanunu ile iflsizlik
ve kt byme oran arasndaki basit iliflki varsaylmfltr. Okun Kanunu olarak
bilinen bu model, iflsizlik oranlar ile GSMH arasnda negatif bir iliflkinin varl
zerinde durmaktadr. Okun Kanunu yksek byme oranlarnn iflsizlik orann
azaltt, dflk byme oranlarnn ise iflsizlik orann artrdn tezine dayanmaktadr. Yasa sklkla iflsizliin yan sra mal piyasalar iin belirli ekonomik politika
nlemlerinin etkilerini anlamak iin ekonomistler gibi politika yapclar iin Phillips Erisi ile birlikte kullanlmfltr. Okun Kanununun iki tipik zellikleri vardr:
Birincisi, model afladaki fleklini alr.
y t - y*t = (u t u *t ) + t
*
Burada, yt gerek kt, y*t potansiyel kt, ut iflsizlik oran, u t doal iflsizlik
orann ve t hata terimini gstermektedir. Denklemde parametresi okun kat says olarak adlandrlmaktadr.
kinci olarak;
yt = 0 - 1 ut + t modelin farkn verir. Denklemde yt gerek kt (retim)
dzeyi, ut iflsizlik orann gsterir. Son zellikte u ve y byme oran deifltirilerek
ters olabilir. Tahmin edilen kat says, sonrasnda Okun katsays olarak adlandrlr. Okun Kanunundan krlabilecek bir sonu, ifl gc verimliliindeki bir artfln iflsizlik orann dflrmeden de reel haslay artrabileceidir. Buna ifl gc
yaratmayan byme (Jobbles growth) ad verilmektedir
lkeler uzun yllar istihdam sorununu Okun Kanunu kapsamnda zmeye alflmfltr. Ancak son 20-25 ylda dnya ekonomisinde yaflanan ekonomik sorunlar
ve bu yaflanan sorunlarn ekonomik byme ile afllamamas yeni tartflmalar yaratmfltr. zellikle, Dnyada ve Trkiyede 1980lerden sonra ortaya kan geliflmeler, iflsizlik sorununun zmnde ekonomik byme yeterli cevab verememifltir.
Bu geliflmeler byme ile istihdam iliflkinin krldn ortaya koymaktadr. Gelifl-
Okun Kanunu: flsizlik

oranlar ile GSMH arasnda
negatif bir iliflkinin varl
zerinde durmaktadr.
138
stihdamsz Byme:
Ekonomik bymeye ramen,
ekonomik bymenin ifl
yaratma kapasitesinin
zayflamas olgusuna denir.
mifl lkelerde teknolojik yenilenmeler sonucunda sermaye-youn yatrmlarn younluk kazanmas ve esnek retim biimlerindeki geliflmelerin dzeyine bal olarak byme salansada bu durum istihdamn otomatik olarak artrp, iflsizlii azaltmad grlmektedir. nk teknolojideki yenilik emek gcnn yerine ikame
edilecek bir sreci bafllatmakta, iflletmelerin ynetim biimindeki deifliklikler rekabet ortamnda maliyetleri dflrmek iin ok sayda ifli alfltrmak yerine az sayda ifli ile ayn retimi gereklefltirmeyi n plana krmaktadr. Bu nedenle son
yllarda geliflmifl lkelerde iflletmelerin ynetim biimlerindeki deifliklik yeni ifl
olanaklar yaratmak yerine iflsizlie yol amfltr. Hl nfusunun nemli bir blm krsal kesimde olan lkeler iin, bu yaklaflmlar iflsizlik asndan ciddi sorunlar yaratacak bir yapdadr. Trkiyede bu sorunlarla krfl krflya kalan lkelerden
biridir.
ILOnun 2007 tarihli Kresel stihdam Eilimleri 2007 raporunda zerinde
durulan en nemli eilimlerden biri ekonomik byme ile ekonomik bymenin
ifl yaratma kapasitesi arasndaki ban zayflamakta olduu olgusudur. Bu olgu literatrde stihdamsz Byme olarak adlandrlmaktadr.
Trkiyede Ekonomik Bymenin stihdam

Yaratamamasnn Nedenleri
Byme ile iflsizlik arasndaki iliflki iktisat biliminin cevap arad temel sorulardan
biri olmufltur. ktisat teorisinde uzunca bir sre byme ile istihdam arasnda dorusal bir iliflki kurulmufltur. Gnmzde ise geliflmifl lkelerden geliflmekte olan lkelere kadar pek ok lkede ekonomik bymeye ramen istihdam artmamaktadr.
1980li yllara kadar byme ile istihdam arasnda pozitif ynl bir iliflki grlrken
1980 sonras bu iliflki deiflmekte, 2000li yllarda ise byme ve istihdam arasndaki pozitif ynl iliflkinin giderek bozulduu grlmektedir. Bu durum yukrda deinildii zere istihdam yaratmayan byme kavramyla krfllk bulmufltur.
Dnyada olduu gibi Trkiyede de byme istihdam iliflkisi zayflamfltr. 2001
krizi sonrasnda hzl bir byme sreci yaflayan Trkiye ekonomisinde, kriz ncesi iflsizlik oran yzde 6.5 dzeyinde seyrederken, kriz sonrasnda ise hzl bymeye ramen yzde 10 dzeyinde bir iflsizlik grlmektedir. 2001 krizi ve son yaflanan 2008 kresel kriziyle birlikte iflsizlik Trkiyenin en nemli sorunu hline
gelmifltir. 1980li yllarda artmaya bafllayan iflsizlik, 1990l yllarda yksek dzeylere ulaflmfl ve zellikle 2001 kriziyle birlikte tam bir patlama yaflamfl, son krizle birlikte iflsizlik artfl ivme kazanmfltr. 2002 sonrasnda yaflanlan bu olgu iflsizlikle
mcadelenin sadece ekonomik byme ile zmlenemeyecei olgusunu yaratmaktadr. Bu nokta iflsizliin yapsal boyutunu gndeme getirmekte, makro dzeyde yetinildii takdirde etkili politikalar retmeyi de zorlafltrmaktadr. Zira ayn byme oran farkl istihdam artfllar yaratabilir. Ama sadece srdrlebilir bir ortamda bymeyi maksimum klmak deil, srdrlebilir maksimum byme orannda istihdam maksimum klmaktr. Yani, ekonomik bymeyi istihdam dostu
bir byme sreci yaratr hle getirmek ve ekonomik bymede srdrlebilirlii
salamaktr.
Trkiyede son yllarda yaflanan yksek byme hzlarnn istihdam yaratamamasnn lkemize zg sebebleri olduu kadar, dnyada yaflanan geliflmelerinde
etkileri gzard edilmemelidir. Trkiyede bymenin istihdam yaratamamasnn
nedenlerini, ekonomideki yapsal sorun alanlar, ifl gc piyasasna zg sorun
alanlar ve dier nedenler olarak bafllk altnda toplayabiliriz:
139
Ekonomideki Yapsal Sorun Alanlar

Trkiyede ekonomide yapsal sorunlar ve izlenen politikalar iflsizlii geniflletici bir
ivme yaratmfltr. Bunlar; ekonomi politikas uygulamalar, yani yksek faiz-dflk
kur politikas, bymenin temel tetikleyicilerinden olan yatrmlarn yetersizlii,
firma davranfl biimleri, tarm sektrndeki zlme ve ifl gc tasarruf edici yntemlerin geliflmesi olarak sralayabiliriz.
Yksek faiz-dflk kur politikas: Trkiyede 2000 sonras dnemde uygulanan politikalarn ana eksenini, faiz dfl fazlay hedefleyen daraltc maliye politikas, rtl enflasyon hedeflemesinden kaynaklanan yksek reel faizler, sermaye girifl-kfllarnn snrsz serbestlii, hzla artan sermaye girifllerinin katksyla ucuzlayan dviz; yani yksek faiz-dflk kur politikas oluflturmufltur. Uygulanan politikalar sonucu dflen enflasyon programn enflasyonu indirmedeki baflarsn net
bir flekilde ortaya koymufltur ve bu srete yksek bir byme sreci yakalanmfltr. Ancak uygulanan yksek faiz- dflk kur politikas iki sonu dourmufltur. Bir
yandan ucuzlayan dviz, sanayi sektrn ve ihracat artan boyutlarda ithal girdilere baml klmfltr. Bu da ithalata dayal retim stratejisi tekstil ve iplik gibi istihdam hacmi genifl ifl kollarnda, retimin yurt dflna gne yol aarken, bu durum
Trkiyede iflsizlii geniflletici bir etki yaratmfltr. Trkiye ekonomi politikasn sadece enflasyonu indirmeye odaklayarak, bymesini katma deeri yksek yerel
kaynaklara dayal retimden, yabanc sermaye ve ithalata dayal retime kaydrmas, bu politikalarn istihdam yaratmamasnn sadece bir ynn aklamaktadr. Ayn zamanda gerekli yapsal reformlarn zamannda devreye sokulamamas sreci
hzlandrmfltr. Kresel kriz sonucu ortaya kan talep daralmas, aflr yksek reel
faiz oranlar, ksa dnemli uluslar aras sermaye hareketleri yatrmlar iin olumsuz
bir ortam oluflturmufl, dolaysyla byyen ekonomi artan ifl gcn krfllayacak
lde bir istihdam kapasitesi yaratamamfltr.
Tarm Sektrndeki zlme: Tarmsal zlme gizli iflsizlerin ak iflsiz olarak ifl gc piyasasna kmas, uzun sreli iflsiz olarak kalmalarndan ve nihai olarak ifl gc piyasasnda niteliklerine uygun ifl bulamamalarndan, ifl gc piyasasndan ekilmeleri ile sonulanan bir sretir. Tarm sektrnde hzla artan makineleflme, sbvansiyonlarn azalmas ve dflk cretler gibi nedenlerle gerekleflen
zlme, tarm sektrndeki kitleleri kentlere doru ge zorlamfltr. Artan ifl
gcn telafi edecek retim kapasitesinin de yaratlamamas nedeniyle bu durumdan iflsizlik oranlar da olumsuz ynde etkilenmektedir. Trkiyede tarmsal istihdamn zellii olarak, meslek eflitliliinin ifl gcnn geneli ile uyumlu olmamas, eitim ve gelir dzeyinin dflk oluflu, frsat eflitsizliine daha fazla maruz kalmas ve youn niteliksiz emek iermesi nedeniyle mobilitesinin dflk oluflu, tarm
sektrnden kopan ifl gcnn dier sektrlerdeki istihdamn zorlafltrmaktadr.
Sabit Sermaye Yatrmlarnn Yetersizlii: Yatrm yetersizlii Trkiyede
ekonominin istihdam yaratma kapasitesini olumsuz etkileyen faktrlerden biridir.
Yksek enflasyon ve dviz kurundaki dalgalanmalar, bankaclk sektrnn krlgan bir yapya sahip olmas, yksek reel faiz oranlar ve ksa dnemli sermaye hareketlerinin getirdii olumsuzluklar yatrmlarn yetersizliine neden olmufltur. Bunun yannda, T kredi faizlerinin ykseklii, yerli sermayeyi yurt dflndan borlanmaya zorlamfltr. Bu durum, zel sektrn ykselen finansman ve retim maliyetlerini etkileyerek ifl yaratma kapasitesini dflrmfltr. Trkiyede son dnemde
sabit sermaye yatrmlarnn GSMHya orannda yksek reel faizler nedeniyle dflme eilimi yaflanmfltr. Btn bunlarn zorunlu sonucu olarak istihdamda azalfl,
cari ak ve dfl borlarda artfl eilimi grlmfltr.
Tarmsal zlme: Gizli

iflsizlerin ak iflsiz olarak ifl
gc piyasasna kmas,
uzun sreli iflsiz olarak
kalmalarndan ve nihai
olarak ifl gc piyasasnda
niteliklerine uygun ifl
bulamamalarndan, ifl gc
piyasasndan ekilmeleri ile
sonulanan bir sretir.
140
flgc Tasarruf Edici Yntemlerin Geliflmesi: Dnyada retim srelerinde ifl gc tasarruf edici yntemlerin daha fazla kullanlr hle gelmesi, esnek retim ve istihdam biimlerinin giderek yaygnlaflmas, Trkiyede bymenin istihdam kapasitesi yaratamamasnda bir dier faktrdr. nk teknolojik geliflmeye
paralel olarak, ifl gc kullanmn azaltc ekonomik byme modelleri, dnyaya
olduu gibi Trkiyede de verimlilik oranlarn artrmfl, bu nedenle byme gerekleflirken istihdam artfl buna efllik etmemifltir. Dier taraftan, Trkiyede sermaye-youn sektrlerde byme oran ok yksek iken emek-youn sektrlerde byme oran ok kk kalmfltr. Emek-youn sektrlerde, yksek byme evresinin yafland dnemde klme ile krfllafllmfltr. Geliflmifl ve geliflmekte olan
lkelerde teknolojik yenilemeler, emek-youn yatrmlar yerine sermaye-youn
yatrmlarn arlk kazanmas ve esneklie dayal ynetim biimlerindeki geliflmelerin dzeyine bal olarak, emek tasarrufu salayan nitelikte olmas istihdam artflnn snrl kalmasnn nemli nedenlerinden biri olarak ortaya kmaktadr.
Firma davranfl biimleri: Trkiyede bymenin istihdam yaratamamasnn
bir dier nedeni de son iki nemli ekonomik krizi st ste yaflayan Trkiyede kriz
sonras firma davranfl biimlerinin istihdam artfln engellemesidir. Belirsizlik ve
talep daralmas yatrmlarn azalmasna ve yeni ifli almnn ortadan kalkmasna
yol amfltr.
fl Gc Piyasasna zg Sorun Alanlar

Trkiyede bymenin istihdam yaratamamasnn dier bir nedeni de ifl gc piyasasndaki geliflmelerdir. flgc piyasasnda yaflanan geliflmeleri flu noktalar etrafnda toplayabiliriz.
Bymenin yeterince istihdam olanaklar salayamamas veya bymenin
emek-dfl faktrlerden kaynakl oluflunun nemli bir nedeni de ifl gc piyasasnn cinsiyeti yaplanmasdr. Bu durum kadn ifl gc ve istihdam ile ilgilidir.
Kadn istihdamnda tarm sektrnn, krsalln, kayt dflln, cretsiz aile ifliliinin arl verimli bir istihdam olmadn gstermektedir.
flgc piyasas katlklar bymenin istihdama dnflmesini engelleyen bir
dier faktrdr. Bunda kresel ve ulusal faktrlerin etkileri olmaktadr. Yaflanlan
krizler sonucu iflsizlik oranlar, krizin etkileri zayflad hlde tekrar eski seviyelerine dflmemesi (iflsizlik histeri etkisi) iflsizlii artrmaktadr. Ayrca Trkiyede ifl
gcnn cret dfl maliyetinin ykseklii, kayt dfllk ile ifl arama kanallarnn etkinsizlii ifl gc arz ile talebi arasnda uyumsuzlua yol amaktadr.
alflma andaki nfusun hzl bir flekilde artmas: Trkiyede alflma
andaki nfusun toplam nfus iindeki orannn ve tarm sektrnde iflsiz kalan
kesimin hzla artmas iflsizliin artflndaki nedenlerden biridir. Trkiyede her yl
yaklaflk bir milyon kifli ifl gcne dahil olmaktadr. zellikle alflma a nfusu
iindeki genlerin saysnn artmas nemli bir faktr olarak krflmza kmaktadr.
Bu durumda ekonomide yaratlan byme hacminin snrlarn zorlayan bir deiflken konumundadr.
Kaak flgc G: Gnmzde Afrika, Balkanlar, Orta Dou kkenli kaak
ifliler, lkemizde her sektrde ve blgede istihdam edilmektedir. Sonuta bu durum istihdam snrlayan bir etken olarak krflmza kmaktadr.
Kayt Dfl stihdam: Trkiyede kayt dfl istihdam ok nemli bir sorun olarak krflmza kmaktadr. Bu nedenle istihdam alannda yaflanan dier bir yapsal
katlkta geniflleyen kayt dfl istihdamdr. alflma ana dahil olan ifl gcn
emecek yeni istihdam alanlarnn yaratlamamas ve yatrm a nedeniyle iflsizlik
katlanarak artmakta, bu sre kayt dflln giderek genifllemesine neden olmaktadr.

Ortalama alflma saatlerinin ok uzun olmas istihdam artfln yavafllatan baflka bir nedendir. Trkiye iin byme-istihdam iliflkisinde belirleyici gelerden biri 4857 sayl fl Kanunu ile normal haftalk alflma sresinin belirlenmesi, alflma srelerinin afllmas ve esneklefltirilmesidir.
Dier Nedenler
Geliflmekte olan lkeler asndan dnya ekonomisinde yaratlan iflblm ile
dorudan iliflkili byme-istihdam dinamiklerinin belli zellikleri Trkiye
iin de aklayc niteliktedir. Bu lkelerde dfla alma sreci, ticari ve sermaye hareketlerinin serbestleflmesine ve finansal liberasyona dayand iin ilgili lkelerin
byme dinamikleri artan oranda dfla baml hle gelmekteve ekonomide yksek belirsizlik ortamnn yaratlmasna neden olmaktadr. hracata dayal byme
stratejileri, geliflmekte olan lkelere en ucuza rn retebildikleri ve rekabet edebildikleri sektrlerde uzmanlaflmaya itmifltir. Bu unsurlar rekabeti koflullar ve serbest ticaret ortamnda ilgili lkelerin retkenlik artfln dflsal bir ekonomik deiflken hline getirmifltir. Sermaye hareketlerinin serbestleflmesiyle birlikte dorudan
yabanc yatrmlar kapitalist ekonomide istihdama etki eden nemli unsurlardan
biri durumuna gelmifltir.
Trkiyede bymenin istihdam ve iflsizlii beklendii lde etkilememesinin
en nemli nedenlerinden biri planl bir ulusal istihdam politikasnn olmamasdr. Zira Trkiyede uygulanan ekonomi politikalarnda istihdam artfl ve iflsizlikle mcadele ekonomideki ama ve hedeflerin gerisinde kalmfltr.
Teknolojik deiflmelerin istihdama etkisi, ekonomik byme ile istihdam
arasndaki ba etkileyen bir dier nemli unsurdur. Teknolojik yenilikler, eitim
dzeyi dflk ifl gc zerinde etkiler yaratr. ncelikle, teknoloji ifl gc yerine
ikame retim arac getirebilir. kinci olarak, yeni teknoloji ifl gcnn yapabilecei tek mesleini yapamaz hle de getirebilir. Yafl ve eitim dzeyinin nemli olduu bu durumda ifl gcnn gncel deiflime ak tutulamamas istihdam kayplarna ve yksek iflsizlik oranlarna neden olur.
Bu faktrlerin yan sra; ekonomik byme ile istihdam arasndaki iliflkinin zayflamasnn bir dier nedeni de ekonomik bymenin blgesel olarak dengesiz bir yapya sahip olmas olarak belirtebiliriz.
141
142
zet
Teknoloji ve Teknolojik deiflme kavramn aklayabilmek

Teknoloji, hizmet ve rn retmenin, girdileri
rne dnfltrmenin bir tekniidir. Teknoloji,
bir mal veya hizmetin retimi iin gerekli bilgi,
organizasyon ve tekniklerin btn olarak da tanmlanabilir.
Teknolojik deiflim, ekonomik faaliyetlerde yeni
rnlerin, yeni yntemlerin, yeni retim ifllemlerinin veya yeni sistemlerin ilk kez kullanlmasdr.
A M A
Teknolojik deiflmenin iktisat teorisi asndan

nemini aklayabilmek
Teknolojik geliflmenin ekonomi zerindeki etkilerine ynelik ilk yaklaflm klasik iktisat yaklaflmdr. Klasik iktisatn nemli temsilcilerinden
biri olan David Ricardo, gerekse K. Marx, teknolojik geliflmeyi emek baflna kt dzeyinde meydana gelen deiflmelerle aklamakla birlikte, teknolojik geliflmenin blflm zerindeki etkileri
asndan farkl dflncelere sahiptirler. D. Ricardo, teknolojiyi sermayenin bir bileflimi olarak
ele almakta ve teknolojik geliflmeyi retim srecinde makine kullanm fleklinde ifade etmektedir. Teknolojik geliflme teorisi ile K.Marx, bir
yandan uzun dnemde blflm sorununu zmlemekte dier yandan da kapitalist birikimin
sonularn ortaya koymaktadr.
Neo-Klasik iktisadn teknolojik geliflme yaklaflm,
retim fonksiyonu temeline dayanmakta ve teknoloji emek ve sermaye gibi bir retim faktr olarak
kabul edilmektedir. Teknolojik geliflmelerin ekonomik byme zerinde olumlu etkileri olacan
ilk dile getiren iktisat Schumpeterdir. Schumpeter teknolojik geliflmeleri ekonomik konjonktr
ierisinde ele almfltr. Teknolojik geliflme kavramn firmalar aras rekabetin bir arac ve yaratc ykm kavramn tetikleyen bir unsur olarak grmfltr. Evrimci kuram, Schumpeterin alflmalarndan yola krak teknolojik yenilii, uzun dnemde ekonomik geliflmenin motoru olarak deerlendirmekte, bu nedenle evrimci analizlerde teknolojik yenilik sreci merkez bir role sahip bulunmaktadr. Neo-keynesci yaklaflm teknolojik geliflmeyi, farkl emek baflna kt ve emek baflna sermaye kat saylarnn oluflmasn salayan tekniklerin
kullanlmas sreci olarak tanmlamaktadr.
A M A
Teknolojik deiflmenin istihdam zerindeki etkilerini aklayabilmek

Teknolojik deiflmenin istihdam zerindeki etkisi, ncelikle deiflimin tipine baldr. rn yeni-
A M A
likleri daha ok talebi etkilerken, sre yenilikleri maliyet yapsn ve bylece arz etkilemektedir. rn Yenilii, talep fonksiyonunun kaymasna yol aarak, denge retim miktarn artrr. Bu
nedenle sektr dzeyinde rn yenilii ifl gc
talebini artrabilir. Ekonomi dzeyindeki etki ise
btn sektrler arasndaki etkileflime baldr.
Eer yenilikten nce ekonomi tam istihdam dzeyinde ise ifl gc talebindeki artfl gerek cretlerin artmasna yol aacaktr. Bylece dier
sektrlerde istihdam azalacaktr. Bu durumda
rn yeniliinin istihdam zerindeki olumlu etkisi artan cretler tarafndan giderilecektir.
Sre yeniliklerinin istihdam etkileri firma, sektr
ve ekonomi (makro) olarak dzeyde incelenebilir: Firma dzeyinde, sre yenilii girdilerden
tasarruf ettii iin, birim retim maliyetini dflrr. Dolaysyla sre yeniliinin ilk etkisi ifl gcnden tasarruf edilmesi olacaktr. Sektr dzeyinde
istihdam etkisi, rne olan talepteki artfla baldr. Talep artfl da talebin fiyat esneklii, lek
ekonomileri, yenilik yapan firmann piyaca gc,
uluslararas rekabet ve teknolojik deiflmenin hz
ve yn tarafndan belirlenir. Yeni bir teknolojik
deiflim sonucu, retim maliyeti byk lde dflrlecek ve toplam arz fonksiyonu saa doru
kayacaktr. Toplam arz erisinin saa doru kaymas sonucu rn fiyat dflecek ve toplam retim
miktar artacaktr. retim artfl birim ifl gc ihtiyacndaki dflmeden daha yksek olduu durumda sektrel istihdam artacaktr.
Trkiyede istihdamsz byme sreci aklayabilmek

Trkiye Ekonomisi 2002-2007 yllarnda yllk ortalama % 6.7 orannda byme performans gstererek istikrarl bir sre yaflamfltr. Trkiye bu dnemde yksek byme oran yakalamasna ramen
yeterince istihdam imkn yaratamamfltr. stihdam
artfl dflk oranlarda kalmfltr. stelik ayn dnemde reel cretler dflmesine krfln istihdam artmamfltr. zellikle kriz sonras 2001-2006 dneminde uygulanan ve sadece fiyat istikrarn hedefleyen
sk para, sk maliye politikalar ve yapsal uyum
politikalarna dayal yksek faiz ve dflk kur politikas, retim yapsn bozmufl ve ekonomiyi dfl dinamiklere baml hle getirmifltir. Yksek faiz-dflk kur politikasnn ihracat ve retim zerinde artan basks byk lde dflk cretlerle dengelenmeye alfllmaktadr. hracattaki ve retimdeki
artfln nemli bir ksmnn yurt iinde katma deeri
dflk sektrlerde gerekleflmesi de istihdam artflnn snrl kalmasnda etkili olmufltur.
A M A
143
Kendimizi Snayalm
1. Bir mal veya hizmetin retimi iin gerekli bilgi, organizasyon ve tekniklerinin btnne ne ad verilir?
a. Toplam Faktr verimlilii
b. Teknoloji
c. Teknopark
d. retim sreci
e. Verimlilik
2. Teknolojik yeniliin ekonomik etkisi teknolojik deiflim srecinin hangi aflamasnda ortaya kr?
a. Bulufl
b. cat
c. Keflif
d. Yenilik
e. Yaylma
3. Yeni bir rnn ilk ticari retimi veya mevcut bir
rnn kalitesini artran deiflikliklere ne ad verilir?
a. rn yenilii
b. Sre yenilii
c. Bulufl
d. Yenilik
e. Yaylma
4. Afladakilerden hangisi genel amal teknolojilerden biridir?
a. Tarm
b. Enerji
c. Bilgi ve iletiflim teknolojisi
d. Demir-elik
e. Madencilik
5. Afladakilerden hangisi Neo-klasik iktisadn teknolojik geliflme yaklaflm grflleri arasnda yer almaz?
a. retim fonksiyonu temeline dayanr.
b. Teknoloji, emek ve sermaye gibi bir retim faktr olarak kabul edilmektedir.
c. Teknoloji hem firmalar hemde ekonomi iin veridir.
d. Teknolojik deiflim ksa dnemde szkonusudur.
e. Modelde teknolojik deiflme ierilmifl ve ierilmemifl teknolojik deiflme olarak iki biimde
modellefltirilir.
6. Schumpeterin alflmalarndan yola krak teknolojik yenilii, uzun dnemde ekonomik geliflmenin motoru olarak deerlendiren yaklaflm afladakilerden
hangisidir?
a. Klasik yaklaflm
b. Evrimci Kuram
c. Neo-klasik yaklaflm
d. Keynesyen yaklaflm
e. Neo-keynesci yaklaflm
7. Okun yasas afladaki deiflkenlerden hangileri arasndaki iliflkiyi ifade eder?
a. Enflasyon - flsizlik
b. Enflasyon - Byme
c. Byme - flsizlik
d. Enflasyon - Faiz
e. Vergi Oran -Vergi haslat
8. Teknolojik faaliyetlere ve yeniliklere artan miktarda
yatrm yaplmasna krfln retkenlik artfl hznn dflmesine ne ad verilir?
a. retkenlik paradoksu
b. Deer paradoksu
c. Tasarruf paradoksu
d. retim Paradosu
e. Gelir paradoksu
9. Afladakilerden hangisi Trkiyede ekonomik bymenin istihdam yaratamamasnn nedenleri arasnda
saylamaz?
a. Tarm sektrndeki zlme
b. Sabit sermaye yatrmlarnn yetersizlii
c. flgc piyasas katlklar
d. Yksek faiz- dflk kur politikas
e. Tketici talebindeki deiflmeler
10. Ekonomik bymeye ramen, ekonomik bymenin ifl yaratma kapasitesinin zayflamas olgusu ne olarak adlandrlr?
a. stihdam dostu byme
b. thal kameci Byme
c. hracata Dayal Byme
d. stihdamsz Byme
e. stihdamsz Kalknma
144
1. b
Akyz, Ylmaz (2009), Sermaye Blflm Byme,

Eflatun Yaynevi, 3. Bask, Ankra.
BSB (Bamsz Sosyal Bilimciler), (2008), 2008 Kavflanda Trkiye/ Siyaset, ktisat ve Toplum, Yordam Kitap, stanbul.
Chennells, L., Reenen, J.Van (1999), Has Technology
Hurt Less Skilled Workers? An Econometric Survey of The Effect of Technical Change on the of Pay
and Jobs. IFS, Institute For Fiscal Studies, Working
Paper Series, No. W99/27.
Cooper, C. (1995), Technology Manufactured Exports and Competitiveness, UNU/INTECH Discussion Paper No: 95/3).
Dosi, G., C. Freeman, R. Nelson, G. Silverberg, and L.
Soete (eds.). (1988), Technical change and economic theory. Pinter, London.
Easterly, W. and R. Levine. (2000), Its Not Factor Accumulation: Stylized Facts and Growth Models,
November, World Bank, forthcoming Working Paper, Washington.
EC Synthesis Report, (2001), Impact of Technological
and structural change of Employment, ProspectiveAnalysis2020.
http://www.ftp.jrc.es/EURdoc/eur20131en. pdf.
(Eriflim Tarihi 04.06.2012)
ESTO, (2002), Impact of Technological and structural change of Employment, Prospective Analysis
2020, http://www.merit.com/espon_scenarios/files/DOCUMENTS/ eur2028en.pdf. (Eriflim Tarihi:04.60.2012)
Efliyok, B. Ali (2004), Trkiyenin Kalknma Srecinde Biliflim Sektr, Trkiye Kalknma Bankas A.fi.,
Arafltrma Mdrl , Ankra.
EUROPEAN COMMISSION(2006), Oslo Manual: The
Measurement of Scientific and Technological
Activities. Organization for Economic Co-operation and Development - OECD, 2006.
Evangelista, R. and G. Perani. (1998), Innovation and
Employment in Services: Results from the Italian Innovation Survey, paper presented at the conference of the European Association for Evolutionary
Political Economy (EAEPE), 5-8 November, Lisbon.
Evangelista, R. and M. Savona. (1998), Patterns of Innovation in Services. The Results of the Italian
Innovation Survey, paper presented at the VIII
Annual European Network on Services and Space
(RESER) Conference, 8-10 October, Berlin.
2. e
3. a
4. c
5. d
6. b
7. c
8. a
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Teknoloji konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Teknolojik Deiflim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teknolojik Deiflim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Genel Amal Teknolojiler
Yantnz yanlfl ise ktisatta Teknolojiye liflkin
Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ktisatta Teknolojiye liflkin
Yaklaflmlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise stihdamsz Byme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Teknolojik Deiflimin stihdam zerindeki Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Ekonomik Bymenin stihdam yaratamamasnn Nedenleri
Yantnz yanlfl ise stihdamsz Byme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Fioravante, D.G ve Maldonada W.F.(2009), Impact of

Technological Innovation on Employment: The
Brazilian Manufacturing Case,
http://www.merit.unu.edu/MEIDE/papers/2009/1236670812_GF.pdf.
(Eriflim Tarihi 04.06.2012).
Gamulka, S.(1990), The Theory of Technologicak
Change and Economic Growth, London; Routledge.
Gordon, Robert J. (2000). Interpreting the One Big Wave in U. S. Long-term Productivity Growth, April
22, a revision of a paper published in Bart van Ark,
IMF, World Economic Outlook, Nisan 2012
Simon Kuipers, and Gerard Kuper (eds), 2000. Productivity, Technology, and Economic Growth, Kluwer Publishers, Dordrecht.
kragl,E. ve Akgeyik, T. (2010), Trkiyede stihdam
Durumu: Genel Eilimler, SETA Analiz.
http://www.setav.org/ups/dosya/35324.pdf. (Eriflim
Tarihi: 14.07.2012).
Katsoulacos, Y. (1986), The Employment Effect of
Technical Change, Oxford: OUP.
Kesici, M.Rauf (2010), Trkiye Ekonomisinin Yksek Byme Evresinde stihdam ve flsizlik,
fl,G, Endstri liflkileri ve nsan Kaynaklar Dergisi, Cilt:12, Say:3.
Lipsey, R. G., C. Bekr, and K. Carlaw. (1998), What
Requires Explanation? In E. Helpman (ed.). General Purpose Technologies and Economic
Growth, The MIT Press, Cambridge, Mass.
Miltiades, N. Georgiou (2009), Does Technology Cause Unemployment,
http://papers.ssrn.com/5023/papers.cfm?abstract_id=14
84571. (Eriflim Tarihi :14.06.2012)
Ok, Sinan (2008), Ekonomik Byme le stihdam
Arasndaki liflkinin Zayflama Nedenleri ve Bu
iliflkinin Glendirilmesinde flkurun Rol, alflma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Trkiye fl Kurumu Genel Mdrl, Ankra.
Pianta, M., (2000), The impact of product and process innovations. In M. Vivarelli and M. Pianta
(eds.), The Employment Impact of Innovation:
Evidence and Policy, Routledge, London.
Pianta, M. (2001), Innovation, demand and employment, in P. Petit and L. Soete, (eds.) Technology
and the future of European employment, Elgar,
Aldershot.
145
Pianta, M., (2000), The impact of product and process innovations. In M. Vivarelli and M. Pianta
(eds.), The Employment Impact of Innovation: Evidence and Policy, Routledge, London.
Prescott, E. C. (1997), Needed: A Theory of Total Factor Productivity, Federal Reserve Bank of Minneapolis, Staff Report 242, Minneapolis.
Sakurai, N., Papaconstantinou, G. and Ionnidas, E.
(1995), The impact of R & D and technology diffusion on productivity growth: Evidence for 10
OECD countries in the 1970s and 1980s, Conference on the Effects of Technology and Innovation
on Firm Performance and Employment, Washington, 2 and 3 May.
Smith, K. (1995), Interactions in Knowledge
Systems: Foundations, Policy Implications and
Emprical Methods, Science, Technology, Industry(16).
Smolny, W. (1998), Innovations, Prices and Employment: A Theoretical Model and an Empirical
Application for West German Manufacturing
Firms, Journal of Industrial Economics, vol. 46,
pp. 359-381.
Snmez, Mustafa (2010), Teetin Dnyada ve Trkiyede Ykm- kresel krizin 2009 enkaz ve gelecek, Yordam Kitap, stanbul.
Taymaz, Erol (1998), Teknoloji ve stihdam (Der: Tuncer Bulutay), DE, Ankra.
Van Reenen, J. (1997), Employment and Technological Innovation: Evidence from U.K. Manufacturing Firms, Journal of Labor Economics, vol. 15,
pp. 255-284.
Vivarelli, M. (1995), The Economics of Technology
and Employment: Theory and Empirical Evidence, reprinted 1997, Elgar, Cheltenham.
Yeldan, Erin (2008), Kreselleflme Kim in Dnyada ve Trkiyede, Yordam Kitap, stanbul.
Yiit, Dilek(2012), Avrupa Birliinde Krizin Etkisiyle Byyen flsizlik, Avrupa Krizi E-Blteni II,
http://www.sde.org.tr/haberler/.
(Eriflim Tarihi:21.07.2012).
www.tik.gov.tr.
Amalarmz
N
N
N

Para politikasnda oluflan deiflimleri ve son dnemde yaflanan finansal krizin nedenlerini aklayabilecek,
Enflasyon kavramn, para politikasnn ve merkez bankasnn bamszlnn enflasyon ile iliflkisini tanmlayabilecek,
Tek para sistemi ile uygulamalar ve para politikalar ile Anayasalar arasndaki iliflkinin trn aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Merkez Bankas Bamszl

Yasal Bamszlk
Fiil Bamszlk
Triffin Amaz
Ama Bamszl
Ara Bamszl
Global Para
palanmfl Bekleyifller
Balonlar
Hayalci Bekleyifller
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Para, Enflasyon ve
Yeni Dnya
Dzeninde Merkez
Bankacl
PARA POLTKASININ GNCEL

SORUNLARI
PARASAL GENfiLEME VE
ENFLASYON
MERKEZ BANKASININ
BAIMSIZLII
ENFLASYON HEDEFLEMESNE
DAYALI PARA POLTKASININ
GELECE
TEK PARA SSTEMNE GEMEK
PARA POLTKASI VE ANAYASA
Para, Enflasyon ve Yeni

Dnya Dzeninde
Merkez Bankacl
PARA POLTKASININ GNCEL SORUNLARI
Yafladmz son finansal krizin para politikasna olan etkilerini irdeleyebilmek iin
biraz geriye kinci Dnya Savafl sonras para politikasn flekillendiren oluflumlara
ksaca gz atmak gerekiyor. Kanmca 1940l yllarn ortalarndan sonra para politikas uygulamalar 3 temel geliflmeden etkilendi.
1. kinci Dnya Savafl sonras enflasyonda belirgin bir biimde inifl ve kfllar
gzlendi. 1950 ile 1960 yllar aras fiyat istikrar salanrken bu sre 19601980 yllar arasnda deiflti. Enflasyon nemli bir sorun olarak ne kt.
1980lerden sonra fiyat istikrarn salamak hem siyasetiler hem de uygulayclar asndan ncelik kazand.
2. Siyasi onay alan merkez bankalar enflasyon hedefine odaklanrken ksa vadeli faizleri ve kurala bal para politikas arlk kazand.
3. Para politikas ve merkez bankas uygulamalarnn temelini oluflturan fikirler ve teorik yaklaflmlar, tm dnyada ayn ynde hareket etmeye bafllad.
Enflasyon hedeflemesine dayal para politikas, fleffaflk ve bamszlk kavramlar giderek yaygnlaflt.
Tm bu geliflmelere ek olarak getiimiz son 50-60 ylda para politikasnn teorik baznda dramatik deiflimler ve katklar ortaya kt. zellikle Milton Friedmann esnek dviz kurlar, parasal geniflleme, iflsizliin tabii bir snr olduu konularndaki yaklaflm ve nerileri, Edmond Phelpsin Phillips erisinin geerliini
sorgulayan alflmalar ve reel faizlerin nemi bu dneme damga vurmufl geliflmelerdi. Bu balamda merkez bankalarnn bamszl ne kan ve 90l yllarda zmlenen bir konu olduuna da dikkati ekmek gerekir. Bamsz merkez bankalarnn enflasyonla mcadelede oynadklar kilit rol unutulamaz.
Ne var ki, 2007 ylnn ortalarnda bafllayan kresel kriz yukarda zetlediim
flekilde oluflan para politikasnn da dengesini bozdu. Aradan geen befl yl aflkn
zaman para politikasnda ve merkez bankalarnn duruflunda birok sorunun ve
deiflimi beraberinde getirdi. Konu ile ilgisi olanlar ise bu deiflimleri ve sorular
tartflma masasna yatrdlar.
Son yafladmz finansal krizin karflmza kard baz temel deiflimleri ve anlayfl farkllklarn flyle zetleyebiliriz:
1. Yaflanan krizde en ok yaray alan finans sektrnn ekonomik aktiviteye
etkisi beklenenden de fazla oldu. Kredi artfl duran ya da ok yavafllayan lkelerde retim bak gibi kesildi.
1980li yllardan sonra fiyat

istikrarn salamak iin
ksa vadeli faizlere ve kurala
bal para politikalarna
nem verildi. Bunun
sonucunda enflasyon
hedeflemesine dayal para
politikas, fleffaflk ve
merkez bankalarnn
bamszl btn lkelerde
yaygn kabul grmeye
bafllad.
148
Finansal krizden sonra

lkelerin retiminde
gerileme meydana geldi, faiz
politikalar etkinliini
kaybetti, para politikalarnn
uygulanmasnda zorluklar
ortaya kt, parasal istikrar
korunabilirken finansal
istikrar korunamad, merkez
bankalarnn bilanolar
byd, fiyat istikrarnda
daha yumuflak davranld,
enflasyon hedeflemesine
dayal politikalar ve merkez
bankalarnn bamszl
sorgulanmaya bafllad,
dnya ekonomisinde tek
para uygulamalarna destek
artt.
2. Faizi sfr dzeyine indirmek, bu arac ifllemez hle getirdi.

3. Finansal krizin neden olduu hasarn maliyeti ok yksek dzeylere kt.
Bunun sonucu bte dengesi bozulan lkelerde para politikasnn zerine
aflr bir bask yklendi. Para politikas zorlanmaya bafllad.
4. Enflasyon ve bymede salanan baflarlar finans sektrndeki istikrar salayamad. Parasal istikrar, finansal istikrar koruyamad.
5. Merkez bankalar bilanolarn bytrken, enflasyon bundan etkilenmedi.
6. Merkez bankalar, birincil hedefi olan fiyat istikrarn salama konusunda
daha toleransl davranmaya baflladlar.
7. Enflasyon hedeflemesine dayal para politikalarnn devam konusunda tereddtler ortaya kt.
8. Merkez bankalarnn bamszl deiflik alardan sorgulanma srecine girdi.
9. Dviz kuru rejimlerinden kaynaklanan riskleri azaltmak iin dnyada tek
para uygulamas tartflmalar glendi.
10. Bamszlk kavram siyasilere yk olmaya bafllad.
Yaflanan son finansal krizin para politikasnda bu kadar genifl ve deiflik boyutta birok soruyu beraberinde getirmesi gerekten de beklenmeyen bir durumdu.
Buna hazrlkl deildik. zellikle 20.yzylda teorik olarak geliflen ve uygulamalar yllarca yaplan para politikasnn bu denli yrnge deifltirdiine ve daha nce
savunulan birok kuraln hie sayldna flahit olmamfltk.
fiimdi bunlardan bazlarna yakndan bakalm.
PARASAL GENfiLEME VE ENFLASYON

Parann nominal artfl hz
retim artflndan fazla
olduunda enflasyon
parasal bir olgu olarak
deerlendirilebilir. Parasal
gevfleme ksa vadeli faiz
oranlarn dflrrken, uzun
vadeli faiz oranlarn arttrr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Milton Friedmann Enflasyon parasal bir olgudur saptamas, yarm asrlk para
politikasnn bir zetini bize vermektedir.
Kriz ncesi parann ekonomiyi nasl etkilediine iliflkin bir zet yapmak gerekirse flu noktalarn altn izmemiz gerekir:
1. Parann byme oran ile mill gelirin byme oran arasnda annda ve belirgin bir iliflki yoktur. Bu iliflki ABD ekonomisinde 6 ay ile dokuz ay iinde
gzlenir.
2. Parasal genifllemenin ilk etkileri nce byme orannda ortaya kar. Daha
sonra fiyatlar etkiler. Bu nedenle de siyasiler para basarak bymeyi salayan poplist yaklaflmlara scak bakarlar.
3. Bu iliflki drt drtlk de deildir. lkelere, flartlara ve uygulamalara gre deiflebilir.
4. Para arznn artfl, retimin canlanmasn ksa dnemde etkilese de uzun dnemde reel faktrler retimin ynn belirler.
5. Enflasyon parasal bir olgudur. Ancak bunun geerlilii parann nominal artfl hznn retimin artfl hzndan fazla olmas durumunda sz konusudur.
SZDE
6. ParaSIRA
arzn
artrmann birok yolu vardr.
7. Kamu harcamalarnn finansman flekli, enflasyon dinamiklerinin ynn de
belirler.
D fi N E L M
8. Parasal geniflleme sadece ksa vadeli faiz oranlar ile deil, tm varlk fiyatlarn etkileyerek de gereklefltirilebilir.
S O R U
9. Parasal gevfleme ksa vadede faizleri dflrr, uzun vadelileri ise arttrr.
Bu parasal ereve
D K K A son
T finansal kriz srasnda ne gariptir ki gzlenemedi.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
149
6. nite - Para, Enflasyon ve Yeni Dnya Dzeninde Merkez Bankacl
flte zetlenen bu parasal ereve son finansal kriz srasnda ne gariptir ki gzlenemedi. Grafik 6.1den de izlenecei gibi dnyann belli bafll merkez bankalar
dflnlmeyecek miktar ve oranlarda parasal geniflleme yapmalarna karfln fiyatlar artmad. Austos 2008 ile Mays 2012 arasnda zellikle ngiltere Merkez Bankasnn bilanosunu yaklaflk 3,5 kat ABD Merkez Bankasnn (Fed) 3 kat Avrupa
Merkez Bankasnn iki kat arttrmas fiyatlar zerinde bir etki yapamad.
Nedeni bu parasal genifllemenin sonucunda ortaya kan likiditenin merkez
bankalarna tekrar dnmesiydi. Merkez bankasndan sabah para alan bankalar, saladklar bu likiditeyi kredi olarak verecekleri mflterileri ya da yatrm yapacaklar
finansal aralar riskli bularak merkez bankalarna tekrar geri yatrmalar, para arznda bir artfl meydana getirmiyordu. Grafik 6.2 bu olguyu bize aka gsteriyor.
Bu oluflumu enflasyonist bekleyifllerin iyi palanmas ve kt a fleklinde nitelendirilen kullanlmayan kapasitenin mevcudiyeti gibi iki nedenin de desteklemesi retim kaynakl enflasyonist basklarn oluflmamas sonucunu beraberinde
getirdi.
Bu iki noktay biraz aalm.
Merkez bankalarnn 1990 ve 2000li yllarda gsterdikleri youn abalar ABD,
Avrupa ve Japonyada enflasyonist bekleyifllerin dflk bir dzeyde oluflmasn
salamflt. Bekleyifller dar bir bant iine adeta hapsedilmiflti. Para politikasndaki
deiflimler ve piyasaya yksek miktarl likidite verilmesi kiflilerin ve kurumlarn ileriye dnk fiyat bekleyifllerinde bir artfla neden olmamflt. Gemiflte olsa durum
ok daha farkl olurdu. flte bu durum merkez bankalarna krizde bymeyi salamaya ynelik politikalara daha fazla arlk verme imknn tand.
yi palanmfl enflasyonist bekleyifller ne olursa olsun fazla bir deiflme gstermiyorlard.
kinci olarak, krizde sratle azalan i ve dfl talep lkelerin retim dzeyini potansiyel byme oranlarnn altna ekti. Kullanlmayan retim kapasitesi artt. Dolaysyla talep basks azald. kt a fazlalaflt. Bu da oluflan enflasyonist eilimler ortaya kmasn engelledi.
Bu da kriz srasnda kurulufllarndan bu yana bastklar parann ok zerinde
bilanolarn byten merkez bankalarnn enflasyona neden olmadklarn bize
aklyor.
Dnyann geliflmifl
lkelerinde parasal
geniflleme yaplmasna
karfllk fiyatlar artmamfltr.
Bunun nedeni parasal
geniflleme sonucunda ortaya
kan likiditenin tekrar
merkez bankasna
dnmesidir. Dier taraftan
enflasyonist bekleyifllerin
dflk dzeyde oluflmas ve
kullanlmayan retim
kapasiteleri de enflasyonun
dflk dzeyde
tutulabilmesini salamfltr.
Grafik 6.1
Belli Bafll Merkez
Bankalarnn Aktif
Byklkleri
(Austos
2008=100)
May-12
Aug-08
ABD
NGLTERE
Kaynak: Fed, Bank

of England, ECB,
Bank of Japan
EURO BLGES
JAPONYA
0
50
100
150
200
250
300
350
400
150
Grafik 6.2
Genifl Tabanl Para
Arz Yllk Byme
Oranlar
20%
Genifl Tanml Para Arz

Yllk Byme Oranlar %
US (Divisa M4)
Euro Area (M3)
UK (M4)
Japan (M3)
15%
10%
5%
0%
-10%
SIRA SZDE
D fi N E L M
Merkez bankalarnn bamszl modern ekonomilerde zellikle 1990l yllarn

S Ofiyat
R U istikrar salamann n koflulu olarak grlmeye baflland. Para
baflndan beri
politikas uygulamalarnda politika uygulayclarnn hedeflerini aklamalar, ekonomik birimlerin bu aklamalar sonras bekleyifllerini oluflturmas ve bu politikaDKKAT
larn sonularnn alnmasna ynelik merkez bankalarnn politika aralarn kullanmalar dinamik bir sre olarak ortaya kt.
SZDE
Merkez SIRA
Bankasnn
bamszl ile kastedilen, Merkez Bankasnn para politiSIRA
SZDE
kas ile ilgili kararlarn alrken ve uygularken dorudan politik basklardan uzak
hareket edebilme
yeteneidir. Kimseden emir almayan ve fakat hkmet ile ahenkAMALARIMIZ
li alflmayD da
srdren
merkez bankalar bamszdrlar. Hkmetler prensipleri
fi N E L M
nceden belirlenmifl iliflkileri bozmak istedikleri ve emir vermeye yneldikleri taktirde merkez
dik durufllarn srdrebilmelidirler. Bunu yapamadklar
K bankalar
T A P
S O R U
taktirde bamllklar
her geen gn artar. Bamszlklarndan uzaklaflrlar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
K T A P
S O R U
Bamsz merkez
para politikas ile ilgili kararlarn alrken ve uygularken siyaT EDL EKVKbankalar
ZAYTO N
silerin/hkmetlerin basklarna maruz kalmazlar.
T EDL E KV K ZAYTO N
SIRA SZDE
N N
Ama bamszlna sahip

merkez
N T E Rbankalar,
N E T para
politikasna dair temel
amalarn kendileri
AMALARIMIZ
belirleyebilmektedir. Ara
bamszl ise merkez
bankalarnn, belirlenen
amaca
K T ulaflma
A P aflamasnda
para politikas aralarnn
tmn, hkmetin onayna
gerek duymadan serbeste
kullanabilmeleridir.
TELEVZYON
NTERNET
Austos 2008
ileSZDE
Mays 2012 dnemleri arasnda zellikle ABD ve ngilteredeki yksek
SIRA
parasal genifllemelere ramen enflasyon niin artmamfltr? Tartflnz.
D fiBANKASININ
NELM
MERKEZ
BAIMSIZLII
S O R U
SIRA SZDE
Jan 07
Mar 07
May 07
Jul 07
Sep 07
Nov 07
Jan 08
Mar 08
May 08
Jul 08
Sep 08
Nov 08
Jan 09
Mar 09
May 09
Jul 09
Sep 09
Nov 09
Jan 10
Mar 10
May 10
Jul 10
Sep 10
Nov 10
Jan 11
Mar 11
May 11
Jul 11
Sep 11
Nov 11
Jan 12
Mar 12
-5%
SIRA SZDE
Merkez bankalar ama ve ara asndan bamsz olabilecekleri gibi, yalnzca

N T E da
R N Ebamsz
T
ara asndan
olabilirler. Ama bamszlna sahip merkez bankalar, para politikasna
AMALARIMIZdair temel amalarn kendileri belirleyebilmektedir. Ara bamszl ise merkez bankalarnn, belirlenen amaca ulaflma aflamasnda para politikas aralarnn tmn, hkmetin onayna gerek duymadan serbeste kullaK T Bamszlk
A P
nabilmeleridir.
sz konusu olduunda hkmetlerin para politikas
zerindeki etkileri byk lde azaltlr veya tamamyla ortadan kaldrlr. Merkez
bankalarnn ne lde bamsz olduklarnn anlafllmasnda, ekonomik bamszT E L Ebamszlk
VZYON
lk ve politik
asndan durumlar nemlidir. Ayrca, ama bamszlnn olup olmad da politik bamszl etkileyen faktrler arasndadr.
NTERNET
151
Merkez bankalarnn bamszl yasal ve fiil bamszlk olarak kavram iine

yerlefltirilebilir. Yasal bamszlk, kanun yapcnn ve siyasi otoritenin Merkez
Bankasna ne derecede bamszlk verdiinin gstergesidir. Fiil bamszlk ise
merkez bankalarnn para politikasn uygularken gsterdikleri durufl ile ilgilidir.
Burada merkez bankas yneticilerinin ve zellikle guvernrn kiflilii son derece
nemlidir. Guvernrlerin kiflisel iliflkileri, olaylara bakfl alar ve kimseye bir borSZDE
cu olmadan para politikasn merkez bankasnn amalarna SIRA
uygun
olarak yrtmesi bamszln en nemli kofluludur.
Yasal bamszlk fiil bamszlkla bir arada gtrlemezse bamsz bir merD fi N E L M
kez bankasndan sz edilemez. Buna karfl finans dnyas, yasal adan merkez
bankasna bamszlk tanyan bir kanunu olmadan, kiflilii ve davranfllar ile bu
S O R U
bamszl yaflatan guvernrler de grmfltr.
Yasal bamszlk, kanun

yapcnn ve siyasi otoritenin
Merkez Bankasna ne
derecede bamszlk
verdiinin gstergesidir. Fiil
bamszlk ise merkez
bankalarnn para
politikasn uygularken
gsterdikleri durufl
SIRAileSZDE
ilgilidir.
D fi N E L M
S O R U
Yasal ynden bamsz merkez bankalarnn fiil olarak da bamsz Dolmalar

gerekirken,
KKAT
fiil bamszla sahip merkez bankalarnn yasal ynden bamsz olmasna gerek yoktur.
DKKAT
N N
SZDE salanmflBu tartflmalar yaflanrken ve ortak baz paydalar zerindeSIRA

anlaflma
ken patlayan kresel kriz bamszlk kavramn da etkiledi. nce ABD Merkez
Bankas krizi nlemede etkin politikalar uygulayamamas nedeniyle youn bir biAMALARIMIZ
imde elefltirilmeye baflland. Bankann 18 yl baflkanln yapmfl olan Alan Greenspan zamannda faizi arttrmayarak krizin tohumlarn ektii ve ekonomideki balonlarn oluflmasna neden olduu konusunda ar sulamalarla
karfl karflya kald.
K T A P
ABDdeki konut sektrnde oluflan balonlarn birdenbire patlamas ile ortaya
kan finansal kriz merkez bankalarn zor durumda brakt. ABD Merkez Bankas
Bush dneminde krizi durdurmak iin tm bamszlndan fedakarlk ederek paTELEVZYON
ra bast. Batk duruma dflmfl Bear Stearns isimli yatrm bankasn kurtarmas yannda General Motors gibi reel sektr firmalarna parasal yardm yapt ve Beyaz Sarayn direktiflerini uygulad.
Bushdan sonra baflkanla gelen Obamann dnemi ise daha
N T Ezorlu
R N E T geti. flsizliin artmas ve ekonominin canlanmas iin gerekli bymenin salanamamas
enflasyon hedeflemesine inanan bir merkez bankas baflkan olan Ben Bernanke
asndan birok zorluklar da beraberinde getirdi. Faizler uzun ylladr sfr dzeyinde kald. Enflasyon kendi hline brakld.
Ayn durum Avrupa iin de geerliydi. Avrupa Merkez Bankasnn flahin baflkan Jean Claude Trichet enflasyonun birincil hedefi olduu kuralna uzun zaman sahip kt. Ne var ki ayrlmasndan nceki bir ylda topal rdek olduu zamanlarda
bu flahinliinden vazgeti. Trichetden sonra Avrupa Merkez Bankasnn baflna geen Mario Draghi ise daha geldii gn siyasilerin istei dorultusunda faizleri indirdi. Piyasaya 1 milyar Euro tutarnda likidite salad. Bilanosunu iki kat bytt.
Baflta Japonya ve in olmak zere Asyann zaten bamsz olmayan merkez
bankalar tutumlarn deifltirmediler. Bamllklarna devam ettiler.
Sonu olarak kresel kriz merkez bankas bamszlnn yeniden tanmlanmasn gerektiren oluflumlar beraberinde getirdi. Siyasilerin olmazsa olmaz fleklindeki akllarndan kmayan byme kavram, fiyat istikrarnn nne geti. Sfr faiz politikasnn ileride yarataca enflasyonist basklar yannda ortaya karaca finansal balonlar konusunda merkez bankalar hareketsiz kaldlar. palar deiflti.
Bizim gibi lkelerde ise zaman zaman merkez bankas baflkanlarnn kifliler durufllarndan teye geemeyen bamszlk kavram, krizle birlikte bamlla dnflt.
SIRA SZDE
Merkez Bankasnn yasal bamszl ile kastedilen nedir? Tartflnz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
152
ENFLASYON HEDEFLEMESNE DAYALI PARA

POLTKASININ GELECE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Enflasyon hedeflemesine dayal para politikasnn gemifli fazla uzun deildir.

Uzun yllar politika yapclar, enflasyonun sosyal ve ekonomik maliyetini dikkate
alarak istikrarl bir fiyat seviyesine ulaflmann ekonomi politikasnn bir hedefi olmas konusunda uyarldlar. Onlar da bu uyarlar dikkate alarak politika gelifltirdiler. Enflasyon ile iflsizlik arasndaki bire bir iliflkinin geersizliinin ortaya konulmas politikaclar kadar merkez bankaclarnn da elini rahatlatt. Fiyat istikrarn birincil grev kabullenmeye baflladlar.
nce para arz gibi nominal parasal byklkleri pa olarak kullanarak fiyat
istikrarn salamaya alfltlar. Bunun gerek halka anlatlmasndaki karmaflklk gerekse dier yan etkilerinin ne kmasnn yaratt sakncalar yeni bir ynteme
olan gereksinimi arttrd.
1990l yllarn baflnda Stanford niversitesi Profesrlerinden John Taylor, enflasyon hedeflemesinin teorik bazn ortaya koydu. nce Yeni Zelanda, daha sonra Kanada enflasyon hedeflemesine dayal para politikas uygulamalar konusunda
nclk yaptlar. fiahin diye adlandrlan dier baz merkez bankas baflkanlar
ise bu yaklaflm benimsemeye baflladlar.
Enflasyon hedeflemesi fiyat istikrarnn ksa vadeli deil, uzun vadeli bir hedef
olduunu vurgular. Bu sistemin olmazsa olmaz koflullarn ise;
SZDE
OrtaSIRA
vadeli
saysal enflasyon hedeflerini kamuya aklanmas,
Fiyat istikrarnn birincil hedef olduunun kurumsal olarak taahht edilmesi,
Karar
D alnrken
fi N E L M tm mevcut verilerin kullanlacann belirtilmesi,
Stratejinin fleffaf olmasnn salanmas,
Merkez bankasnn hesap verilebilirliinin arttrlmas,
S O R U
Stratejinin ileriye dnk bir bakfl zerine kurulmas fleklinde sralanabilir.
Enflasyon hedeflemesi
D K K A T fiyat istikrarnn ksa vadeli deil, uzun vadeli bir hedef olduunu
vurgular.
N N
SIRA SZDE
Bunun uygulanmasnda ise;

llebilmesinin kolay ve anlafllr olmas,
Aralarn
merkez bankas tarafndan kontrol edilebilme yetenei bulunmas,
AMALARIMIZ
Hedefe etkisinin tahmin edilebilmesi,
Ara hedefin parasal gsterge mi yoksa ksa vadeli faiz oran m olaca iyi
K T A tanmlanmal,
P
bir biimde
Merkez bankasnn bamsz olduu kamuoyunca kabul edilmelidir.
Bu flekilde bir altyap ile bafllayan enflasyon hedeflemesine dayal para politikas kresel
olan 2007 ylna kadar birok lkenin tercihi haline
T E L krizin
E V Z Y Obafllangc
N
geldi.
Trkiyede gemiflte yaflanan enflasyonun kaynann para politikas olmad
biliniyordu. Sregiden kamu aklar, birbirini besleyen enflasyon dinamikleri, sNTERNET
rekli deiflen ve uzun vadeli nlem alamayan hkmetler, ifli ciddiyetini kavrayamayan politikaclar, enflasyondan yararlanan kesimler ile iyi palanmamfl bekleyifller enflasyonu % 50 ile %90 aralnda 30 yl sregitmesine neden oldu. Bu dnemde parasal gstergeler nominal pa niteliini kazanamad.
Bunun zerine 1990l yllarn sonuna doru ilk nce enflasyonu dflrmek ve
daha sonra da enflasyon hedeflemesine bal bir para politikas zerinde younlaflmalar artt.
SIRA SZDE
6. nite - Para, Enflasyon ve Yeni Dnya Dzeninde
Merkez Bankacl
SIRA SZDE
153
2001 krizi bu abalar nce duraksatt sonra ise hzlandrd.

yaplan
D Yasasnda
fi N E L M
deifliklikle fiyat istikrarn salamak tek bir grev Merkez Bankasna verildi. Bankann tek amacnn fiyat istikrar olduunu kabullenildi. Enflasyon hedefinin hS O R U
kmetle birlikte belirlenecei Yasada yer ald.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnn tek grevi fiyat istikrarn salamaktr.
DKKAT
Bu erevede 2003 ylnda rtk enflasyon hedeflemesi bafllad.

2005 ylnda
SIRA SZDE
ak enflasyon hedeflemesine geildi.
Ne var ki, kresel kriz dier lkelerde olduu gibi nceliklerde bir deiflime
AMALARIMIZ
neden oldu. Fiyat istikrar yannda ekonomide oluflan balonlara
nasl tepki verecekleri ve finansal istikrarn merkez bankalarnn katklar ile nasl salanaca konular n plana kt.
T A fiyat
P
zellikle konut ve hisse senedi fiyatlar zerinde gzlenenK varlk
balonlarnn oluflmas srecinde merkez bankalarnn bu balonlara mdahale etmemesi
gerektii konusunda belirginleflen grfllerde de deiflimler ortaya kt. Varlk fiT E L Egelifltirildi.
VZYON
yatlarndaki balonlarn nedenleri analiz edilerek yeni stratejiler
Gayrimenkul ya da hisse senedi gibi varlklarn fiyatlarnn gemiflteki trendlerinden
sapmas sonucu ortaya kan balonlarn sonunda patlayaca gerei yavafl da olsa kabullenildi.
NTERNET
Subprime krizini yaratan kredi kaynakl balonlar ile rasyonel olmayan hayalci bekleyifllerden kaynaklanan balonlar birbirinden ayrlarak buna gre uygulamalar gelifltirilmeye baflland.
Kredi artfllarnn kontrol edilerek balonlarn oluflmasna izin verilmemesi konusunda genel bir grfl oluflurken hayalci bekleyifllerden (irrational exuberance)
kaynaklanan balonlara tepki verilmemesi grfl genel olarak kabul gryor.
Herkesin hem fikir olduu nokta ise para politikas balonlar patlatmamasdr.
Aksi halde krize davetiye karlyor.
Trkiyede kriz dneminde para politikasnn geirdii evreyi anlatan bir yazm ekte bulabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE
Trkiyede gemiflte yaflanan enflasyonun nedenleri nelerdir? Tartflnz.
TEK PARA SSTEMNE GEMEK
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
Uluslararas para sisteminde tek bir para birimi kullanlmas konusu kresel kriz
ncesinde gndeme gelmiflti. fiimdi ise 2008 krizinin bir yansmas olarak global
S O Rkrizleri
U
tek para yaratlarak nmzdeki dnemlerde olas yeni finansal
nleme
noktasnda younlaflyor.
zellikle 90l yllarda kinci Bretton Woods Sistemi diye Dadlandrlan
ve bir
KKAT
anlamda da son krizin oluflmasna nemli katklarda bulunmufl oluflumun yerine
tek bir dnya parasn yerlefltirmek daha yksek sesle tartfllmaya baflland.
SIRA SZDE
Ksaca zetlersek 1915 ylnda altna bal para sistemi knce yerine ancak
1944 ylnda yenisi konulabildi. Arada geen srede ABD dolar fiilen de facto
dnya paras olarak ifllev grd. Birok lke dolara balanarak
dviz kuru sistemiAMALARIMIZ
ni srdrmeye alfltlar.
Ne var ki 1915-1944 yllar arasnda yaflanan iki dnya savafl ABD hkmetine
K TDnya,
A P
dolarn deerinin korunmas gibi bir grev verilmesini engelledi.
kurallar
ve sorumluluu olmayan bir sistem iinde alkaland durdu.
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
154
kinci Dnya Savafl sona ermeden 1944 ylnda ABD ve ngilterenin insiyatifi
ile Connecticutda gereklefltirilen Bretton Woods Konferans, yeni bir sistemin kurulmas iin youn alflmalara sahne oldu. ngiltereyi temsil eden Lord John Maynard Keynes ile ABDyi temsil eden White zaman zaman kyasya kapfltlar, tartfltlar. Sonunda Birinci Bretton Woods Sistemini de kurdular.
Buna gre ABD dolarnn deeri onsu 35 dolar olan altna baland. ABD bu
pariteyi koruyacana sz verdi. Szn anlam salkl makroekonomik politikalarla bte a vermemesi ve demeler dengesinde sorun olmamasyd. Aksi taktirde dolarn belirlenen bu deeri sabit kalmayacak, dflmesi ya da ykselmesi sistemin alflmasn aksatacakt.
Bu yeni sistemi koruma ve kollama grevi IMF ad ile kurulan bir kurulufla verildi. Her lke dolara karfl kendi parasnn deerini belirleyip IMFye bildirecek,
bir deifliklik yapmak iin ise IMFnin onayn alacakt.
Sistemin en nemli eksiini yine Keynes grd. Cari ifllemler a veren lkeleri devalasyon yapmaktan kurtarmak iin cari ifllemler fazlas olanlardan bu
lkelere para transferi mekanizmasnn oluflturulmasn nerdi. Bu neri ABD tarafndan kabul edilmeyince sistem engelli bir biimde dodu.
Ne var ki Birinci Bretton Woods Dzeni ABDnin ykmllklerini yerine getirmeyip yksek oranlarda bte ve cari ifllemler a vermesiyle 1971 ylnda noktaland. Yeni sistem esnek kurlar zerine infla edildi.
1973den bu yana uygulanmakta olan esnek kur sisteminde zellikle sanayileflmifl lkeler arasnda gl bir koordinasyon salanamaynca 10 ayr eflit dviz kuru ortaya kt. Bunun da tesinde, Keynesin vurgulad gibi cari ifllemleri srekli ak veren ABDnin dfl finansman gereksinimi baflta in olmak zere cari ifllemleri fazla veren lkelerce karfllanmaya baflland. in ile ABD arasndaki kur savafllar global dzeyde makro dengelerin daha da bozulmas ve tasarruf fazlalarnn
ABDye akarak speklatif balonlarn ortaya kmas sonucunu dourdu. 2007 ylnda da konut balonu patlaynca kriz kt.
Son aylarda zellikle inli yetkililer global para konusunu tekrar ortaya attlar.
Onlara gre ABD dolar ifllevini yapamyordu. Oluflan ve de zm 2020li yllara dek uzayacak bte aklar ABD dolarn zayflatacak, dolara bal in paras
RMB ise flimflekleri zerine ekmekten kurtulamayacakt.
Konu adeta bir fasit daireye dnflmflt. Deeri dflecek olan dolar, inin cari ifllemler fazlasnn srmesine neden olacak, buna karfl deer kazanamayan RMB
dnya ekonomilerinin dengesini bozacakt.
Bylesi bir ortamda yeni bir global paraya gereksinim duyulduunu savunanlar flu gerekeleri ortaya koymaktalar.
Dolar artk gl bir para deil. Giderek de zayflayacak. Dolarn hakim olduu global para sistemini srdrmek zorlaflacak. zellikle ABDnin dnya
ekonomilerinde parasal istikrar salama, finans sistemini dzenleme ve kamu maliyesinde doru hareket etme alarndan liderlik yapma nitelii giderek daha fazla sorgulanacak.
Triffin Amaz diye tanmlanan olgu kriz riskini srekli gndemde tutuyor.
Bu amaza gre uluslararas rezerv paraya sahip lke ya da blge finansal
olarak kme noktasna gelirse sistem batar. ABDde son yaflanan kriz bunun bir rneidir. Euro Blgesinde de ayn risk mevcuttur.
Dolar ile dier paralar arasndaki oynaklk giderek artmaktadr. Volatilitenin
ykselmesi bir ok riski de beraberinde getirir.
Zayf ve simetrik olmayan nlemlerle lkeler arasndaki dengesizlikler giderilemez.
155
Dolaysyla istikrarl, artfl miktar cari ifllemler ana bal olmayan ve dolarn
yerine geebilecek yeni bir global paraya gereksinim vardr.
Bu konuda neri var.
Birincisi IMF paras olan SDRyi yeniden canlandrmak: Tek bir lkenin paras
olmayan, istikrar yksek ve dnya ticaretinde arl fazla 5 paray ieren SDRnin
dnya paras fleklinde kullanlmas bir olaslk olarak ortaya konuluyor.
kincisi, dolar ile euroyu sabit bir pariteye balamak: Son alt aylk dzeyine
baklarak dolar ile euronun, rnein 1,40 paritesi ile aralarndaki deiflim oran sabitlenince dier lkeler de bu paralara balanarak dviz kuru rejimlerini belirleyebilirler.
ncs ise Profesr Robert Mundellin INTOR adn verdii ve nemli baz dvizlerden oluflan dviz sepetini dnya paras olarak kabul etmek: Bu da dier bir seenek olarak tartflmaya sunuluyor. Dnya ekonomisinde arl fazla dolar, euro, reminbi gibi paralara baz geliflen piyasalara sahip lkelerin paralarnn da katlarak
oluflturulacak bir sepeti dnya paras yapma bu seenein temelini teflkil ediyor.
Burada temel sorun dnya ekonomilerine hakim 4 ya da 5 lkenin bu zmlerden birisi zerinde anlaflmas ve makroekonomik politika uygulamalarn da
kendilerine dflen sorumluluk iinde gereklefltirmeleri noktasnda kilitleniyor.
G-20ler bu konuda alflmaya baflladlar. Sonu alnmas konusunda pek iyimser deilim. ABD zorda kalmad srece elindeki bu kozu karmak istemez. Ne
var ki ABD de nmzdeki dnemde dnyada global bir lider deil, nemli bir
aktr olduu gereini eninde sonunda kabul edecektir.
Triffin Amaz nedir? Tartflnz.
PARA POLTKASI VE ANAYASA
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ekonomiye iliflkin konularda mevcut Anayasada 50yi aflkn hkm var. Bugne
kadar ne ifllev yaptklarn sorguladmzda olumlu cevaplar alamyoruz. 80li ylS O ve
R U yaplar o talarn kapal, ulusal ve kreselleflmeden uzak ekonomi politikalar
rihlerde Anayasaya girmifl. Bunun da tesinde gerek teoride gerekse uygulamada
80, 90 ve 2000li yllarda ortaya kan birok yeni yaklaflm ve oluflum
ise o tarihDKKAT
lerde dflnlmelerinin olanakszlndan metinlerde yer almamfl.
rnek vermek gerekirse zellefltirme ile ilgili 1980 Anayasasndaki hkmlerin
SIRA SZDE
80 ve 90l yllarda kamu iflletmelerini zel sektre devredip, kamu finansmannda
rahatlk salayarak enflasyonun dflrlmesine ve dengelerin kurulmasna mani
olduunu yeni fark edebiliyoruz. 2000 ylnda partilerin uzlaflarak
deifltirdii zelAMALARIMIZ
lefltirmeye iliflkin maddeler kamuya gelir ve verimlilik artfl saladndan bugn
Btemiz iyi diyebiliyoruz. Salam bir bte ile kresel krizi atlatabiliyoruz.
2000li yllarda salanan zellefltirme gelirleri olmasayd, bugn
K kamu
T A Pfinansmannn salndan bahsetmek ok g olduunu flimdi anlyoruz.
Bu nedenle ben ekonomik konularda Anayasada fazla detaya girilmesine ve
kanunlarla dzenlenebilecek hususlarn Anayasada yer almasna
EkonoT E L E karflym.
VZYON
mi ile ilgili temel ideolojiyi ve vizyonu ortaya koyan ok ksa bir ya da iki cmle
ile yaplacak dzenlemelerin yeterli olabilecei kansndaym.
deolojinize uygun ekonomik amac ortaya koymak yeterli olacaktr diye dfl N T E eriflmenin
RNET
nyorum. Halkn refahn arttracak maksimum byme oranna
temel
bir ama olmas gerektiine inanyorum. Bu amaca hangi ekonomi politikalar hizmet ederse hkmetlerin o politikay uygulayacaklarn varsayyorum. Aksi taktirde hkmet Anayasaya aykr hareket etmifl olacaktr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
Maksimum bymeyi srekli bir biimde saladnzda zaten iflsizlik ve refah

artfln da beraber zmlyorsunuz demektir. Bunu dflk enflasyonda salamanzn ise olmazsa olmaz bir koflul olduunu da unutmamanz gerekir.
Dolaysyla yukardaki belirttiim hususlar iine alacak flekilde Devletin grevi dflk enflasyonda srdrlebilir bymeyi salamaktr denilerek Anayasada
ekonomik politikalarn izgisi, ideolojisi ve vizyonu belirtilebilir.
Genelde anayasalarn en st hukuki yap olduunu dflnerek, metinlerinin olduka ksa bir flekilde oluflturulmas gereine inanrm. Her detayn, her konunun
ve her yapnn Anayasada yer almamas gerektiini dflnrm. Detaylarn yasalarla belirlenmesinin yeterli olduunu savunurum.
Bu erevede Anayasada para politikas konusunda ne yaplabilir konusuna
geldiimizde, iki nokta ne kyor.
Birincisi, yukarda ngrdm cmlenin para politikalar iin yeterli olup olmad, ikincisi merkez bankasnn bamszlnn anayasalara konulup konulmayacadr.
Birinci nokta ile ilgili olarak, Devletin grevi dflk enflasyonda srdrlebilir
bymeyi salamaktr fleklinde Anayasada yer alacak bir hkmn para politikasn da kapsayaca aktr. Para politikasnn ana hedefi de zaten budur.
Para politikas, bu hedefe ulaflmak iin aba sarf ederken ekonomideki krlganlklarn oluflmasna ve bu krlganlklar yoluyla ekonominin stres altna girmesine
mani olmak da merkez bankalarnn grevleri arasndadr. Hkmetle birlikte fiyat
istikrarna ve srdrlebilir bymeye hedeflenen para politikasnn hem refahn artflna hem de istihdam sorununun hafifletilmesine yardmc olaca kesindir.
kinci nokta ise merkez bankas bamszlnn Anayasada yer alp almamas
ile ilgilidir.
Merkez Bankas Yasas 90l yllarn sonunda yeniden dzenlenirken bu konu
zerinde nemle durdum. Hazinenin, bir anonim flirket olan Merkez Bankasndaki % 51 oranndaki hissesi ile ban koparmann bamszln pekifltirecei dflncesi ile Bankann bir Anayasa kurumu olmas iin abaladm. Ne var ki 90l yllarn sonuna denk gelen bu dnemde Anayasa deifliklii yapmann zorluu yannda bunu srekli deiflen hkmetlere anlatp kabul ettirmek zordu.
te yandan merkez bankas bamszl kavram tanmlanrken bu bamszln fiili (de facto) ya da hukuki (de jure) niteliini birbirinden ayrrlar. Bir merkez
bankasn sadece yasa karp bamsz yapamazsnz. Onun duruflunu yanstan fiili bamszln da kendisinin yaratmas lazmdr.
Dnya uygulamalarna bakldnda Avrupada ounluu eski Dou Bloku lkeleri olmak zere 19, Asyada 5 ve Latin Amerikada 8 lke anayasalarnda merkez bankalarna eflitli flekil ve nedenlerle yer vermifllerdir. Bunlarn ounda bamszlk yerine grevlerini iflaret eden hkmlere rastlanmaktadr.
Bu dflnce ve uygulamalardan hareketle, yasa ile gvence altna alnmfl bamszln hukuki adan yeterli olduunu dflnyorum.
ABD ve Avrupa Birliinin gelecei ne olduu bilinmeyen onaylanmamfl anayasalarnda merkez bankas bamszlna iliflkin bir hkm yok. Ama onlar en
bamsz kurumlar fleklinde nitelenir. Durufl fark bunu salamfltr.
Dolaysyla Merkez Bankasnn bamszln ifade eden hkmlerin Anayasada yer almasna gerek bulunmadn dflnyorum. Halkn, piyasalarn ve hkmetin Merkez Bankasnn bu nitelikte bir kurum olduunu anlamalarn ve bu
dflncenin pekifltirilmesini ok daha fazla nemsiyorum.
157
zet
N
A M A
N
A M A
Para politikasnda oluflan deiflimleri ve son dnemde yaflanan finansal krizin nedenlerini aklayabilmek
Para politikasnda 1940l yllardan sonra deiflimlerin meydana gelmesinde geliflme etkili
olmufltur. 1980li yllara kadar istikrarl bir seyir
izleyen enflasyon, bu dnemden sonra bir sorun
olarak ne kmfltr. Bunun sonucunda fiyat istikrarn salamak iin ksa vadeli faizlere ve kurala bal para politikalarna nem verildi. Enflasyon hedeflemesine dayal para politikas, fleffaflk ve merkez bankalarnn bamszl btn
lkelerde yaygn kabul grmeye bafllad.
2007 ylnn ortasnda bafllayan finansal kriz beraberinde temel deiflimler ve anlayfl farkllklar getirmifltir. Finansal krizden sonra lkelerin
retiminde gerileme meydana geldi, faiz politikalar etkinliini kaybetti, para politikalarnn uygulanmasnda zorluklar ortaya kt, parasal istikrar korunabilirken finansal istikrar korunamad,
merkez bankalarnn bilanolar byd, fiyat istikrarnda daha yumuflak davranld, enflasyon
hedeflemesine dayal politikalar ve merkez bankalarnn bamszl sorgulanmaya bafllad, dnya ekonomisinde tek para uygulamalarna destek artt.
Enflasyon kavramn, para politikasnn ve merkez bankasnn bamszlnn enflasyon ile iliflkisini tanmlayabilmek
Yarm asra yakn bir zamandr, Milton Friedmann Enflasyon parasal bir olgudur ifadesine uygun bir flekilde para politikalar izlenmektedir. Krizden nce geerli olan grfllere gre
para arznda meydana gelen artfllarn ksa vadede bymeyi teflvik etse dahi uzun vadede
reel retim faktrlerini etkileyerek, enflasyona
yol aaca dflnlmekteydi. Parann nominal
artfl hznn retimin artfl hzndan yksek olmas durumunda parasal olgu olan enflasyon
problemi ortaya kar. Birok yolu olan para arznda bir genifllemenin oluflmas sadece ksa vadeli faiz oranlarn deil, btn varlk fiyatlarn
etkiler. te yandan parasal geniflleme ile ksa
vadeli faizler dflerken uzun vadeli faiz oranlar ykselir.
Son dnemde yaflanan krizde ileri srlen bu grfllerin tam tersine geniflletici para politikas uygulanmasna karfllk fiyatlar genel seviyesinde
bir artfl oluflmad. Bunun nedeni ise parasal geniflleme sonucunda ortaya kan likiditenin merkez bankalarna geri dnmesidir. Bunun yan sra enflasyonist bekleyifllerin dflk dzeyde tutulmas ve kullanlmayan retim kapasiteleri de
enflasyonun dflk dzeyde gerekleflmesine
yardmc olmufltur.
90l yllardan itibaren merkez bankalarnn bamszl, fiyat istikrarn salayarak enflasyonu
dflk tutma yollarnda birisi olarak desteklenmeye bafllanmfltr. Bamsz merkez bankalar
para politikas ile ilgili karar alrken ve uygularken bankann politik basklardan uzak kalabilmesi anlamna gelir. Merkez bankalar hem
ama ve ara hem de sadece ara asndan bamsz olabilir. Ama bamszlna sahip merkez bankalar, para politikasna dair temel amalarn kendileri belirleyebilmektedir. Ara bamszl ise merkez bankalarnn, belirlenen
amaca ulaflma aflamasnda para politikas aralarnn tmn, hkmetin onayna gerek duymadan serbeste kullanabilmeleridir. Dier taraftan merkez bankalar yasal ve fiili adan bamszla sahip olur. Yasal bamszlk, kanun
yapcnn ve siyasi otoritenin Merkez Bankasna
ne derecede bamszlk verdiinin gstergesidir. Fiili bamszlk ise merkez bankalarnn para politikasn uygularken gsterdikleri durufl
ile ilgilidir.
Enflasyon ile iflsizlik arasndaki bire bir iliflkisinin
geersiz olduunun ortaya konulmas sonucu,
merkez bankalar fiyat istikrarn birincil grev
olarak kabul etmeye baflladlar. Bu grevi yerine
getirebilmek iin de enflasyon hedeflemesi politikasna yneldiler. Enflasyon hedeflemesi ile fiyat istikrar ksa vadeli deil uzun vadeli bir hedef hline gelmifltir. Trkiyede de merkez bankasnn tek grevinin fiyat istikrar olduu 2001
krizinden sonra yasalafltrlmfltr.
158
N
A M A
Tek para sistemi ile uygulamalar ve para politikalar ile Anayasalar arasndaki iliflkinin trn aklayabilmek
Uluslararas para sisteminde tek bir para birimi
kullanlmas konusu kresel kriz ncesinde gndeme gelmiflti. fiimdi ise 2008 krizinin bir yansmas olarak global tek para yaratlarak nmzdeki dnemlerde olas yeni finansal krizleri nleme noktasnda younlaflmaktadr. kinci Bretton
Woods dnemi olarak adlandrlan ve krizin temel sebebi olduu dflnlen bu sistemin yerine, dnyada tek bir parann geerli olmasna ynelik alflmalara bafllanmfltr.
Birinci Bretton Woods sistemi II. Dnya Savaflndan sonra IMFnin koruyuculuunda uygulamaya konulmufltu. Bu sistemde ABD dolarnn
deeri 35 ons altn olarak belirlenmiflti. Ancak
bu sistem cari ifllemler a veren lkelere fazla
veren lkelerin transfer yapmasnn reddedilmesiyle engelli olarak domufltu. Bu sistem 1971 ylnda knce sabit kur yerine esnek kur uygulamasna geildi.
Anayasada yasa maddesi olarak para politikalarnn yer almasna dair tartflmalar da bu dnemde
hzlanmfltr. Para politikalarna dair kurallarn
anayasada yer almas noktasnda iki nokta ortaya kmaktadr. Birinci nokta ile ilgili olarak,
Devletin grevi dflk enflasyonda srdrlebilir bymeyi salamaktr fleklinde Anayasada
yer alacak bir hkmn para politikasn da kapsayaca aktr. Para politikasnn ana hedefi de
zaten budur. Para politikas, bu hedefe ulaflmak
iin aba sarf ederken ekonomideki krlganlklarn oluflmasna ve bu krlganlklar yoluyla ekonominin stres altna girmesine mani olmak da
merkez bankalarnn grevleri arasndadr. Hkmetle birlikte fiyat istikrarna ve srdrlebilir
bymeye hedeflenen para politikasnn hem refahn artflna hem de istihdam sorununun hafifletilmesine yardmc olaca kesindir.
kinci nokta ise merkez bankas bamszlnn
Anayasada yer alp almamas ile ilgilidir. Merkez
Bankas Yasas 90l yllarn sonunda yeniden dzenlenirken bu konu zerinde nemle durdum.
Hazinenin, bir anonim flirket olan Merkez Bankasndaki % 51 oranndaki hissesi ile ban koparmann bamszln pekifltirecei dflncesi
ile Bankann bir anayasa kurumu olmas iin abaladm. Ne var ki 90l yllarn sonuna denk ge-
len bu dnemde Anayasa deifliklii yapmann

zorluu yannda bunu srekli deiflen hkmetlere anlatp kabul ettirmek zordu. te yandan
merkez bankas bamszl kavram tanmlanrken, bu bamszln fiili (de facto) ya da hukuki (de jure) niteliini birbirinden ayrrlar. Bir
merkez bankasn sadece yasa karp bamsz
yapamazsnz. Onun duruflunu yanstan fiili bamszln da kendisinin yaratmas lazmdr.
159
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi kinci Dnya Savafl Sonras para politikalar uygulamalarn etkileyen geliflmeler
arasnda yer almamaktadr?
a. Fiyat istikrarnn salanmasnn zorlaflmas
b. Fiyat istikrar hedefine ksa vadeli faiz oranlarnn kullanlmasnn yaygnlaflmas
c. Enflasyon hedeflemesine dayal olarak fleffaflk
kavramnn yaygnlaflmas
d. Milton Friedmann para politikas konusundaki
grflleri
e. lkelerde Merkez Bankas bamszlnn geri
plana alnmas
2. Afladakilerden hangisi Milton Friedmann para politikas grflleri ile ilgili bir karm deildir?
a. Parann byme oran ile milli gelirin byme
oran arasnda annda ve belirgin bir iliflki yoktur.
b. Enflasyon parasal bir olgudur. Ancak bunun geerlilii parann nominal artfl hznn retimin
artfl hzndan fazla olmas durumunda sz konusudur.
c. Parasal gevfleme ksa vadede faizleri dflrr,
uzun vadelileri ise arttrr.
d. Eksik istihdam ortadan kaldrmak iin maliye
politikas uygulanmaldr.
e. Uzun dnemde retimi belirleyen unsur nominal deil reel faktrlerdir.
3. Afladakilerden hangisi bir lkede Merkez Bankas
bamszln etkileyen faktrler arasnda yer almaz?
a. Ekonomik bamszlk
b. Ama bamszlnn olup olmamas
c. Fiyat istikrar hedefinin olup olmamas
d. Fiili bamszlk
e. Politik bamszlk
4. Afladakilerden hangisi John Taylorun enflasyon
hedeflemesi programnn flartlar arasnda gsterilir?
a. Enflasyon hedefleri alt ay boyunca kamuoyundan saklanmaldr.
b. Ekonomik byme hedefi fiyat istikrarndan nce gelmelidir.
c. Karar alnrken tm mevcut veriler kullanlmaldr.
d. Ksa vadeli stratejiler benimsenmelidir.
e. Ksa vadeli enflasyon hedefleri ortaya konulmaldr.
5. Afladakilerden hangisi 2008 kresel krizinden sonra Merkez Bankalarnn nceliklerinde meydana gelen
deifliklikler arasnda gsterilemez?
a. Finansal istikrarn n plana kmas
b. Konut fiyatlarnda ortaya kan balonlara ynelik gelifltirilen yeni stratejiler
c. Hisse senedi fiyatlarnda ortaya kan balonlara
ynelik gelifltirilen yeni stratejiler
d. Kredi kaynakl balonlar ile rasyonel olmayan hayalci bekleyifllerden kaynaklanan balonlar birbirinden ayrlarak buna uygun uygulamalar gelifltirilmesi
e. Enflasyon hedeflemesi stratejisinin glenmesi
6. 1944te gereklefltirilen Breton Woods konferansnda alnan kararlar sonucunda oluflturulan dolara dayal
uluslararas parasal sistemin yrtcl hangi kurulufla verilmifltir?
a. Uluslararas Para Fonu (IMF)
b. ktisadi flbirlii ve Kalknma rgt (OECD)
c. Avrupa Merkez Bankas (ECB)
d. Amerikan Merkez Bankas (FED)
e. Birleflmifl Milletler (UN)
7. Afladakilerden hangisi 2008 kresel krizinden sonra
zm iin global paraya geilmesi gerektiini ne sren
yazarlarn gsterdikleri gerekeler arasnda deildir?
a. Dolarn gcnn azalmas
b. Triffin Amaz gerei sistemin batma riski
c. Zayf ve asimetrik nlemlerle lkeler arasndaki
dengesizliklerin giderilemeyecei
d. Merkez Bankalarnn bamsz yapda olmalar
e. Dolarn dier paralar karflsndaki oynaklnn
giderek artmas
8. Afladakilerden hangisi global paraya geifl konusunda ortaya atlan neriler arasnda gsterilir?
a. Enflasyon oran en dflk 3 lkenin paralarn
sabit bir pariteye balayarak yeni bir dviz sepeti oluflturmak.
b. Dolar ile Remimbiyi sabit bir pariteye balamak.
c. Mundellin INTOR olarak adlandrd ve nemli dvizlerden oluflan dviz sepetini dnya paras olarak kabul etmek.
d. Faiz oran en dflk lkenin para birimlerini
sabit bir pariteye balayarak yeni bir dviz sepeti oluflturmak.
e. Avroyu yrrlkten kaldrmak.
160
9. Afladakilerden hangisi 2008 kresel krizi sonras

ortaya kan temel deiflimlerden biri deildir?
a. Finans sektrnn ekonomik aktiviteye etkisinin beklenenden fazla olmas
b. Merkez Bankalarnn fiyat istikrar konusunda
daha toleransl davranmalar
c. Merkez Bankalarnn bamszlklarnn sorgulanmas
d. Merkez Bankalarnn bilanolarnn bymesinin enflasyonu etkilememesi
e. Kur riskinden kanmak iin sabit dviz kuru
uygulamas tartflmalarnn glenmesi
10. Merkez Bankalarnn para politikasn uygularken

gsterdikleri durufl afladaki bamszlk trlerinden
hangisi ile iliflkilidir?
a. Ama bamszl
b. Ara bamszl
c. Yasal bamszlk
d. Fiili bamszlk
e. Ekonomik bamszlk
Yaflamn inden 1
Enflasyon ve para politikas
Dflk dzeyde fiyat istikrarn salayacak olan kurum
merkez bankasdr. Bunu da para politikas ile gereklefltirir.
Peki, merkez bankalar ne tr para politikalar benimseyerek enflasyon hedefini tuttururlar diye sorduunuzda alacanz yantlar snrldr. Ya enflasyonu hedefleyen, ya parasal byklkleri kontrol eden ya da
dviz kurunu veya faizi pa alan uygulamalar para politikalarnn temelini oluflturur.
Bu uygulamalarn baflarsndaki en nemli nokta kamuoyunu, firmalar ve piyasalar ikna edip etmemektir.
Bunun iin ise gemiflteki verileri dikkate alarak enflasyon ile uygulanan para politikalar arasndaki iliflkileri
saptamaktr. Dviz ya da faizi hedefleyerek ya da banka kredileri, M1, M2 gibi parasal byklkleri dzenleyerek belirlenen enflasyon orann yakalayp yakalayamamak baflarda en nemli kstastr.
Uzun yllar yksek enflasyon ile yaflamfl Trkiyede etkin bir para politikas uygulamak olanakszd. Krlganlklar kapatmaya alflan ve dviz kuru ile enflasyonist
bekleyifller arasnda bire bir iliflkiyi dikkate alan bir politika yllarca srdrld.
80li ve 90l yllarda yaplan bilimsel alflmalarda parasal byklkler ile fiyat artfllar arasndaki anlaml
iliflkinin varl da kantlanamyordu. Belki dar anlamda
para arz (M1) ile bir iliflki saptansa da M1 flu kadar artacak, enflasyon da yzde flu kadar olacak diye bir kany kamuoyuna kabul ettirmeye ve bununla enflasyonu kontrol ettirmeye olanak yoktu.
Parasal byklkler konusunda srarc olan ve bu tr
uygulamay uzun yllar srdren Almanyada bile baflar hanesi parlak deildi.
2000lerin baflnda enflasyon tek haneye dflnce, enflasyonu hedefleyen para politikasna geildi. Merkez
Bankasnn kredibilitesinin artfl ile birlikte kiflileri ikna
da kolaylaflt.
Firmalarn fiyat belirlemelerine, halkn enflasyon bekleyifllerine ve piyasalarn belirsizliin azaltlmas istemlerine uygun bir ortam yakaland.
Unutmayalm bu tr bir para politikasnda ksa dnemli faiz oranlar temel ara nitelii taflyorlar. Merkez Bankas Para Politikas Kurulu faizleri 25, 50 ya da
75 baz puan deifltirerek enflasyonist bekleyiflleri flekillendiriyordu.
Hkmetin faize bakfl asndaki deifliklik, enflasyonist bekleyiflleri belirleme amac ynnden nemli oran-
da kredibilite kazanmfl para politikasna noktay koydu.

Bunun zerine Merkez Bankas parasal byklkleri
kontrol ederek, banka kredilerinin artflna mani olarak
ve likiditeyi skfltrarak para politikasn ynetmeye bafllad. Kurala bal para politikas, esneklii yksek
bir flekle dnflt. Merkez Bankas enflasyon hedefinden enflasyon tahminine doru yrnge deifliklii
yapt
Trkiyede parasal byklkler ile enflasyon oran arasnda gl iliflki olup olmad zerinde pek durulmad, ispatlanmad. Dolaysyla da kamuoyu ikna edilip
ynlendirilemedi
fiimdi bu durumdayz.
Belirsizliin artt, pann bulunmad ve olumsuz dfl
etkenlerin varln fazlaca hissettirdii bir dnemde
uygulanan bu para politikas ile enflasyonist bekleyiflleri ynlendirmenin ne kadar zor olduunu gzlyoruz.
Bu nedenle de enflasyon beklenenden yksek kyor
tabiatyla.
Kaynak: *Gazi Erel, HT Gazete 7 Mays 2012.
Yaflamn inden 2
REZERVLERN YETERLL
Merkez Bankasnn elinde bulunan dviz rezervlerinin
nemini son haftalarda bir kez daha gzledik.
90 milyar dolar aflan dviz rezervlerimiz ile Tnin deer
yitirmesini nlemek iin ok zorlandk.
Oysa bu dnemde uluslararas piyasalar fazla aktif de
deildi. Buna ramen faizleri yzde 12lere kararak
T/Dolar kurunun 1,90n aflmamasna alfltk.
Urafl halen de devam ediyor.
REZERVLERM 200 MLYAR DOLAR OLSAYDI...
Dviz rezervlerimiz 200 milyar dolar olsayd, ayn zorlanma ile karfllaflp karfllaflmayacamz irdelediimizde benim yantm hayr olurdu. 200 milyar dolar dviz
rezervi ile isteyen istedii kadar dviz alabilir yaklaflm ile atefl bafltan sndrebilirdi.
Asya krizi yksek rezerv biriktirmenin milad olarak kabul edilir. Bu blgedeki lkelerden rezervleri yeterli
olanlarn krizi daha az hasarla atlatmalar dier lkelere ders oldu.
O tarihten sonra maliyeti yksek olsa bile birok lke gerek i paralarnn fazla deerlenmesine mani olmak gerekse trblansl zamanlarda namertte mecbur kalmamak
161
iin dviz rezervlerini alabildiine ykseltmeye baflladlar.

Biz ise bu treni 2000li yllarda kardk. IMFnin nerileri ve hkmetin de buna uymas, Merkez Bankasna
bu olana vermedi.
Bu politika sonunda hem Tnin aflr deerlenerek cari
an yapsal bir sorun olarak karflmza kmasna,
hem de yksek dviz rezervi birikmesine mani oldu.
YETERLL TARTIfiILIYOR
Merkez Bankasnn son gnlerdeki youn dviz satfllar Acaba rezervlerimiz biter mi sorusunu da beraberinde getirdi.
Bir taraftan sregiden cari ak, dier taraftan da Merkez Bankasnn dviz mdahaleleri iin 25-26 milyar
dolar harcayabileceini aklamas piyasalarn akln biraz karfltrd.
23.Aralk.2011 tarihi itibariyle altn hari 82,8 milyar dolar brt dviz rezervimiz var. Bu miktarn yzde 30 ya
da 40nn cari an finansmannda ve dfl bor demelerinde kullanlaca dflnldnde geriye kalan 5060 milyar dolar kalyor.
Bunun 50 milyar dolarn da Bankann dviz ykmllklerine sayarsanz, net olarak elimizde fazla bir fley
yok gibi grnyor.
Piyasa oyuncularnn ve gzlemcilerin konuya bu ynden baktklarnda iflimizin zorlaflt kesin.
Oysa gerek byle deil.
Merkez Bankasnn dviz ykmllkleri arasnda
yurt dflnda alflan iflilerin dviz tevdiat hesaplar
var. Bu hesaplar yle fazla oynaklk gsteren ya da
kriz annda ekilifllere sahne olan hesaplar deil.
Bankalarn zorunlu karfllklar nedeniyle Merkez
Bankasnda yatan dviz mevduatlar da istenildii
an geri alnamaz.
IMFye olan 3,1 milyar dolarlk dviz ykmllkleri hemen denecek borlardan deil.
Bu durumda Merkez Bankasnn net ve brt rezervleri
hemen hemen eflit oluyor. 80 milyar dolar kullanma hazr bir para olarak Merkez Bankasnn kasasnda duruyor.
Bunun da tesinde Trkiye, IMFye dnerek yeni bor
verme olanaklar arasnda yer alan Esnek Kredi Limitini
(FCL) kullanmak iin mracaat edebilir. Ya da hkmet
isterse yeni bir stand-by anlaflmas ile IMFden kaynak
salayabilir.
Dolaysyla rezervlerimizin ok rahat olmasa bile, bu
aflamada yeterli olduu dflncesindeyim.
Kaynak: *Gazi Erel, HT Gazete, 5 Ocak 2012.
162
Yaflamn inden 3
AVRUPA YEN MERKEZ BANKASI BAfiKANINI ARIYOR
Avrupa Merkez Bankas Baflkanl grevi ekim aynda

sona erecek Fransz Jean Claude Trichetin yerine kimin
atanaca bir anda Avrupann sorunlar arasna girdi.
Almanlar kendilerinden birinin baflkan olmasn istiyorlard. Adaylar da hazrd. Bundesbank Baflkan Axel
Weberi buraya atayacaklard.
Geen hafta Weberin Bundesbankdan ayrlmak istemesi zerine ifller karflt. Almanlar ne yapacaklarn flaflrdlar. Hem kendileri hem de Avrupa Merkez Bankas
iin aday aramaya baflladlar.
Axel Weberin gerek finans piyasalarnda gerekse uluslararas evrelerde pek sevilen bir kifli olduunu syleyemeyeceim. Kendisi ile beraber bulunduun baz
toplantlarda, klasik Alman disiplini altnda ve merkez
bankas kltrnde yetiflmifl olmann kifliliine verdii
arlk hemen hissediliyordu.
Enflasyonla mcadelede bir flahindi. lke kurtarma operasyonlarna karfl sylemlerini srekli dile getiriyordu.
Almanyann gemiflteki gri takm elbiseli merkez bankas baflkanlarnn kltrnden kesin geri adm atmayarak dier meslektafllar ile ters dflyordu.
Bunu kendisi de fark etti. Prensiplerinden dn vermemek iin herkesin atanmak iin zlemle bekledii grevleri bir rpda sildi att.
fiimdi yeni baflkandan beklenen nitelikler teker teker
masaya yatrlyor. Avrupa Merkez Bankasna aday olacaklarn;
Merkez bankacln bilen,
Ekonomi ve finans konularna hakim,
Uzlaflmac yan ar basan,
Siyasiler karflsnda direnebilen,
Piyasalarla iyi bir diyalog kuran,
Ne dediini bilen,
bir kifli olmasna zen gsteriliyor.
Ancak en nemli flartn Almanyann kabul edebilecei
ve onun szn dinleyecek bir kifli niteliini taflmas
konusuna pek kimse deinmiyor.
Kanmca Almanlar mevcut adaylar arasnda yer alan
talya, Finlandiya ve de Lksemburg Merkez Bankas
Baflkanlarnn bu greve gelmesine yeflil flk yakmazlar. le de kendi lkesinden birisinin sekiz yl iin seilmesini isterler.
Euro Blgesinde kamu maliye politikas ile iflgc piyasasnn dzenlenmesini eline geirmek iin epey yol
almfl Almanlarn, zaten ynetmekte olduklar para politikasnda kimseye dn vereceini sanmyorum.
Kaynak: * Gazi Erel, HT Gazete 15 fiubat 2011.
Yaflamn inden 4
MKANSIZ LLER
Dnya ekonomi literatrnde nemli genler vardr.
Bunlarn zellii genin ularn oluflturan gelerden
ikisini kontrol altnda tutabileceinizi, n kontrol altna almak ve ynetmek istediiniz taktirde baflarl olamayacanz anlatr.
mkansz llerden en bilineni 1960l yllarda Mundell
ve Flemmingin ortaya koyduu bamsz merkez bankas, serbest sermaye akmlar ve sabit dviz kuru rejimidir.
Daha sonraki deiflimleri yanstan anlatm ile kreselleflen ve sermaye akmlar serbest olan bir dnyada bamsz merkez bankalar ya dvizi ya da faizi kontrol
edebilir.
Sermaye Hareketleri
Faiz
Dviz
kinci imkansz ly ortaya atan Prof. Dani Rodriktir.

Daha nceki yazlarmda da detayn size aktardn gibi, lkeler kreselleflme, demokrasi ve ulus devlet arasndan seim yapmalar gerekir.
Kreselleflme
Ulus Devlet
Demokrasi
Kreselleflmeden vazgeilemeyeceine gre demokrasi

ya da ulus devletten birini seerek ona uygun politikalar yrrle sokmak lazmdr.. Gnmzde demokrasi her zaman ulus devletten daha stn bir deer kabul
edilmesi nedeniyle seim zaten bellidir.
nc imknsz l ise Avrupann yaflad kriz sonras elde edilien deneyimleri gzden geiren Jean Pisani-Ferry tarafndan ortaya atlmfltr. Jean Pisani-Ferry,
Euro Blgesinde parasal birlik, mali zerklik ve milli
bankaclk fleklindeki unsurdan sadece ikisi arasnda
bir seim yaplmas gereini zerinde durmaktadr.
163

Parasal Birlik
1. e
2. d
Mali zerklik
Milli Bankaclk
3. c
Parasal birlikten ve ortak paradan vazgeilemeyeceine

gre, Euro Blgesi lkelerinin nnde ya mali birlii
kurup bte aklarn ve kamu borlarn kontrol etmek ya da tm bankaclk sistemini birlefltirmek seenekleri var.
HEPSN BR ARADA DfiNMEK
Kuflkusuz bu imkansz ly birlikte dflnmenin
daha gereki bir yaklaflm olduunu savunanlar da var.
Onlar ikili bir seim ortaya koyuyorlar.
Birinci seenek, dviz kurunu kontroldan, ulus devleten
ve milli bankacktan vazgeerek geride kalan unsurlar
dikkate alan bir politika izmek zerine dayanyor.
kinci seenekte de dviz kuru kontrol yok. Buna karfl kreselleflmeyi yavafllatarak, sermaye hareketlerini
kontrol ederek ve mali zerklikten vazgeerek bir sistem oluflturmay neriyor.
ki seenein artlar ve eksileri var. Bu konudaki tartflmann daha derinleflerek ve baflka alternatifler oluflturarak sreceini sanyorum.
Kaynak: Gazi Erel, HT Gazete, 23.Mart..2012
4. c
5. e
6. a
7. d
8. c
9. e
10. c
Yantnz yanlfl ise nitenin Girifl Metnini yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Parasal Geniflleme ve Enflasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkez Bankasnn Bamszl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Enflasyon Hedeflemesine
Dayali Para Politikasinin Gelecei konusunu
Yantnz yanlfl ise Enflasyon Hedeflemesine
Dayali Para Politikasinin Gelecei konusunu
Yantnz yanlfl ise Tek Para Sistemine Gemek konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nitenin Girifl Metnini yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Merkez Bankasnn Bamszl konusunu yeniden gzden geiriniz.
164
Sra Sizde 1
Bunun nedeni bu parasal genifllemenin sonucunda ortaya kan likiditenin merkez bankalarna tekrar dnmesiydi. Merkez bankasndan sabah para alan bankalar, saladklar bu likiditeyi kredi olarak verecekleri
mflterileri ya da yatrm yapacaklar finansal aralar
riskli bularak merkez bankalarna tekrar geri yatrmalar, para arznda bir artfl meydana getirmiyordu.
Robert, B. (1995). Inflation and Economc Growth,

Bank of England Quarterly Bulletin, 35, 166-76.
Debelle G., Masson P., Miguel S., Sharma S., (1998).
Inflation Targetting as a Framework for Monetary Policy, IMF, Economic Issues.
Gazi, E. Habertrk Kfle Yazlar, 15.2.2011, 5.1.2012,
23.3. 2012, 7.5.2012.
Paul, K. The Return of Depress on Economics,
(2009). W.W. Norton&Company.
Frederic, M. (2012). The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Third Edition, Pearson.
Robert, S. and John, T. (1998). Inflation, Unemployment and Monetary Policy, MIT Press.
John, T. (2002). A Half-Century of Changes in Monetary Policy, Remarks Delivered at The Conferance
n Honor of Milton Friedman, University of Chicago, Kasm.
James, T. Monetary Policy: Recent Theory and Practice, Journal of Money, Credit and Banking 15, 50618.
Sra Sizde 2
Yasal bamszlk, kanun yapcnn ve siyasi otoritenin
Merkez Bankasna ne derecede bamszlk verdiinin
gstergesidir.
Sra Sizde 3
Sregiden kamu aklar, birbirini besleyen enflasyon
dinamikleri, srekli deiflen ve uzun vadeli nlem alamayan hkmetler, ifli ciddiyetini kavrayamayan politikaclar, enflasyondan yararlanan kesimler ile iyi palanmamfl bekleyifller enflasyonu % 50 ile 90 aralnda
30 yl sregitmesine neden olmufltur.
Sra Sizde 4
Bu amaza gre uluslararas rezerv paraya sahip lke
ya da blge finansal olarak kme noktasna gelirse sistem batar. ABDde son yaflanan kriz bunun bir rneidir. Euro Blgesinde de ayn risk mevcuttur.
Amalarmz
N
N
N

Hazine kavramnn, Hazine kurumunun zelliklerinin ve grevlerinin neler
olduunu aklayabilecek,
Bor Ynetimi ve Hazinenin hem i bor hem de dfl bor ynetimindeki ifllevlerinin neler olduunu ifade edebilecek,
Kamu Paylar ynetiminin ne olduunu tanmlayabilecek
Anahtar Kavramlar
Kamu Kesimi Borlanma
Gerei
Kamu Kesimi Finansman A
Kamu Kesimi Borlanma
Gereksinimi
Hazine Bonosu
Devlet Tahvili
Borlanma
Kredi Deerlilii
Bor Stoku
Bor Yk
Bor Servisi
Kamu Pay
indekiler
Ekonominin
Gncel Sorunlar
Hazine ve Maliye
Politikalar: 1980-2010
Dnemi Trkiye
Deneyimi Neler
Sylyor?
HAZNE VE HAZNE KAVRAMI

HAZNENN TARHES
HAZNENN GREVLER VE
RGT
KAMU PARA AKIMI VE YNETM
BOR YNETM
KAMU PAYLARININ YNETM
Hazine ve Maliye
Politikalar: 1980-2010
Dnemi Trkiye Deneyimi
Neler Sylyor?
HAZNE VE HAZNE KAVRAMI
Hazinenin iki anlam vardr: (1) Kifli, kurum veya devletlerin sahip olduklar taflnr ve taflnmaz deerli mal varlklar ile eflitli haklar gsteren belgeler. (2) Devletlere ait deerlerin sakland yerler ve bunlarn ynetiminden sorumlu kurumlar. Sahip olunan deerlerin bir blm ilk bakflta deeri anlafllabilen para, deerli madenler gibi fleyler olmasna karfllk, bir blm ilk bakflta tam olarak anlafllamayan eflitli hak ve ykmllkleri taflyan kt, belge ve senetlerdir. Bu
ereveden bakldnda malvarlklarn ifade eden hazine deyimi soyut bir anlam
taflr. Kelimenin, bu malvarlklarnn sakland ve ynetildii yer veya baflka bir
deyiflle Hazine kurumunun nasl ynetildii kamuoyunun fazlaca bildii bir konu
deildir.
Devlet, tek bir tzel kifli olduu iin ayr ayr bakanlklarnn tzel kiflilikleri
yoktur. Dolaysyla bu kurumlarn kendi bafllarna taflnmaz mal sahibi olmalar,
kendi adlarna borlanmaya giriflmeleri sz konusu deildir. Devletin tzel kifliliinin mali ynn Hazine temsil eder. Devletin btn taflnmaz mallarnn, hatta teorik olarak taflnr mallarnn sahibi ve Devlet adna borlanmann yetkilisi Hazinedir. Devlete ait taflnmaz mallar tapuda Hazine adna tescil edilir ve kullanacak
kamu kurumu ya da Devlet dairesine kullanm sresince bedelsiz olarak tahsis edilir. Devletin tzel kifliliinin temsilcisinin Hazine olmas, yzyllar boyu ortaya kmfl geliflmeler sonucunda, tzel kifliliin, mali temsilden ayrlmamas ilkesinin bir
uzantsdr.
Hazine Kurumu
Hazine kavramnn ve Hazine kurumunun tarihsel geliflimine ksaca bir gz attktan sonra, bu aflamada kurumu biraz daha yakndan incelemekte yarar bulunmaktadr.
Hazine;
(i) Devletin malvarln temsil eder. Bu anlamda Devletin mlkiyet haklarnn
koruyucusu olarak tanmlanabilir.
(ii) Devletin nakit akmn dzenler. Bu anlamda Devletin kasas, demelerini
yapan veznedardr.
(iii) Devletin parasnn yabanc paralarla deiflimi konusunda kural koyucu ve
bafllca uygulayclardan birisidir.
(v) Madeni para basmnn tek yetkilisidir.
Devletin tzel kifliliinin

mali ynn Hazine temsil
eder. Devletin btn
taflnmaz mallarnn, hatta
teorik olarak taflnr
mallarnn sahibi ve Devlet
adna borlanmann yetkilisi
Hazinedir.
168
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
(vi) Devletin tzel kifliliini temsil etmesi nedeniyle kamu teflebbslerinde Devletin sermayedarlk haklarnn temsilcisidir. Bu anlamda Hazine, kamu teflebbsleri zerinde bir finansal ynetim merkezi konumundadr.
SIRA adna
SZDE borlanmann karar vericisi ve uygulaycsdr. Kamu kurum
(vii)Devlet
ve kurulufllarnn borlanmalarnda, onlara, Devlet adna verilecek garantinin tek yetkilisidir. Yukarda yaplan aklamalar Hazinenin iki temel ve
D fi N E L M
farkl kurumsal anlamn vurgulamaktadr: lki Hazinenin Devletin kasas
olmas ve bu niteliiyle parasal akmlar ynetmesi, ikincisi Devletin her
O R Uhak ve ykmllklerini ynetmesi.
trlS mali
Hazinenin ikiD temel
K K A Tve farkl kurumsal anlam vardr. Hazine devletin kasas olarak parasal akmlar ile her trl mali hak ve ykmllklerini ynetir.
N N
SIRA SZDE
nceki yzyllarda Devletlerin ya da bir baflka deyiflle Devlet Hazinesinin gerek kasalar vard. Devlet paras ve eflitli deerli madenler bu kasalarda saklanrd. Devletin
kasas gnmzde sembolik bir anlam taflr. Gerekten de bankaclk
AMALARIMIZ
hizmetlerinin gnmzde ulaflt dzeyde Devletin paras, Merkez Bankas veya
bankalarda, altn vb. gibi deerleri Merkez Bankas kasalarnda saklanr. GnK T Akasas
P
mzde Devletin
denildii zaman anlafllmas gereken husus, Devlet gelirlerinin bir kurumun denetimi altnda toplanmas ve demelerin bu kurumun izniyle
yaplmas gereidir. Para vb. deerlerin mutlaka Hazine kasalarnda saklanmas
gerekli deildir.
TELEVZYON
Hazine kavramnn bugn ulaflt asl nemli anlam, Devletin mali hak ve ykmllklerinin temsili ve ynetimi konusudur. Devletin borcu, alaca, demeye
dnflebilecek her trl ykmllkleri Hazinece izlenir ve ynetilir.
NTERNET
Gemiflte yaplan, Yneticinin hazinesi ile Devletin Hazinesi arasndaki ayrm
bugn de mevcuttur. Parlamenter demokratik rejimin egemen olduu gnmz
dnyasnda Yneticilerin antik dnem anlayflndan kalma hazine benzeri olanaklar bulunmaktadr. Bu olanaklarn en genifl olduu lkeler monarfliyle ynetilen
lkelerdir. rnein, ngiltere Kraliesinin nemli miktarda mal varl vardr. Monarfliyle ynetilmeyen lkelerin yneticilerinin (Cumhurbaflkanlar, Baflbakanlar)
dier devlet giderlerine gre daha rahat kullanlabilen ve denetimi daha hafif kurallara tabi ve bu adan zel hazineye benzetilebilecek olan baz gider yetkileri
vardr. Bu gider yetkilerine Trkede rtl denek ad verilmektedir.
HAZNENN TARHES
Antik Dnyadan Gnmze
Parann geerli olmad bir ekonomik sistemin var olduu antik uygarlklar dneminde toplumun yneticisi, devlet demekti. Ynetici, kural koyucuydu, Devletin
dnyasal ve dinsel nderiydi. Ynetici, kuflkusuz, ayn zamanda Devletin mali ifllemlerinin de lideriydi. Vergi koyucu ve giderlere karar veren kifliydi.
Antik dnyada, yneticinin zel hazinesiyle Devletin hazinesi arasndaki ayrm
ihmal edilebilecek kadar kkt. Devlet hazinesiyle yneticinin zel hazinesi arasndaki ilk ayrmn M kinci binin ortalarnda, Msrda orta dnem firavunluunun on ikinci hanedan srasnda ortaya kt grlmektedir. Bu nemli geliflmede taflrada ayni vergi olarak toplanan, bozulmas kolay mallarn korunmas iin infla ettirilen depolar ile bu yeni oluflumun yol at yerinden ynetim uygulamas
zorunluluu temel rol oynamfltr. Buna ek olarak dinsel ynetimin glenmesi ve
7. nite - Hazine ve Maliye Politikalar: 1980-2010 Dnemi Trkiye Deneyimi Neler Sylyor?
kendi hazinesine sahip olma arzusunu n plana karmas da nemli bir etken
oluflturmufltur.
Msrda, taflrada Firavunu temsil grevini taflyan prensler, ayr hazinenin
iliflkilerinden sorumluydular; Firavunun Hazinesi, dinsel ynetimin Hazinesi ve
taflrada kendilerine tahsis edilmifl olan hazine. Msr prenslerinin ldkleri zaman
kendilerine ait hazine ile gmlme haklar vard. (Webber & Wildawsky, 1986,
s.38) Msrda Firavunun hazinesi ile kamu hazinesi arasnda bir ayrm sz konusu
deildi.
Hititlerde Hazine kraln yan baflndayd. Saray ile Hazine kavramlar i ieydi.
Btn topraklar kraln mlkiyetinde olduu iin topraklar iflleyenler elde ettikleri
rnn drtte birini kraln hazinesine verirlerdi. Bal krallklardan alnan haralar
ve elde edilen topraklardan gelen ganimetlerin bir blm hazineye giderdi. Kamuya ait hazine ile krala ya da saraya ait mallar arasnda bir ayrm sz konusu deildi.
Ayrntl ve merkezlefltirilmifl bte, devlet merkezi ile taflra arasndaki ulaflm
ann geliflmesi ve dolaysyla taflra gelir ve giderlerinin merkezden izlenebilmesi
imknnn ortaya kmas sonucunda gndeme gelmifltir.
Hazine kavramna tarihte ak flekilde ilk kez imparatorluk dneminde Romada rastlanr. Bu dnemde Devlet ifllerinde kullanlmak zere tahsis olunan ve
fakat yine de imparatorun mlkiyetinde bulunan hazineye Fiscus Principis veya
Fiscus Caesaris deniyordu. mparatorluk dnemi boyunca Roma halkna ait olan
gelirlerin topland Aerium Publicumu da iine alan Fiscus Principis, zamanla
imparatorun malvarlndan ayr, tzel kiflilie sahip bir Devlet Hazinesi nitelii kazand. Bu geliflme, imparatorun zel kifliliinden ayrlan Devlet tzel kifliliini, Hazinenin temsil etmesi gibi nemli bir geliflmeye yol amfltr. Roma Devlet Hazinesinden ordunun giderleri karfllanr, memur aylklar denir ve eflitli bayndrlk
iflleri finanse edilirdi.
ngilterede Baflbakann yzyllardr taflmakta olduu Hazinenin Birinci Hkimi (First Lord of Treasury) unvann Hazine Bakanna (Chancellor of Exchequer)
brakmamasnn altnda yatan neden, Devlet tzel kifliliini temsil eden kurumun
bafl olduunu aka tescil ettirmek arzusundan baflka bir fley deildir.
Tek ve merkez hazine anlayflna, ngilizcede earmarking, Trkede belirli
gidere belirli gelirin tahsis edilmesi denilen ve 19 uncu yzyldaki bte, vergi ve
hazine reformlarna kadar Avrupada yaygn flekilde uygulanarak kaynak israflarna yol amfl bulunan mali uygulamalardan sonra ulafllmfltr.
18inci yzyl sonlar ve 19uncu yzyl bafllarnda ortaya kan ve Fransada
Turgot, Necker ve daha sonralar Louis Thiers; Prusyada Stein ve Hardenberg; ngilterede Gladstoneun nderlik ettii bte reformcular, btenin tek ve merkez hazineye dayanmas gerektiini savunmufllardr. Hi kuflkusuz tek ve merkez
Hazine btn Devlet kaytlarnn ayn yerde tutulup btn giderlerin tek elden yaplmas anlamn taflmyordu. Dflnce, daha ok Devletin gelir ve giderlerinin tek
otorite tarafndan denklefltirilmesi ve mali disiplinin bu yolla salanmas ynnde
bir giriflimdi. nk 19uncu yzyla gelinceye kadar hibir Avrupa Hkmetinin
giderlerin denetimi ve gelirlerin planlanmas konusunda herhangi bir merkez dzenlemesi yoktu. Hkmetler, gelir ve gider ynetimlerini tahsis yntemiyle yrtyorlard. Belirli bir vergi veya gelirden salanan para belirli bir gidere ayrlyor
ve her bir gider kalemi ayr bir gelir fonundan yaplyordu. Her bir fonun ayr bir
karar alcs olduu iin birbiriyle uyumsuz, ou kez mkerrer ve en nemlisi nceliklere uygun olmayan giderlerin yaplmas sz konusuydu (Webber & Wildawsky, 1986, s.18 ve 28).
169
170
Avrupada yaflanan ve kaynak israfna yol aan bu olumsuz geliflmelerden sonra ulafllan tek ve merkez Hazine kavramndan bugne kadar hi bir geriye dnfl
hareketi olmamfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yneticinin SIRA
zel SZDE
hazinesiyle devletin hazinesi arasndaki ayrm tarihte ilk olarak ne zaman ortaya kmfltr? Bu ayrm hazrlayan unsurlar nelerdir? Tartflnz.
fi N E L M
OsmanlD Hazine
Sistemi
Osmanl Hazine sisteminin bafllangcn oluflturan ve Beytlmal ad verilen slam Hazinesinin

flylece izmek mmkndr: Her fley Beytlmala aitS O R erevesini
U
tir. slamn yarar iin harcanmas gereken her fleyi demeye Beytlmal mecburdur. Asker aylklar ile hayvan ve silah bedelleri ve kamu yararna yaplacak dier
DKKAT
giderler Beytlmaldan denir. MS 642 ylna kadar Beytlmal dorudan doruya
Hz.Muhammed ve Hz.Ebubekir ynetmifllerdir. slam Hazinesini ynetmek zere,
SIRABeytlmal
SZDE
bu tarihte bir
Divan kurulmufl ve Beytlmaldan sorumlu olmak zere
bir Beytlmal Ayini atanmfltr. slamda Hazine en st dzeyde ynetilmifl, kararlar hep en st dzeyde alnmfltr.
AMALARIMIZ
Fatih Sultan Mehmede gelene kadar Osmanl Hazinesi de tmyle slam geleneine uygun, st dzeyde Beytlmal anlayfl erevesinde ynetilmifltir (Pakaln,
1977, s. 6-7).
Osmanl Devletinin snrlar geniflledike Beytlmal geleneine gre
K T A P
bir Hazine ynetiminin iine slamaz hle gelinmifl ve zellikle stanbulun fethiyle birlikte Bizansn kurumlarndan ve o arada Hazine dzeninden etkilenen Fatih
Sultan Mehmed, Hazineyi yeniden sistematize etmifltir. Roma mparatorluunun yaTELEVZYON
ratt zel hazine - devlet hazinesi ayrmn srdren Bizansn etkisi ve geleneksel slam Beytlmal dzeninin bir araya gelmesi sonucu Devlet Hazinesi ile Padiflahn zel hazinesi birbirinden ayr ve en st dzeyde ynetilen kurumlar hline d N TBu
E R Ndzenlemelerden
ET
zenlenmifltir.
sonra Hazine ad benimsenmifl olmasna karfln,
uzun sre Beytlmal deyimi de hazineyi ifade etmek zere kullanlmfltr.
Fatih Sultan Mehmed kendi dnemine kadar yrrlkte bulunan kanunname,
karar ve dier mevzuat toparlayp yeniden dzenleyerek kendi adyla da anlan
nl Kanunname-i Ali Osman (Kanunname-i Mehmedi veya Fatih Kanunnamesi)
yrrle koymufltur. Bu kanunnamede Fatih Sultan Mehmed, dnemin Hazine
(veya Maliye) Bakan konumundaki Bafldefterdara son derecede sekin bir yer
vermifltir.
Osmanl mparatorluunda defterdarlarn says ve yetkisi zaman iinde deiflim gstermifl olmakla birlikte Fatih Sultan Mehmed dneminde Rumeli Defterdarna bal olarak stanbulda grev yapan en az iki Defterdar daha olduu bilinmektedir (fikk- Sani Defterdar ve fikk- Salis Defterdar) (Fleischer, 1986 s.311).
Rumeli Defterdar ayn zamanda Bafldefterdar (fikk- Evvel Defterdar) unvann da
taflyor ve bugnk anlamyla Hazine Bakan (Maliye ve/veya Ekonomi Bakan)nn
yetkilerine sahip bulunuyordu. Fatih Sultan Mehmedin hkmdarlk dneminin
sonlarna doru Anadolu Defterdarl adyla Anadoluda toplanan gelir ve yaplan
giderlerden sorumlu, bir Defterdarlk daha kurulmufltur (Fleischer, 1986,s. 311).
Fatih Sultan Mehmed ayr Hazine oluflturmufltur. Bunlar: Develete ait Hazine (Hazine-i Amire, Hazine-i Hmayun, Hazine-i Emiriye, Hazine-i Birun, Dfl Hazine ya da Hazine-i Devlet), Padiflahn zel Hazinesi (Hazine-i Hassa, Hazine-i Enderun ya da Hazine), ve Hazine-i Haremdir. Hazine-i Harem, bir hazine olmaktan ok slamn kutsal emanetlerinin korunmas iin tahsis edilen kaynaklardr.
N N
Bafldefterdarn ynetimi altnda bulunan Devlet Hazinesi; dine ve geleneklere

dayal baz vergiler, ele geirilen lkelerden alnan hara, mslman olmayan
halktan alnan cizye, Sadrazam, vezirler ve Devletin nde gelen kiflileri tarafndan
zaman zaman padiflaha verilen hediyelerin bir blm (rikabiye), savafl gibi olaanst hllerde alnan geici vergiler (avariz), Msr gibi timar sistemine dahil olmayan baz eyaletlerden ylda bir kez alnan vergiler (salyaneli eyaletler vergisi),
Devlet arazilerinin kiralanmas karfll elde edilen kira gelirleri (mukataa) gibi gelirlere sahipti. Devlet Hazinesinin bafllca giderleri ise yenieri ve Devlet memurlarnn maafllar ile merkez ynetim giderlerinden oluflmaktayd.
Fatih Sultan Mehmed zamannda Yedikulede bulunan Hazine kasalar, 16 nc
yzyl sonlarnda Topkap Sarayna taflnmfltr. Ayn tarihlerde Hazine brolar da
Divan- Hmayuna bal olarak alflmaya bafllamfltr. Divan- Hmayun zaman
iinde Devlet ynetimindeki nemini kaybedince, Devlet Hazinesi, Topkap Saraynn avlusundaki zel binalarna taflnmfl fakat bu binalarn 1866 da yanmas
zerine yeniden Sarayn iindeki blme dnmfltr.
Geleneksel Osmanl Devlet dzeninde her Divan- Hmayun toplants srasnda, Beytlmal gelenei erevesinde, Devlet Hazinesinin kasalarnn almas ve
oturum sonunda Sadrazamn mhr ile mhrlenmek suretiyle kapatlmas kanun hkmyd (Kanunname-i Ali Osman Madde 39). Devlet Hazinesi kasalarndan para karlmas iin Ruzname Kaleminde (Gnlk Defter Brosu) hazrlanan
gider belgesi Bafldefterdar tarafndan imzalanarak Sadrazama sunulur ve Sadrazamca zerine pene (imza) ve sahh (doruluk gsteren bir eflit damga) konulduktan sonra Hazine Tezkiresi (Hazinenin izin kad) adn alan bu belge deme
yaplmak zere Sergi Halifesine (Baflveznedar) verilirdi. Baflveznedar tarafndan
demenin yaplmasn izleyerek bu belge Ruzname Kalemindeki Gnlk Deftere
ifllenirdi. Devlet Hazinesine para giriflinde ise Vezzanlar (veznedarlar) parann
sahte veya eksik olup olmadn denetlerler, Hazine Katipleri de girifl ifllemlerini
yaparlard (Britannica Ansiklopedisi, s.514).
Padiflahn zel hazinesi (Hazine-i Hassa); Padiflah ve Sarayn giderlerinin karfllanmas amacyla kurulmufltu. Padiflahn zel Hazinesinin Yneticileri Hazine
Kethdas (Hazine Kahyas), Hazinedarbafl ve Hasodabafl idi. Asl yetki, Hazine
Kethdasna aitti. Padiflahn zel Hazinesi; eflitli savafl ganimetlerinden Padiflahn payna dflen deerli eflya ve paralar, eflitli deerli hediyeler ve benzeri
kalemlerden oluflur ve Sarayn iindeki zel blmde mhr altnda saklanrd.
Dolmabahe Saray infla ettirilirken Padiflahn zel Hazinesi iin ayr bir blm
yaptrlmfltr.
Harem Hazinesi; Mekke ve Medinedeki kutsal emanetlerin saklanmas, bakm
ve onarm iin tahsis edilmifl baz deerlerden ibaretti. Bu nedenle Harem Hazinesini kurum olarak bir hazine fleklinde deerlendirmekten ok, kavram olarak
bir hazine gibi grmek daha doru olacaktr.
Padiflahn zel Hazinesi ile Harem Hazinesini, gnmzde de eflitli lkelerde
uygulamas bulunan, kavramsal birer hazine ya da birer rtl denek gibi kabul etmek gerekir.
Fatih Sultan Mehmedin, slam ve Bizans geleneklerinin ortaklafla etkisi altnda,
15 inci yzylda sistemlefltirdii tek ve merkez Hazinenin, Avrupada ancak 19
uncu yzylda gereklefltirilebilen Hazine ynetiminin ilk rneklerinden biri olduunu ileri srmemiz yanlfl olmayacaktr.
171
172
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fatih Sultan SIRA

Mehmet
dneminde oluflturulan hazine kurumlar nelerdir? Her birini ksaca
SZDE
aklaynz.
fi N E L M
OsmanlD Hazine
Sisteminde Bozulma
Fatih Sultan Mehmed tarafndan ok farkl iki kltrn (slam kltr ile Roma
kltrne dayal
kltr) ya da Dou ile Bat anlayfllarnn bir sentezi olaS O R Bizans
U
rak flekillendirilmifl bulunan en st dzeyde ynetilen tek ve merkez Hazine yaps, 17 nci yzyln ikinci yarsna kadar, imparatorluun genifllemesinin zorunlu
DKKAT
kld ve daha ok yerinden ynetim ilkesinin ar bast baz deifliklikler hari
tutulursa temelde bir deiflime tabi tutulmadan korunmufltur. mparatorluun geSIRA
SZDE olarak yerinden ynetim ilkesi erevesinde taflrada mal Defnifllemesinin
sonucu
terdarl (kenar Defterdarl da denilmektedir) adyla kurulan ve kurulduu yere
gre Anadolu veya Rumeli Defterdarlarna bal olarak alflan Defterdarlklarn saAMALARIMIZ
ys 1607 ylnda 12 ye ulaflmfltr (Fleischer, 1986, s.312).
17 nci yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluu, daha nceleri pek karfllaflmad
uzun sreli savafllar ve isyanlar ve sonuta bunlarn neden olK T A P
duu bte aklaryla tanflmaya bafllamfltr. Hazineyi byk mali skntlara sokan bir baflka etken de 1617den sonra sklkla deiflen Padiflahlarn dattklar
clus bahfliflleri olmufltur. Her yeni padiflahn tahta kflnda datlan bu bahfliflTELEVZYON
ler Devletin neredeyse bir yllk gelirine yakn bir miktar oluflturmaktayd (Karamursal, 1989). Artan giderleri karfllamak iin baflvurulan zm yollar arasnda,
Padiflahn zel Hazinesinden borlanmak ve parann deerinin dflrlmesi (ta N T Ekullanlan
RNET
flifl) en yaygn
yntemler olmufltur. Uzun sreli savafllarn sreklilik gstermesi Osmanl mparatorluunu, yakn ve orta vadede toplanacak Devlet gelirlerini zel kiflilere satmak (mukataat), zellikle yeni rnlere ait aflar vergisini ak
arttrma yntemiyle en yksek creti veren kiflilere satmak (iltizam) ve mukataa
gelirlerini paylara blerek zel kiflilere satmak (sehim) fleklindeki yeni yntemlere
itmifltir (Kazgan, 1992, s.72). Mali bulufl saylabilecek bu tr yntemler, temel sorunu zmekten uzak, ksa dnemli zmler olduundan, bafllangta peflin bir
gelire kavufltuu iin rahatlamfl grnen Devlet Hazinesi ileriki yollarda gelir yetersizlii iine dflmfl ve daha da ciddi sorunlarla karfl karflya kalmfltr.
1793 ylnda rad- Cedid Hazinesi (Yeni Gelirler Hazinesi) kurulmufl ve bylece Osmanl mparatorluunda tek ve merkez Hazine dflncesinden ilk sapma
ortaya kmfltr. Hazinenin gelirlerinin peflin para alnarak satlmas yntemlerinin
yaratt gelir yetersizlikleri sonucunda, bu yntemlere dahil olmayan gelirleri kapsamak amacyla kurulduu anlafllan rad- Cedid Hazinesini III nc Selim dneminde kurulan Tersane Hazinesi (gemi yapmlarn finanse etmek iin kurulan hazine) ile Zahire Hazinesi (hububat almlarn finanse etmek amacyla kurulan hazine) izlemifl ve bu dnemde Hazine ve Defterdar says artmfltr. Daha deiflik bir
flekilde olmakla birlikte oklu hazine sistemi II nci Mahmut dneminde de devam
etmifltir. Bu dnemde hepsi bir arada olmamakla birlikte Mukataat Hazinesi (Devlet arazilerinin kiralanmas karfll elde olunan gelirlerin topland hazine), Mansure Hazinesi (1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmas sonucu bu ocan yerine kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl yeni asker rgtn giderlerinin
karfllanmas amacyla oluflturulan hazine), Redif Hazinesi (terhis edilen askerlerin
giderlerinin karfllanmasna tahsis edilen hazine), Darphane Hazinesi ve Maliye
Hazinesi kurulmufltur (Cezar, 1986, s. 152). Bu flekilde oalan Hazineler, Devletin mali ynetimini, belirli giderlere belirli gelirlerin ayrlmas yoluyla iflleyen bir
N N
yapya dnfltrmfl ve gelirlerin yalnzca yzde onu merkez Hazineye girerken

geri kalan byk ounluu merkez Hazineye girmeksizin harcanr olmufltur (Karamursal, 1989, s. 86).
Daha nce birlefltirilmifl bulunan Hazine-i Amire ile Darphane 1838 ylnda yeniden birbirlerinden ayrlmfl, Hazine-i Amire bu kez de Mansure Hazinesi ile birlefltirilmifltir. Bu kararla birlikte defterdar unvan tmyle kaldrlmfl ve Maliye Nazr unvan verilen ynetici hazinelerin tmnden sorumlu konuma getirilmifltir.
1839 ylnda Tanzimat Fermannn ilanndan sonra Hazine asndan yeni bir
yaplanma ortaya kmfltr. 1840 ylnda Hazine-i Amire, Mansure Hazinesi ve Redif Hazinesinin tm kaldrlmfl ve bunlarn gelir ve giderlerinin Maliye Hazinei
Celilesi (Yce Maliye Hazinesi) ile birlefltirilmesi karar alnmfltr. Bylece Osmanl mparatorluunda 1793 ylndan beri srmekte olan oklu hazine dnemi
kapanmfl ve yeniden tek ve merkez hazine sistemine dnlmfltr (Cezar, 1986,
s. 290).
Padiflahn zel Hazinesi (Hazine-i Hassa) ve Harem Hazinesinin gelifliminde
en nemli aflama, Tanzimat Ferman ile ortaya kmfltr. 1840 ylnda her iki hazinenin varlklar ve gelirleri, Maliye Hazinesine devredilmifl, Padiflah ve ailesine bu
hazineden maafl balanmfltr (Cezar, 1986, s. 289). Bu ifllem, yalnzca hazinelerin
birlefltirilmesinin tesinde, Padiflahn mali gcnn elinden alnmas yoluyla hkmet etme gcnn de kstlanmas anlamna gelen ilgin bir geliflmedir.
Cumhuriyet Hazinesi
Cumhuriyetin ilanndan sonra Hazine, Maliye Bakanlnn bnyesi iinde yer almfltr. O dnemde bugnk anlamda hazine ifllemlerinden sorumlu iki birim vard: Muamelat- Nakdiye Mdrl ve Vezne Mdrl. Daha sonra bu iki birim
birlefltirilmifl ve bunlara Dyun-u Muntazame Mdrl ile Darphane eklenmifltir. Zaman iinde eflitli isim deifliklikleri olmakla birlikte 1946 ylna kadar yap
bu flekliyle kalmfltr. 1946 ylnda Hazine Genel Mdrl adn alan Hazine ve
Darphane ve Damga Matbaas Mdrl sonraki yapnn temel tafllarn oluflturmufltur. 1960 ylnda karlan 13 sayl Kanunla Hazinenin yaps tamamen deifltirilmifl ve yine Maliye Bakanl bnyesinde, bir Genel Sekreterin ynetimi altnda Hazine Genel Mdrnn bulunduu, Hazine Genel Mdrl ve Milletleraras ktisadi flbirlii Teflkilat Genel Sekreterlii kurulmufltur. Bu yeni rgtlenme ile Hazinenin o tarihe kadar yrtt nakit ve bor ynetimi ifllevlerinin yanna dfl ekonomik iliflkilerin yrtlmesi, mali sektrn ynetimi ve dviz ynetimi ifllevleri de katlmfltr. Bylece Hazine (dolaysyla Maliye Bakanl), ekonomik ve mali politikalarn yrtlmesi ve ynlendirilmesinde en nemli kurumlardan biri konumuna gelmifltir.
1969 ylnda 1173 sayl Milletleraras Mnasebetlerin Yrtlmesi ve Koordinasyonu Hakknda Kanun yrrle girmifl ve bu kanunla Hazinenin yurt dfl iliflkilerdeki rol yeniden tanmlanmfltr.
1984 yl sonunda Devlet yapsnn yeniden dzenlenmesi ifllemleri erevesinde Maliye Bakanlndan ayrlan Hazine ile Ticaret Bakanlndan ayrlan Dfl ticaret Dairesi bir araya getirilmifl ve Baflbakanla bal bir Hazine ve Dfl ticaret Msteflarl kurulmufltur. Bylece Trkiyede mali ynetim iki ayr idarenin ynetimine verilmifltir.
1994 yl sonunda msteflarlk bu kez Dfl Ticaretden ayrlarak Baflbakanla
bal Hazine Msteflarl adl bir idare haline dnflmfl, Darphane ve Damga
Matbaas Genel Mdrl de Hazinenin bal kuruluflu hline getirilmifltir.
173
174
HAZNENN GREVLER VE RGT

Hazinenin Grevleri
Devletin parasal akmlarnn

ynetimi; dier bir ifade ile
devletin gelir ve giderlerinin
yer ve zaman itibaryla
denklefltirilmesi Hazinenin
klasik grevidir. Bunun yan
sra sermaye piyasalarnn
geliflimi ve uluslararas
ekonomik kurulufllarnn
saysnn artmas ile
Hazineye klasik grevlerinin
yanna eklenen grevlerdir.
Hazinenin grev ve ifllevleri bir lkenin tm ekonomik ve mali yaflamn kapsayacak kadar genifltir. Bunlar dnya uygulamalarndan yararlanarak sralamaya alflalm;
(i) Devletin taflnr ve taflnmaz her trl malvarln korumak ve ynetmek,
bu malvarln deerlendirmek,
(ii) Devlet gelirlerini toplamak, giderleri yapacak olan kurum ve kurulufllara
gerekli paray gndermek, Devlet gelir ve giderlerinin zaman ve yer itibaryla uyumlandrlmasn salamak,
(iii) Devletin i ve dfl borlanmasn yrtmek, Devlet borlarnn servisini
yapmak,
(iv) Kamu teflebbslerinin Devlet adna sermayedarlk ifllemlerini yerine getirmek,
(v) Madeni parann basm ve datmn yapmak, dolaflmn salamak,
Bu saydklarmz Hazinenin klasik grevleridir. Bunlara ek olarak pek ok lkede Hazineye baflka grevler de verilmifltir. rnein Devletin dfl ekonomik iliflkilerini yrtmek ve uluslararas ekonomik kurulufllar nezdinde Devletin temsilini
salamak Hazineye verilmifl bir grev olarak ortaya kmfltr.
Grld zere Hazinenin grevleri hem son derecede genifl hem de olduka
karmaflktr. Hazinenin grevlerinden sz edilirken ilk akla gelen genellikle klasik
grevleridir. Bu klasik grevlerin hemen tamam Devletin parasal akmlarnn
ynetimi ya da daha basit bir ifadeyle Devletin gelir ve giderlerinin zaman ve
yer itibaryla denklefltirilmesi gibi ifadelerle zetlenebilir. fadeler basit olmakla
birlikte aslnda bu cmlelerin altnda buzdann grnmeyen paras sakldr.
Gerekten de Devlet gelir ve giderlerinin denklefltirilmesi deyimi Devlet gelirlerinin toplanmas, Devlet giderlerinin yaplmas, gelir - gider dengesinin mevcut
olmamas hlinde borlanmaya gidilmesi, Devlet borlarnn anapara ve faizlerinin
denmesi, denemeyecek durumdaysa gerekli nlemlerin alnmas gibi ok eflitli ve kapsaml ifllemleri iermektedir.
Hazinenin bu klasik grevleri dflnda kalanlar genellikle 20nci yzyldaki geliflmeler sonucunda ortaya kmfltr. Sermaye piyasalar gelifltike bunlar zerinde
bir kamu otoritesinin denetimine gerek grlmfl ve bu aflamada Hazineler devreye sokulmufltur. Uluslararas ekonomik kurulufllarn saylar hzla artmaya ve lkelerle iliflkileri genifllemeye bafllamfl yine Hazineler bu konuda greve arlmfltr.
Bafllangta Hazinelere verilen bu grevler baz lkelerde zaman iinde bu amalarla kurulmufl bulunan kurumlara devredilmifl, baz lkelerde ise Hazinenin grevi olmaya devam etmifltir.
Hazinenin en nemli grevlerinden birisi Devletin parasnn dolaflmdr. Hazineler uzun sreler bu ifllevi tek bafllarna yrtmfllerdir. Zaman iinde parann
dolaflmyla ilgili yetkiler hkmetten bamsz para otoritelerine devredilmifltir. Bu
otoriteler genellikle merkez bankalardr. Gerekten de merkez bankalar, hkmetlerin etkisine daha uzak bir konumda kurulmaktadrlar. rnein ABD Merkez
Bankas (Federal Reserve System) iin hkmet iinde bamsz deyimi kullanlmaktadr. Oysa ABD Hazinesi ynetimin bir parasdr. Alman Merkez Bankas
(Bundesbank) Alman hkmetinden tamamen bamszdr. Alman Hazinesini ise
hkmetten soyutlamaya imkn yoktur. Hatta yukardaki tanmlamalar erevesinde baklacak olursa Hazine, birok ynden, Devletin ta kendisidir.
175
Hazinenin gnmzde Devletin parasnn dolaflm iin stlendii grev de bir

bakma sembolik bir grevdir. rnein; ABD dolarnn zerinde, Devletin tzel kifliliini temsil asndan, ABD Hazine Bakannn imzas vardr. Buna karfln bu lkede paray basp dolaflma sunmak Merkez Bankasnn grevidir. Tarihsel geliflmeler sonucu, para otoritesinin hkmetten bamsz veya hkmet karflsnda
zerk olmas eiliminin n plana kmas ile Hazineler, paraya iliflkin yetkilerini
genifl lde Merkez Bankalarna devretmifllerdir. Gnmzde Hazine yetkililerinin para zerindeki imzalar, parann, Devlet Hazinesinin malvarlklar karfll olduunu ifade etmeye yarayan sembollerden ibarettir. Enflasyon ve dolaysyla parann deeri konusunda ciddi skntlar yaflamfl olan Almanya gibi lkelerde parann zerindeki imzalar bile hkmetten bamsz konumdaki Alman Merkez Bankasnn yetkililerine aittir.
20. yydaki geliflmeler flnda hazinenin yeni grevlerini tartflnz.SIRA SZDE
Hazine rgt
D fi N E L M
Dnya uygulamasna bakldnda Hazinenin rgtlenmesinde
deiflik yaklaflmlar olduu grlmektedir. En yaygn olarak karfllafllan uygulamalar iki kategoriO R U fleklindedir
de toplamak mmkndr. Hazine, ya kendi adyla anlan birS rgt
(Hazine Bakanl gibi) ya da Maliye ve/veya Ekonomi Bakanlnn bir paras
olarak rgtlenmektedir. Hazinenin kendi adyla bir rgt olarak kuruldu lkeDKKAT
ler genellikle Anglo - Sakson geleneini benimsemifl olan lkelerdir. ngiltere ve
ABD de Hazine Bakanl olmakla birlikte bu bakanlklar kta Avrupasnda MaliSIRA SZDE
ye ve/veya Ekonomi Bakanlnn iinde yer alan gelir idaresi,
bte idaresi
(ABDde Hazinenin dflnda Baflkana bal ayr bir bte ofisi vardr), gmrk idaresi gibi idareleri de yaplarnn iinde bulundurmaktadrlar. Kta Avrupasnda beAMALARIMIZ
nimsenen yntem ise Hazinenin Maliye ve/veya Ekonomi Bakanlnn iinde yer
almas fleklindedir.
N N
K T A P
Trkiyede Hazine rgt ve Temel Grevleri
Trkiyede 1984 sonras ortaya kan rgtlenmede, Maliye Bakanlndan ayr,

Baflbakanla bal bir Msteflarlk kurulmufl ve Maliyedeki Hazine
T E L E V ZGenel
Y O N Mdrl ve Milletleraras ktisadi flbirlii Genel Sekreterlii ile Sanayi ve Ticaret Bakanlndaki Dfl Ticaret Dairesi Genel Sekreterlii bu msteflarlk ats altnda bir
araya getirilmifltir. Yeni rgtlenmede bte idaresi ve gelir idaresi Maliye BakanT E R N Enoktalar
T
l bnyesinde kalmfl ve aslnda grev ve ifllev olarak pek ok Nortak
bulunmasna karfln Hazine ile ayr birer ynetim ats altna girmifllerdir. Bylelikle
Trkiyede ortaya kan rgtlenme, dnya uygulamalarndan farkl olarak mali
yapda ikili bir rgtlenmeye sahne olmufltur. 1994 ylnda bu kez msteflarlk iki
ayr msteflarlk olarak yine baflbakanla bal hale getirilmifltir. Yeni rgtlenmede Hazine rgtnn ad Hazine Msteflarl olmufltur.
Her ne flekilde rgtlenmifl olursa olsun Hazinenin kendine zg bir dokusu
vardr. Antik dnemlerden kalma bu zel doku, Hazineye, rnein gelir ya da bte idarelerinden farkl bir hava verir. rnein; ngiliz ve Amerikan Hazineleri kendi isimlerini taflyan bir bakanlk ats altnda olduklar iin ngiliz Hazinesi veya
Amerikan Hazinesi deyimleri son derece olaan gelmektedir. Buna karfllk Fransada Hazine, Maliye ve Ekonomi Bakanlnn bir paras olduu hlde, Fransada
hazine ifllemleriyle ilgili bir karardan sz edildiinde Maliye ve Ekonomi Bakanlnn karar denilmesi yerine Fransz Hazinesinin karar denilmesi de yadrganma-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
176
maktadr. Bunun temel nedeni Hazinenin, Maliye ve Ekonomi Bakanl iinde sahip olduu zel ve zgn konumdur. Trkiyede de 1984 - 1994 yllar arasnda
mevcut bulunan Hazine ve Dflticaret Msteflarlnn gerek hazine ifllemleriyle ilgili karar ve uygulamalarna gerekse Dflticaretle ilgili karar ve uygulamalarna ksaca Hazinenin karar veya uygulamas diye atfta bulunmak det olmufltu. Btn
bunlar Hazinenin birlikte bulunduu btn idarelerden farkl bir zel dokusu ve
konumunun olduunun kantlardr.
Bugn Trkiye asndan baktmzda Hazinenin en bilinen, temel grevleri
diye adlandrlabilecek grevlerini bafllk altnda toplayabiliriz: (1) Kamu para
akm ynetimi, (2) Kamu kesimi bor ynetimi, (3) Kamu paylarnn mali adan
ynetimi.
KAMU PARA AKIMI VE YNETM

Kamu Para Akmnn Douflu
Devlet Hazinesine eflitli kaynaklardan ve eflitli nedenlerle para girifli olur. Bu
kaynaklar zetle afladaki flekilde sralamak mmkndr;
(i) Vergi, resim, har gibi zorunlu gelirlerin tahsil edilmesi,
(ii) Devletin taflnmaz mallarnn satfl, kiralanmas veya baflka bir flekilde iflletilmesinden salanan gelirler,
(iii) Devletin eflitli iktisadi iflletmelerinden (kamu iktisadi teflebbsleri, eflitli
zel kesim flirketlerindeki ifltirakleri, dner sermaye iflletmeleri vb.) elde
edilen ve Hazineye devredilen krlar, temett gelirleri vb.
(iv) Kamu mlkiyetindeki iktisadi iflletmelerin eflitli yntemlerle zellefltirilmesinden elde edilen gelirler,
(v) ve dfl borlanmalarla salanan imknlar,
(vi) eflitli i ve dfl hibeler ve yardmlar,
(vii) Devletin mlkiyetinde bulunan taflnr mallarn satfl, kiralanma veya dier
flekillerde iflletilmesinden salanan gelirler,
(viii)Kamu parasnn yatrld bankalardaki hesaplar ve tahvil gibi kaynaklardan elde edilen faiz vb. getiriler,
(ix) Devlete ait baz tekel haklar ve imtiyazlarn belirli kurum ve kurulufllara
kullandrlmasndan elde edilen gelirler,
(x) Deerli ktlarn (kira kontratosu, noter senedi vb gibi) satflndan elde
edilen gelirler,
(xi) Vergi cezalar, trafik cezalar ve dier para cezalar.
Bu ve benzeri gelirler Hazineye para giriflinin kaynaklarn oluflturur. Genel kabul grmfl uygulama, bu kaynaklarn tek ve merkez hazinenin kasalarna veya
hesaplarna girmesi fleklinde olmakla birlikte bu uygulamann baz istisnalar da
vardr.
Hazinenin bafllcalar yukarda saylan gelirleri, belirli istisnalar dflnda (hibeler, yardmlar, bafllar, zellefltirme gelirleri gibi), genellikle sreklilik gsteren
gelirlerdir. rnein vergi, resim, har gelirleri, taflnmaz mallarn kira ve iflletilme
gelirleri, kamu teflebbslerinin krlar gibi gelirler genellikle srekli olarak tekrar
eden gelirlerdir.
Devlet Hazinesinin bu saylan gelirlerinin yannda bir blm srekli bir blm de geici nitelikte giderleri vardr. Bu giderler, lkeden lkeye farkl ve kamu
kesiminin, ya da daha dar anlamda Devletin, tuttuu yerin geniflliine bal olarak
flekillenen bir yap iinde bulunurlar.
177
Devletin sreklilik gsteren giderlerini bafllca flu kalemler etrafnda toplamak

mmkndr;
(i) Kamu kesiminde grevli memur ve iflilerin maafl, cret, yolluk, hastalk
ve tedavi giderleri,
(ii) Devletin dorudan yrtt yatrm faaliyetlerinin gerektirdii giderler,
(iii) eflitli sbvansiyonlar ve destekleme giderleri,
(iv) Devlet hizmetlerinin gerektirdii mal ve hizmetlerin satn alnmas veya kiralanmas karfll yaplan demeler,
(v) Devletin i ve dfl borlanmalarnn vadesi gelen anapara ve faiz demeleri.
Yukarda saylan ve sreklilik gsteren Devlet giderlerinin yan sra baz Devlet
giderleri de geici bir yap sergilerler. Bunlara rnek olarak da flunlar saymak
mmkndr;
(vi) Baflka Devletlere veya uluslararas kurumlara ynelik hibeler ve yardmlar,
(vii) Savafl, deprem, doal afetler ve dier olaanst hllerin gerektirdii eflitli giderler,
(viii)eflitli tazminatlar.
Kamu Para Akmnn Ynetimi

Kamu para akmnn ynetimi, Hazinenin bilinen en eski ifllevlerinin baflnda gelir. Ksaca flyle tanmlanabilir; kamu kesiminin veya daha dar anlamda Devletin,
elinde bulunan para ve paray temsil eden belgelerin saklanmas, deerlendirilmesi (nemalandrlmas), kullanmnn planlanmas ve yrtlmesi faaliyeti.
Klasik Hazine ifllevlerinin en nemlisi olarak kabul edilen Devlet gelir ve giSZDE
derlerinin zaman ve yer itibariyle uyumlandrlmasnn SIRA
salanmas
ifllemi
dar anlamda kamu para akmnn ynetilmesi kavram ile akflr. Dar anlamda deyimini kullanyoruz nk genifl anlamda bor ynetimi de kamu para akmnn
D fi N E L M
ynetimi genel kavramnn bir parasn oluflturur. Ancak bor ynetimi nemi ve
karmaflk teknii gerei ayrca ele alnp incelenmeye ihtiya gsterdiinden bu alt
O R U gryoruz.
kesimde kamu para akm ynetimini dar anlamyla ele almay Suygun
Hazinenin, Devlet gelir ve giderlerinin zaman ve yer itibaryla uyumlandrlmasnn
saDKKAT
lanmas olarak ifade edilen klasik ifllevi, bor ynetimini iermediinden dar anlamda kamu para akm ynetimidir.
SIRA SZDE
N N
Devletin sreklilik gsteren giderleri, hemen her ay belirli gnlerde tekrarlanr.

Bu nedenle bu giderlerin aksamaya meydan verilmeksizin yaplabilmesi,
AMALARIMIZ belirli bir
planlama ve programlama gerektirir. Oysa geici giderler planlanamaz. Bu nedenle Devletin zaman iinde ortaya kan geici nitelikli giderlerinin karfllanabilmesiK eflitli
T A Pyntemlerle
ni salamak iin, ya srekli giderlerinden tasarruf ederek ya da
gelirlerini arttrp bu geici nitelikteki giderlerini karfllamas gerekir. Genel olarak
bu gibi geici gider artfllarn karfllamann yolu, borlanmay arttrarak giderin geicilik karakterine uygun geici bir finansman tekniini kullanmaktr.
TELEVZYON
Asl olarak zerinde durulmas gereken Devletin sreklilik gsteren giderleridir. Hazine bu giderlerin hemen hemen hep ayn zamanlarda yaplmasndan sorumludur. Devletin baz giderlerinin denmesi gerektii anda para yetersizlii neNTERNET
deniyle denmeyerek bir sre ertelenmesi imkn dhilinde olduu hlde baz giderlerinin zamannda denmeyerek ksa bir sre iin dahi ertelenmesi mmkn
deildir. rnein Trkiye uygulamasna bakld zaman ifti borlarnn veya
mteahhitlerin alacaklarnn vadesinde denmeyerek bir sre geciktirildii, bunla-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
178
ra baz dnemler erteleme nedeniyle belirli faizler denirken baz dnemler hibir
faiz denmedii grlmektedir. Buna karfllk geleneksel olarak Devlet Memurlarnn maafllarnn denmesinin geciktirilmesi sz konusu olmamaktadr. Ayn flekilde Devlet borlarnn anapara ve faiz demelerinin de geciktirilmesi sz konusu
olamaz. Zira byle bir gecikme borlarn ertelenmesi anlamna gelir ve alacakl ile
grflp anlaflmadan bunun tek tarafl yaplmas hlinde bir daha Devletin borlanmasn ok zorlafltrr. O hlde genel olarak Devlet giderlerinin yaplmasnn srekli bir ifllem olduu ve baz istisnalar dflnda ertelenmesinin pek kolay olmad
ortaya kmaktadr.
Devlet gelirlerinin toplanmas ise giderlerde olduu gibi bir sreklilik gstermez. Baz Devlet gelirleri srekli bir flekilde tahsil edildii hlde byk kapsaml
olanlar, tahsil kolayl salamak ve tahsil maliyetlerini dflk tutmak amacyla
taksitler hlinde tahsil edilir. rnein; trafik cezalar, para cezalar, cretlilerin gelirlerinden stopaj yoluyla alnan vergi kesintileri, katma deer vergisi gibi baz gelirler, gnlk olarak olmasa bile aylk bir dnem itibaryla bir sreklilik sergilemektedirler. Bu bir aylk sreklilik dahi Devletin her gn yapmas gereken giderleri ile
zaman itibaryla bir uyumsuzluk yaratrken daha byk bir zaman uyumsuzluu
gelir vergisi, kurumlar vergisi gibi ylda 3 - 4 taksitte tahsil edilen ve nemli miktar tutan gelirlerden dolay ortaya kar. Konu hibe ve yardmlar gibi kalemlere gelince uyumsuzluk en st dzeye ulaflmfl olur. nk bu gelirler, tmyle geici bir
nitelikte olduu gibi ylda bir veya iki kez tahsil edilen ve genellikle tahsil zamanlar da nceden pek fazla tahmin edilemeyen gelirlerdir. Devlet giderlerindeki genel eilimin sreklilik olmasna karfllk Devlet gelirlerindeki genel eilimin dzensiz bir akm grnm izlemesi, bu iki kalem arasnda finansman dengesinin kurulmasn zorlafltrr.
te yandan ayn uyumsuzluk, gelirlerin topland ve giderlerin yapld yerlerin farkll nedeniyle de ortaya kabilir. Gerekten de baz blgelerde gelir fazlalar, baz blgelerde ise gider fazlalar oluflabilir. Bu durumda gider ve gelir fazlalarnn yer itibaryla uyumlandrlmas sorunu ortaya kar. Eskiden bu denklefltirme ifllemi, fazla veren blgeden eksik veren blgeye para taflnmak suretiyle olduka g koflullar altnda gereklefltirilirken bankaclk sisteminin gelifltii gnmzde banka hesaplar zerinden gereklefltirilen talimatlarla olmaktadr.
flte bu iki ynl, zaman ve yer itibaryla, uyumlandrma, Hazinenin klasik grevi olan kamu parasnn ynetimi ifllevinin temel tafln oluflturmaktadr.
Gelir ve giderlerin zaman ve yer itibaryla uyumlandrlmas, ya tmyle merkezden veya hem merkezden hem de taflradan ynetim yntemleriyle salanabilir. ABD Hazinesi, ABD Merkez Bankasnda bir mevduat hesab bulundurmakta ve
demelerini ya bu hesap zerine ek keserek ya da bu hesaptan ilgili hesaplara
aktarma yoluyla yapmaktadr. Sz konusu mevduat hesabnn girifllerini ise Hazinenin, ABD genelinde, vergi gelirlerini ve tahvil, bono satfl hslatn tahsil etmekle grevlendirdii 15,000i aflkn kurumdaki hesaplarndan yaplan aktarmalar oluflturmaktadr. ABD uygulamas daha ok karma ynteme uygundur. Trkiyede de
karma yntem uygulanmaktadr.
Trkiye Uygulamas
Trkiyede, gelir ve giderlerin zaman ve yer itibaryla uyumlandrlmas, uzun sre
Tek Hazine Hesab ad verilen bir yntem erevesinde yrtlmfltr. Bu yntemde, eflitli il veya blgelerde toplanan kamu gelirlerinin, ncelikle o il veya blgelerin giderlerinin karfllanmasnda kullanlmas, artan miktarlarn dier il veya
179
blgelerin ihtiyalar iin transfer edilmesi sz konusu idi. nceden talepler toplanr eldeki imknlara gre para akm salanr ve demeler yaplrd.
2007 ylnda Hazine Msteflarl, Maliye Bakanl ve Merkez Bankas arasnda
bir protokol yaplarak Tek Hazine Hesab yntemi yerine Tek Hazine Cari Hesab
yntemine geildi. Bu yntemin taflra tahsilat ve demeleri asndan eski yntemden en nemli fark Hazinenin gnlk nakit programnda bulunmayan bir demenin yaplmamas ve tahsilatn herhangi bir demeye tahsis edilmeden Hazineye
aktarlmas olarak ortaya kyor. Buna gre Hazine, kamu kurumlarndan toplad ihtiyalara gre gnlk nakit program hazrlyor ve o erevede deme talimat veriyor. Buna paralel olarak nakit, Merkez Bankasndaki Hazine hesaplarndan
sabah 9da Ziraat Bankasndaki Hazine Tediye Hesabna aktarlyor ve bu tutarlar
Ziraat Bankas tarafndan en ge saat 10a kadar btn yurttaki muhasebe birimlerinin deme hesaplarna transfer ediliyor. Ziraat Bankas, hak sahiplerine demeleri yaptktan sonra hesapta kalan tutarlar gn sonunda Hazinenin Ziraat Bankasndaki tediye hesabna iade ediyor. Maliye Bakanlna bal 18 bakanlk merkez
muhasebe mdrlnn ifllemleri de afla yukar taflra sistemiyle paralel bir yapda yrtlyor.
2011 ylndan bafllayarak devreye giren Kamu Elektronik deme Sistemiyle
(KES) birlikte taflra ve merkezdeki btn muhasebe birimlerinin btn deme ve
tahsilt ifllemleri tek bir yerde toplanmaya ve bu ifllemler elektronik ortamda gerekleflmeye bafllad.
BOR YNETM
Kamu Kesimi Borlanma Gereksinimi
Kamu kesiminin borlanma gerei, kamu giderlerinin kamu gelirlerinden fazla olmas nedeniyle ortaya kan aktan dolay meydana gelir.
Kamu kesimi finansman ann standart tanm, toplam kamu gelirleriyle kamu giderleri iinde borlardaki deiflmeler dflnda ortaya kan fark olarak verilebilir. Bunu flylece formle edebiliriz:
Kamu Kesimi Finansman A = Kamu Gelirleri - Kamu Giderleri
Kamu kesimi finansman a sonuta baflka kesimlerin finansman fazlalaryla
dengelenmek zorundadr. Bu nedenle flyle bir denklem yazlabilir:
Kamu Kesimi Finansman Ann Dengelenmesi = zel Kesim Finansman Fazlasndan Borlanma + Yurt Dfl Finansman Fazlasndan Borlanma
Kamu kesimi finansman a bydke kamu kesiminin bu a finanse etme yolu olan borlanma gereinin de artmas kanlmaz hle gelir.
Denklemin sa tarafnn ilk paras, yani zel kesim finansman fazlasndan
borlanma, bizi kamu kesimi i borlanmasna; ikinci paras, yani Yurt dfl finansman fazlasndan borlanma bizi dfl borlanmaya gtrr.
Kamu borlanmas, vergi gibi zorunlu ve karfllksz kamu gelirlerinden farkl
olarak belirli bir bedelin denmesi karfll yaplr. Bor verenin belirli bir sre,
elindeki fonlar kullanmaktan vazgeip bunu borlanann kullanmna sunmas
karfll ald bedele faiz ad verilmektedir.
Kamu kesiminin borlanma gereini lmek amacyla 1980lerde gelifltirilen ve
PSBR (public sector borrowing requirement) ad verilen bir yntem son yllarda
yaygn biimde kullanlmaya bafllanmfltr. Kamu kesimi ve bu kesimi oluflturan
paralar lkeden lkeye ve uygulanan siyasal modele gre nemli farkllklar gsterdii iin genel bir hesaplama yntemi vermek zor olmakla birlikte, PSBRn, ka-
Kamu kesimi borlanma

gerei, kamu giderlerinin
kamu gelirlerinden fazla
olmas nedeniyle ortaya
kar. Bunun sonucunda
ortaya kan kamu
finansman a, i
borlanma yani zel kesim
finansman fazlasndan
borlanma ve dfl borlanma
yani yurt dfl finansman
fazlasndan borlanma yolu
ile kapatlr.
180
mu kesimi toplam ann GSYHye oran olduunu belirtmek yanlfl olmayacaktr. Trkiyede kamu kesimi borlanma gereinin (KKBG) llmesinde aflada
gsterilen kamu kesimi finansman aklar hesaba dahil edilmektedir:
Konsolide Bte A + KTlerin Finansman Aklar + Bte Dfl Fonlarn Finansman Aklar + Mahalli darelerin Finansman Aklar + Sosyal
Gvenlik Kurumlarnn Finansman Aklar + Dner Sermayeli Kurulufllarn Finansman Aklar = Toplam Kamu Kesimi A / GSYH = Kamu Kesimi Borlanma Gereksinimi (KKBG, PSBR)
Kamu Kesimi Borlanma Gerei Trkiyede yldan yla deifliklikler gstermekle birlikte, gemifl 10 yla bakldnda, orta - uzun dnem ortalamasnn % 10 dolaynda olduunu sylemek mmkndr.
Hazine Borlanmas
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hazinenin i borlanmasn kamu finansman ann yurt ii kaynaklardan karfllanmas biiminde tanmlamak mmkndr.
borlanmann vadeleri asndan deiflik snflandrmalar sz konusu olmakla birlikte, 1 yl ve daha ksa vadeli borlanma flekline ksa vadeli borlanma, 1 yldan daha uzun vadeli borlanmaya ise orta - uzun vadeli borlanma ad verilmektedir. Devlet Tahvili, Hazinenin bir yl ve daha uzun vadeli borlanma senetleriSIRA SZDE
ne verilen addr.
Trke finans szlnde Devlet tahvili, Anglo Saxon finans szlndeki bono karfll olarak kullanlmaktadr. Hazine Bonosu, Hazinenin bir
yldan ksa vadeli borlanma senetlerine verilen addr. Anglo Saxon finans szlD fi N E L M
nde bu senetlerin ad Treasury Bill (ya da ksaca T-Bill) dir. Bu senetlerin vadesi 12 aydan ksa olmak zere 1, 3, 6, 9 ay gibi ya da 182 gn, 275 gn gibi sre taS O R U
nmlar taflmaktadr.
Devlet TahviliD bir
K K yl
A T ve daha uzun vadeli borlanma senetleridir. Bir yldan daha ksa vadeli borlanma senetleri Hazine Bonosudur.
N N
SIRA SZDE
Normal Faiz: Hazine T100 deerindeki bir tahvili 1 yl vade ve yllk % 10 faizle satt zaman yl sonunda bu kdn sahibine T100 anapara ve T10 de faiz
deyecek AMALARIMIZ
demektir. Burada yllk basit faiz % 10dur. Eer Hazine T100 deerindeki bonoyu 6 ay vade ile satsa ve 6 aylk faiz % 5 olsa idi bu kdn sahibi 6 ay sonunda T100 anapara ve T5 de faiz alacakt. Burada basit faiz (dnem faizi) % 5 olK bileflik
T A P faiz (yani yla dnfltrlmfl faiz) % 10dan yksek olacakmakla birlikte
t. Bu hesap flyle yaplr:
100 0.05 = 5
TELEVZYON
Anapara + Dnem Faizi = 100 + 5 = 105 = Yeni Aanapara
Yeni Anapara + Dnem Faizi = 105 0.05 = 5.5
lk dnem faizi + kinci dnem faizi = Bileflik faiz = 5 + 5.5 = 10.5
R N E T faiz % 10 deil % 10.5 olmaktadr.
Demek NkiT Ebileflik
Burada rnek olarak 6 aylk dnemler verilmifltir. Bunlar farkl sreler olabilir.
nemli olan yllk bileflik faizi hesaplarken dnemler itibaryla faizleri anaparaya
ekleyerek yllk toplam bulmaktr.
skontolu Ktla Borlanmada Faiz: Yazl deeri T100 olan bir yl vadeli
bir tahvil dflnelim. Hazine bu tahvili iskontolu ihale yoluyla satmaktadr. Hazine, eer bu kd normal faizli olarak satmak isteseydi flu soruyu soracakt: Bu
kt karfllnda T100 bor vermek iin ne kadar faiz istersiniz? Oysa iskontolu
satflta flu soruyu soracaktr: Bir yllk vadenin sonunda T100 olarak tahsil edeceiniz bu kada flu anda ka lira verirsiniz? Bu durumda kdn talipleri bu kSIRA
SZDE almak istida bir iskonto isteyecekler demektir. Diyelim ki alc bu kd
T93ye
yor. Bu durumda kdn faizi;
100 - 93
7 / 93
=7
= 7.5
yani % 7.5 olarak hesaplanmfl olacaktr.
181
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Normal faizde dnem sonunda elde edilecek faiz geliri, iskontolu katla
ise
AT
D K Kborlanmada
borlanma annda kda yaplan teklif nemlidir.
SIRA SZDE
N N
Kuponlu Ktla Borlanmann Faizi: Belirli dnemlerde faiz demeleri

olarak karlan tahviller, zerlerinde kupon tafldklar iin kuponlu tahvil olarak
anlrlar. rnein alt ayda bir faiz demeli 1 yllk bir tahvilin
zerinde koparlp
AMALARIMIZ
tahsil iin verilmek zere 2 adet faiz kuponu bulunur. Bunlardan ilki 6nc ayda,
ikincisi ise vade sonunda anapara ile birlikte tahsil olunur.
K T A P
Bunun esas itibaryla normal faizden bir fark yoktur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
hale Yntemiyle Borlanma

T E L E V Z Ygibi
O N piyasaya
Hazine i borlanmas dorudan doruya kurumlara ynelebilecei
da ynelebilir. Bu borlanma, belirli aralklarla, kamu kesiminin aklad koflullar altnda olabilecei gibi srekli ihaleler yaplmak suretiyle de yrtlebilir.
hale yntemi, genel olarak drt flekilde uygulanabilir; ykselen fiyat yntemi
NTERNET
ya da en ok arttrana ihale (ngiliz Yntemi); azalan fiyat yntemi ya da en dflk
fiyat verene ihale (Hollanda Yntemi); oklu fiyat yntemi (ya da eflitli fiyatlardan ihale) ve ortalama fiyattan ihale.
hale ynteminde ska kullanlan bir yntem de ilk alcl ihale yntemidir (primary dealership). Bu yntemde Hazine ktlarn ilk ihalede alacak olan
alclar belirlenir. hale bu alclar arasnda yaplr. lk alclar sonradan aldklar ktlar ikinci alclara satabilirler. lk alclarn hangi kurumlar olacann belirlenmesinde eflitli yntemler uygulanabilir.
oklu fiyat yntemiyle Hazine ktlar ihalesi, ayr flekilde uygulanabilir. Bunlar: Hazinenin borlanma vadesi ve borlanmak istedii miktar ilan edip
faizin oluflumunu ihaleye brakmas yntemi; Hazinenin borlanma vadesi ve demeyi planlad azami faizi belirleyip borlanaca miktar ihaleye brakmas yntemi ve Hazinenin vadeyi belirleyip borlanaca miktar ve deyecei faizi ihaleye brakmas yntemidir. Teorik adan bir drdnc yntem olarak Hazinenin
vadeyi de ihaleye brakmasndan sz edilebilir. Fakat bu kadar belirsizliin bir arada olmas genellikle bir ihaleden sz edilmesini byk lde imkn dflna karmaktadr. O nedenle burada Hazinenin borlanma vadesi ve borlanmak istedii miktar ilan edip faizin oluflumunu ihaleye brakmas biimindeki oklu faiz yntemiyle ihale zerinde durulacaktr. Hazine hangi vade ile ve ne miktar borlanma yapacan belirleyip ihale aar. hale sonularna gre ihale iin konulan azami miktara ulafllncaya kadar yaplan teklifler kabul edilir ve buna gre
teklifi kabul edilenlere ne miktar faiz denecei ortaya kar.
TELEVZYON
NTERNET
182
Saysal rnek:
4 Banka tarafndan 100 bin T deerinde tahvil almak zere teklif verildiini ve
her bankann faiz teklifleri arasnda 1er puanlk fark olduunu varsayalm.
Tablo 7.1
Teklif Veren Banka
Teklif Miktar
nerilen Faiz
Alacak Toplam
100
0.07
107
100
0.08
108
100
0.09
109
A+B+C
300
100
324
0.10
Kazanamad
Tablo, Hazinenin, ilan ettii ihale deeri limiti olan 300 bin Tlk tutara A, B ve
C Bankalarnn teklifleriyle ulafltn ve bu bankalara 100 er bin T tutarnda bir yl
vadeli tahvil sattn, borlanma karfll her bir alacakl bankaya karfl farkl bir
bedel (faiz) demeyi taahht ettiini gstermektedir. Hazine bu tabloya gre ihale ile satt tahviller yoluyla elde ettii 300 bin T karfllnda vade sonunda toplam 324 bin T deme ykmll taflmaktadr. D Bankasnn teklifinin ihale iin
konulan azami miktar limitine bu bankann teklifinden nce ulafllmas ve bu bankann faiz teklifinin dierlerine gre yksek olmas nedeniyle reddedilmifltir. Eer
D Bankas, C Bankas ile ayn faiz teklifini vermifl olsayd ilk iki bankadan sonra
kalan 100 bin Tlk tahvil miktarnn C ve D Bankalar arasnda teklifleri erevesinde paylafltrlmas gerekecekti.
Yaplan ihale sonucunda Hazine bir yl vadeli tahvili deiflik faizlerle satmfl olmaktadr. Yukarda verilen farazi ihale sonular ayn ihalede birden fazla fiyat oluflumuna yol at iin yntemin genel ad oklu fiyattan ihale diye anlmaktadr.
Bu ihalelerin tek fiyattan yaplmas, iki aflamal yaplarak ortalama faize dnfltrlmesi de mmkndr.
hale yntemiyle borlanmada uygulama rneklerine bakldnda genel olarak
borlanma ihalelerinde belirsizlik ne kadar byk olursa faizin o kadar yksek olduu grlmektedir. Bu nedenle yaygn olarak kullanlan ihale yntemi, Hazinenin miktar ve vadeyi belirleyip yalnzca faizin belirlenmesini ihaleye brakmak fleklindeki oklu ya da ortalama fiyattan ihale yntemidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lk alcl ihale
SIRAyntemi
SZDE nedir? Tartflnz.
halesiz Olarak Piyasadan Borlanma
D fi N E L M
Bu yntem,
ihale yntemindeki ihale dnemlerine ve ilan edilen vadelere bal
olarak borlanma yerine zaman zaman satfla karlan tahvillerle eflitli vadelerde
O R U
borlanmayS mmkn
klan bir yntemdir. Hazine, belirli miktar ve vadelerle karaca tahvilleri satfla sunar. Bu yntemde satfla karlan tahviller sabit veya
deiflken faizli olabilmektedir. Eer deiflken faiz sz konusuysa satlan tahvilleDKKAT
rin faizlerinin, ihale ile satlan tahvillerin faizlerine indekslenmesi en fazla baflvurulan yoldur.
SIRA SZDE
Bu yntemle
tahvil satlmasnn en nemli yarar, ihale gibi zor ve karmaflk bir
iflleme giremeyen tasarruf sahiplerine birinci elden tahvil ve bono satabilmek ve
bir anlamda
alacakl eflitlii yaratarak riski yaygnlafltrmaktr.
AMALARIMIZ
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
183
Merkez Bankasndan Borlanma

Hazinenin, Merkez Bankasndan borlanmas, baz lkelerin izin verdii bir uygulama olmakla birlikte, baz lkelerde parasal disiplini bozaca gerekesiyle bu
borlanmaya izin verilmemektedir.
Hazinenin Merkez Bankasndan borlanmas iki flekilde olur; dorudan borlanma, dolayl borlanma. Dorudan borlanma, Hazinenin, Merkez Bankasndan
dorudan doruya nakit borlanmasdr. Buna parasal avans ya da Hazineye avans
ad verilmektedir. Dolayl borlanma ise Hazinenin borlanmak amacyla kard
Hazine ktlarnn, Merkez Bankas tarafndan ak piyasa ifllemleriyle satn alnmas suretiyle gerekleflir.
ngiltere Merkez Bankasnn (Bank of England) kurulufl amalarndan birisi de
Hazinenin gereksinim duyduu borlanmann salanabilmesi idi. Avans yoluyla
borlanma, Devletin para basarak giderlerini karfllamasna imkn salar. Bu imkna hkmranlk hakk (seignorage) ad verilmektedir. Gnmzde Hazinenin
Merkez Bankasndan zellikle dorudan borlanmas, hatta daha da ileri gidilerek
dolayl borlanmasnn snrlandrlmas yolundaki eilimler giderek artmaktadr.
Hazinenin Merkez Bankas kaynaklarna dorudan baflvurarak avans kullanmas ya da hkmranlk hakkn kullanmas, farkl uygulamalara sahne olmaktadr.
Avusturya ve svirede Merkez Bankasnn, Hazineye veya kamu kesiminin dier
kurumlarna kredi (avans) vermesi yasalarla yasaklanmfltr. Almanya, Fransa, sve, Norve, Yunanistan, Kore gibi lkelerde byle bir avans alabilmesi iin yasa karlmas, ABDde ise bu ifllemin Ak Piyasa fllemleri Komitesince onaylamas gerekmektedir. ngilterede Merkez Bankasnn verebilecei avansn azami snr Merkez Bankas Kanununda yer almfltr. Japonyada avans kullanm iin her
hangi bir limit bulunmamaktadr. Arjantin, Kanada, srail, Venezuellada kullanlabilecek avans limitinin oran Devlet gelirlerinin miktarna balanrken spanya ve
Taylandda bu oran kamu giderlerinin miktarna balanmfltr.
Merkez Bankasnn dolayl borlanmaya araclk etmesi ya da ak piyasa ifllemleri sonucu Hazine ktlarn alabilmesine iliflkin dzenlemeler de olduka farkllk gstermektedir. talya, Norve, Hollanda ve svete Merkez Bankasnn ak piyasa ifllemleriyle Hazine kad almasnda limit yoktur. Sz konusu ifllem iin bir
limit ngrmemekle birlikte yasal dzenleme zorunluluu getiren (svire ve Kore) veya Ak Piyasa fllemleri Komitesinin onaynn alnmasn flart koflan (ABD)
lkeler vardr. Almanyada ak piyasa ifllemlerine konu olabilecek Hazine ktlarnn miktar yasa ile belirlenmifltir. Bu ifllem iin azami snr koyan lkelerden bir
blm (Avusturya, Peru, Paraguay) bu snr Devlet gelirlerinin bir oran , Malta,
Merkez Bankas ykmllklerinin, Jamaika, Devlet giderlerinin bir oran olarak
belirlemifllerdir.
Merkez Bankasndan dolayl ya da dolaysz kredi kullanmn en kat flekilde
fiili dzenlemifltir. fiilide her iki amala da Merkez Bankasna baflvurmak mmkn
deildir.
Trkiyede, Hazinenin Merkez Bankasndan dorudan borlanmas 2002 ylnda kaldrlmfltr. Merkez Bankas, ikinci elden, Hazine kad alfl verifli yapabilmektedir.
Hazinenin Merkez
Bankasndan borlanmas
iki flekilde olur; dorudan
borlanma, dolayl
borlanma. Dorudan
borlanma, Hazinenin,
Merkez Bankasndan
dorudan doruya nakit
borlanmasdr. Buna
parasal avans ya da
Hazineye avans ad
verilmektedir. Dolayl
borlanma ise Hazinenin
borlanmak amacyla
kard Hazine
ktlarnn, Merkez Bankas
tarafndan ak piyasa
ifllemleriyle satn alnmas
suretiyle gerekleflir.
184
Kamu Kesiminin Dfl Borlanmas

Kredi Deerlilii
Kredi deerlilii genel olarak

kredi alacak Devlet, flirket
veya kiflinin, alaca bu
borcu zamannda ve tam
olarak geri deyip
deyemeyeceinin
belirlenmesi amacyla
llr. Uluslararas
kurulufllarn raporlar kredi
deerliliini etkiler ve kredi
verecekler asndan
referans nitelii taflr.
Kamu kesiminin dfl borlanmasn kamu kesiminin finansman aklarn karfllamak zere dfl kaynaklardan borlanma olarak tanmlamak mmkndr. Kamu kesimini oluflturan kurumlarn kendi finansman aklarn karfllamak zere dfl borlanmaya gitmesi mmkndr. Burada, konumuz gerei, yalnzca Hazinenin dfl
borlanmasn ele alacaz.
Hazinenin uluslararas kurulufllardan ve dfl piyasalardan borlanmas byk
lde lkenin kredi deerlilii ile ilgilidir. Bu nedenle dfl borlanmay aklamadan nce bir lkenin kredi deerlilii ve nasl lld konusuna aklk getirmekte yarar vardr.
Her lkenin, her flirketin, hatta borlanmak isteyen her kiflinin bir kredi deerlilii vardr. Kredi deerlilii bazan herhangi bir lme yapmadan genel deerlendirmeler erevesinde; bazan krediyi verecek olan kreditr tarafndan, bazen da
nc bir kifli tarafndan llerek belirlenir. Kredi deerlilii genel olarak kredi
alacak Devlet, flirket veya kiflinin, alaca bu borcu zamannda ve tam olarak geri deyip deyemeyeceinin belirlenmesi amacyla llr.
Bir lkenin kredi deerlilii, eflitli yollarla llebilir. O lkeye iliflkin uluslararas kurulufllarn raporlar bir anlamda kredi deerliliini etkiler. rnein IMF
Konsltasyon Raporlar, Dnyann Ekonomik Grnm Raporu, Mali Gzlemci
Raporu ya da OECD veya Dnya Bankasnn lke raporlar bu etkiyi taflr. Bu raporlar bir kredi notu belirleme amac taflmasa da lke hakknda ayrntl bilgi ve
verilere yer verdii iin lkeye kredi verecek kreditrler asndan birer referans
nitelii taflr.
Bu tr genel deerlendirmelerin yan sra baz zellikli tahvil piyasalarna tahvil ihra edebilmenin n koflulu, bamsz baz kredi lmleme kurulufllarndan
(rating agency) kredi deerlendirme notu (rating) almaktr.
Bu piyasalar arasnda en nemlileri ABDde kurulu Yankee Tahvil Piyasas ve
Japonyada kurulu Samurai Tahvil Piyasasdr.
ABD Yankee Tahvil Piyasasnda, tahvil ihra etmek isteyen lke ve kurulufllar,
Standard and Poors (S & P) ve Moodys adl iki ayr kurulufltan kredi deerlendirmesi almak ve bu sonularla piyasaya kmak zorundadrlar. Alnabilecek en yksek kredi notu AAA (ya da Aaa), en dflk not ise Fdir. Bu notlara efllik eden baz say ya da iflaretler (+, -) ya da baz aklamalar (istikrarl, istikrarsz, gzlem altnda gibi) yer alabilmektedir. Yankee tahvil piyasasna ihra edilen tahvillerin yeterince talep bulabilmesi iin bu iki kurulufltan alnan kredi notlarnn, belirli bir
dzeyin stnde olmas zorunludur. Bu dzey, Standard and Poors un notu asndan en az BBB ve Moodys in notu asndan en az Baa3 olarak kabul edilmekte ve bu eflie yatrm derecesi (investment grade) ad verilmektedir (El-Arian,
1992, s 40). Bunun altndaki derecelere de speklatif derece denilmektedir. ABDde
kurumsal yatrmclarn speklatif dereceli ktlar satn almalar g olduundan,
bu piyasaya uygun fiyatla tahvil ihra etmenin yolu yatrm derecesi almaktan gemektedir. Alnan kredi deerlilik notu ykseldike ihra edilen tahvilin miktar artabilmekte, vade uzayabilmekte ve maliyet (faiz, komisyon vb) azalmaktadr. Bununla birlikte yatrm derecesinin altnda kredi deerlilii taflyan lkelerin, ekonomilerinin genel gidiflinin olumlu seyretmesi hlinde, Yankee tahvil piyasasnda
tahvil satabilmeleri mmkndr.
Japon Samurai tahvil piyasasnda da afla yukar ayn kurallar geerlidir. Sz

konusu piyasaya tahvil ihra edebilmek icin Japonyadaki bamsz kredi deerlilii lmleme kurulufllarndan birisinden kredi deerlilii lm almak gerekmektedir. Bununla birlikte ABD Yankee tahvil piyasas iin yukarda deinilen iki
kurumdan alnan kredi notlarn kullanarak Samurai tahvil piyasasna tahvil ihra
SIRA SZDE
etmek mmkndr.
Eurobond ve Eurodolar piyasalarna tahvil ihrac iin bu flekilde bir kredibilite
lm yaptrmaya gerek bulunmamaktadr. Bununla birlikte bir lkenin piyasalaD fi N E L M
ra tahvil ihralar artt zaman o lkenin, Yankee tahvil piyasas iin potansiyel bir
satc durumuna geldii dflncesiyle Standard & Poors ve Moodys flirketleri kenS O R U
diliklerinden kredi deerlemesi yapmak zere harekete geebilmektedirler.
Eurobond ve Eurodolar piyasalarna tahvil ihrac iin kredibilite lmne
D K Kgerek
A T duyulmaz.
Dfl Borlanmann Kaynaklar, Amac ve fiekli
SIRA SZDE
N N
Hazinenin dfl borlanmas, kaynaklar ynnden ikiye ayrlarak incelenebilir.

Bunlar (i) Yabanc Devletler veya Uluslararas Kurulufllardan Salanan Dfl Borlar,
(ii) Uluslararas Para veya Sermaye Piyasalarndan ya da ksaca
Dfl Piyasalardan
AMALARIMIZ
Salanan Dfl Borlardr. lk grup genellikle, imtiyazl borlar ad verilen ve daha
uzun vade ve daha dflk faizle borlanmaya olanak salayan bir borlanma tr
olduu hlde ikinci grup piyasa koflullarna gre borlanma imknn
K T A Pifade eder.
Hazine dfl borlanmasnn genelde iki amac olduu sylenebilir. Bunlardan ilki demeler dengesinin finansman, ikincisi ise belirli projelerin yrtlmesi iin
gerekli olan dfl kaynan salanmasdr. Aslnda ikinciler de dolayl
T E L E V Zolarak
Y O N demeler dengesinin iyilefltirilmesine hizmet etmekle birlikte asl amalar bu deildir. Nitekim sz konusu projelerin uygulanmasndan vazgeildii takdirde, demeler
dengesi asndan herhangi bir deifliklik olmaz. Oysa dorudan demeler dengeNTERNET
sine katkda bulunmak amacna ynelik kredilerin alnmasndan vazgeilmesi,
demeler dengesi finansman sorununun devam etmesine yol aar. Dorudan
demeler dengesinin finansmanna ynelik borlanmalarn, herhangi bir proje vb.
ile ilgisinin olmamas gerekir. Bununla birlikte bu amala bor verenler, lkenin
ald borcu geri deyebilmesini garanti altna alabilmek iin kredi koflullar dflnda da baz koflullarn yerine getirilmesini anlaflmalara koyabilirler.
Dfl borlanma, lkeye dflardan bir kaynak girifli salad iin, ekonomide
derhl olumlu bir etki yaratr. Buna karfllk sz konusu borcun anapara ve faizlerinin lkeden dflarya transferi de ayn flekilde, derhl bozucu bir etki yaratr. Bu
nedenle, dfl borlanmann, yksek getiri salayacak verimli yatrmlara yneltilmesinin nemi zerinde ok durulmaktadr.
Zaman zaman yabanc devletlerden bir miktar borlanma imkn olmakla birlikte, daha yaygn olan, ortaya kan baz olaanst durumlarda yabanc devletlerden borlanmadr. Bu tr borlanmalar genellikle uzun vadeli ve dflk faizli
borlanmalardr. Bunlar, bu nitelikleri nedeniyle imtiyazl borlanma adyla da
anlmaktadrlar.
Hazine uluslararas kurulufllardan borlanmada iki flekilde rol oynar: (i)Hazine
ya Devlet adna ilgili uluslararas kurulufltan dorudan borlanr ve bu borcu kendi kullanr veya baflka bir kamu kurumuna devrederek onun kullanmasn salar,
(ii)ya da uluslararas kurulufltan borlanacak olan kamu kurumuna garanti vermek
suretiyle bu kurumun borlanmasn mmkn klar.
185
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
186
Hazinenin dfl borlanmasnda nemli bir kaynak da dfl piyasalardan borlanmadr. Bu borlanma iki ayr flekilde yrtlebilir. lkinde, dorudan doruya bankalardan kredi talebinde bulunulur. Bu talebin karfllanfl tek bir bankann kredi
vermesi fleklinde olabilecei gibi, birden ok bankann veya kredi kuruluflunun bir
araya gelerek ortaklafla kredi vermesi fleklinde de olabilir. Birden ok banka ve/veya kredi kuruluflunun bir araya gelerek, eflitli hkmler erevesinde hem borlunun yapaca geri demeleri hem de kredinin koflullarndaki deiflmeleri birlikte kararlafltracak flekilde ortaklafla kredi amalar ifllemine sendikasyon bu tr
kredilere de sendikasyon kredisi ad verilir.
Hazinenin dfl piyasalardan borlanmasnn ikinci flekli uluslararas sermaye piyasalarna tahvil ihra etmek fleklinde yrtlr. Bu yntemde lkenin kredi deerlilii, piyasann yaps ve koflullarna ek olarak borlanmann zaman, miktar ve
maliyetini byk lde etkiler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K D KT K AA TP
SIRA SZDE
TELEVZYON
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SendikasyonSIRA
kredisi
nedir? Tartflnz.
SZDE
Bor Stoku, Bor Yk, Bor Servisi
D fibor
N E L stoku
M
Bir lkenin
denildii zaman, o lkenin herhangi bir dnemdeki i ve
dfl borlarnn toplam miktar anlafllr. Bu hesaba kamu kesiminin i ve dfl bor
stoku ile zel
i ve dfl bor stoku dahil edilir. Bir lkenin bor yk ise
S Okesimin
R U
bir lkenin belirli bir dnemdeki toplam bor stokunun o dnemdeki GSYHsine
oran demektir. Genel olarak bor stoku ve bor yk kavramlarna yalnzca borDKKAT
SIRAykmllkleri
SZDE
larn anapara
dahil edilir. Bir baflka deyiflle, faizler bu iki kavrama
da dahil edilmez. Bunun temel nedeni borlanma faizlerinin bir gider kalemi olaSIRA SZDE
rak kabul edilmesi
ilkesidir. rnein Trkiyede 1985 ylndan itibaren borlanma
D fi N E L M
anapara haslat ve demeleri btenin dflna karlmfl olmasna karfln, bu borlara iliflkin faiz demeleri, yukardaki genel kabul erevesinde, hlen bteye giAMALARIMIZ
S O devam
R U
der yazlmaya
edilmektedir.
N N
Bor stoku ve
kavramlarna yalnzca borlarn anapara ykmllkleri dahil
KTK AA Tyk
KD bor
P
edilir.
N N
SIRA SZDE
Uluslararas
karfllafltrmalarda lkenin toplam bor stoku deil kamu kesiminin
TELEVZYON
bor stoku ve bor yk ele alnr.
Kamu kesimi
bor stoku ve bor yk kavramlarn flu flekilde formle edebiliriz:
AMALARIMIZ
Kamu Kesimi Bor Stoku = Kamu Kesimi Bor Stoku + Kamu Kesimi
NTERNET
Dfl Bor Stoku
K T A PToplam Bor Yk = Kamu Kesimi Toplam Bor Stoku /
Kamu Kesimi
GSYH
Bor servisi, i ve dfl borlanmadan doan anapara, faiz ve komisyon gibi giderlerin denmesi,
bir borcun vadesinin uzatlmas (erteleme, tahkim veya
T E L E V Z Y Omevcut
N
konsolidasyon), mevcut bir borcun faizinin deifltirilmesi (deifltirme, konversiyon), borlarn sermayeye dnfltrlmesi (Bor - sermaye swap) gibi bor demeye iliflkin eflitli karmaflk konular ierir.
NTERNET
Genellikle bor servisini, bor yknn, normal (vadesi geldiinde mevcut faiziyle geri deme) ya da normal dfl yollara baflvurarak hafifletilmesi olarak tanmlamak mmkndr.
Bor servisinin normal yolu, alnan borcun anapara ve faizlerinin, vadeleri geldii zaman geri denmesidir.
Borcun anapara ve faizlerinin zamannda geri denmemesi pek ok sknty bir

arada getirir. Byle bir durumda ilk olarak bor verenler, bir daha bor verme konusunda daha ekingen davranmaya itilmifl olurlar. kinci olarak zellikle dfl bor
demelerinde ortaya kan bir gecikme, piyasalarda derhl duyulur ve Hazineye
daha nce bor vermifl olsun olmasn tm kreditrler, yeni kredi amak konusunda tereddde dflerler. Bu tr bir gecikmenin art arda yaflanmas, lkeyi gerek ieriden gerekse dflardan borlanma konusunda byk skntlara sokar. O nedenle
borcun anapara ve faizlerinin zamannda denmesi byk nem taflr.
Hazine ihale yoluyla ya da baflka bir yolla satt ktlar yine ihale yoluyla ve
gnll olarak geri alma tabi tutabilir. Byle bir yol izlemekten gdlen ama belirli gnlerde younlaflan bor vadelerini ve dolaysyla bor geri demelerini rahatlatmaktr. Bu yntem konjonktre bal olarak uygulanabilecek bir yntemdir.
Geri alm ihalesi (reverse auction) satfl ihalelerinden farkl bir teknii iermedii iin flekil ya da flemalarla aklanmasna gerek bulunmamaktadr.
Bor servisinin normal dfl yollarndan birisi tahkim veya ayn anlamda
kullanlan Konsolidasyondur. Tahkimin kelime anlam salamlafltrmadr. Tahkimi, basit olarak ksa vadeli borlarn uzun vadeli veya sresiz bor hline getirilmesi olarak tanmlamak mmkndr (Uluatam, 1978, s. 320; Akdoan, 1985, s.
354). Bir borcun anapara ve/veya faizinin vadesi geldiinde geri denemeyecei
anlafllrsa ya borlu tek tarafl olarak (zorunlu tahkim) ya da borlu ile bor veren anlaflarak (istee bal tahkim) vadeyi uzatmakta ve buna bal olarak faiz de
ykselmektedir.
Borlarn deifltirilmesi, bor yknn hafifletilmesi amacyla borlunun
deyecei faiz orannda bir indirim yaplmas ifllemini ifade eder. Deifltirme iflleminde asl olarak borcun anapara tutar ve vadesi deiflmedii hlde denecek faiz miktar deiflir. Eer deifltirme ifllemi borlunun tek tarafl kararyla yaplyorsa
zorunlu deifltirme, eer borlu ve alacaklnn karfllkl anlaflmas sonucu yaplyorsa istee bal deifltirme sz konusudur (Aba, 1991, s. 173 - 174).
Deifltirme iflleminin tahkimden en nemli fark flyle zetlenebilir; tahkimin
asl amac borcun vadesini uzatmak olduu hlde, deifltirmeden gdlen ama
bor yknn hafifletilmesidir. Bu erevede tahkimin enflasyonist ortamlarn, deifltirmenin ise durgunluk dnemlerinin uygulamas olduunu belirtmek doru
olacaktr.
Tahkim ve deifltirme ifllemlerinin yannda bor ertelemesi deyimi de yaygn
bir flekilde kullanlmaktadr. Gerekte bu deyim genifl lde tahkim ile ayn anlama gelmekte ve fakat bazan deifltirmeyi de kapsayacak flekilde faiz indirimine de
yol aabilecek flekilde uygulanmaktadr.
zellikle Gney Amerika lkelerinin, borlarn deyememe sorunuyla karfllafltklar dnemlerde bu ikili yapy taflyan erteleme uygulamalar yaplmfltr. Burada ama, mevcut haliyle tahsili zorlaflan bir alaca vade uzatm ve faiz indirimi
yaparak denebilir flekle getirmektir.
Yeniden finansman bor ertelemesinin zel bir flekli olup sresi dolan bir
borcun bir baflka kredi ile deifltirilmesidir. Genellikle, alnan yeni kredi daha dflk faizli olaca ve bor ykn hafifletecei iin bu iflleme baflvurulur.
Erteleme ile yeniden finansman arasnda az da olsa fark vardr. Ertelemede sresi gelen borcun vadesinin ileriye alnmasna karfllk, yeniden finansmanda eski
borcun tmyle kapatlp yeni bir krediyle deifltirilmesi sz konusudur (Aba,
1991, s. 26 - 27).
187
Bor ve faizler zamannda
denmezse bor verenler
ekingen davranr ve
kreditrler yeni kredi ama
konusunda tereddde
dflerler.
188
Borcun sermayeye dnfltrlmesi ya da bor - sermaye swap borlunun

alacaklya, borcu karfllnda sahip olduu baz ticari kurulufllardaki sermaye paylarn vermesi fleklinde ortaya kmaktadr. Bylece bor denmifl olurken sz konusu kurulufllardaki sermaye pay sahiplii el deifltirmifl olmaktadr. Bu ifllem,
1980li yllarda dfl bor deme bunalmna giren Gney Amerika lkeleri tarafndan, alacakllar olan bankalarla birlikte yaygn bir flekilde uygulanmfltr.
Trkiyede Hazinenin Borlanma Uygulamalar

1985 ylna gelininceye kadar Hazinenin bu flekilde dzenli bir borlanmas mevcut deildi. nceki dnemlerde Hazine ylda bir veya iki kez genellikle sabit faizli ve uzun vadeli Devlet Tahvillerini satfla sunar, para darlna girdii zaman da
bankalara yar rzaya dayanan, yar zorunlu nitelik taflyan bir yntemle bono satard. 1980li yllarda altyap yatrmlarn ve dolaysyla kamu giderlerini arttran
politikalar sonucunda, yeteri kadar vergi de toplayamayan Hazine, i borlanmasn arttrmaya ynelmifl ve sonuta 1985 ylndan bafllayarak ABD de uygulanan
ihale yntemine benzer bir yntemi yrrle sokmufltur. Bu yeni dzene geiflle
birlikte Hazine i borlanmas nemli oranlarda artfl gstermifltir.
T.C. Merkez Bankasnn, Hazineye at ksa vadeli avans, aslnda uzun yllar
adna uygun olmayan bir grnm iindeydi. Ksa vadeli avans, adndan da anlafllaca gibi bir yl iinde kullanlp geri denmesi gereken bir kredi olmasna karfln, bu avans, tam anlamyla donuk bir kredi niteliindeydi. Aslnda yl iinde kullanlp iade edilecek bir ksa vadeli avans uygulamasnn Hazineye, zellikle gelir
ve giderlerin zaman ve yer asndan uyumlandrlmas iin nemli bir yarar oluyordu. Ne var ki uygulama kt kullanma dnflnce bu kez bir baflka aflrlk
gndeme gelmifl ve avans uygulamas tmyle kaldrlmfltr.
Hazine, i borlanma yapacak olan baz kamu kurum ve kurulufllarna, bu
borlanmay mmkn klabilmek amacyla garantr (kefil) olduu zaman, Hazine
garantisi denilen uygulama ortaya kar. Genellikle bu garanti kamu iktisadi teflebbslerinden, destekleme alm ile grevlendirilenlerin, T.C. Merkez Bankasndan reeskont kredisi kullanmalar veya tzel kiflilii olan baz fon idarelerinin
i borlanmaya baflvurmalar dolaysyla gndeme gelir.
Garanti uygulamas, aslnda Hazine asndan bir borlanma olmamakla birlikte, ileride borcun vadesi geldiinde sz konusu kamu kuruluflunun borcunu geri
deyememesi hlinde, Hazine borcuna dnflme potansiyeli taflr. O nedenle bu
tr garantinin yasal dayana olmas flarttr. Nitekim Trk mali sisteminin temel yasas olan 1050 Sayl Muhasebe-i Umumiye Kanunu bu tr bir garantinin ksa vadeli bile olsa yasal dayanak erevesinde verilmesi flartn koymufltur. Genellikle
bu tr garantilerin dayana bte kanunlarna konulan maddelerdir. Bylelikle siyasal iktidarlar, ileride Hazine borcu olmaya dnflebilecek bir garanti iin Parlamentonun n onayn almfl olurlar.
Son yllarda uygulanmaya bafllanan yap-ifllet-devret ya da yap-ifllet modelleri
erevesinde de Hazine garantileri sz konusudur. Hazine bu modellerde ya ilgili
kamu kuruluflu ya da ilgili fon lehine eflitli ifllemler nedeniyle garantr olur.
Hazine i borlanmasnn maliyet kalemleri arasnda faiz dflnda, Hazine
ktlarnn kt ve bask giderleri, borlanmayla uraflan kiflilere iliflkin personel
giderleri gibi giderler de yer alr. Bununla birlikte faiz dflndaki giderler, Hazine
katlarnn kt ve bask giderleri oransal olarak kk bir yer tuttuundan, personel giderleri ise Trkiyede ayr bir bor idaresi bulunmamasndan dolay Hazinenin toplam personel giderlerinden bu personelin giderlerinin ayrlmasnn im-
knsz saylacak derecede g olmasndan tr, bir maliyet unsuru olmakla birlikte bu analizimizde sadece deinilerek geilmektedir. Hazine i borlanmasnn
asl maliyeti borlanmann bedelini oluflturan faizlerdir.
Trkiyede Hazinenin Dfl Borlanma Uygulamalar

Trkiyenin kredi deerlilii, 1978 ve 1979 yllarnda girdii dfl bor bunalmndan
sonra ald nlemler sayesinde, 1980li yllar boyunca ykselme gstermifltir. Sz
konusu dnemde gerek IMF, Dnya Bankas ve OECD gibi uluslararas kurulufllarn raporlarnda gerekse Euromoney gibi dergilerin kredi deerlilii lm tablolarnda, Trkiye srekli ykselen bir grafik izmifltir. 1989 ylndan bafllayarak nce
IMF ve Dnya Bankas daha sonra da OECD, Trkiye de ekonomik istikrar salamaya ynelik nlemlerin alnmas yolundaki uyarlara, raporlarnda yer vermeye
ynelmifllerdir. Ayn yolda geliflmeler baflka yaynlarda da grlmeye ve Trkiyenin kredi deerliliinde bir gerileme ortaya kmaya bafllamfltr. Sz konusu gerileme 1994 yl bafllarndan itibaren hzlanmfl olmakla birlikte dfl bor servisini
aksatmayan lke grnmn devam ettirdii iin Trkiyenin dfl borlanmas aksamalarla karfllaflmamfltr. Sonraki yllarda ekonomik tablonun daha da bozulmas ve enflasyon sorununun zlememesi sonucunda Trk tahvilleri 1996 yl itibaryla niteliksiz tahviller arasna girmifl bulunmaktadr.
Trkiyenin yabanc devletlere ynelik dfl borlanmas, dfl bor ertelemeleri ve krfez krizi gibi zellii olan dnemlerde hzl ve dier dnemlerde normal
bir artfl trendi izlemektedir. Bununla birlikte nemli olan Trkiyenin yabanc devletlerden salad borlarn stok olarak srekli artfl iinde olduudur. Yabanc devletlerden borlanma, istisnalar dflnda, genellikle olaanst hllerde younluk kazanr. Nitekim Trkiyenin dfl bor erteleme dnemini bir olaanst hal olarak kabul etmek mmkndr. Olaanst hllerde yabanc devletlerden borlanmaya bir
baflka rnek daha yakn bir dnemde yaflanan krfez krizi nedeniyle verilebilir. Bu
tr devletler aras borlar, Hazineye ynelmekte ve genellikle proje ile ilgisi olmakszn demeler dengesi iyilefltirmesi genel amacyla kullanlmaktadr. Bununla birlikte bor veren lke bu borcun belirli bir projenin finansmannda kullanlmasn da
isteyebilir. rnein krfez krizinde Japonya tarafndan verilen krediler, proje finansmannda kullanlmak zere verildii hlde, dierleri demeler dengesi finansmanna ynelik flekilde genel amal olarak almfllardr. Borlanma kapsamnda
deinmek doru olmamakla birlikte yabanc devletlerden baz dnemlerde hibe
alnmas da sz konusudur. Hibe (bafl), genellikle bir devletten baflka bir devlete
karfllksz olarak verilen ve geri alnmas sz konusu olmayan tutarlardr.
Trkiye uygulamasnda, uluslararas kurulufllardan alnan krediyi Hazine genel
amal olarak kullanyorsa buna Hazine dfl borcu, eer alp da bir baflka kuruma
devrediyorsa buna devirli dfl bor, bir baflka kurumun dorudan kendi sorumluluu altnda ald krediye Hazine garanti veriyorsa buna da garantili dfl bor
ad verilmektedir. Devirli dfl borlar ve garantili dfl borlarda borcun anapara ve
faizlerinin denmesinden borcu kullanan kamu kurumu sorumludur. Bununla birlikte ilgili kamu kurumunun vadesinde borcu deyememesi durumunda bor, Hazine borcu hline dnflr. Zira bor verene karfl Hazine, borlu ya da garantr
sfatn taflmas nedeniyle ykmllk altndadr.
Hazinenin, uluslararas kurulufllardan borlanmasnda ilk kaynak Uluslararas Para Fonudur (IMF). IMF den kullanlan kaynaklarn tam anlamyla bir borlanma olduu sylenemez. Buna karfln lkenin bor stokunda yer ald iin borlanma bafll altnda deerlendirilmesi gereklidir. IMFden imkn kullanlmas bir
189
190
takm koflullarn oluflmasna baldr. Bunlarn en nemlileri; lkenin demeler

dengesinde bir bozulmann ortaya kmfl olmas veya byle bir bozulmaya yol
aacak trden baz i ekonomik denge bozukluklarnn oluflmufl bulunmas ve ilgili hkmetin bu dengesizlikleri gidermek iin IMF ile bir program erevesinde
anlaflmaya varmfl olmas gereidir. IMFnin sz konusu lkeye finansman destei
salamas iin, ilgili hkmetin bir niyet mektubunu IMF Baflkanna gndermesi ve hazrlanan ekonomik program uygulamaya koymay, bu mektup ile taahht
etmesi koflulu vardr. lgili lke hkmeti, IMFden finansman destei alabilmek
iin IMFce hazrlanan bir stand-by dzenlemesine konu olur ve niyet mektubunda yer verdii ekonomik istikrar programn uygulamaya sokar.
Trkiyenin IMFnin mali desteinden en genifl flekilde yararland dnem
1999 - 2008 dnemidir. 2000 ylna i ve dfl ekonomik dengeleri bozuk olarak giren Trkiye, yeni bir ekonomik istikrar programn IMF nin de desteiyle yrrle koymufl ve bu erevede IMFden mali destek salamfltr.
Hazine, IMFden yukarda akland flekilde mali destek salarken Dnya
Bankas gibi dier baz uluslararas kurulufllardan da eflitli flekillerde kredi kullanmaktadr. Uluslararas kurulufllardan kredi kullanmlar iinde en nemli blm
Dnya Bankas grubuna aittir. Bu tr krediler, genel olarak ikiye ayrlr. Bunlardan
ilk gruba girenler, genellikle IMFnin salad finansman imkanlarna benzeyen,
bir takm politika deifliklii koflullar taflyan uyum kredileridir. Sz konusu kredilerin alnabilmesinin genel koflulu, hkmetin ya ekonominin tmnde (yapsal
uyum kredisi) ya da belirli bir veya bir ka sektrnde (sektrel uyum kredisi) baz dzenlemeler yapmay kabul etmesidir.
Yukarda deinilen uyum kredisi tr borlanmann yan sra Hazine, eflitli kamu kurum ve kurulufllarnn yrttkleri projeler iin, Dnya Bankasndan proje
kredisi alarak ilgili kuruma devretmektedir. Bu tr kredilerde Trkiye Cumhuriyeti adna Hazine borlu, ilgili kamu kurumu ise projenin yrtlmesinden sorumlu
olmaktadr. Eer proje uygulaycs kamu kurumu tzel kiflilii olan bir kurumsa o
takdirde borlu sz konusu kurum olmakta, Hazine Trkiye Cumhuriyeti adna
Dnya Bankasna karfl garantr sfat taflmaktadr. Borcun anapara ve faizlerinin
denme zaman geldiinde borlu kurum, Dnya Bankasna geri demeyi yapmazsa o takdirde Hazinenin, bu borcu garantr sfatyla Dnya Bankasna geri
deme ykmll domaktadr.
Hazinenin, Trkiye Cumhuriyeti adna uluslararas kurulufllardan yapt borlanmann, bir dier nemli kayna Avrupa Konseyi skan Fonundan yaplan borlanmalardr. Sz konusu borlanmalar, proje kredisi niteliinde uzun vadeli borlanmalardr. Avrupa Konseyi skan Fonu kredileri, eflitli nedenlerle yaplan kamulafltrmalar sonucu ortaya kan yeni yerlefltirmeler, yine yeni yerlefltirme amacyla
balantl olmak kaydyla toplu konut inflaat projeleri, yeni sanayi sitesi inflaatlar,
deprem vb. gibi tabii afetler sonucunda oluflan hasarlarn giderilmesi ve inflaat yapmlarna iliflkin projelerin finansman gibi ihtiyalar iin kullanlan krediler olduu iin kullanm imknlar genifl olmayan kaynaklardr.
Trk Hazinesi, 1987 ylndan itibaren, Trkiyenin ykselen kredibilitesini kullanarak nce yabanc bankalardan salanan sendikasyon kredilerini kullanarak
sonra da dfl piyasalara tahvil ihra ederek borlanmaya bafllamfltr. Tahvil ihralar Japonya ve Avrupaya yaplan ihralarla bafllamfl, 1990l yllardan itibaren Hazine, ABDdeki Yankee Bond ve Japonyadaki Samurai Bond piyasalarna da tahvil
ihra ederek borlanmasn eflitlendirmifltir. Hazinenin dfl piyasalar etkin bir flekilde kullanm, Trkiyenin kredi deerliliindeki gerilemelere karfln srmfltr.
Dfl borlanmann maliyeti, i borlanmadan farkl olarak faiz dflndaki baz gider
kalemlerinin de arlk tafld bir maliyettir. Sz konusu maliyetin unsurlar arasnda faiz, komisyon, taahht komisyonu, tantm giderleri ve dier benzeri giderler yer
alr. Bununla birlikte faiz dflndaki giderleri toplu olarak bulmak ve deerlendirmek
zordur. Bir baflka husus orta - uzun vadeli borlanma faizleri ile ksa vadeli borlanma faizleri arasndaki farktr. Orta - uzun vadeli borlanmaya iliflkin veriler dzenli
yaynlanmakla birlikte ksa vadeli borlarn faiz yaps yaynlanmamaktadr. te yandan sorunun iine borlanlan piyasa ve dviz cinsine gre farkllklar ve sabit faiz deiflken faiz ayrmlar girince iyice karmaflk bir manzarayla karfllafllmaktadr.
Trkiyede Borlanmaya liflkin Genel Uygulamalar

Trkiyede kamu kesiminin bor yk hesabn yaparken uluslararas standartlara gre kamu kesiminin i bor stokuna kamu kesiminin dfl bor stokunu ekleyip bunu GSYHye oranlamak gerekmektedir. Kamu kesimi denildiinde Merkez
Bankasnn dfl borlar da kamu kesimi tanmna girmektedir. Bununla birlikte Almanyadaki Trklerin Merkez Bankas adna Dresdner Bankta bulunan hesaplar
Merkez Bankasnn dfl borlar arasnda saylmamaktadr.
Trkiyede zel kesimin dfl borlar da Hazine tarafndan izlenmektedir. Bu
amala, Hazinede bir Bor Kt tutulmakta ve bir yldan uzun vadeli btn dfl
borlar (zel kesim borlanmas dhil) bu kte tescil edilmektedir.
Trkiyede, Hazinenin, tahkim ifllemine baflvurmas eflitli zamanlarda olmufltur. Bunlardan en kapsamllar hemen hemen tm kamu kurum ve kurulufllarnn bor alacak iliflkilerini kapsayan ve nemli miktarda kamu borcunu Hazinede toplayan 1960, 1984 ve 1992 tarihli tahkimlerdir. zellikle son ikisi aslnda
tahkim iflleminin boyutlarn ok aflan, ksmen tahkim ve ksmen af ve ksmen de
ertelemeyi ieren ifllemlerdir. 1984 tarihli tahkim 5.0 trilyon T, 1992 tarihli tahkim
ise 46.1 trilyon Tlk miktarlara ulaflmfltr.
1960 ylnda karlan 154 sayl kanun ile kamu iktisadi teflebbslerinin toplam
3.3 bin T tutarndaki borlar tahkime tabi tutulmufltur. Sz konusu borlar, Hazinece karlan yzde yarm faizli, altflar aylk itfa dnemli ve 100 yl vadeli tahvillerle tahkim edilmifltir. Bu borlar arasnda en byk kalemi Toprak Mahsulleri
Ofisinin borlar oluflturmaktadr.
1984 ylnda ve 2974 sayl kanun ile yaplan tahkim, 1960 yl tahkiminden daha genifl kapsaml ve daha byk oranl bir tahkim ifllemidir. Bu kanun uygulamas sonucunda, kamu iktisadi teflebbslerinin birbirlerine, Hazineye, Fonlara, Sosyal Sigortalar Kurumuna ve T.C. Merkez Bankasna olan borlar takas, mahsup
ve itfa ifllemine tabi tutulmufl ve bu miktarlar Hazinenin bu kurulufllara olan sermaye taahhtlerine mahsup edilerek kapatlmfltr.
1984 yl tahkimi ile kamu iktisadi teflebbslerinin tahkime tabi tutulan borlar
toplam 1.3 trilyon T dolayndadr. Bu teflebbsler dflnda tahkime giren kurum ve
kurulufllarn tahkim edilen borlar da bu tutara eklendiinde yaklaflk 5.0 trilyon
Tlk bir tahkim toplamna ulafllmaktadr.
1984 ylnda yaplan tahkim, kamu iktisadi teflebbslerini bir sre rahatlatmflsa
da temel sorun olan ynetime siyasal mdahale sorunu zmlenemedii iin
bor birikimi devam etmifltir. 1989 yl bte kanununun 46 nc maddesi kamu iktisadi teflebbslerinin Hazineye borlaryla Hazineden olan alacaklarnn sermaye
katksna mahsubu flekliyle takas edilmesine imkn salamfltr. Aslnda bu uygulama da kamu oyuna pek yansmayan fakat ap hi de kmsenmeyecek boyutlara ulaflan bir tahkim ifllemine yol amasdr.
191
192
Son olarak 1992 ylnda karlan 3836 sayl kanunla tahkim ifllemi yaplmfltr.
Bu sonuncu tahkimin toplam 46.1 trilyon T gibi ok byk bir miktardr.
Trkiyede Dier Normal Dfl Bor Servisi Uygulamalarnn da rnekleri vardr. Bu kategoriye rnek olarak yeniden finansman ve bor sermaye swap
verilebilir. Trkiye FMS borlar (foreign military sales) ad verilen ABD asker kredilerini 1988 ve 1989 yllarnda yeniden finansmana tabi tutmufltur. Bu ifllemde
ABD Hazinesi, Trkiyenin vadesi gelmifl yksek faizli FMS borlarnn, daha dflk faizler karfll piyasaya satlmas iin karlan tahvillere % 90 orannda deme garantisi vermifl ve sonuta iki ylda toplam yaklaflk 1.9 milyar $lk tahvil piyasaya satlarak elde edilen haslat ile ABDye olan FMS borlarndan bir blm
tasfiye edilmifltir. ki ylda gereklefltirilen 4 ayr yeniden finansman ifllemi iin yaplan tahvil satfllarnda 7 ile 24 yl arasnda deiflen vadelere karfllk % 8.8 ile %
9.8 arasnda deiflen faiz oranlar oluflmufltur. Bu ifllem sonucunda ABD, Trkiyeden alaca olan krediyi tahsil etmifl, Trkiye ise yeniden ve daha dflk faizli
olarak bu kez piyasaya borlanmfltr. ABD Hazinesi bu ifllemi genel bir ereve
anlaflmas iinde yksek FMS borcu olan btn lkelere ak olarak uygulamfltr.
Trkiye asndan, bu ifllemin sonucunda alacakl, vade ve faiz deiflmifl, bylece
bir eflit faiz indirimli erteleme salanarak bor yk hafifletilmifltir. Bununla birlikte, sz konusu tahviller piyasaya sunulduu iin Trkiyenin piyasaya borcu artmfl ve piyasaya sunaca tahvillerine ynelecek talep sz konusu dnemde bundan olumsuz olarak etkilenmifltir.
Bor - sermaye swap aslnda Hazinenin yukarda deindiimiz tahkim kanunlar ile kamu iktisadi teflebbsleri iin uygulad ifllemden farkl deildir. Herhangi bir kamu iktisadi teflebbsnn Hazineye olan borcu kaldrlmakta ve karfllnda Hazine sz konusu teflebbse ayn miktar kadar denmifl sermaye koymufl
olmaktadr. Bu ifllem dfl borlar iin de konu olabilir. Herhangi bir kamu iktisadi
teflebbsne bor vermifl olan bir dfl kreditr, daha sonra bu alacak miktarn sz
konusu teflebbse denmifl sermaye pay olarak koymaya karar verebilir. Bunu yapabilmesi iin kuflkusuz, bor alan ile anlaflmas gereklidir.
2000 ylnda IMF ile ortaklafla uygulamaya konulan programn krizle sonulanmasn izleyerek Trkiyenin dfl piyasalardan borlanmasnn zorlaflmas IMFden
kullanlan destein artmasyla sonulanmfltr. Bylece Trkiyenin dfl borlarnn
nemli bir blm IMF ve Dnya Bankas borlarna dnflmfltr. Piyasalardan
30 yla kadar vadeyle tahvil karfll borlanan Trkiyenin IMFden kulland desteklerin vadesi 4 - 5 ylla snrl olduu iin bor vadeleri asndan bu geliflme
olumsuz bir geliflme olarak belirtilebilir.
KAMU PAYLARININ YNETM

Kamu Pay Kavram
Kamu pay deyimi ile kastedilen, kamu kesiminin (devlet, yerel ynetimler, tzel
kiflilii olan bte dfl fon ynetimleri) eflitli iktisadi nitelikteki kurulufllarda mevcut sermaye paylardr. Bununla birlikte konumuz Hazine ile snrl olduu iin,
burada ele alacamz, Devletin (ve onun adna Hazinenin) eflitli kurulufllardaki
sermaye paylar olacaktr (Bu blmn tamam iin bkz: Eilmez, 1990).
Kitabn ilk blmnde Hazinenin, Devletin tzel kifliliini mali adan temsil
eden kurum olduunu aklamfltk. Bu temsil yetkisi nedeniyle Devletin bu tr
sermaye paylarnn temsilini de Devlet adna, Hazine yrtr.
Devlet, eflitli iktisadi kurulufllarda eflitli flekillerde pay sahibi olabilir; bir iktisadi teflebbs kendisi kurabilecei gibi, mevcut bir teflebbs zel kesimden kamulafltrma veya yabanc sermaye sahiplerinden milllefltirme yoluyla devralabilir
ya da zel kesim ile birlikte ortak teflebbsler kurabilir.
Trkiyede Devletin pay sahiplii, zel kesimin yeteri kadar gl ve yaygn olmad Cumhuriyetin ilk kurulufl yllarndan itibaren, Osmanl mparatorluundan
devralnan sanayi kurulufllarnn devam ve daha da yaygnlafltrlmas fleklinde ortaya kmfltr. Bu pay sahiplii genellikle ya kamu iktisadi teflebbs denilen ve
sermayesinin tamam veya byk ounluu devlete ait olan kurulufllardaki sermayedarlk ya da zel kesimin arlkta bulunduu kurulufllarda bir miktar ortaklk fleklinde meydana gelmektedir.
Devletin bir flirketteki sermaye pay azaldka o flirkete mdahale imkn da
azalmaktadr. O nedenle sermaye pay bu tr flirketlerin Devletle iliflkisi asndan
ok nemli bir belirleyici olmaktadr.
Trkiyede Kamu ktisadi Teflebbslerinin Ynetimi

Trkiyede Kamu ktisadi Teflebbslerinin bir Yllk Genel Yatrm ve Finansman
Program erevesinde ele alnmas, 1961 Anayasas ile gelen planlama kavram ve
planl ekonomi ilkesinin sonucu olarak ortaya kmfltr.
Yllk Genel Yatrm ve Finansman Program hazrlanrken kamu iktisadi teflebbslerinden eflitli tablolar ve o arada bilano ve kr zarar cetvelleri alnmaktadr.
Sz konusu tablolar cari yln sonu tahminlerinin yan sra bir sonraki yla iliflkin
tahminleri de ierdiinden, teflebbslere, gelecek yla iliflkin dviz kuru tahmini,
GSYH deflatr, GSYH byme hz tahmini gibi makroekonomik byklkler
nceden aklanarak bunlarla uyumlu tablolar hazrlamalar talimat verilmektedir.
Kamu ktisadi Teflebbsleri Yllk Genel Yatrm ve Finansman Program, yukarda anlan varsaymlara gre hazrlanan verilerden hareketle, Hazine ve Devlet
Planlama Teflkilat tarafndan ortaklafla dzenlenen bir yllk fon akm tablosundan
ibarettir. Her bir kamu iktisadi teflebbs iin tek tek hazrlanan bu tablolar, sonuta konsolide edilerek btn kamu iktisadi teflebbslerini kapsayan bir genel
fon akm tablosu oluflturulmaktadr. Sz konusu konsolide tablolarn oluflturduu
Kamu ktisadi Teflebbsleri Yllk Genel Yatrm ve Finansman Program, Bakanlar
Kurulunun onayna sunulmadan nce, Hazinenin koordinasyonu altnda, Devlet
Planlama Teflkilat yetkilileri, ilgili kamu iktisadi teflebbslerinin yneticileri, kamu
iktisadi teflebbslerinin bal olduklar bakanlklarn temsilcileri ve Baflbakanlk
yksek Denetleme Kurulu yetkilileri tarafndan gzden geirilip son fleklini almaktadr. Nihai flekline ulaflan program, 15 Ekim tarihinde Bakanlar Kurulu tarafndan
onaylanarak 1 Ocak tarihinde yrrle girmektedir.
Programn dayana olan fon akm tablolar 3 blmden oluflmaktadr:
(i) Kaynaklar tablosu, ele alnan dnemde ilgili kamu iktisadi teflebbsne
kaynak oluflturan aktif azalfllar (rnein; sabit kymet satfl, alacaklarn
tahsili, stoklarda azalma) ile yine ayn flekilde kaynak oluflturan pasif artfllar (rnein; borlarda artfl, denmifl sermayede artfl) kapsamaktadr.
(ii) demeler tablosu, ayn dnemde teflebbsn demesi niteliini taflyan aktif artfllar (rnein; yeni gayrimenkul alm, veresiye satfllarda artfllar, stoklarn bymesi) ve pasif azalfllar (rnein; bor demeleri) iermektedir.
(iii) zel kesim iflletmelerinde kaynaklar ve demeler tablolarnn sonular
muhasebe kurallar gerei birbirine eflittir. Kamu iktisadi teflebbsleri konu olunca bu iki tablonun eflitlenmesi finansman kaynaklar tablosu ad
193
194
verilen bir nc tablonun varlna ihtiya gstermektedir. Bunun temel

nedeni, zel kesim iflletmelerinden farkl olarak kamu iktisadi teflebbslerinde, teflebbs dflndan empoze edilen baz ifllemlerin varldr. rnein
siyasal iktidarn Devlet Planlama Teflkilat araclyla teflebbse verecei
yatrm grevinin tutar, Hazinenin teflebbse o yl iin deyebilecei sermaye katks ve sbvansiyon (grev zarar) tutar, teflebbs iin Hazinece
salanabilecek dfl proje kredisi tutar, bir lde, ilgili kamu iktisadi teflebbsnn kendi dflnda oluflan kararlara dayanmaktadr. Bu nedenle nc tablo, ilk iki tablo arasnda oluflan farkn gerek boyutunun yatrm giderleri de eklenerek belirlenmesine ve bu gerek farkn, fark ak fleklindeyse Hazinece yukarda belirtilen yollardan hangileri kullanlarak finanse edileceini gstermeye yaramaktadr.
Dier Kamu Paylarnn Ynetimi

Dier kamu paylar deyimiyle kastettiimiz, kamu iktisadi teflebbsleri dflnda kalan, zel flirketlerde kamuya ait bulunan sermaye paylardr. Bunlar, arl zel
kesim elinde bulunan baz flirketlere, kamu kesiminin eflitli nedenlerle katlmas
sonucunda oluflmufl paylardr.
Gemiflte, tmyle Hazine tarafndan temsil edilen ve ynetilen bu paylar, daha sonralar zellefltirme kapsamna alnmak suretiyle Kamu Ortakl daresine
braklmfltr. Bylece bu flirketlerdeki Devlet paylar, Hazinece deil Kamu Ortakl daresince temsil edilir hale gelmifltir. Bu da daha nce szn ettiimiz Devlet tzel kifliliinin temsilinde ortaya kan sorunu bu adan bir kez daha gndeme getirmifltir.
195
zet
N
A M A
Hazine kavramnn ve Hazine kurumunun

zelliklerinin ve grevlerinin neler olduunu
aklayabilmek
Hazinenin iki anlam vardr: (1) Kifli, kurum veya devletlerin sahip olduklar taflnr ve taflnmaz
deerli mal varlklar ile eflitli haklar gsteren
belgeler. (2) Devletlere ait deerlerin sakland
yerler ve bunlarn ynetiminden sorumlu kurumlar. Sahip olunan deerlerin bir blm ilk bakflta deeri anlafllabilen para, deerli madenler
gibi fleyler olmasna karfllk, bir blm ilk bakflta tam olarak anlafllamayan eflitli hak ve ykmllkleri taflyan kt, belge ve senetlerdir.
Devletin tzel kifliliinin mali ynn Hazine
temsil eder. Devletin btn taflnmaz mallarnn,
hatta teorik olarak taflnr mallarnn sahibi ve
Devlet adna borlanmann yetkilisi Hazinedir.
Hazine, Devletin malvarln temsil eder. Devletin nakit akmn dzenler. Devletin parasnn yabanc paralarla deiflimi konusunda kural koyucu ve bafllca uygulayclardan birisidir. Madeni
para basmnn tek yetkilisidir. Devletin tzel kifliliini temsil etmesi nedeniyle kamu teflebbslerinde Devletin sermayedarlk haklarnn temsilcisidir. Devlet adna borlanmann karar vericisi ve
uygulaycsdr.
Devletin parasal akmlarnn ynetimi; dier bir
ifade ile devletin gelir ve giderlerinin yer ve zaman itibaryla denklefltirilmesi Hazinenin klasik
grevidir. Bunun yan sra sermaye piyasalarnn
geliflimi ve uluslararas ekonomik kurulufllarnn
saysnn artmas ile Hazineye klasik grevlerinin yanna eklenen grevlerdir.
Hazinenin en bilinen, temel grevleri kamu
para akm ynetimi, kamu kesimi bor ynetimi, kamu paylarnn mali adan ynetimi olarak sralanabilir.
Hazinenin, Devlet gelir ve giderlerinin zaman ve
yer itibaryla uyumlandrlmasnn salanmas
olarak ifade edilen klasik ifllevi, bor ynetimini
iermediinden dar anlamda kamu para akm
ynetimidir.
N
A M A
Bor Ynetimi, Hazinenin hem i bor hem de

dfl bor ynetimindeki ifllevlerinin ve borlanma
yntemlerinin neler olduunu ifade edebilmek
Kamu kesimi finansman ann standart tanm,
toplam kamu gelirleriyle kamu giderleri iinde
borlardaki deiflmeler dflnda ortaya kan fark
olarak verilebilir. Kamu borlanmas, vergi gibi zorunlu ve karfllksz kamu gelirlerinden farkl olarak belirli bir bedelin denmesi karfll yaplr.
Kamu kesimi borlanma gerei, kamu giderlerinin kamu gelirlerinden fazla olmas nedeniyle
ortaya kar. Bunun sonucunda ortaya kan kamu finansman a, i borlanma yani zel kesim finansman fazlasndan borlanma ve dfl
borlanma yani yurt dfl finansman fazlasndan
borlanma yolu ile kapatlr.
Hazinenin i borlanmasn kamu finansman ann yurt ii kaynaklardan karfllanmas biiminde tanmlamak mmkndr. Devlet Tahvili bir
yl ve daha uzun vadeli borlanma senetleridir.
Bir yldan daha ksa vadeli borlanma senetleri
Hazine Bonosudur.
Hazine i borlanmas dorudan doruya kurumlara ynelebilecei gibi piyasaya da ynelebilir.
Bu borlanma, belirli aralklarla, kamu kesiminin
aklad koflullar altnda olabilecei gibi srekli ihaleler yaplmak suretiyle de yrtlebilir. hale yntemi, genel olarak drt flekilde uygulanabilir; ykselen fiyat yntemi ya da en ok arttrana ihale (ngiliz Yntemi); azalan fiyat yntemi
ya da en dflk fiyat verene ihale (Hollanda Yntemi); oklu fiyat yntemi (ya da eflitli fiyatlardan ihale) ve ortalama fiyattan ihale.
Kamu kesiminin dfl borlanmasn kamu kesiminin finansman aklarn karfllamak zere dfl
kaynaklardan borlanma olarak tanmlamak
mmkndr. Kamu kesimini oluflturan kurumlarn kendi finansman aklarn karfllamak zere
dfl borlanmaya gitmesi mmkndr. Dfl borlanma yapabilmek iin kredi deerliliine sahip
olunmas gerekir. Kredi deerlilii genel olarak
kredi alacak Devlet, flirket veya kiflinin, alaca
bu borcu zamannda ve tam olarak geri deyip
deyemeyeceinin belirlenmesi amacyla llr. Uluslararas kurulufllarn raporlar kredi deerliliini etkiler ve kredi verecekler asndan
referans nitelii taflr.
196
Dfl borlanma, lkeye dflardan bir kaynak girifli salad iin ekonomide derhal olumlu bir etki yaratr. Buna karfllk sz konusu borcun anapara ve faizlerinin lkeden dflarya transferi de
ayn flekilde, derhl bozucu bir etki yaratr. Bu
nedenle, dfl borlanmann, yksek getiri salayacak verimli yatrmlara yneltilmesinin nemi
zerinde ok durulmaktadr.
Bir lkenin bor stoku denildii zaman, o lkenin herhangi bir dnemdeki i ve dfl borlarnn
toplam miktar anlafllr. Bu hesaba kamu kesiminin i ve dfl bor stoku ile zel kesimin i ve dfl
bor stoku dahil edilir. Bir lkenin bor yk
ise, bir lkenin belirli bir dnemdeki toplam bor
stokunun o dnemdeki GSYHsine oran demektir. Genel olarak bor stoku ve bor yk kavramlarna yalnzca borlarn anapara ykmllkleri dahil edilir. Bir baflka deyiflle, faizler bu
iki kavrama da dahil edilmez. Bunun temel nedeni borlanma faizlerinin bir gider kalemi olarak kabul edilmesi ilkesidir.
N
AM A
Kamu paylar ynetimini tanmlayabilmek

Devletin eflitli iktisadi kurulufllardaki pay Hazine tarafndan temsil edilir. Devlet, eflitli iktisadi
kurulufllarda eflitli flekillerde pay sahibi olabilir;
bir iktisadi teflebbs kendisi kurabilecei gibi
mevcut bir teflebbs zel kesimden kamulafltrma veya yabanc sermaye sahiplerinden milllefltirme yoluyla devralabilir ya da zel kesim ile
birlikte ortak teflebbsler kurabilir.
Trkiyede 1961 Anayasas ile planl ekonomi
erevesinde Kamu ktisadi Teflebbslerine Devlet adna Hazine ortak olmufltur.
Kamu iktisadi teflebbsleri dflnda kalan kamu
paylar ise zel flirketlerde kamuya ait bulunan
sermaye paylardr. Bunlar, arl zel kesim
elinde bulunan baz flirketlere, kamu kesiminin
eflitli nedenlerle katlmas sonucunda oluflmufl
paylardr.
Gemiflte, tmyle Hazine tarafndan temsil edilen ve ynetilen bu paylar, daha sonralar zellefltirme kapsamna alnmak suretiyle Kamu Ortakl daresine braklmfltr.
197
Kendimizi Snayalm
1. Hazine iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Devletin tzel kifliliini temsil eder.
b. Devlete ait tm taflnmaz mallarn sahibidir.
c. Devlet adna borlanmann yetkilisidir.
d. Taflnmaz mallar kullanacak olan ilgili kamu kurumuna piyasa bedeli karfllnda verilir.
e. Devletin sahip olduu hak ve ykmllkleri
de ierir.
2. Trkiye Cumhuriyetinde madeni para basma yetkisi afladaki kurumlardan hangisine verilmifltir?
a. Merkez Bankas
b. Hazine
c. Ekonomi Bakanl
d. Maliye Bakanl
e. Sermaye Piyasas Kurulu
3. Afladakilerden hangisi Osmanl Devletinin mali
problemlerini zmek iin kulland yntemler arasnda gsterilemez?
a. Parann deerinin dflrlmesi
b. Mukataa gelirlerini satmak
c. Aflar vergisini satmak
d. Padiflahn zel hazinesinden borlanmak
e. Harem Hazinesinden borlanmak
4. Afladakilerden hangisi devlet hazinesinin geici nitelikteki gelirleri arasnda yer alr?
a. Vergi cezalar
b. Vergiler
c. Harlar
d. Kamu teflebbsleri krlar
e. Devletin taflnmazlarndan elde edilen kiralar
5. Afladakilerden hangisi devlet hazinesinin sreklilik arz eden gelirleri arasnda yer alr?
a. Deerli katlarn satfl
b. Vergi cezalar
c. Taflnmaz mallarn satfl
d. Hibeler
e. Tahvillerden elde edilen getiriler
6. Afladakilerden hangisi devlet hazinesinin sreklilik gsteren giderleri arasnda yer almaktadr?
a. Olaanst hallerin gerektirdii giderler
b. Sbvansiyonlar
c. Uluslararas kurumlara yaplan yardmlar
d. Dier lkelere ynelik hibeler
e. Tazminatlar
7. Afladakilerden hangisi devlet hazinesinin geici nitelikteki giderleri arasnda yer almaktadr?
a. Dorudan yrtlen yatrm faaliyetleri
b. Mal ve hizmetlerin satn alnmas
c. Borlarn ana para ve faiz demeleri
d. Tazminatlar
e. Kamu kesimi memurlarnn tedavi giderleri
8. Kamu Kesimi Borlanma Gereksinimi (KKBG)nin llmesinde kullanlan forml afladakilerden hangisidir?
a. Konsolide Bte A/GSYH
b. Bte Dfl Fonlarn Finansman A/GSYH
c. Toplam Kamu Kesimi A/GSYH
d. Kamu Kesimi Finansman A/GSYH
e. Sosyal Gvenlik Kurumlarnn Finansman Aklar/GSYH
9. Afladakilerden hangisi oklu fiyat yntemiyle hazine katlar ihalesinde uygulanan yntemlerden biri
deildir?
a. Vadenin ve miktarn belirlenip faizin ihaleye braklmas
b. Faizin ve vadenin belirlenip miktarn ihaleye braklmas
c. Vadenin belirlenip miktar ve faizin ihaleye braklmas
d. Miktar ve faizin belirlenip vadenin ihaleye braklmas
e. Vade, miktar ve faizin ihaleye braklmas
10. Kamu kesimi toplam bor yknn llmesinde
kullanlan forml afladakilerden hangisidir?
a. Kamu Kesimi Bor Stoku + Kamu Kesimi Dfl
Bor Stoku
b. (Kamu Kesimi Bor Stoku + Kamu Kesimi Dfl
Bor Stoku)/GSYH
c. Toplam Kamu Kesimi A/GSYH
d. Konsolide Bte A/GSYH
e. Kamu Kesimi Finansman A/GSYH
198

1. d
2. b
3. e
4. a
5. e
6. b
7. d
8. c
9. d
10. b
Yantnz yanlfl ise Hazine Kavram konusunu

Yantnz yanlfl ise Hazine Kurumu konusunu
Yantnz yanlfl ise Osmanl Hazine Sistemi
Yantnz yanlfl ise Kamu Para Akmnn Douflu konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kamu Kesimi Borlanma Gereksinimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise hale Yntemiyle Borlanma konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bor Stoku, Bor Yk, Bor
Servisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Antik dnyada, yneticinin zel hazinesiyle, Devletin hazinesi arasndaki ayrm ihmal edilebilecek kadar kkt. Devlet hazinesiyle yneticinin zel hazinesi arasndaki ilk ayrmn M kinci binin ortalarnda, Msrda orta
dnem firavunluunun on ikinci hanedan srasnda ortaya kt grlmektedir. Bu nemli geliflmede taflrada
ayni vergi olarak toplanan, bozulmas kolay mallarn korunmas iin infla ettirilen depolar ile bu yeni oluflumun
yol at yerinden ynetim uygulamas zorunluluu temel rol oynamfltr. Buna ek olarak dinsel ynetimin
glenmesi ve kendi hazinesine sahip olma arzusunu n
plana karmas da nemli bir etken oluflturmufltur.
Sra Sizde 2
Fatih Sultan Mehmed ayr Hazine oluflturmufltur.
Bunlar: Develete ait Hazine (Hazine-i Amire, Hazine-i
Hmayun, Hazine-i Emiriye, Hazine-i Birun, Dfl Hazine ya da Hazine-i Devlet), Padiflahn zel Hazinesi (Hazine-i Hassa, Hazine-i Enderun ya da Hazine) ve Hazine-i Haremdir. Hazine-i Harem, bir hazine olmaktan
ok islamn kutsal emanetlerinin korunmas iin tahsis
edilen kaynaklardr.
Devlet Hazinesi; dine ve geleneklere dayal baz vergiler,

ele geirilen lkelerden alnan hara, mslman olmayan halktan alnan cizye, Sadrazam, vezirler ve Devletin
nde gelen kiflileri tarafndan zaman zaman padiflaha verilen hediyelerin bir blm (rikabiye), savafl gibi olaanst hallerde alnan geici vergiler (avariz), Msr gibi timar sistemine dahil olmayan baz eyaletlerden ylda bir
kez alnan vergiler (salyaneli eyaletler vergisi), Devlet
arazilerinin kiralanmas karfll elde edilen kira gelirleri
(mukataa) gibi gelirlere sahipti. Devlet Hazinesinin bafllca giderleri ise yenieri ve Devlet memurlarnn maafllar ile merkez ynetim giderlerinden oluflmaktayd.
Padiflahn zel Hazinesi; eflitli savafl ganimetlerinden
Padiflahn payna dflen deerli eflya ve paralar, eflitli
deerli hediyeler ve benzeri kalemlerden oluflur ve sarayn iindeki zel blmde mhr altnda saklanrd.
Harem Hazinesi; Mekke ve Medinedeki kutsal emanetlerin saklanmas, bakm ve onarm iin tahsis edilmifl
baz deerlerden ibaretti.
Sra Sizde 3
Hazinenin bu klasik grevleri dflnda kalanlar genellikle 20 nci yzyldaki geliflmeler sonucunda ortaya
kmfltr. Sermaye piyasalar gelifltike bunlar zerinde
bir kamu otoritesinin denetimine gerek grlmfl ve bu
aflamada Hazineler devreye sokulmufltur. Uluslararas
ekonomik kurulufllarn saylar hzla artmaya ve lkelerle iliflkileri genifllemeye bafllamfl yine Hazineler bu
konuda greve arlmfltr. Bafllangta Hazinelere verilen bu grevler baz lkelerde zaman iinde bu amalarla kurulmufl bulunan kurumlara devredilmifl, baz lkelerde ise Hazinenin grevi olmaya devam etmifltir.
Sra Sizde 4
Bu yntemde Hazine katlarn ilk ihalede alacak olan
alclar belirlenir. hale bu alclar arasnda yaplr. lk
alclar sonradan aldklar ktlar ikinci alclara satabilirler. lk alclarn hangi kurumlar olacann belirlenmesinde eflitli yntemler uygulanabilir.
Sra Sizde 5
Birden ok banka ve/veya kredi kuruluflunun bir araya
gelerek, eflitli hkmler erevesinde hem borlunun
yapaca geri demeleri hem de kredinin koflullarndaki deiflmeleri birlikte kararlafltracak flekilde ortaklafla
kredi amalar ifllemine sendikasyon bu tr kredilere
de sendikasyon kredisi ad verilir.
199
Bulutolu K. (1977). Kamu Ekonomisine Girifl, stanbul, Temat Yaynlar, 2nci Bask.
Cagan P. (ed.) (1985). The Economy in Deficit, Essays
in Contemporary Economic Problems,
American Enterprise Institute.
Castella-Branco M. and Swinburne M. (1992). Central
Bank Independence, Finance and Development,
March.
Cezar, Y. (1986). Osmanl Maliyesinde Bunalm ve
Deiflim Yllar (XVIII. Yy.dan Tanzimata Mali
Tarih), stanbul, Akn Yaynlar, No.62.
Eilmez M. (1990). Trkiyede Kamu ktisadi Teflebbslerinin Finansman, Yaynlanmamfl Doktora
Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara.
Eilmez M. (1993). Hazine - Merkez Bankas liflkileri,
Merkez Bankas Bilanolarnn rdelenmesi Semineri, stanbul Mlkiyeliler Vakf.
Eilmez M. (1996). Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas Grubu ve Trkiye le liflkileri, Finans Dnyas Dergisi Y. No.2.
Eilmez M. (2006). Hazine, Remzi Kitabevi Yayn,
stanbul.
Feldman R. A. and Mehra R. (1993). Auctions (Theory
and Applications), IMF Staff Papers, Vol.40, Nr.3,
September.
Fleischer C. E. (1986). Bureaucrat and Intellectual in
the Ottoman Empire, Princeton University Press.
Fromkin D. (1989). A Peace to End All Peace, Avon
Books, New York.
Heyne P. (1991). The Economic Way of Thinking,
6th Edition, MacMillan.
Karamursal Z. (1989). Osmanl Mali Tarihi Hakknda
Tetkikler, 2nci Bask, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Kazgan H. (1992). Finans Kapitali ve Osmanlda Mali kfln Nedenleri, Finans Dnyas, Mays.
Leone A. (1991). Effectiveness and Implications of
Limits on Central Bank Credit to the
Government, The Evolving Role of Central Banks,
IMF, s.363-413.
Lynch T. D. (1985). Public Budgeting in America,
2nd Edition, Prentice Hall Inc.
McCleary W. (1991). The Earmarking of Government
Revenue- A Review of Some World Bank
Experience, The World Bank Research Observer,
January.
Mohamed A. El-Erian (1992). Voluntary Market

Financing for Latin America, Finance and
Development, March.
Pakaln M. Z. (1977). Maliye Teflkilat Tarihi 1442 1930, Maliye Bakanl Yaynlar, - 180/1.
Reinhart V. (1992). An Analysis of Potential Treasury
Auctions Techniques, Federal Reserve Bulletin,
June, s. 403 - 413.
Stevens E. J. and Dumitru D. (1992). Auctioning Treasury
Securities, Federal Reserve Bank of Cleveland
Economic Commentary, June 15.
Swinburne M. and Castella-Branco M. (1991). Central
Bank Independence and Central Bank Functions, The
Evolving Role of Central Banks, IMF, s. 414-444.
Ulubay H. (1993/4), Hkmranlk Hakk, Hazine ve
Dflticaret Dergisi, S.19, Aralk, s.69-78.
Walther T. (2002). Dnya Ekonomisi, Alfa Yaynlar,
stanbul.
Webber C. and Wildawsky A. (1986). A History of
Taxation and Expenditure in the Western World,
Simon and Schuster, New York.
Wijnbergen S. V. (1992). Ritu Anand, Ajay Chibber and
Roberto Rocha, External Debt, Fiscal Policy and
Sustainable Growth in Turkey, The World Bank,
Johns Hopkins University Press.
Amalarmz
N
N
N

Krizi ortaya karan etkenlerin neler olduunu belirleyebilecek,
Krizin ortadan kaldrlmasna ynelik zmlerin neler olduunu aklayabilecek,
Krizin zmne ynelik teorik yaklaflmlar ve ortaya kan sonular deerlendirilebilecek,
Anahtar Kavramlar
Kriz
Resesyon
Agzl Kapitalizm
Korumac nlemler
IMF
Keynesyen Politikalar
Merkez Bankalar
indekiler
Ekonominin Gncel
Sorunlar
Dnya Ekonomisi
ve 2008 Krizi
KRZ YORUMLAYAN RESM

GEREKELER
ASYA LKELER VE 2008 KRZ
KRZN HANG AfiAMASINDAYIZ?
KRZ VE ZM DENEMELER
KRZDE IMF YAKLAfiIMI
KRZDE TEORK ZM
ARAYIfiLARI
2008 KRZNDEN SONU
IKARMAK
Dnya Ekonomisi ve
2008 Krizi
KRZ YORUMLAYAN RESM GEREKELER
Krizin adn koymamak, bunun yerine korku salarak tketiciyi/vatandafl panikletmek genel bir davranfl tr. Resm gerekeler bu nedenle doyurucu deil. Financial Times gazetesinin 9-15 Mart 2009 tarihleri arasndaki Kapitalizmin Gelecei
(Future of Capitalism) incelemesi, bir dizi gerei gzler nne serdi. Olay kendi
iinde tahribata uygun tohumlar taflyor fleklindeki baflln altnda, 5 nokta ders
olarak karflmza kyor:
1930dan bu yana en derin kriz olan mevcut durumu pekifltiren yeni geliflmeler her an yaflanabilir. Burada belirleyici olan bilinmeyen floklar olacaktr.
1980den bu yana geerli olan kendi kendini dzenlemeler dnemi artk geride kalmfltr.
Kamu kesiminin uygulama alan tekrar byyecektir.
Olayn z finansal inovasyondenilen, trapez kullanmayan cambazlklardan kaynaklanmaktadr. Buradakiglge bankaclk, lsz miktarda gvenceli bor senetleri ihra ederek, (ABDdeki adyla CDOlar) sistemin tm
sbap mekanizmalarnn yalama yapmasna yol at.
Bununla kalmad, buradan tetiklenen hanehalk borlanmalar ve varlk fiyatlarnn balonlafltrlmas, en az bunun kadar olumsuz etki yaratt. Finansal trevler, kitlevi tahrip etkisi yaratyordu. ABD, bu ifller iin dnya tasarruflarnn %70ini emdi.
fiimdi bu geliflmeler; yabanc dflmanl, korumaclk, siyasal otoriterizm eilimlerini beraberinde getirecek ama bunlar iin sz sylemek, hkm vermek iin
vakit henz erken. Ama Churchillin 1925de syledii bir tmceyi tekrarlamann
tam sras: Umarm, bundan sonra finansmanclar daha az kibirli olur, sanayicilerse kendi ifliyle daha fazla ilgilenir.
Sistemin ifllemesi, gnlk dflnen politikacnn tek tasasdr. Politikac, sorgulama yapmann ve yzleflmenin kendisine iktidar maliyeti yaratacan yakndan
bilir. rnein, Baflkan Obama sistemi bu nedenle sorgulamaz ve bunun yerine,
sistem ile ahlakl yan yana getirmeye alflan bir moralist tavr kullanr. Tm aba, talebin yeniden canlandrlmasndan ibarettir.
Nitekim G-20 iin tura kmadan nce Baflkan Obamann verdii zel deme
Bir Hassas Ayar bafllyla veriliyor (FT, 30 Mart 2009). Oysa Brezilyann nceki
devlet baflkan Lula da ise Bu krizi, mavi gzl sarfln beyazlar kard diyor.
202
ASYA LKELER VE 2008 KRZ

Gney Asya lkeleri, 1997 Krizinden ders karp ahbap avufl kapitalizmi ni byk oranda reforme ettiler. Dersi in Baflbakan, Davosta flyle anlatt: Bat srdrlmez bir bymeyi, dflk tasarruf ve yksek bir tketimle ayakta tutmaya alflyor.
Gereklefltirdikleri ev devine gelince; finansal sektrleri ok abuk ve kolay
liberalize edilmemesi gerektiini rendiler ve bunun da arkasnda durdular. Bu
kardklar birinci ders oldu. kinci ders bafllklar makul borlan-yeterli tasarruf
et oldu. nc ders bafll ise reel ekonomiden gzn ayrma olmufltur.
2000den bu yana bu konuya fazlasyla odaklandlar. Drdnc ders ise, verimlilie yatrm yaptr. Ucuz emek verimliliiyle bir yere varlmayacan zaten renmifllerdi, 1997 Krizini frsat olarak grp, gereini yaptlar. Beflinci ders, eitime
odaklan ve bunu sanayi ile iliflkilendir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
2008 ylnda yaflanan
SIRA SZDE
resesyonda
1929 ya da
Trkiyede 1978-79 ylnda
yaflanan krizlerde olduu
gibi toplu kapanmalar ve
AMALARIMIZ
kitlevi iflten karmalar
olmad. Bu kriz anlk tketim
ihtiyalarmz
karfllayamadmz ksmi
K Tbir Aolaya
P dnd.
etkili
Gney Asya lkelerinin

SIRA SZDE krizden kardklar dersler nelerdir?
KRZN HANG AfiAMASINDAYIZ?
fi N Ebymelerin
LM
Kriz yerine,D eksi
sreklilik kazand ortama resesyon adn verelim.
Resesyon kendisini Ekim 2008de iyice hissettirdi. Dnya kamuoyunda bir bezginO R U umursamazlk yafland. Ortada bana ne/ben mi yaptm? dilik ve onun Suzants
yen bigne bir bakfl egemen oldu. Dnya genelinde iflsizlik ciddi sramalar gsterse de bir 1929 Krizi ya da Trkiyenin 1978-9 fel yllar gibi toplu kapanmalar
DKKAT
ve kitlevi iflten kartmalar yaflanmad.
Tm yaflam srelerimizi yeniden gzden geirmemiz gereken bu resesyon,
SIRAihtiyalarmz
SZDE
anlk tketim
karfllayamadmz ksmi etkili bir olaya dnflt.
Soruya dnerek, bu resesyonda dip hlini yaflamadk. Dip noktas iin varsaymlarm, ABDde
iflsizlik orannn % 10un stne kmas ya da sosyal anlamda,
AMALARIMIZ
inde kitlevi hlde 30-40 milyon insann, krsal kesimde eski yafladklar diyarlara
dnmesini anlyorum. Bulunduumuz aflamada, dalga boyunu kestiremesek de dibe vurmadk.
K Ortada
T A P belirgin bir likit krizi var. Hemen her lke, elindeki olanaklar ya da kabulleri lsnde kamu kaynaklaryla emme basma tulumbay alfltryor, Frenk deyimiyle pump priming yapyor. Ama bu emme basma tulumba alfltrmada Tya
E L da
E V baz
Z Y O Nrnler iin vergide istisna hli yaratldnda bir tketim hcumu yaflanabiliyorsa resesyon ya da onun derinleflmifl hli olan depresyondan
sz etmemiz mmkn olamaz.
Dnya geneli, bir zm yolunda ne yazk ki yol almad. Nobelli Prof. Stiglitz
N T Ebir
R N Efinansal
T
durumu yeni
mimari tesis edilmeli. Daha iyi kurallar gerekir. Reformlar kozmetik olamaz fleklinde tanmlyor. Byle derken iflin sadece kamu harcamalarnn arttrlmas ya da Devlete yeniden davetiye karlmas iflini kastetmiyorum. Matematiki olarak tannr ama aslnda filozoftur, talyan asll Prof. Vilferdo
Pareto, ou zaman bir sorunun %80i, olayn nedeninin %20si tarafndan yaratlr der. Bu yzden de 80/20 Kural olarak bilinir. Evet, bu krizin 0 noktas, baz kurulufllarn sistemin dflna itilmesine olmasna yol aan sonu likidite kriziydi ama buna yol aan asal neden(ler) neydi?
Krizden ok etkilenen bir ABD yatrm bankas yneticisinin dedii flekliyle, her
fley kurall ve yasasna uygun olarak yaplmflt? Belki her fley kuralna uygundu,
ama piyasa ekonomisi dediimiz, gerek adyla kapitalizm, kurallarn her zaman
ve sadece tmyle birlikte uyguland zaman aksamyordu. Yoksa herkes istediini yapabilir denilen bir orman kanunu geerli oluyordu.
N N
TELEVZYON
Vilfredo Pareto tarafndan

ortaya
N T Eatlan
R N E Tve 80/20
Kural olarak bilinen
dflnceye gre ou zaman
bir sorunun %80i, olayn
nedeninin %20si
tarafndan yaratlr.
203
8. nite - Dnya Ekonomisi ve 2008 Krizi
Bu resesyona, Marksist kabul olan bir aflr yflmadan arzusundan ok, kural
boflluklarndan yararlanan agzl kapitalizm ve onun yaratt tetikleyici ortam galebe ald. Bu a gzlle Frenkler kumarhane kapitalizmi adn veriyor.
Burada kurallar By-Pass edildi, kriz alarm vermek isteyen bir FED Baflkanna ABD
Baflkan randevu vermedi, gerekesi Burada seimlere 3-5 gn kald, piyasa en
iyisini bilir ve yapar aymazl iinde, piyasa fetiflizmi yapld. Oysa ABD kapitalizmi, nerdeyse 100 yldr denetleme ve dengeleme sistemi ile srekli i denetim yapar, bununla da hakl olarak nr.
Krizin somut bir rnei Meadoff Skandaldr. Bu skandalda eriyen para, 50 milyar $dr. Batan para Trkiye mill gelirinin yaklaflk % 5idir. Kuruluflun dfl denetimini yapan denetim kuruluflunun, skandal yaratan Meadoffun ynetim binasyla ayn katta, bir tekel bayisi gibi, 3 m2lik bir odada, denetim yapmasna gz yumulmufltur.
Yetmemifl, bir ABDlinin en byk korkusu olan ABD Vergi Polisi (IRS) bunu
atlamfl, ABDnin sermaye piyasasn dzenleyen st kurulu SECde bu ifllemleri
onaylayarak konuyu es gemifl. Skandal patlamfl, Meadoff tutuklanamayp,10
milyon $ kefaletle ev hapsine konulmufl.
Oysa skandaln stnden neredeyse 60 ay geti, kimin ka para batrd bile
belirlenmifl deil. Bu krizde, ABD cenahnda, satfl olanaksz bir varln stnden
7 defa tahvil ihracna ya ne ad vermeliyiz?
Bu krizden sonra, en nemli iflimiz oyun kurallarn gzden geirmek olacak.
Bu ifle yol aan ve takriben 15 trilyon $lk bir kamu zarar yaratan yatrm fonu yneticileri, yarg nne karlmadan, bu uygulamalarda ortaya kan hukuk boflluklar giderilmeden, bundan sonra sadece 2 kriz aras sresi ksalr, hepsi o kadar.
Gnah yazmayan bir din retisi olmayaca gibi krizi olmayan bir kapitalizm
de olamaz. Kriz iflin doasndadr. 18. yydan bu yana belli bir geniflleme dneminden sonra, hep tekrarlana gelir. Bu krizdeki gariplik, ABD, yasay ve yargy yok
sayan, buna gz yumulan piyasa ifllemlerinin yaygnldr. kfl noktas budur.
Bunun yaratt tetikleyici mekanizmalar, resesyonun kademe kademe genifllemesine yol amfltr.
ABDdeki krizin kfl noktas nedir?
KRZ VE ZM DENEMELER
SIRA SZDE
Bu krizden sonra, en nemli

iflimiz oyun kurallarn
gzden geirmek olacak. Bu
ifle yol aan ve takriben 15
trilyon $lk bir kamu zarar
yaratan yatrm fonu
yneticileri, yarg nne
karlmadan, bu
uygulamalarda ortaya kan
hukuk boflluklar
giderilmeden, bundan sonra
sadece 2 kriz aras sresi
ksalr, hepsi o kadar.
D fi N E L M
2008 Nobel dl sahibi Paul Krugmann Bir Liberalin Vicdan adyla dilimize
evrilen alflmasnda, 2008 dnya alkantsnda, liberal olmann bile yetmeyeceiS O R Uanlamna, ileni savlayarak flyle diyor: fiimdilik, aktif bir liberal olmak ilerici olmak
rici olmaksa partizan olmak anlamna geliyor. Fakat partizanlkla nihai hedefimiz;
tek partinin egemenliinden ok, canl ve rekabeti bir demokrasinin
yeniden tesis
DKKAT
edilmesidir. Bu nemlidir nk son tahlilde liberal olmak demokrasiyle ilgilidir.
Neler yapldna gelince; olay kamu harcamasn arttranlar ve arttrmayanlar
SIRA SZDE
olarak iki ana bekte topluyorum. Devletlefltirme (kurtarma) ifllemleri iliflik kesme/fifl ekme gibi bir ifllem olduundan, rneklerine her iki bekte rastlamak
mmkn. Birinci bee, ABD baflta olmak zere, in ve AMALARIMIZ
Rusya giriyor. kinci
bekteyse AB lkeleri duruyor (Krizden hemen sonra annda yaplan enjeksiyonlar ya da mevduat garantilerini saymyorum, onlar panii nlemeye ynelikti).
Gemiflteki enflasyon, onun ardndan gelen nazi rejimi ve dnya
K Tsavafl
A P o denli iz
brakmfl olmal ki Avrupa Merkez Bankas (AMB) bir fon yaratma konusunda,
nuh diyor, peygamber demiyor.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
204
Birinci bekte yer alan ABD, bir adm daha ne geti ve FED kaynakl ek 1.4
trilyon $ fon enjeksiyonuna karar verdi. Ama ayn gn zarar eden flirketlerde alnan tazminatlarn % 90nn vergilendirilmesine iliflkin ABD Kongresinin ald
damardan etkili ve yerinde karara piyasa yuppileri nin verdii tepkiyi de gzlemek ilginti.
Hi gz ard etmeyelim, her lke kendi korumac nlemini ald srece, adna dnya ekonomisi dediimiz, lkelerden oluflan ama sadece lkelerin aritmetik
toplamndan ibaret olmayan yer krenin ekonomik ortamn dzeltmek mmkn
olamaz. nk ulusal ekonomide alnan korumac kararlar, ekonomik aktrlerin
uluslararas arenada daha iyi ve atak hareket etmesine dnk. Oysa o arena faaliyetini tatil etmifl durumda. Bu yzden de ulusal platformda alnan nlemleri, l
toprana beton dkmek olarak grenler, kanmca ok haksz deil. nk yaplanlar bir sfr toplaml oyundan ibarettir.
fiimdi yeni harika bir fikir olufltu. IMFnin hareket esnekliini arttracak sermaye artfl, bir nlem olarak karflmza kt. Oysa IMFnin glenen sermaye yaps,
sadece ar-ur edilecek fonlarn artmas anlamna gelir. Dr. Cengiz Bahekaplnn
Kreselleflme Srecinde Gszleflen Ulus-Devlet (Derin yaynclk) eserini neriyorum. Olayn ne denli oyun kurallaryla ilgili olduunu, o kadar iyi anlatyor ki.
lk kfln yapld G-20 Zirvesine gidelim. 2 Nisandaki toplantnn ereve
metni belliydi. 15 Kasm 2008de ABD Beyaz Saray basn szcl imzasyla Finansal Piyasalar ve Dnya Ekonomisi Zirvesi Deklarasyonu bafllyla 7 sayfa hlinde yaymland, gndem belirlendi.
Bu gndem, 20lerin liderlerine Sakn ola ki yeni icat karmayn, elinizde varsa, yangn sndrecek yangn tpn bulun getirin, tesine karflmayn mesajn
veriyor. O yzden zirveden bir sonu da kmad. G-20 Deklarasyonu, ABD Hazine Bakanlnda hazrlanyor, 20lerin liderleri de virgln oynatmadan, aynen
imzalyor.
Bu topal rdek gndeminden bir fley beklemeyeceimiz belliydi. Zira sadece
sorun telemesi dediimiz yntemle kriz acaba nereye varacak? diyen, bir bekle-gr tavr egemendi. Oysa FT gazetesinin baflyazar Dr. Martin Wolf Fixing Global Finance bafllkl yepyeni eserin beni flaflrtt, zira oyun kurallarnn gzden geirilmesini neriyordu. Anlafllan resesyonun boyutlar, katksz liberalleri bile konvansiyonel dflnme alannn dflna karmflt. Ama byle grntler tek-tk. Temelde, srdrlebilir bir ekonomik ortam yaratmak bir yana, pro-aktif olmay bile
dflnmeyen, tam bir reaktif yol ve yntem izleniyor. Kresel ekonomi, dnyann
beflte biri konumunda olan ABD ekonomisinde ifller dzelmeden, G-20 lkelerinin
tekil olarak yapaca bir fley de yok.
Uluslararas Finans Enstits (IIF) yneticisi Philip Suttle, tm iyimserliine karfllk, sz net: Kstas, politik kararn kendisidir ve salad sonutur. Genellii olmayan bir yaklaflm ok anlamsz sonular retir.
Sistemin tek yenilii Piyasa zleme Grubu adyla 4 ayda bir toplanacak bir gnll oluflumu oldu. G-3lerde (bu da en geliflmifl lkeler grubunu kapsyor) perakende satfl biraz kmldasada, sanayi retimi ve sermaye mallar siparifli eksilerdeydi. GSMH gerilemesi srecekti. Geliflmifl dnyada iflsizlik yksek ve daha da
ykselme eilimi gsterecekti.
IMF-DB Bahar Toplants 2009 Raporuna gre, krizden kfl tarihi 2010, eski
hle dnfl ise 2012 yln bulacak dense de kriz etkisi tmyle silinmifl deil.
BBCnin Trke yaynndaki ABDdeki Evsizler Barnaklar, ABDnin Sesinin haberindeki ay Dkme Partisi eylemlerinin 1773den bu yana ilk kez bir devlet is-
205
rafn protesto toplantsna dnflmfl olmas yaflamn, yazlan- izileni dorulamadn anlatyor.
Her lke kendi korumac nlemini ald srece, adna dnya ekonomisi dediimiz, lkelerden oluflan ama sadece lkelerin aritmetik toplamndan ibaret olmayan yerkrenin ekonomik ortamn dzeltmek de mmkn olamaz. nk ulusal ekonomide alnan korumac kararlar, ekonomik aktrlerin uluslararas arenada
daha iyi ve atak hareket etmesine dnk.
Soruyu tersine evirelim: 15 Kasm 2008 tarihli, G-20lerin ilk deklarasyonunda
16 madde vard. Metnin 3 maddesinde anlaflma salad. Bunlar, IMFnin fon olanaklarnn arttrlmas. kincisi, IMF reformunun hzlandrlmas. ncs, IMF gdmnde bir Finansal stikrar Fonunun devreye girmesidir. Bununla, ksa dnemde krize giren lkelerin yzdrlmesi saland. Ama krizin asal nedenleri stnde
durulmad, es geildi.
Gndemi bir yana brakn, herkesin memnun olduu bir kumar masas olur
mu? Olan buydu ve herkes sadece memnundu. Oysa New York Times ta denildii zere Bunlar gerekli, fakat mevcut felaketin tekrarn nlemeye yetmez
(N.Y. Times,3.04.2009).
G-20 lkelerinin deklarasyonunda zerinde anlaflma salanan maddeler
nelerdir?
SIRA SZDE
KRZDE IMF YAKLAfiIMI
D fi N E L M
Kaynaklar, 3 kat arttrlarak 750 Milyar $a kan, altnlarn satma
izni alan IMFnin
o tarihteki Baflkan Straus-Kahnn szleriyle IMF, artk yeterli cephaneye sahip.
S O R Unce bir IMF
Bu arada yeni bir uyar mekanizmas stnde oydafllmas, 2011den
sermayesinin kota reformu, geliflmekte olan lkelerde etkinliin arttrlmas, kriz
sonras deil ncesi devreye girebilmesi, stand-by belgesi almakszn IMFnin para
DKKAT
yardm yapacak olmas, G-20 liderlerinin kendince yeni bir Bretton Woods anlaflmas yaptn gsteriyor.
SZDE
Burada nemli bir soru var: Ya 750 milyar $lk taahhd SIRA
lkeler
yerine getirmezse? Rusyann zirveden hemen sonra yapt gibi Biz taahhtte bulunmadk
derse.
AMALARIMIZ
Vergi cennetleriyle mcadele bafll, G-20 Zirvesinin herhlde fiimdi Biraz da
Glelim. baflln oluflturuyor. Byle bir kararn kmasn adeta bekleyen OECD,
hemen ertesi gn, bir kara liste yaymlad. 30 lke kara, 8 Klke
T ise
A P gri listede
yer alyordu. Bu liste, IMFnin 1997den bu yana tm alflmalarnda yer alyor. Yeni bir fley yok. Ama kara listede Hong Kong ve Macaonun olmamas ilgin. Dahas, 30luk kara listedeki 9 sentetik lke(cik) ngilterenin zel
KaT E L Ehimayesinde.
VZYON
ban bu durumda gri listeye patlayaca kesin. Nitekim gri svire, en byk
bankas UBS yneticilerinin yurt dflna kfln yasaklad ya da onlar koruma altna ald. Ama en gzelini J. Sharman adl bir akademisyen yapt ve The Econo N T E R(28
N E TMart 2009).
mist bunu Cennetin kiyzll bafllyla okurlarna duyurdu
Sharman, 45 lkede 10 bin $ elektronik ortamda hesap amak iin giriflimde bulundu. Bunlardan 17sinde kolayca hesap at ki 13 OECD lkesiydi. ngilterede
45 dakikada hem hesap amfl hem de bir flirket kurmufltu. ABDnin Nevada, Deleware, Wyoming gibi eyaletlerinde ask-no-question uygulamas (sorgu-sual
yok) ile karfllaflt. Buradan 2 sonu karalm: Bir, vergi cennetleri muhtemelen bu
krizin ana nedeni deildi. ki, vergi cennetleri sistemin para keseleridir, her lkenin koynunda asldr.
Her lke kendi korumac

nlemini ald srece,
adna dnya ekonomisi
dediimiz, lkelerden oluflan
ama sadece lkelerin
aritmetik toplamndan
ibaret olmayan yerkrenin
ekonomik ortamn
dzeltmek de mmkn
olamaz. nk ulusal
ekonomide alnan korumac
kararlar, ekonomik aktrlerin
uluslararas arenada daha
iyi ve atak hareket etmesine
dnk.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
Ekonomist ordusu krizin bittii konusuna genelde karnndan konuflarak ve

kerhen katld. yleyken muhafazakr grntleriyle bildiimiz ngiliz Economist dergisinin 18 Temmuz 2009 sayl kapa ok farklyd: Nerede Yanlfllk Oldu? Derginin kapanda ise suya batan bir modern ekonomi teorisi bafllkl bir kitap vard. Anlafllan bir dnemin kapandn en Ortodoks siyaset yanllar bile kabul ediyordu. Bu arada bir ismin hakkn vermeli: Nobel dll Colombia profesr Stiglitz diyor ki: Mali krizden ancak 4 ylda klabilir, hafif dzelme diye anlatlanlarsa bir illzyon (sanr) dan ibarettir. Krizin nedeni olmalaryla, byk bankalarn tamam ortadan kaldrlmaldr.
Bu arada krizin isim analn yapan Prof. Roubini (FT, 24.08.2009) temkini yine de elden brakmyor. Krizleri harflerle anlatmak son krizin modas oldu. Latin
alfabesinde W var, o da bize iki kez dip vurmann yani krizin mmkn olduunu anlatmak istiyor. Profesr Korkut Boratav ise btn bu anlatlanlar iin sylem kaymas diyor.
Basiretsiz ynetim den tr tutuklanan bir Batl bankac olmad. Kriz en sonunda banka yneticilerinin yl sonunda alacaklar temett konusuna indirgendi.
Neyse ki Harvarddan Prof. K. Rogoff imdadmza yetiflti ve flunu sordu: Neden
bankalar hemen dzenlemeliyiz?
Rogoffun sorusunu hi ortala samadan hemen cevaplayaym: Ne bankalar
dzenlendi, ne banka krizinde nemli bir etken olan yatrm ve kredi bankalarnn
yeniden yollar ayrld ne de 300 $ haftal olan bahvana 300.000 $lk ev satan
banka yneticisi sigaya ekildi. Onlara tam not veren dfl denetim kurulufllar Basel II Kriterlerine gre ele alnp aykland. Finansal stikrar Komitesinin reform
gereklefltirecei bir gndemle oyalanyoruz.
Wall Streete yakn duranlarsa Obama Ynetimimin oyun kurallarn tartflacak bir karar silsilesinin iine girmeyeceini sylyor.
BSin eski bafl iktisatsnn deyimiyle dnya, kimsenin alamayaca hatta almay bile dflnmek istemeyecei mallar retmek ve bunu datmak iin yeniden
eski kapasitesini kazanyordu. inin dnya ticaretinde korumac nlemlerin kaldrlmas iin ortak eylem ars kaplad ama bu yank yapmad, bunun yerine
Trkiye, in, Kore gibi G-20 yelerinin daha fazla sorumluluk stlenmesi zerinde duruldu. Bu yzden, her lkenin en azndan ihracata ok baml bymesi
olan lkeler iin acl uyum (painful adjustment) kanlmaz gzkyor. Bu durumda bir dier sknt da genifllemeci politikalar devam tavsiyesinin nereye
dek? sorusuna cevap vermemesidir. Cevap bilinse de dipsiz kuyu ortamnda
kesintisiz bir canlanmann ne anlama geldiini kimse kestirmiyor bu yzden
canlanma paketlerinde hemen her lke birbirini flaflkn rdek rnei izlemeye
alflyor. flsizlik, 34 ye lkeli OECD grubunda ortalama % 10 u bulurken bu oran
rlandada % 13 ve spanyada % 18e ulaflyor. stelik bu 34 lkenin 21i istihdam
korumak adna baflta ksa - sreli- istihdam olmak zere eflitli nlemler aldklar halde, sonu farkl olmuyor.
KRZDE TEORK ZM ARAYIfiLARI

ABDde iflsiz says 15 milyon insan buldu (FT, 17.07.2009). flsizlik % 9.5 oldu.
Her 9 ABD yurttaflndan 1i Gda Pulu (Yardm) ile yaflyor. Kriz ncesi 4 milyon
olan part-time alflanlar 9 milyona kt. niversite mezunlar arasnda saati 2
$dan alflanlar var. Genel iflilik creti saatte 6-7 $ ortalamaya kadar dflt. Ama
bu verilere hi bir raporda grmek mmkn deil.
ABD kapitalizmi iin kritik iflsizlik snr 10 milyondur. Bu noktadan sonra

alarm zilleri almaya bafllar. Bu kritik sayya ulaflmamak iin ABD ynetiminin izledii 2 yol var: Birinci yol sbvansiyon yani kaynak aktarm, ikinci yol ise DT
kurallarna ok aykr olan tek tarafl ithalat yasaklar. ABD ynetimi her ikisini de
birlikte doludizgin uyguluyor. Birinci yol zarar batanda gezinen ABD otomotiv
sanayisi iin Mart- Nisan 2009 dnemimde uyguland ama bu Detroit z olarak anlan 3 otomotiv flirketinin hibirinin ne satflnda ne de ihracat rakamnda bir
kmldama, olumsuz bir deiflim gzlenmedi. Olmas da beklenmemeli nk teknolojik anlamda Japon otomotiv endstrisi karflsnda yenik durumdalar. kinci yol
olan ithalat yasa ine karfl otomobil lastiinde denendi, tm dnyann tepkisini ekti.
Gney Asya lkelerinin hemen tamam ekonomiyi canlandrma paketleri at. Bunlar iinde Tayvan, yeni sanayi kollar teflvikine yneldi, altyap yatrmlarn
hzlandrd, G. Kore araba almlar iin vergi oranlarn dflrd. Malezya, kriz sonrasnda faizsiz bankacln dnya merkezi olacan ilan etti (FT, 6.05.2009). Meksika Deneyi lke krizi fleklinde bir genellemenin yanlfl olduunu retti. Business Weeke gre, bu lkedeki 9 sanayi blgesinden sadece 2si in rekabetinden
etkilendi (20.04.2009). Etkilenen bu 2 blge (Tijuana ve Juarez) tketici elektroniinin retim sleri. Brezilyada krizin dflnda nispi olarak durmasn bilen lkelerden biri oldu. (Economist, 13. 07. 2009) Bunda rn kompozisyonu kadar ihracatn yapld lkeler kompozisyonu da etkiliydi. Hindistan, dnyada bilgisayar bakm endstrisini oluflturuyor. Onlar, ifl hacimleri artmfl olarak bu krizin girdabna
kaplmadlar.
Kuflkusuz kriz ortamnda rotay deifltirmek mmkn deil. Uygun pozisyonlanmayla kbleyi gren durufl ok daha makbul. Trkiyeden kk bir rnek verelim: 2008de, 510 milyon $ ar-ge harcamas yapan Trkiye savunma sanayi cirosu, krize ramen artmaya devam etti. Amiral gemisi TAnin 2008 cirosu 310 milyon $ ve ihracat ise 170 milyon $. Son olarak TAnin % 46 ortaklnda GE ile birlikte Gebze Teknoloji SBde 2.2 Milyon $lk bir yatrmla, uak motoru tasarm yaplacak. Btn bu kararlarn 25 yllk bir gemifle dayandn eklemek gerek. Krizde rota aynen 500 milyon $lk ihracat kapasitesi olan Trkiye cam sanayinde olduu gibi krlamyor. O da 75 yllk bir gemifle dayanyor.
zetle, stratejik derinlik kriz srasnda yaratlmyor, olsa olsa yaratlan derinlik,
kula boyu lsnde bir kriz srasnda nema veriyor.
Prof. Dr. Dani Rodriki ABD Harvard niversitesinin retim yesi olarak kalknma iktisadi konularnda farkl/ilgin/zgn ve uygulanabilir nerileriyle tanrz.
Mays 2009da Growth After The Crises (Krizden Sonraki Byme) bafllkl bir inceleme yaymlad. Prof. Rodrik bir ihracat fetiflizmi yapldnn altn iziyor. Kalknmann tek zmm olarak salt ihracat gren olmazsa olmaz n yanlflln
irdeliyor. kincisi, ulusal para politikasnn ou zaman az geliflmifl lkelerin isel
kriz nedeni olduunu sylyor. ncs, rn yerine ihracatn kendisinin teflvikiyle, politikacnn genelde efldost kapitalizmi ortam yarattna dikkati ekiyor.
Sonra da nerisini gndeme getiriyor: Devletler, zellikle kalknma yolunda olanlar, ne olursa olsun, yeter ki ad ihracat olsun. politikasndan vazgemelidirler.
Bunun iin devletler ihra edilebilir rn (exportables) teflvik etmeli, ihracat
teflvik etmekten elini uzak tutmaldrlar. Bununla devletler, iktidar dediimiz erk,
nesnel aralarla yeni sanayileri teflvike ynelmelidir.
Rodrik, bilimsel kurgusunu da kantlamaktan geri durmuyor; diyor ki: Eer
GSMHnin bileflkesi olarak sanayi rnn, ihracat ve dfl ticaret fazlasn alrsanz;
207
ABD ynetimi iflsiz saysnn

on milyona ulaflmasn
engellemek iin sbvansiyon
ve tek tarafl ithalat
yasaklar politikalarn
uygulamaya koymufltur.
Dani Rodrik krizin

zlebilmesi iin
devletlerin zellikle
kalknma yolunda olanlarn,
ne olursa olsun, yeter ki ad
ihracat olsun.
politikasndan
vazgemelidirler. Bunun iin
devletler ihra edilebilir
rn (exportables) teflvik
etmeli, ihracat teflvik
etmekten elini uzak
tutmalar gerektiini ne
srmfltr.
208
Uluslararas ifl blm

kuramna uygun olarak
Trkiye gibi lkeler hedef
pazar belli olduu iin
ihracatta zorlanmyorlar
ama katma deer yoksulu
ihra ettikleri ve katma
deer zengini ithal etmek
zorunda olduklarndan
fakirlefltirici byme
spiralinden de kamyorlar.
en anlaml jeneratr g ticarete konu olabilecek sanayi rn dr. Bu, zellikle

Trkiye gibi lkelerdeki yksek dfl ticaret hacmi, yksek ihracat miktar artfl ama
o oranda da yksek dfl ticaret a yaratarak, bymenin de sihrini bozuyor. nk uluslararas ifl blm kuramna uygun olarak Trkiye gibi lkeler hedef pazar
belli olduu iin ihracatta zorlanmyorlar ama katma deer yoksulu ihra ettikleri ve
katma deer zengini ithal etmek zorunda olduklarndan fakirlefltirici byme spiralinden de kamyorlar. Prof. Rodrik, bu yeni politikayla geliflmekte olanlarn yerli ve yabanc talep arasnda farkllaflma yaratabileceklerine inanyor. ini rnekleyerek, lke ii tketicisinin bilmedii / tanmad, 3. nesil GSM cihazlarnn retildiini ve ihra edildiini vurguluyor. Bu politika, kuflkusuz uluslararas ifl blm
denilen kural ve kazanan belli oyunun bozulmasn gerektirdii iin zorlu bir oyun
ama Rodrik zaten kolay deil iflin zmn bize sylyor. Uluslararas alanda
savunma sanayi mallarnda, makina sanayinde, jenerik ila retiminde, kymetli metal gibi geleneksel ustalk ve birikim gerektiren ifllerde farkllaflma yaratmak mmkn. Ama O zaman da yapacanz iflin ad sanayileflme politikas oluyor. Oysa bu
iki szck, teoride 1980 sonras niversite ders programlarndan kt, uygulamada
da o tarihten beri bir trl bir araya bir trl gelmiyor.
En byk Keynes analisti olarak bilinen Prof. Sidelsky, byk yanlgnn, kamu
ekonomisinin ifllevini unutup, mcadeleyi brakan Keynesgil ekoln kendisinden
geldiini sylyor. Sonra da Franszlarn sevdii bir slogan tekrarlyor: Piyasa ekonomisine evet, piyasa toplumuna hayr. Ama gerekten kamunun ifllevini, dzenleyici roln, 1936daki eserinde vurgulayan Keynesin yeniden dirilifline mi tank
olmalyz? zellikle, geliflmifl ekonomilerin hemen tamamnn farkl farkl llerde de olsa kamu kaynaklarn arttrmasna Keynescilie Dnfl olarak niteleyebilir miyiz?
Birka nedenle hayr: Burada kk sorun, efektif talep dediimiz toplam talebin gerilemesinden ok, fosil kaynaklara dayal enerji kaynaklarnn arznn artmamasyla fiyatnn artmas oldu. Bu artfl veri byme sistemi iinde durdurak dinlemeyecek durumdayd. Bir baflka deyiflle, byme olsun da nasl ve pahas ne
olursa olsun. diyen, asimetrik bymeci anlayfl, artk sahaya dnemeyecek dzeyde sakatland. Keynes, kamu kaynaklarnn - onun kulland deyimle devlet
harcamalarnn artflyla - byle bir asimetrik dngye mdahalesini ngrmyordu. kincisi, Keynesin mdahale ngrd dnem, genelde tek bir etki devresinin yafland bir ortamd. Bu etki devrelerinin son krizde 1den ok ve eflanl olarak yaflanmas, dar anlamda bir kamu kayna artflnn etkisini ok snrlard.
ncs, Keynesin mdahale ngrs dneminde kamunun GSMH iindeki
pay % 60-70 arasndayd. Bugn OECD ortalamasnda kamu kesiminin pay %
35e kadar geriledi. Bylesi bir ortamda, kamu kaynaklaryla yaplan enjeksiyon en
fazla 1 yl ve harcama da ok snrl olabilirdi. Nitekim hizmet sektrnde byk
bir iflsizlik hli yaflayan B. Britanya dflnda tm Avrupa lkelerinin kamu harcamalarn harekete geirmede ok ihtiyatl davrandklar gzden kamamal. Drdncs, vergi gelirlerine dayanmayan bir kamu harcamasyla en ge 1 yl sonunda
ngrlemez bir fiyat artfl yaratmas kanlmaz olacak. Bu, reanimasyon servisindeki hastann komadan karken bu kez steril ortam olmamasndan tr mikrop
kaparak bu kez souk algnlndan lmesine benziyor. Dikkat, burada kifliyi ex
yapan souk algnl deil, baflklk sisteminin direncini kaybetmesi. 2-3 yl sreyle baflklk ortamn yitiren dnya ekonomisinin de benzeri bir etki devresine
girmesi sanki kanlmaz gibi. Beflincisi, Keynegil sistem, merkez ynetim erkinin
ve siyasal karar organnn rasyonel alfltn ve bunun hukuk sistemiyle denetlen-
dii varsaymna dayaldr. Grnmez el ya da sistemin kendi kendini dzenleyebilecei kabullerinin, Keynesgil doktrinde yeri yoktur. Byle baknca, Keynesin yeniden dnyaya geldiini sylemek ok g oluyor.
Merkez Bankalar baflkanlar, her yln Austos aynda sakin bir kflede toplanrlar, hata ve sevaplarn itenlikle tartflr. 2009da ABDnin Teton da silsilesine
bakan Jackson Gl kysnda da toplanld (FT, 26.08.2009). Gemifl yllarda olay
makyaj nlemleri konusuna gelip dayanrd. 2009da bu yle olmad. ncelikle,
krizde Merkez Bankaclnn ne denli nemli olduu konusunda hepsi oydaflt.
stelik bu artan nemin her birinde farkl alglanaca ve ne kacann da alt
izildi. Bu saptama, siyasi nemi olan bir kabul daha beraberinde getirdi. Aslnda teknik bir kurul olan bamsz Merkez Bankaclnn neminin bundan sonra artmas siyasi erk i rahatsz eder miydi? Bu, hangi lee dek kabul grrd?
Oydaflma nerede salanr ya da salanmaldr?
kincisi enflasyon hedeflemesi iyi de ama bundan sonra iksir olmayaca
akt. ksir neydi? Prof. Carl Walsh (Santa Cruz niversitesi) enflasyon hedeflemesi yerine Fiyat-Dzeylemesi Hedefi nerisini getirdi. kisinin arasndaki fark
SIRA SZDE
neydi?
Enflasyon hedeflemesi, gelecee dnktr ve onu gzetir. Gemiflte yksek ya
da ok dflk olan fiyatlar genel dzeyiyle ilgilenmez. Oysa DFiyat
fi N E LDzeylemesi
M
Hedefi (FDH) gemifl performans ilkesi stne infla edilir. rnein, Merkez
Bankasnn getirdii hedef flaflar, ngrlenden fazla fiyatlar artmfl olursa FDH ile
S O R U
izleyen yl hedef fiyat dzeyi dflrlr.
Enflasyon hedeflemesi, gelecee dnktr ve onu gzetir. Gemiflte yksek
D K K A Tya da ok dflk olan fiyatlar genel dzeyiyle ilgilenmez.
SIRA SZDE
N N
Merkez Bankalarnn onca canlandrma paketlerinin bir maliyeti olmayacak

myd? Grld ki para politikas erevesinin deifltirilmesi konusunda Merkez
Bankaclar oydaflyordu ama neyin ne kadar deiflmesi gerektii
konusunda bir yeAMALARIMIZ
re varlmad. Bu konuda, bir yeni ereve yaratmalar gerektiini hepsi biliyordu
zira aksi durumda ifllevi iyi ekonomik sonular retmek olan Merkez BankaclK T A P
, salt para basan bir ifllevsizlie dnflecekti.
Yine, Jackson Gl Buluflmasna dnelim: Japonya Merkez Bankas Guvernr, gemiflte kalan ve anlafllan artk tarihe gmdmz 3 temel varsaym anlatTELEVZYON
t: Makroekonomik istikrarn para politikasyla salandn varsayyorduk,
deilmifl. kincisi, bu istikrar beraberinde doal olarak dflk ve kararl bir fiyat yapsn salyordu, o da olmuyormufl. Adeta mali istikrar ile parasal istikrar arasnda
kopmaz bir Katolik nikh kylmflt. Otoritenin tek tek finansman gruplar stnNTERNET
de gznn olmas yeterliydi, sistem geneline baklmas gerekmiyordu. ncs, likit fonlarn her zaman temin edilebilecei bir ortamn var olduunu varsayyorduk, o da yokmufl. Kanada MB guvernrne gre, fiyat istikraryla ve mali istikrarn bir zdefllilik hli yoktu. Mali istikrar, kredi hacminin gereksiz artfl ve varlk fiyatlarnda balonlarn yaratlmasyla bozuluyordu. Bu yzden de FED Baflkan
Dr. B. Bernankeye gre makro anlamda bir basiretli g yaratlmas, mali istikrarn n kofluluydu ama byk finansal reformlara gidilmesi anlamszd. AMB Baflkan J.-C Trichet ise rzgra karfl duran geleneksel politika uygulamasnn bu kriz
sonrasnda ok zor olduunu sylerken parasal ve kredi bileflkelerine birlikte bakan, iki odakl bir yaklaflmn gerekli olduunun altn iziyordu.
209
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
210
En gzeli, krizin kaln ereveli dersiydi. Kriz ncesi, mali istikrara dnk ilgisizlii anlatmak sorun olurdu. Oysa flimdi siyasal istikrarn, istihdam yaratma eyleminin neden nnde durmas gerektiini, insanlk ok iyi anlad.
Krizler aslnda 2 fleyin habercisi: Birincisi, konjonktr an erisinde aflaya
doru bir seyir izlemektedir, ya retim kaynakl/ya toplam talep/ya da fon kaynaklarndan yana bir daralma vardr. ok nadir olarak, bu 3 neden bir araya gelir ve
bu durum 2008 krizinde yafland. Fon kaynaklarndan yana ABD bankalaryla bafllayan tkenme, retim kaynakl olan baflta petrol, tm madenlerde kestirilemeyecek bir fiyat ykselifli, tketiciyi elinde harcayacak kayna olsa bile korku sendromuyla eksik tketime ynelmesine neden oldu. kincisi, dnya ekonomisi dediimiz, bir genel denge halinden ok bir dengesizliin iflareti olan yerkremizde var
olan dengesizlik, taflnmaz hle geldi. Gerekten de ABD bankaclk sisteminin icat
ettii ve ok trevli alacak tahvilleri ihracnda siyasi otoritenin belirgin bir sorumluluu var nk denetim mekanizmalar alfltrlmad. Skletin bir baflka bileflkesini oluflturan in ekonomisinin kaynak alna ramen ihtirasl ve sonu gelmez 2
haneli byme istei, petrol ve tm kymetli metallerde inanlmaz bir fiyat pompalamas yarat. Burada da in Hkimiyet Dfln hayata geirmek isteyen politik
iradenin sorumluluu karflmza kyor. Bu arza 8 Austos 2008 de u verdi, 15
Eyllde Lehman Brothersin iflasyla, zemberek tmyle boflald. Arada 4 kez yaplan G-8/G-20 Zirvelerinden sonra, Austos 2009da G-20 Zirvesinde apansz
olarak krizin resmen bittii deklare edildi. Tek bir sorumlusunun bulunmad,
hibir kurumsal nlemin alnmad, kimsenin yargya sevk edilmedii, hibir kimsenin jri nne karlmad, hibir kimsenin mahkum olmad, hibir iktisadi
enstrmann yasaklanmad, hibir kurumun kapatlmad ve hibir sorumlu politikac iin su duyurusunun yaplmad bu kriz ile i ie yafladktan sonra kamuoyu Bu Kriz Neyin Kriziydi? diye sorma hakkna sahip deil miydi? Aslnda,
iki nlem alnd: lki, svire bankalarnda srdafl hesab olan ABD yurttafllarnn
gizli tutulan adlarn aklama karar oldu. Dieri ise krize ramen yl sonunda akl
almaz miktarlarda prim ya da jestiyon alan yneticilerin bu gelirlerine snr getirilmesiydi. Bunlar WSJdaki ifadeyle Roma yanarken keman almak benzetmesine
oturtmak mmknd.
2008 KRZNDEN SONU IKARMAK

Krizden bir ka sonu karabiliriz: Birincisi, krizde iflsizlik artfl mevcudun 4 kat
oluyor. kincisi, krizlerde geliflmekte olan lkelere dnk olan sermaye akm bak gibi kesiliyor. Gelir kayb, GSMH dflflnden daha byk oluyor. ncs,
genelde bir byme gerilemesi yaflanyor ama geliflmifllerde bu daha yksek oluyor. Kriz, 18-36 aylk bir zaman sresinde yaflanyor, yaralarsa peyderpey sarlyor.
Derslerin belki de en nemlisi, siyasi erkin yaralar sarmakta basireti oluyor. Bir
Finlandiyann sosyal gvenlik fonlar ve iflsizlik fonlar dentisi yapabilmesiyle
olay bir kumarhane kapitalizmin evrildii anlafllan rlanda ya da spanyaya
gre ok daha hafif atlatmasn salyor. in % 7.5, Hindistan % 5.4 byyor, Brezilya en azndan klmyor.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Krizden karlacak
sonular nelerdir?
SIRA SZDE
Yeniden kalknmay hedefleyen bir Yol Haritas n bir flirket ya da sivil topD fi N E L M
lum kuruluflu
bugne dek hazrlayamadysa, bu bylesi yetkin kurulufl olmadndan deil ama olayn siyasal bir erkin elini gerektirmesinden kaynaklanyor. Etki
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
alan, ayn konumdaki 2 lkeden birinde suya atlan tafl rnei giderek azalyor, dierinde ise kaydrak tafl gibi bir arpan etkisiyle kriz etkisi byyorsa bilelim ki
bu fark siyasal iradenin ksk ampul kullanmasndandr. Siyasetin fledii rzgar arkasna alan birinci lkede yeni sektrel ynelimler, yeni enerji kaynaklarnn
yaratlmas, yeni stratejik iflbirliklerin yaratlmas, yeni iflsizlikle mcadele aralar
ne kt. Siyasetin, nerede kalmfltk? diyen, lke klimasn yenileyemeyen, yamur bulutlarnn kendiliinden dalmasn bekleyen kaderci siyaset anlayfl ise
are retmiyor. Einsteinn Atom bombasn nlemek, kullanmaktan daha kolay
deil midir? sorusuna, yledir ama ikincisi hem siyaset hem de saduyu gerektirir dedii bilinir. Bu durumda ideolojinin ynlendirdii politika dan sz ediyoruz. Bunu da gereklefltirme iradesini ancak siyasal erk gsterebilir.
kinci admda, krizden kfl iin bir siyasi imzal bir yol haritas n hem yazmak hem de oydaflmak zorundayz. Bu ayn zamanda ataletin (inertia) karflt
olan ortam koflullarna gemektir.
Krizi bir de yazar Amin Maaloufun ivisi kmfl Dnya da (Yap Kredi Yaynclk, stanbul, 2009) bakt byk optikten irdeleyelim: Maalouf Byk olaslkla her flekilde, uluslarn byyen zenginliinin yeryz kaynaklarn olumsuz
flekilde etkilemesini ya da atmosferi kirletmesini hibir grnmez el engelleyemez ama siyasetilerin grnen ellerinin de kresel gerekliklerimizi daha iyi ynetebilecekleri de kesin deildir. A. Greenspan, ABD Kongresi nnde, eskiden
bor veren organizmalarn asla hissedarlarnn karlarn tehlikeye atmayacana
inandn ama bu entelektel yap geen yaz kt. diyordu. Greenspanin syledikleri yanlgya dflen bir muhafazakrlarn hayal krkln yanstmyor sadece.
Onun vicdan azabnn bana anlaml, hatta dokunakl gelmesinin nedeni, ekonomik oyuncularn davranfllarnn birbirini tuttuu ve baz kurallara uyduu; kumarbaz, vurguncu ya da hilekr siyasetilere ender rastlanan; baz kesin deerlere dayanabilecek ve bir bakflta salkl giriflimlerin anlafllabilecei bir dnemin sona
erdiine iflaret etmesidir. ster mdahalecilikten yana olsunlar isterse braknz
yapsnlar ideolojisini desteklesinler, ekonomi doktorlar en gvenilir tedavilerinin hayal krkl yaratan sonular dourduklarn gryorlar. Sanki her sabah, daha dn tedavi ettikleri hasta gitmifl de onun yerine, bambaflka bir hasta gelmifl gibi. Bu ciddi bir dzen bozukluudur, finans ya da ekonomi dnyasn fazlasyla
aflan sonular dourmaktadr. Bu mali kararlar ayn zamanda, belki de her fleyden
nce, deer leimizin ivisinin ktnn belirtisi olduunu eklememe gerek var
m? evremizi, kaynaklarmz, bilgilerimizi, aralarmz, glerimizi, dengelerimizi, baflka bir deyiflle, ortak yaflammz ve hayatta kalma yetimizi flimdiye dek yaptmzdan daha iyi ynetebilmemizi salayacak bir deer lei oluflturmalyz.
Gelecein yargsnn ne olacan beklemek, bafll baflna byk bir risk almak demektir. Otuz yl iinde, iklim deiflikliklerinin yol at zararlarn artk onarlmaz
bir hl alaca doruysa; dnyann artk kumanda edilemeyecei, tamamen rastlantsal ve denetim dfl biimde ilerleyecei doruysa, gelecein kararn beklemek samadr, intihardr, hatta sutur. Yaplmas gereken fley, yeni bir ekonomik
ve mali iflleyifl tarz, yeni bir uluslararas iliflkiler sistemi oluflturmak, baz aflikr dzensizlikleri gidermek tek baflna yeterli deil. Ge kalmadan, bambaflka bir siyaset, ekonomi, ifl, tketim, bilim, teknoloji, ilerleme, kimlik, kltr, din, tarih grfl yaratlmas ve bunun insanlara kabul ettirilmesi flart; kim olduumuz, tekilerin
kim olduu ve ortak dnyamzn yazgs konularnda, en sonunda yetkince davranmamz salayacak bir grfl gerek bize.
211
212
Krizlere kapitalizmin doasdr diyerek es gememiz, hangi kriz? diyerek

aymazca bakmamz ya da piflkince dfl kurmamz, yangnn sadece bacay sarmasna yol amaz m? II. Dnya Savafl ortamnda ABD Baflkan Roosevelt tehlikenin
en by, korkunun esiri olmaktr demiflti. Tevekkeli belki de bundan olacak,
Dou dnyasnn ilk Nobel dll yazar Necip Mahfuz hep umuda mahkm olalm der. Ama insan doasnn rettii en flevkli/en i aan szc olan umut u
bir inanfltan, bir eyleme / aksiyona dnfltrme ifli siyasetin gndemidir. Bu kez
kriz sadece maddi kaynaklarn yeniden retilmesi ve refahn insanca paylafltrlmasndan ok tede duruyor. Kaynaklarn tkenmesi, uluslararas misyon iin kurulu
kaynak yaratc/kriz nleyici kurumlarn misyon-dfl konumlar, ulus-tesi denetim
kurulufllarnn bir optikten siyasal derecelendirme yapmas, amip gibi byyen denetimsiz fon kaynaklarnn sari yangn karma zellii kazand, hukuk sisteminin yenilenmek bir yana mevcut kodlarnn uygulanmasnn bir yana itildii, bir
durumla karfl karflyayz. Daha tesi, dnya ynetiminde tek egemenlik sahas
var olduunu kabul eden 1. dnyann siyasetisi, egemenlik blgesini yitirmemek
iin bu meydan yangnn bir gnbatmn izlercesine, hem yok saymaya alflyor
hem de mevcut yapy aynen koruyarak yangn krkle bytmeye alflyor.
Son sz Einsteinn: Soruna yol aan aletleri kullanarak, sorunu zemezsiniz.
213
zet
N
A M A
N
A M A
Krizi ortaya karan etkenlerin neler olduunu

belirleyebilmek
1930dan bu yana en derin kriz olan mevcut durumu pekifltiren yeni geliflmeler her an yaflanabilir. Burada belirleyici olan bilinmeyen floklar
olacaktr. 1980den bu yana geerli olan kendi
kendini dzenlemeler dnemi artk geride kalmfltr. Kamu kesiminin uygulama alan tekrar
byyecektir. Olayn z finansal inovasyon
denilen, trapez kullanmayan cambazlklardan
kaynaklanmaktadr. Buradaki glge bankaclk,
lsz miktarda gvenceli bor senetleri ihra
ederek, (ABDdeki adyla CDOlar) sistemin tm
sbap mekanizmalarnn yalama yapmasna yol
at. Bununla kalmad, buradan tetiklenen hanehalk borlanmalar ve varlk fiyatlarnn balonlafltrlmas, en az bunun kadar olumsuz etki yaratt.
Tm yaflam srelerimizi yeniden gzden geirmemiz gereken bu resesyon, anlk tketim ihtiyalarmz karfllayamadmz ksmi etkili bir
olaya dnflt.
Bu resesyona, kural boflluklarndan yararlanan
agzl kapitalizm ve onun yaratt tetikleyici ortam galebe ald.
Krizin ortadan kaldrlmasna ynelik zmlerin neler olduunu anlayabilmek
lk olarak kamu harcamalar arttrlmaya ynelindi. Bu tercihi, kamu harcamasn arttranlar
ve arttrmayanlar olarak iki ana bekte topluyorum. Devletlefltirme (kurtarma) ifllemleri iliflik kesme/fifl ekme gibi bir ifllem olduundan, rneklerine her iki bekte rastlamak mmkn. Birinci bee, ABD baflta olmak zere,
in ve Rusya giriyor. kinci bekteyse AB lkeleri duruyor (Krizden hemen sonra annda yaplan enjeksiyonlar ya da mevduat garantilerini saymyorum, onlar panii nlemeye ynelikti). Gemiflteki enflasyon, onun ardndan gelen nazi rejimi ve dnya savafl o denli iz brakmfl olmal ki Avrupa Merkez Bankas (AMB)
bir fon yaratma konusunda, nuh diyor, peygamber demiyor.
Dier lkelerin korumac nlemler almaya bafllamasdr. Hi gz ard etmeyelim, her lke kendi
korumac nlemini ald srece, adna dnya

ekonomisi dediimiz, lkelerden oluflan ama sadece lkelerin aritmetik toplamndan ibaret olmayan yer krenin ekonomik ortamn dzeltmek mmkn olamaz.
IMFnin roln farkllafltran yeni harika bir fikir
olufltu. IMFnin hareket esnekliini arttracak sermaye artfl, bir nlem olarak karflmza kt.
G-20lerin ilk deklarasyonundaki nlem paketi
flunlar iermekteydi: Bunlar, IMFnin fon olanaklarnn arttrlmas. kincisi, IMF reformunun
hzlandrlmas. ncs, IMF gdmnde bir
Finansal stikrar Fonunun devreye girmesidir.
Bununla, ksa dnemde krize giren lkelerin yzdrlmesi saland.
N
AM A
Krizin zmne ynelik teorik yaklaflmlar ve

ortaya kan sonular deerlendirilebilmek
Prof. Rodrik bir ihracat fetiflizmi yapldnn
altn iziyor. Kalknmann tek zmm olarak salt ihracat gren olmazsa olmaz n yanlflln irdeliyor. kincisi, ulusal para politikasnn ou zaman az geliflmifl lkelerin isel kriz
nedeni olduunu sylyor. ncs, rn yerine ihracatn kendisinin teflvikiyle, politikacnn genelde efldost kapitalizmi ortam yarattna dikkati ekiyor. Sonra da nerisini gndeme
getiriyor: Devletler, zellikle kalknma yolunda
olanlar, ne olursa olsun, yeter ki ad ihracat olsun. politikasndan vazgemelidirler. Bunun
iin devletler ihra edilebilir rn (exportables) teflvik etmeli, ihracat teflvik etmekten elini
uzak tutmaldrlar. Bununla devletler, iktidar dediimiz erk, nesnel aralarla yeni sanayileri teflvike ynelmelidir.
En byk Keynes analisti olarak bilinen Prof.
Sidelsky, byk yanlgnn, kamu ekonomisinin ifllevini unutup, mcadeleyi brakan Keynesgil ekoln kendisinden geldiini sylyor.
Sonra da Franszlarn sevdii bir slogan tekrarlyor: Piyasa ekonomisine evet, piyasa toplumuna hayr.
Krizler aslnda 2 fleyin habercisi: Birincisi, konjonktr an erisinde aflaya doru bir seyir izlemektedir, ya retim kaynakl / ya toplam talep /
ya da fon kaynaklarndan yana bir daralma vardr.
214
kincisi, dnya ekonomisi dediimiz, bir genel

denge hlinden ok bir dengesizliin iflareti
olan yerkremizde var olan dengesizlik, taflnmaz hle geldi. Gerekten de ABD bankaclk
sisteminin icat ettii ve ok trevli alacak tahvilleri ihracnda siyasi otoritenin belirgin bir
sorumluluu var nk denetim mekanizmalar alfltrlmad. Skletin bir baflka bileflkesini
oluflturan in ekonomisinin kaynak alna ramen ihtirasl ve sonu gelmez 2 haneli byme
istei, petrol ve tm kymetli metallerde inanlmaz bir fiyat pompalamas yarat. Burada da
in Hkimiyet Dfln hayata geirmek isteyen politik iradenin sorumluluu karflmza kyor.
Krizden birka sonu karabiliriz: Birincisi,
krizde iflsizlik artfl mevcudun 4 kat oluyor.
kincisi, krizlerde, geliflmekte olan lkelere dnk olan sermaye akm bak gibi kesiliyor.
Gelir kayb, GSMH dflflnden daha byk oluyor. ncs, genelde bir byme gerilemesi
yaflanyor ama geliflmifllerde bu daha yksek
oluyor. Kriz, 18-36 aylk bir zaman sresinde
yaflanyor, yaralarsa peyderpey sarlyor. Derslerin belki de en nemlisi, siyasi erkin yaralar
sarmakta basireti oluyor.
215
Kendimizi Snayalm
1. 2008 Krizinin resmi gerekesi afladaki gelerden
hangisidir?
a. Kamu harcamalarnn lsz arttrlmas
b. Trev bor senetleriyle kayna olmayan bir
borlanma yaratlmas
c. Kuralszlk
d. Dnya toplam arznn talebi gzetmeyecek flekilde artmfl olmas
e. Kamu harcamalarnn vergi gelirleriyle beslenmeyen bir biimde
2. Ahbap avufl kapitalizmi nedir?
a. Piyasada ekonomik aktrlerin kollanmas
b. Kdemli kapitalistlerin ne kmas
c Ahflap avufllarn kumar oynayarak kapitalizmi
beslemeleri
d. Giriflimci olmayanlarn piyasa sistemine ana aktr olmas
e. Kapitalizmin sistem etii ve kurallar olmakszn
alfltrlmas
3. Asya lkelerinin 2008 Krizi ana dersi afladakilerden hangisidir?
a. Reel ekonomi ihmal edilmemelidir.
b. Finansal liberalleflme adm adm gerekleflmelidir.
c. flsizlere yeni nitelikler kazandrlmaldr.
d. hracat hzlandrlmaldr.
e. Kamu kaynaklar artrlmaldr.
4. Emme basma tulumbas afladaki tanmlamalardan
hangisidir?
a. Emen ve basan bir bte aletidir.
b. Emdii kadar basabilen bir emisyon makinasdr.
c. Piyasadaki tm kaynaklarn kamu ekonomisi
iin emilmesidir.
d. Kamunun bu aletle istedii kadar kaynak yaratmasdr.
e. Tketicinin tketim harcamalarnda lsz harcama olanana kavuflmasdr
5. Bamsz merkez bankacl hangi olanaa sahip
olur?
a. Para basma hakkna.
b. lsz para basmaya.
c. Para ve kredi politikasn bamszca yapmaya
d. Enflasyonu nlemeye
e. Enflasyon hedeflemesi politikas yapmaya
6. Piyasa fetiflizmi afladaki hangi eylem yaplarak alfltrlr?

a. Piyasalar severek.
b. Piyasalar hem severek hem kzarak.
c. Piyasay yceltip denetim uygulamalarn bofl brakarak
d. Piyasalara kzarak ve ona kumanda ederek
e. Piyasa kadar kamunun bymesini salayarak
7. 2008 Krizinde kamu harcamalarnn arttrma nlemine AB de neden baflvurulmad?
a. Enflasyonun gemiflte bilinen olumsuz etkisinden
b. Kamu kayna bulunmamasndan
c. Merkez Bankalarnn yeterli para basmamasndan
d. Vergi gelirlerinin kamu kaynaklar iin yetersiz
gelmesinden
e. lkeler aras koordinasyon yetersizliinden
8. MF 2008 Krizinde hangi arala farkllaflt?
a. Her lkeye scak yaklaflarak.
b. ye olan her lkeye scak yaklaflarak
c ye lkelerden niyet mektubu istememesiyle
d. lke kotalarn deifltirip bor verme olanaklarn arttrarak
e. Yeterli kaynak yaratarak
9. Krizin dip vurmasnda hangi etki devresi ne kar?
a. flsizlik artar.
b. Enflasyon artar.
c. Hem iflsizlik, hem de enflasyon birlikte artar.
d. Talep hacmi ok dfler, durgunluk sregelen hale gelir.
e. Vergi gelirleri yok olur, deflasyon bafllar.
10. hra edilebilir rnle, ihracatn direk teflviki arasndaki fark afladaki etkenlerden hangisidir?
a. Hi bir fark yoktur.
b. Fark varsa da anlaml deildir.
c. lkinde fon verilir, ikincisinde gayri-nakdi destek uygulanr.
d. lkinde rekabet lkenin gc baz alnr, ikincisinde ise sadece pazarn varl gzetilir.
e. lkinde ihra edilebilir rnler tespit edilir, ikincisinde ise genel bir teflvik sistemi uygulanr.
216
Okuma Paras 1
Nakit krizi ve iflas
AMERKAda ortaya kan mali kriz, benim tahminlerimi de aflarak maalesef byyor. Artk bu kriz bize bulaflmaz deme zaman geti. yle veya byle bu iflin ucu
bize de dokunacak. Sras gelmiflken iflas ve deme
gl kavramlarn tanmlamak istiyorum. nce bize retilen tarifin tarifini tekrarlaym. Tarif, ayarna
mani, efradn cmi olmaldr. Yani bir tanmn iinde,
anlafllmasna yetecek tm bilgiler bulunmal, ilgisiz bilgiler de yer almamaldr. Ben de bu tanmn tanmna
sadk kalacam.
1. flas: Belli bir tarihte bir tzel veya gerek kiflinin
varlklarnn, borlarn karfllayamayacak hale gelmesidir.
2. deme Gl (nakit krizi): Belli bir tarihte bir
tzel veya gerek kiflinin, demelerini zamannda yapamayacak hale dflmesidir.
2001 krizinden sonra ortaya kan bunalml dnemde,
kamu bankalarnn baflna geen matematik doktoru
Vural Akflk, nakit krizine girmek, ar bir trafik kazasna uramaya benzer; iflas ise, vereme yakalanmaktr
derdi. Trafik kazas, kiflinin bnyesinde bazen onarlamayacak hasarlar meydana getirir. Verem ise, bnyeyi
yavafl, yavafl kemirir. Ama tedavi edilirse hasta, salna tekrar kavuflur. Onun iin ifl hayatnda kazadan
kork, veremden korkma dsturu geerlidir.
Her iflas, yani borlarn karfllksz kalmas, sonunda
nakit krizi yaratr. Ama her nakit krizi, firmann mflis
olduunu gstermez. Nakit krizi, firmann varlklar,
borlarndan fazla iken de ortaya kabilir. Ancak, eer
nakit krizi ile bafl edilemezse, bunun ardndan ortaya
kacak yeni olumsuz geliflmeler, byk bir ihtimalle
firmann iflasna yol aar. Hem de iflas bu durumda
paldr kldr gelir. Bu, firmalar iin olduu gibi, lkeler iin de byledir. Eer bir lke ekonomisinde demeler sistemi kmflse, isterse milli gelir o gne kadar hzl bir flekilde artmfl olsun, bu olayn ardndan
mutlaka milli gelir dfler. Hem de ok kt dfler. Yani
nakit krizi veya mali kriz, iktisadi kriz haline dnflr.
lkede demeler sisteminin kmesine, nkleer santrallerde olabilecek en kt kaza, yani reaktr ekirdeinin kendini eritmesinden mlhem meltdown da denir. Buna izin verilemez. Son gnlerde ABDde alnan
krizi nleme nlemlerin bykl, ortada bir meltdown tehlikesi olduunu anlatyor. Ksaca demeler
sistemine, yani bankalara su gibi nakit para pompalanyor. Ekonomik sistemin ekirdei soutuluyor. Bu ka-
dar su (para) pompalamann yarataca sakncalar, esas

tehlikenin sakncalar yannda ok hafif kalr. Daha ne
kadar su baslacak sorusunun cevab erimeyi nlemek
iin ne kadar gerekiyorsa, o kadardr.
fiimdi de ok nemli bir yanlfl syleme dikkat ekmek
istiyorum. Devlet (Merkez Bankas/FED ile Hazine) tarafndan finans kurulufllarn kurtarmak iin tahsis edilen para, mutlaka vergi verenlerin (halkn) srtna bindirilen bir yk deildir. Gerek zarar, milli gelirin klmesiyle oluflur. Milli gelir azalmazsa, milli servet de
azalmaz. Dolaysyla halkn srtna bir klfet binmez.
Ama kifli iin durum farkldr. Kk sorun, milli gelir paylaflmdr.
Son Sz: Alarsa, geliri veya serveti azalan alar; gerisi yalan alar.
Kaynak: Ege CANSEN, ecansen@hurriyet.com.tr -27
Eyll 2008, http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/9998078.asp?yazarid=260&gid=61&sz=14653
Okuma Paras 2
Dnya krizi kaa patlad
KRZDE en kt gnler geride kald. Ama ikinci bir
knt olabilir endiflesi sryor. Soru flu: Bugn itibariyle dnya ekonomik krizi lkelere kaa patlad?
IMFnin hesabna gre krizin dnyaya maliyeti 10 trilyon dolardan oktur. IMFnin kulland maliyet hesaplama yntemini okudum. Yanlfl bir lme yntemi kullanyorlar. fiimdi denecek ki, koskoca IMF bir hesap yapyor, sen burada onlarn kulland yntemin yanlfl
olduunu iddia ediyorsun. Aynen yle.
Bundan yarm asr nce Trkiyenin en nl akliye-asabiye hekimi Mazhar Osman hocayd. Bir kiflinin davranfllar tutarsz bulunursa onun iin bu adam Mazhar
Osmanlk olmufl denirdi. Rivayete gre bir gn adamn biri Mazhar Osmana kzp Sen delirmifl vallahi!
demifl. Mazhar Osman Hoca da sen benim hakkmda
byle konuflursan, bunun zerinde pek kimse durmaz.
Ama ben, senin iin bu adam delirmifl dersem herkes
ciddiye alr; onun iin benimle konuflurken szlerine
dikkat et demifl.
fiimdi ben kalkmfl, ad bile ok haval Dominique Straus-Khan gibi ok muhterem bir zatn baflnda olduu
ve iinde yzlerce ar sklet iktisatnn alflt IMFnin
yapt krizin maliyeti hesab yanlfltr diyorum. Pek
tabii bunu kimse ciddiye almayacaktr. nflallah bir gn
bir IMF yetkilisi Ege Cansenin syledikleri yanlfltr

demez. Herkes IMFnin dediine inanr. Benim de btn fiyakam bozulur.
Dnya krizi gibi bir olayn maliyeti, bu olayn lkelerin
milli gelirleri ile milli servetlerinde yaratt azalmalarn toplamdr. nce kresel krizin, dnya milli gelirinde yaratt azalmay bulalm. Dnya (milli) geliri bu
yl yaklaflk yzde 3.5 dfler. Bunun karfll 2 trilyon
dolardr. Dnyann toplam fiziki ve befleri sermayesini
azaltacak bir cihan harbi veya doal felaket yaflanmadna gre servet azalmas yoktur. Dolaysyla krizin toplam maliyeti kabaca 2 trilyon dolardr. IMF ise hkmetlerin (dorusu devletlerin) finansal sektre salad desteklerin toplamna kresel krizin maliyeti demektedir. IMFye gre hkmetler, finansal kurtarmalara 1.1; kt varlk satn almalara 1.9; mali sistem garantilerine 4,6 trilyon dolar harcamfltr. Buna merkez bankalarnn da mali sisteme flrnga ettii 2.5 trilyon dolar
eklenirse toplam zarar kar, bu da 10 trilyon dolardr
diyor. Maliye bakanlklarndan veya merkez bankalarndan yetiflen ekonomistler, bir fleyin hkmete/devlete maliyetiyle lkeye maliyetini ayn grr. Hlbuki lke, kamu kesimini, zel sektr ve hane halkn
kapsar. Devlet iin gider olan bir harcama zel sektr
veya halk iin gelir olabilir. O zaman toplam sfr olur.
Hele hele merkez bankalarnn yaratt paray, krizin
maliyetine dhil etmek kesinlikle yanlfltr.
Son Sz: Tanm yanlflsa; sonu yanlfltr.
Kaynak: Ege CANSEN,12.08.2009, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ShowNew.aspx?id=12259564
Sra Sizde 3
Birincisi, IMFnin fon olanaklarnn arttrlmas. kincisi,
IMF reformunun hzlandrlmas. ncs, IMF gdmnde bir Finansal stikrar Fonunun devreye girmesidir.
Sra Sizde 4
Birincisi, krizde iflsizlik artfl mevcudun 4 kat oldu.
kincisi, krizlerde, geliflmekte olan lkelere dnk olan
sermaye akm bak gibi kesildi. Gelir kayb, GSMH
dflflnden daha byk oldu. ncs, genelde bir
byme gerilemesi yaflanyor ama geliflmifllerde bu daha yksek oldu. Kriz, 18-36 aylk bir zaman sresinde
yaflanyor, yaralarsa peyderpey sarlyor. Derslerin belki de en nemlisi, siyasi erkin yaralar sarmakta basireti oldu.

1. b
2. a
3. b
4. e
5. e
6. c
7. a

Sra Sizde 1
Finansal sektrleri ok abuk ve kolay liberalize edilmemesi gerektiini rendiler ve bunun da arkasnda
durdular. Bu kardklar birinci ders oldu. kinci ders
bafllklar; makul borlan-yeterli tasarruf et. nc ders
bafll, reel ekonomiden gzn ayrma. 2000den bu
yana bu konuya fazlasyla odaklandlar. Drdnc ders,
verimlilie yatrm yap. Ucuz emek verimliliiyle bir yere varlmayacan zaten renmifllerdi, 97 Krizini frsat
olarak grp, gereini yaptlar. Beflinci ders, eitime
odaklan ve bunu sanayi ile iliflkilendir.
Sra Sizde 2
ABDde yasay ve yargy yok sayan, buna gz yumulan
piyasa ifllemlerinin yaygnldr. kfl noktas budur.
217
8. d
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Krizi Yorumlayan Resmi

Gerekeler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Asya lkeleri ve 2008 Krizi
Yantnz yanlfl ise Asya lkeleri ve 2008 Krizi
Yantnz yanlfl ise Krizin Hangi Aflamasndayz? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Krizde Teorik zm
Arayfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kriz ve zm Denemeleri
Yantnz yanlfl ise Kriz ve zm Denemeleri
Yantnz yanlfl ise Krizde Teorik zm
Arayfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
218
Bahekapl C. (2009). Kreselleflme Srecinde Gszleflen Ulus -Devlet, Derin Yay. stanbul.
Boratav K. (2000). Yeni Dnya Dzeni Nereye?, mge Kitabevi.
Boxberger G.- H. Klimenta, (1998) Die 10 Globaliserungs Lgen, DTV, 4. Bask.
Business Week, 2.04.2009
Eilmez M. (2008). Kresel Finans Krizi, Piyasa Sisteminin Elefltirisi, Remzi Yay., stanbul.
Claessens S. -A. Kse-M. E. Terrones, (2008). What
Happens Durimg Recessions, Crunches and Busts?,
mimeo.
Dnya Bankas 2009 Bahar Raporu.
Friedman T.L. (2006). The World is Flat, Penguin Books.
Financial Times, 30.03.2009
Financial Times, 9-15.03.2009
Karacan A. . (1996). ktisat Yazlar, Finans Dnyas Yaynlar, stanbul.
Kazgan G. (2009). Kreselleflme ve Ulus- Devlet, Yeni Ekonomik Dzen, stanbul Bilgi ni. Yayn, stanbul, 5. Bask.
Krugman P. (2009). Bir Liberalin Vicdan, Literatr
Yay, ev. Neflenur Domani, stanbul.
Krugman P. (2001). Bunalm Ekonomisinin Geri Dnfl, Literatr yay, stanbul.
Maalouf A. (2009). ivisi kmfl Dnya,Yap Kredi
Yaynclk, stanbul.Wolf M. (2008). Fixing Global
Finance, The John Hopkins Press.
Martin H.P. ve H. Schumann, (1997). Globalleflme Tuza, mit Yaynlar, Ankara.
Mustafa Snmez, 2008 Dnya Krizi ve Trkiye, Petrol
fl Yayn, stanbul, 2008.
McRae H. (1994). The World in 2020, Harper CollinsPublishrs.
Newyork Times, 3.04.2009
Ohmae K. (1992). The Borderless World, Fontana.
Paz O. (1997). Drt ya da Befl Dnya, Bir Yeryz, nkilap Yay., stanbul.
Roubini N. (2009). Turkeys Troubles and Tremors,
mimeo.
Rodrik D. (2010). Structural Change and Productivity Growth in Latin America, Asia and Turkey,
December, mimeo.
Sayar A. G. (2005). ktisat Metodolojisi, tken Yay,

stanbul
Stiglitz J. (2002). Globalization and ts Discontents,
Pengun Books
The Economist, 28.03.2009
Ulagay O. (1999). Quo Vadis, Kreselleflmenin ki
Yz, Doan Kitap, stanbul.
Wolf M. (2005). Why Globalizaton Works, Yale Univ.
Press,

Ekonominin Güncel Sorunları A.Ö.F

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekonominin Güncel Sorunları A.Ö.F

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2774

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar .............................

DNYA EKONOMSNDE TC GLER ..................................................

Uluslararas Ekonomik Kurumlar ve Global Ekonomik

Yapsal Uyum Kolayl ..........................................................................

Ekonomik Byme, Srdrlebilir Byme ve

Yeni Dnya Dzeninde Merkez-evre liflkileri ve

Merkez-evre liflkilerinde Deiflme ............................................................

Yeni Dnya Dzeninde Teknolojik ve nnovatif

Para, Enflasyon ve Yeni Dnya Dzeninde

Yaflamn inden 2 ........................................................................................

Hazine ve Maliye Politikalar: 1980-2010 Dnemi

Dnya Ekonomisi ve 2008 Krizi ............................................. 200

EKONOMNN GNCEL SORUNLARI

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Yeni Dnya Dzeni ve

Birinci Derecede tici Gler

Sosyal geliflme, ou zaman tek bir kaynaa, teknik geliflmeye

Ekonominin Gncel Sorunlar

Teknik geliflmelerden; gda

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Kalknmfl ekonomiler: AB nin kuzey lkeleri ve Kanada bu kapsamda yer

Max Webere gre

Ekonominin Gncel Sorunlar

kinci Derecede tici Gler

Eski Dnya Ekonomisi daha

Dnya ekonomisinde 1990l yllarda bafllayan kreselleflme eylemi, genel kannn

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Yeni Dnya Ekonomisinin zellikleri nelerdir?

Kreselleflme, ulusal ekonomileri birbirlerine yaknlafltrmakta ve politik-sosyal

Bir Zorunluluk: Tasarruf-Yatrm Denklii

Ekonominin Gncel Sorunlar

Geliflmifl sanayi lkelerinde, 1980lerde %18-20 dzeyinde olan tasarruf oran,

Yatrm yapsnda tasarrufun

Gndemden Dflen Olay: Enflasyon

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Avrupa Para Birimi: Euro

Ekonominin Gncel Sorunlar

Kapitalist Dnya Ekonomisinin Krizler Olgusu

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Kritik Girdiler: Ham madde ve Gda

Dnya Ticaretinde Artfl Eilimi Sryor

Ekonominin Gncel Sorunlar

kan blgesel oluflumlar; Latin Amerikada MERCOSUR, Bat Afrika genelinde

Uluslararas dolaysz yabanc sermaye stoku, 1980-1995 dneminde 500 milyar

ok-uluslu flirketlerin ilgili

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Dnya Ekonomisi ve Kurumsal Yap

ok Bafll Dnya Yaps

Ekonominin Gncel Sorunlar

Global Bymenin Gelecei

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

DEVLET, DEMOKRAS VE PYASA

Kapitalizmin demokrasiyle birlikte yaflamas bir kural olsa da bu dnyann her

Ekonominin Gncel Sorunlar

Temel insan ihtiyalar

Kreselleflme ve Kresel Ynetim

Kresel Yapda Ortak Ynler

1. nite - Yeni Dnya Dzeni ve ktisat Politikalar

Kresel Dzenlemeler Zorunluluu

Kresel ynetim dnya