JANUSZ

TAZBIR

POLSKA WOBEC POJCIA EUROPY

J a k w y n i k a z b a d a Federica Chaboda, Denisa de R o u g e m o n t a , J r g e n a Fischera oraz i n n y c h h i s t o r y k w 1 , cho pojcie E u r o p y ulegao cig y m p r z e m i a n o m , to j e d n a k zawsze i n n e byo jego znaczenie jako p e w n e go t e r m i n u geograficznego, i n n e za, g d y przychodzio do okrelenia
w s p l n o t y l u d z k i e j , o p a r t e j n a tosamoci w y z n a n i a , k u l t u r y czy t r a d y c j i
p o l i t y c z n y c h . A b y p r e c y z y j n i e j okreli, co m a m y na myli, p o s u m y si
c e l n y m s f o r m u o w a n i e m C h a b o d a , k t r y w s w e j ksice Storia
dell'idea
d'Europa pisze: P y t a n i e , k t r e sobie p o s t a w i l i m y b r z m i : k i e d y to ludzie, y j c y na g r u n c i e e u r o p e j s k i m , zdali sobie jasno s p r a w z tego, i
oni sami, a z nimi i ich k r a j e ze swoimi o b y c z a j a m i , t r a d y c j a m i i f o r m a m i mylenia, s z u p e n i e czym i n n y m ni ludzie m i e s z k a j c y na przec i w l e g y m b r z e g u M o r z a r d z i e m n e g o " , w A f r y c e czy A z j i 2 . K i e d y wic
p o j c i e E u r o p y stao si nie t y l k o w y z n a c z n i k i e m g e o g r a f i c z n y m , ale zaczo r w n i e oznacza p e w i e n zesp w s p l n y c h , h i s t o r y c z n y c h d o w i a d cze, p o d o b n y c h cech o b y c z a j o w y c h i k u l t u r a l n y c h , wreszcie h e g e m o n a
d u c h o w y c h , p o l i t y c z n y c h i g o s p o d a r c z y c h p r z e m i a n ludzkoci.
J e d n y m z n a j s t a r s z y c h c h y b a w y r n i k w pojcia E u r o p y j a k o p e w n e j w s p l n o t y byo p r z e k o n a n i e , e n a r o d y j z a m i e s z k u j c e h o d u j
n a j o g l n i e j biorc i d e a o m w o l n o c i o w y m , podczas g d y w Azji p a n u j e
d e s p o t y z m oraz niewolnictwo. A n t y t e z a ta, p o w s t a a ju w czasie w o j e n
p e r s k i c h , odya w okresie w a l k z i m p e r i u m t u r e c k i m , k i e d y to c h t n i e
p i s a n o o a z j a t y c k i m b a r b a r z y s t w i e i e u r o p e j s k i c h swobodach. Nie p r z y p a d k o w o M a r c i n Bielski i A l e k s a n d e r G w a g n i n (do czego jeszcze p o w r cimy) z t a k i m n a c i s k i e m a k c e n t u j , e n a r o d y E u r o p y rzdz si s p i s a n y m i p r a w a m i , j e j ludno za moe si swobodnie porusza po caym k o n t y n e n c i e . Ta s a m a wolno, w k t r e j p o s i a d a n i u szlachta u p a t r y w a a sw
wyszo n a d i n n y m i s t a n a m i i n a r o d a m i , suya wic rwnie do a k c e n t o w a n i a zasadniczych rnic dzielcych w i a t e u r o p e j s k i od azjatyckiego.
T r a d y c j e swobd p o l i t y c z n y c h w c h o d z i y w skad szerszej k o n c e p c j i
e u r o p e j s k i e j w s p l n o t y k u l t u r a l n o - o b y c z a j o w e j , o p a r t e j na aciskim
k r g u c y w i l i z a c y j n y m . K r g ten czerpa z j e d n e j s t r o n y z d o r o b k u k u l tury antycznej, przede wszystkim grecko-rzymskiej,
z drugiej
za
z wartoci uksztatowanych przez wielowiekowe panowanie chrzecijastwa na kontynencie europejskim. Stopniowo formy wyznaniowe i kultu1
F. Chabod, Der Europage danke. Von Alexander dem Grossen bis zur
Alexander
I. S t u t t g a r t 1963; D. de Rougemont, Vingthuit
sicles d'Europe. La conscience
europenne a travers les textes d'Hsiode a nos jours. P a r i s 1961; J. 'Fischer, Oriens,
Occidens, Europa-Begriff
und Gedanke Europa in der spten Antike und im frhen
Mittelalter.
Wiesbaden 1957; D. Hay, Sur un problme de terminologie
historique:
Europe et Chrtient,
Diogne", nr 17, .stycze 1957. Z polskich autorw oddzielny ezkic, dotyczy j e d n a k tylko X I X w. powici t e m u zagadnieniu J. Chalasiski Historyczne
pojcie Europy (w:) Kultura i nard. Warszawa 1968.
2
Korzystalimy z niemieckiego w y d a n i a : Chabod, o.c., s. 8.

Kwartalnik Historyczny 3

http://rcin.org.pl

570

Janusz

Tazbir

r a i n e u t o s a m i a j si ze sob, s k a d a j c si na do jednolite k r y t e r i u m
uczestnictwa w e wsplnocie n a r o d w e u r o p e j s k i c h . Dlatego te od wieku
XI a do czasw R e n e s a n s u , s p o t y k a m y , b a r d z o niewiele w z m i a n e k na t e m a t Europy. T r u d n o rwnie w t y m okresie dopatrze si n a j m n i e j s z y c h
n a w e t ladw wiadomoci e u r o p e j s k i e j ; u y w a n e jest n a t o m i a s t pojcie
christianitas j a k o w s p l n o t y ludzkiej, p o d p o r z d k o w a n e j pod wzgldem
kocielnym papieowi, w i e c k i m za cesarzowi. K o r z y s t a n i e z dorobku
o c h r z c z o n e j " filozofii czy poezji a n t y c z n e j szo w p a r z e z u y w a n i e m
aciny jako wsplnego jzyka wszystkich w y k s z t a c o n y c h mieszkacw
E u r o p y . Pocigao to za sob s z u k a n i e genealogii h i s t o r y c z n y c h , s i g a j cych s t a r o y t n e g o R z y m u tu nale m. in. w y w o d y r o d o w e czci
szlachty l i t e w s k i e j lub te o d w r o t n i e , w y n a j d y w a n i e w dziejach mom e n t w wiadczcych o t y m , i Polacy ongi oparli si zwycisko r z y m s k i m legionom.
J a k w i e m y j e d n a k , ju u s c h y k u c e s a r s t w a r z y m s k i e g o n a s t p u j e zasadniczy r o z a m E u r o p y na Wschd, z orodkiem w B i z a n c j u m , i Zachd
ze stolic w Rzymie. Do rozbienoci politycznych d o c z a j si k u l t u r o we i r e l i g i j n e (tzw. schizma wschodnia). W t e j s y t u a c j i n a r o d y z n a j d u j c e
si pod w p y w e m K o n s t a n t y n o p o l a zostaj stopniowo w y c z o n e z p o j cia wsplnoty e u r o p e j s k i e j . Nic t u nie p o m a g a f a k t , i w y z n a j one to samo chrzecijastwo; do powszechnie zarzucano G r e k o m , e s w istocie
h e r e t y k a m i , niebezpieczniejszymi od w y z n a w c w islamu, poniewa podaj si za z w o l e n n i k w p r a w d z i w e j w i a r y . G r a n i c e w s p l n o t y e u r o p e j s k i e j
z a c z y n a j by u t o s a m i a n e z zasigiem w i a t a chrzecijaskiego w jego
ciasno p o j t e j , z a c h o d n i e j w e r s j i . Do pogbienia i s t n i e j c y c h rnic p r z y czynia si jeszcze i to, e Wschd E u r o p y pozostawa stale pod w p y w e m
k u l t u r wschodnich, a z j a t y c k i c h . W lad za p e n e t r a c j k u l t u r a l n o - o b y c z a jow sza i polityczna. W X V w. posuna si znacznie n a p r z d e k s p a n s j a
t e r y t o r i a l n a W y s o k i e j P o r t y na P w y s p i e B a k a s k i m . W okresie f e u d a lizmu, k i e d y to do czsto u t o s a m i a n o w a d c w z p o d d a n y m i , f a k t , i
d a n y n a r d lub w y z n a n i e pozostawao pod p a n o w a n i e m b a r b a r z y s k i e g o
i pogaskiego krla, w y c z a ludno tego k r a j u z g r o n a c h r z e c i j a s k i e j
w s p l n o t y n a r o d w . Nic wic dziwnego, e P i u s II w s y n n y m licie do
M a h o m e t a II, k t r y chwali si, i p a n u j e r w n i e n a d c h r z e c i j a n a m i nie
e u r o p e j s k i m i , okrela ich w r c z jako f a s z y w y c h w y z n a w c w t e j w i a r y .
P r z e k o n a n i e to podzielao w Polsce X V I i X V I I w. do wielu pisarzy:
z poetw w y s t a r c z y w y m i e n i M i k o a j a Spa Szarzyskiego, z publicyst w P a w a Palczowskiego, k t r y w Koldzie moskiewskiej
usiuje przekona czytelnika, i p r a w o s a w n i nie s wcale c h r z e c i j a n a m i .
Denis de R o u g e m o n t susznie zauwaa, i r e f o r m a c j a m i m o e
w p r o w a d z i a r o z a m w kociele nie obalia p r z e k o n a n i a o istnieniu
w s p l n o t y p a s t w c h r z e c i j a s k i c h oraz o potrzebie p o d j c i a przez nie sol i d a r n e j a k c j i a n t y t u r e c k i e j . S t a n i s a w a s k i w dziele pt.
Napomnienie
polskie ku zgodzie do wszech krzecijanw,
a mianowicie
ku
Polakom
pacis
uczynione
(1545) s t a n o w i c y m zreszt s w o b o d n p a r a f r a z Querala
E r a z m a z R o t t e r d a m u , u b o l e w a n a d w o j n a m i t o c z o n y m i przez z w o l e n n i kw tego samego w y z n a n i a
W 1572 r., a wic ju p o u t r w a l e n i u si podziau r e l i g i j n e g o E u r o p y , Krzysztof W a r s z e w i c k i a p e l u j e o powoanie
p r z e c i w T u r c j i e u r o p e j s k i c h si z b r o j n y c h , w k t r y c h obok Hiszpanw,
3
Cyt. w g Proza polska wczesnego
ski. W a r s z a w a 1954, s. 451.

Renesansu,

15101550,

http://rcin.org.pl

oprac.

J. K r z y a n o w -

Polska

wobec

pojcia

Europy

571

F r a n c u z w czy W o c h w znaleliby si r w n i e Anglicy i N i e m c y 4 . W

1621 r. Z y g m u n t III W a z a w y s t o s o w u j e do swego drogiego k u z y n a " k r l a Anglii J a k u b a I list p r o p o n u j c y p r z e c i w s t a w i e n i e W y s o k i e j Porcie
t a k i e j w a n i e koalicji, o p a r t e j na wsplnocie w y z n a n i a oraz tosamoci
i n t e r e s w p o l i t y c z n y c h 5.
K i e d y P o l a c y z a s t a n a w i a j si w X V I i XVII w. n a d swoim m i e j s c e m
w Europie, to p i e r w s z k o n c e p c j , j a k a im przychodzi na ten t e m a t na
m y l , s f u n k c j e s u e b n e w s t o s u n k u do c h r z e c i j a s k i e j w s p l n o t y w y z n a n i o w e j . J u u s c h y k u redniowiecza w polemice z p r o p a g a n d k r z y a c k nasi publicyci gosz, e P o l s k a szerzy p r a w d z i w w i a r n a W s c h o dzie E u r o p y . W poowie XV w. z o s t a j e za s f o r m u o w a n a teza, e w a n i e nasz k r a j jest obroc caego c h r z e c i j a s t w a , a wic stanowi a n t e m u r a l e c h r i s t i a n i t a t i s . J a k si w y d a j e , w c z e n i e j ni w Polsce zaczto
j gosi n a Zachodzie E u r o p y . J u u s c h y k u X V w. doceniano t a m bow i e m znaczenie p a s t w c h r o n i c y c h nasz k o n t y n e n t od i n w a z j i ze strony
W s c h o d u : po u p a d k u K o n s t a n t y n o p o l a t y t u obrocw c h r z e c i j a s t w a
oraz s t r a n i k w E u r o p y przechodzi na Wgry, pniej Austri, Siedmiog r d oraz Polsk, p r z e d e w s z y s t k i m ze w z g l d u n a j e j w a l k z T a t a r a m i .
,,Oba te p e r y f e r y c z n e k r a j e a w a n s u j do roli murus, scutum, clipeus w i a t a chrzecijaskiego i E u r o p y , one stanowi p o d s t a w do wszelk i c h p l a n w w y g n a n i a T u r k w z j e j g r a n i c " 6 . W y p o w i e d z i na ten t e m a t
z n a j d u j e m y ju w dzieach J a n a Ostroroga; po n i m za K a l l i m a c h u t r z y m u j e , e wobec zagroenia tureckiego, k t r e m u p a s t w a chrzecijaskie
nie s w s t a n i e s o l i d a r n i e si przeciwstawi, t y l k o Polska moe s k u t e c z n i e b r o n i caego c h r z e c i j a s t w a . Machiavelli p a s u j e j w swoich Discorsi (1516) n a p r z e d m u r z e o s a n i a j c e E u r o p przed i n w a z j A z j i 7 . M y l
t r o z w i j a j E r a z m z R o t t e r d a m u oraz Filip M e l a n c h t o n , k t r y w licie do
Z y g m u n t a A u g u s t a z p a d z i e r n i k a 1556 r. stwierdza, i Polska z a s u g u j e
n a szczegln wdziczno E u r o p y . Podczas bowiem g d y N i e m c y i F r a n cja z a j y si z b r o j n r y w a l i z a c j o Wochy, p a s t w o polskie stanowi od
p w i e k u m u r o b r o n n y , c h r o n i c y od n a p a d u T a t a r w 8 . W 1573 r. n a
b r a m i e t r i u m f a l n e j , w y s t a w i o n e j na cze poselstwa polskiego w P a r y u ,
w i d n i a napis: Poloniae, totius Europae adversus barbarum nationum [...]
9
jirmissimo
propugnaculo
.
A do s c h y k u X V I w. z a s z c z y t n y t y t u p r z e d m u r z a c h r z e c i j a s t w a "
P o l s k a dzieli z W g r a m i . Siga po niego rwnie A u s t r i a , o k t r e j w Recueil de divers discours d'Estat (1635) c z y t a m y , i jest w a e m b r o n i c y m
E u r o p od T u r k w " 10. N a j b a r d z i e j j e d n a k upowszechnia si w i z j a Rzeczypospolitej j a k o a n t e m u r a l e caego c h r z e c i j a s t w a , a t y m s a m y m s t r a nika i n t e r e s w i b e z p i e c z e s t w a E u r o p y na w s c h o d n i m oraz na p o u d n i o w o w s c h o d n i m k r a c u tego k o n t y n e n t u . S a m f a k t , i chodzio tu o obron
4
Wenecja, poemat historyczno-polityczny
z koca XVI w., w y d . T. W i e r z b o w ski. W a r s z a w a 1886, s. 62 n.
5
J. Ossoliski, Pamitnik
(15951621), oprac. J. Kolasa i J . Maciszewski pod
red. W. Czapliskiego. W r o c a w 1952, s. 96.
6
A. F. Grabski, Polska w opiniach Europy Zachodniej
XIV-XV w. W a r s z a w a
1968, s. 458.
7
S. Kot, Polska zotego wieku wobec kultury
zachodniej
(w:) Kultura
staropolska, K r a k w 1932, s. 642.
8
Corpus Reformatorum,
vol. V I I I . Halis Saxonuim 1841, szp. 869 n.
9
Diariusz poselstwa
polskiego
do Francji
po Henryka
Walezego
w 1573 r.,
oprac.
A. P r z y b o i R. elewski. W r o c a w 1963, s. 109.
10
Cyt. wg W. F r i t z e m e y e r , Christenheit
und Europa. Zur Geschichte
des europischen Gemeinschaftsgefhl
von Dante bis Leibniz. M n c h e n u. Berlin 1931, s. 108.

http://rcin.org.pl

572

Janusz

Tazbir

rwnie i wasnego t e r y t o r i u m p r z e d stale groc ze s t r o n y bezporedniego ssiada i n w a z j , s p r a w i a , e z j e d n e j s t r o n y p r z e c i w s t a w i e n i e pogan w i a t u c h r z e c i j a s k i e m u brzmiao w Polsce szczeglnie dobitnie
i p r z e k o n y w a j c o , z d r u g i e j za do czsto p r z e m i e n i a o si ono w a n t y tez dwch c i e r a j c y c h si ze sob n a polach b i t e w k o n t y n e n t w . Nie
d a r m o Marcin Bielski n a r z e k a , i T u r c y co rok w Europie to nam
pastw
ujmuj i w j e j imieniu n a w o u j e :
I te n i e p r z y j a c i e l e , co bior m e cry,
W y e m y z E u r o p y w k a u k a z y s k i e gry.
F a k t , i Polska jest p r z e d m u r z e m c h r z e c i j a s t w a , t r a k t o w a n o jako
w y n i k a j c y z woli Opatrznoci, k t r a t a k i e w a n i e m i e j s c e wyznaczya
j e j n a m a p i e E u r o p y . Wojciech Dembocki pisa malowniczo, e Bg ni
j a k p o t e m c h r z e c i j a s t w o od pogan zagrodzi"; z d a n i e m W e s p a z j a n a
Kochowskiego za m i s j d z i e j o w Rzeczypospolitej jest nie t y l k o obrona
p r a w d z i w e j w i a r y ale i cakowite w y p a r c i e T u r k w z granic naszego kont y n e n t u . Za s p r a w P o l a k w m a zosta oswobodzony P w y s e p Bakaski,
jak rwnie Egipt, po c z y m P e r s i M u r z y n i odlega C h i n a poda rce
s w o j e Bogu" n . P o d o b n i e j a k polska wiadomo n a r o d o w a w y r a s t a a
i pogbiaa si przez opozycj do i n n y c h wsplnot etnicznych, t a k odrbno E u r o p y u w i a d a m i a n o sobie poprzez p r z e c i w s t a w i e n i e Azji, utos a m i a n e j z kolei w X V I i X V I I w. przede w s z y s t k i m z T u r c j . T e m a t to
do czsto w y s t p u j c y w polskich k a z a n i a c h oraz p u b l i c y s t y c e w y m i e r z o n e j przeciwko W y s o k i e j Porcie. Obok rnic r e l i g i j n y c h n i e m a l r w nie czsto w s k a z y w a n o n a sprzecznoci u s t r o j o w e . W T u r c j i widziano
uosobienie t y r a n i i , c z y h a j c e j na zot wolno" szlachty polskiej. C h a bod stwierdza, i d o w o d e m poczucia w s p l n o t y n a r o d w e u r o p e j s k i c h
byo to, e czsto p o r w n y w a n o je midzy sob j a k o ludzi s t o j c y c h m n i e j
w i c e j na t y m s a m y m poziomie k u l t u r y , cho r n i c y c h si o b y c z a j a m i
czy cechami c h a r a k t e r u 12. P o d o b n i e p o s t p o w a n o i w Polsce; n i k o m u n a tomiast nie przychodzio do gowy zestawia j e j ludno z m i e s z k a c a m i
A z j i czy A f r y k i w postaci T a t a r w , T u r k w lub M u r z y n w , w analogiczn y sposb j a k p o r w n y w a n o P o l a k w z N i e m c a m i , S z w e d a m i czy Wochami. Krzysztof W a r s z e w i c k i Ukazujc w p o w i c o n y m z w y c i s t w u pod
L e p a n t o poemacie Wenecja t r a k t o w a n y c h ex a e q u o E u r o p e j c z y k w w osobach Wgra, Niemca, Anglika, F r a n c u z a , Wocha, Hiszpana, Czecha i P o laka, pisze:
I t y by mia zwyciy on G r e c z y n leniwy?
A f e r nagi a bosy, T a t a r z y n pierzchliwy?
O n Egipczyk niedzielny, niewol s t u m i o n y ?
A r a b c z y k suchy, bez krwie, n a p o y spalony?
A z y a t y k wszeteczny, zaczyni i bez siy?
K t r e w s z y s t k i n a r o d y z a w d y w wzgardzie b y y

13

Ta idea sojuszu n a r o d w e u r o p e j s k i c h p r z e c i w k o T u r k o m p r z e w i j a
si w X V I w. w publicystyce w i e l u k r a j w . S t a n i s a w K o t n a z y w a j
susznie E u r o p e a n d e f e n c y c o m m u n i t y " 14 . W z m a g a n i a c h z potg t u 11
M. Bielski, Sen majowy (w:) Satyry, w y d . W. Wisocki. K r a k w 1889, s. 15 i 12;
W. Kochowski, Psalmodia
polska oraz wybr lirykw
i fraszek,
w y d . I. K r z y a nowski. K r a k w 1926, s. 180.
12
Chabod, o.c., s. 43.
13
Por. przyp. 4.
14
S. Kot, Nationum
Proprietates,
Oxford Slavonic P a p e r s " , vol. VI, 1955,
s. 10 n., 9.

http://rcin.org.pl

Polska

wobec

pojcia

Europy

573

r e c k dostrzegano k o n f r o n t a c j dwch czci wiata. M a c i e j K a z i m i e r z

S a r b i e w s k i pisa n a p a s t l i w i e :
Jeszcze E u r o p a nie p r z y t a r a rogw
A z y j i , t a m gdzie s w y c h p i l n u j e progw 13.
Tene s a m pisarz pozostawi n a m pierwsz c h y b a w l i t e r a t u r z e pols k i e j c h a r a k t e r y s t y k E u r o p e j c z y k w jako p e w n e j zbiorowoci ludzkiej,
p r z e c i w s t a w i o n e j m i e s z k a c o m A z j i i A f r y k i . Mieszkacy naszego k o n t y n e n t u s z d a n i e m S a r b i e w s k i e g o energiczni, bitni, pracowici oraz
d o s k o n a l e z n a j si na gospodarce. Dlatego te n a t u r a nie daa im adn y c h p u s t y , j a k A f r y k a c z y k o m czy A z j a t o m . Do opisu rnych n a r o d w e u r o p e j s k i c h (Grekw, R z y m i a n , Gallw czy Hiszpanw), zaczerpn i t y c h z H o m e r a oraz Wirgiliusza, S a r b i e w s k i d o d a j e obszerne omwien i e c h a r a k t e r u P o l a k w 16.
O ile do czsto goszono, i E u r o p a p o w i n n a by im wdziczna za obr o n tego k o n t y n e n t u przed w r o g a m i w i a r y c h r z e c i j a s k i e j , to m o t y w
obrony cywilizacji e u r o p e j s k i e j u nikogo wwczas nie w y s t p o w a 1 7 . P u blicyci szlacheccy zwracali n a t o m i a s t u w a g n a wyszo polskiego ust r o j u politycznego n a d f r a n c u s k i m , h i s z p a s k i m czy woskim; du satysf a k c j napeniao ich rwnie to, e z w y c i s t w o katolicyzmu dokonao si
w Rzeczypospolitej i n n y m i m e t o d a m i ni na Zachodzie Europy, m i a n o wicie bez w o j e n r e l i g i j n y c h , stosw i e g z e k u c j i 1 8 . J u w X V I w i e k u pisano z d u m , e Holendrowie
i drudzy nas potrzebuj,
nie my ich, i oni
do nas jedzi musz po chleb, bymy i Turka panem mieli19. W pocztk a c h n a s t p n e g o stulecia j e d e n z p u b l i c y s t w szlacheckich stwierdza: towary nasze s tak zamorczykom
potrzebne, e bez nich y nie mog, albowiem ju od kilkudziesiciu
lat owymi si ywi jako z folwarku
dorocznego'2". N i k o m u j e d n a k z p i s a r z y polskich tego okresu nie p r z y c h o dzio n a t o m i a s t do gowy c h w a l e n i e si n a s z y m w k a d e m w r o z w j k u l t u r y oglnoeuropejskiej, j e j w p y w a m i w k r a j a c h s s i a d u j c y c h z Rzeczpospolit, j a k te rol P o l a k w jako p o r e d n i k w k u l t u r a l n y c h midzy
Wschodem a Z a c h o d e m . W y d a j e si to rzecz s k d i n d zrozumia:
sukcesy m i l i t a r n e czy e k s p o r t zboa r z u c a y si k a d e m u w oczy, podczas g d y osignicia k u l t u r a l n e s widoczne dopiero w p e r s p e k t y w i e pniejszych wiekw. T r u d n o si zreszt dziwi n a s z y m r o d a k o m , i nie
chwalili si t y m , z czego m y dzi j e s t e m y d u m n i ; odkrycia K o p e r n i k a
u w a a n o b o w i e m wspczenie za niezgodne z n a u k kocioa, p r o j e k t y
F r y c z a - M o d r z e w s k i e g o w y d a w a y si zbyt u t o p i j n e i za b a r d z o r a d y k a l ne, ideologia a r i a n polskich h e r e t y c k , l i t e r a t u r p i k n za t r a k t o w a n o
przewanie z p e w n y m p o b a a n i e m , jako zabaw, igraszk s o w n " 21.

15
Poeci polskiego
baroliu, t. I, oprac. J. Sokoowska, K. u k o w s k a . W a r s z a w a
1965, s. 455.
16
M. K. S a r b i e w s k i , O poezji doskonaej
czyli Wirgiliusz
i Homer. W r o c a w
1954, s. 194 nn.
17
Z w r a c a ju na to u w a g W. Konopczyski, Obrona kultury
zachodniej
(w:)
Polska w kulturze
powszechnej,
pod r e d . F. Konecznego, t. I. K r a k w 1918, s. 33.
18
P o r . J. Tazbir, Katoliccy
obrocy
tolerancji,
A r c h i w u m Historii Filozofii
i Myli Spoecznej", 15, 1969, s. 97.
19
Pisma polityczne
z czasw pierwszego
bezkrlewia,
wyd. J. Czubek. K r a k w
1906, s. 455.
20
Cyt. w g J. Grski, Pogldy merkantylistyczne
w polskiej myli
ekonomicznej
XVI i XII w. W r o c a w 1958, s. 83.
21
'Por. R. Pollak, Wrd literatw
staropolskich.
W a r s z a w a 1966, s. 563.

http://rcin.org.pl

574

Janusz

Tazbir

Nieliczni tylko p o r w n y w a l i K o c h a n o w s k i e g o do H o m e r a , a S a r b i e w s k i e go do H o r a c j u s z a .
Niezalenie od swoich pogldw politycznych i przynalenoci w y z n a n i o w e j wszyscy polscy pisarze X V I i XVII w. podzielali przekonanie, i
k o n t y n e n t , na k t r y m z a m i e s z k u j , g r u j e s w y m i z a l e t a m i nad pozosta y m i czciami wiata, mianowicie A z j i A f r y k (porwnanie z A m e r y k
zaczo by s t o s o w a n e dopiero w XVIII stuleciu). P r z e k o n a n i e to w y w o dzono ju w redniowieczu z t r a d y c j i kocielnej; w. H i e r o n i m a po nim
w. A m b r o y u t r z y m y w a l i , i t r z e j synowie Noego podzielili pomidzy
siebie ziemi w taki sposb, e g o r s z y m z nich, mianowicie S e m o w i oraz
Chamowi, p r z y p a d y w udziale A f r y k a i A z j a , s z l a c h e t n e m u J a f e t o w i
za E u r o p a a do G i b r a l t a r u . Nie t y l k o Marcin Bielski i M a r c i n K r o m e r
ale jeszcze podrczniki geografii, u y w a n e w poowie X V I I I w. w szkoach z a k o n n y c h w y w o d z P o l a k w od p o t o m s t w a J a f e t a 22 .
J u w dobie R e n e s a n s u z d a w a n o sobie j e d n a k doskonale s p r a w z tego, i S t a r y wiat, zoony z E u r o p y oraz z n a n y c h czci A f r y k i i Azji,
uleg do s z y b k i e m u i z a s a d n i c z e m u poszerzeniu. P i s a n o wic o N o w y m
wiecie, przez k t r y r o z u m i a n o nie t y l k o zachodni p k u l naszego globu, lecz wszystkie ldy o d k r y t e przez E u r o p e j c z y k w . Wwczas te w c h o dzi w uycie u t w o r z o n y przez h u m a n i s t w t e r m i n : orbis t e r r a r u m .
Wszystkie te okrelenia b y y oczywicie f o r m u o w a n e z p u n k t u widzenia
m i e s z k a c w E u r o p y ; im to, jak pisali polemici w y z n a n i o w i , z j a w i a
si" d r u g a poowa wiata, oni j znaleli, odkryli, wczyli do znanego
sobie k r g u geograficznego.
P o s a n n i c t w o E u r o p e j c z y k w na t y c h t e r e n a c h nie ulegao rwnie
i dla pisarzy polskich wtpliwoci. Widziano je p r z e d e w s z y s t k i m w szerzeniu p r a w d z i w e j w i a r y . Jeli H e r b e s t , Piasecki czy D r e w s w y r a a j
przekonanie, i bogate niwo m i s y j n e zbierane na z a c h o d n i e j pkuli czy
w Indiach s t a n o w i r e k o m p e n s a t p r z y g o t o w a n przez O p a t r z n o za s t r a ty, jakie ponis koci na s k u t e k r o z w o j u r e f o r m a c j i , jest to z a r a z e m
pierwsza u n i w e r s a l n a k o n c e p c j a , czca w j e d n cao d z i e j e trzech
k o n t y n e n t w : europejskiego, a m e r y k a s k i e g o i azjatyckiego. W y b i t n i
p r z y w d c y r e f o r m a c j i , j a k K a l w i n , L u t e r czy Zwingli, w y d a j si p o m i ja t kwesti milczeniem. Ich w i z j a w i a t a chrzecijaskiego jest w y bitnie e u r o p o c e n t r y c z n a : idea m i s j i nie i n t e r e s o w a a l u t e r a n w czy k a l w i n w . W polskich koach katolickich w y r a a n o n a t o m i a s t do czsto
d u m z sukcesw o f i a r n y c h m i s j o n a r z y i w i a t y c h o d k r y w c w , jak r w nie ze zdobyczy hiszpaskiego czy p o r t u g a l s k i e g o ora 23. Nie zawsze
j e d n a k lubiano ich ojczyzn. S a w i c wielko K o l u m b a czy Vespucciego,
c h w a l o n o p r z e d e w s z y s t k i m mieszkaca E u r o p y , a wic kogo bliskiego
sobie w y z n a n i e m , k u l t u r , k o l o r e m skry wreszcie, s o w e m czowieka,
ktrego c z y n y i m o t y w y p o s t p o w a n i a mona byo s t o s u n k o w o a t w o zrozumie.
Z d e c y d o w a n p o c h w a naszego k o n t y n e n t u s p o t y k a m y ju u Bielskiego, k t r y sawi w y b o r n y k l i m a t p a n u j c y w t e j czci wiata, yzn
gleb, zasobne m i a s t a oraz swobod, dziki k t r e j m o n a bez a d n y c h
ogranicze przenosi si z j e d n e g o k r l e s t w a do drugiego i jecha t a m ,
d o k d kto zapragnie. Z d u m te stwierdza, i E u r o p a praw pisanych
uy22

z dziejw owiaty", IX, 1966, s. 28.

23
Por. J. Tazbir, Szlachta a konkwistadorzy,
Opinia
Ameryki
przez Hiszpani. W a r s z a w a 1969, passim.

http://rcin.org.pl

storopolska

wobec

podboju

Polska

wobec

pojcia

Europy

575

wa, czego w inszych ziemiach nie masz. In plus zalicza j e j rwnie rozk w i t c h r z e c i j a s t w a ; pod t y m w z g l d e m p r z y z n a w a n o j e d n a k p i e r w s z e s t w o Azji, w k t r e j urodzi si J e z u s C h r y s t u s i dziaali jego uczniowie.
W oczach k a t o l i k w t y t u e m do c h w a y E u r o p y byo oczywicie to, e na
j e j k o n t y n e n c i e z n a j d o w a a si stolica papiestwa. J e s t rzecz zrozumia,
e k a l w i n Bielski nic n a t e n t e m a t nie w s p o m i n a , o g r a n i c z a j c si do
uwagi, e E u r o p a Bo chwa, cnot i baczeniem,
takesz naukami
daleko przewysza
Azyj i Afryk,
acz im w bogactwie
i w wielkoci
nie
rwna 24.
O p i n i t p o w t a r z a za n i m n i e m a l dosownie katolik A l e k s a n d e r G w a g n i n , z d a n i e m ktrego E u r o p a naboestwem
chrzecijaskim,
uczciwemi naukami,
sposobnoci
ycia, mnstwem
obywatelw
i miast
osadami
daleko przechodzi
Azyj i Afryk 25 . W u z n a n i u p r i o r y t e t u t e j wanie
czci w i a t a byli ze sob zgodni wszyscy niezalenie od w y z n a n i a . Tak
wic l u t e r a s k i p r a w n i k oraz pedagog, B a r t o m i e j K e c k e r m a n n , f a k t rozpoczcia swego p r z e g l d u geograficznego od naszego wanie k o n t y n e n t u
m o t y w u j e t y m , i ludno jego jest b a r d z i e j owiecona ni mieszkacy
w s z y s t k i c h i n n y c h czci w i a t a oraz w s a w i o n a c z y n a m i Macedoczyk w i R z y m i a n 26.
W d r u g i e j poowie XVII stulecia p r o f e s o r A k a d e m i i K r a k o w s k i e j J a n
S t a n i s a w F o r m a n k o w i c z pisze n a d e r podobnie s t w i e r d z a j c , i E u r o p a
27
est pars orbis veteris minima, hodie cultissima
celebratissimaque
. Tak
wic ju w X V I X V I I w. za g w n e uzasadnienie p r z e w a g i e u r o p e j s k i e j
u w a a n o swoicie i e u r o p o c e n t r y c z n i e p r z y j t y wyszy poziom r o z w o j u
k u l t u r y , f a k t , i tu wanie rozwina si c y w i l i z a c j a a n t y c z n a , n a s t p nie za r o z k w i t o c h r z e c i j a s t w o . K o n f r o n t a c j a mieszkacw naszego
k o n t y n e n t u zacza, w m i a r sukcesw m i l i t a r n y c h odnoszonych w inn y c h czciach w i a t a , p r o w a d z i do w n i o s k u o ich r z e k o m o a b s o l u t n e j
wyszoci z a r w n o n a d wspczenie y j c y m i gdzie indziej ludami, jak
i n a d d a w n y m i G r e k a m i , o k t r y c h profesor t o r u s k i J a n Rezik u t r z y m y wa, i m n i e j si r zasuyli dla r o z w o j u l i t e r a t u r y i sztuki od E u r o p e j c z y k w y j c y c h w X V I I w.
Wikszo zreszt przedstawicieli polskiej elity i n t e l e k t u a l n e j bya
zdania, i na odcinku n a u k cisych E u r o p e j c z y c y XVII w. pozostawili
za sob d a l e k o w t y l e wiedz g r e c k i r z y m s k . K o c h o w s k i w y m i e n i a j a ko d o w d zdobycze n o w o y t n e j astronomii; p r z y o m a w i a n i u o d k r y geog r a f i c z n y c h do czsto p o w o y w a n o si na poszerzenie w d w j n a s b d a w nego w i a t a , znanego s t a r o y t n y m g e o g r a f o m . W s p o m i n a n o rwnie
o w y n a l a z k a c h w dziedzinie f i z y k i , z n a c z n y m postpie m e d y c y n y , poznaniu s z t u k i d r u k a r s k i e j i p r o c h u . K o c h o w s k i w zwizku z t y m pisa:
Kto druk wynalaz, kunszt pimienny?
S t r z e l b y a p p a r a t kto w o j e n n y ?
O czym si s t a r y m nie nio,
To jest k o n c e p t u modszych dzieo 28 .

25

A. G w a g n i n , Kronika Sarmacyjej
Europskiej.
B. K e c k e r m a n n , Systema
geographicum
cum
blice olim praelectum.
iHanoviae 1611, s. 165 n.
26

K r a k w 1611, z p r z e d m o w y .
duobus libris adornatum
et pu-

28
T. Biekowski, Polskie spory o antyk w XVIXVIII
w., Studia i m a t e r i a y z d z i e j w n a u k i polskiej", seria A, zesz. 11, 1967, s. 13; tene, Problematyka
nauki
w literaturze
staropolskiej
od XVI do XVIII w. W r o c a w 1968, s. 48 n.. 80.

http://rcin.org.pl

Janusz

576

Tazbir

Wszystkie te zestawienia i p o c h w a y wiadczyy, i wczesna E u r o p a

z n a j d o w a a s w e s a m o o k r e l e n i e nie tylko poprzez w y w y s z a j c e j por w n a n i a z k u l t u r a m i i n n y c h k o n t y n e n t w ale i na drodze k o n f r o n t a c j i
z d o r o b k i e m l i t e r a t u r y oraz n a u k i m i n i o n y c h epok. w i a d e c t w e m r o s n cego poczucia odrbnoci i wyszoci moe b y rwnie coraz czstsze
w y s t p o w a n i e w t y t u a c h p r a c n a u k o w y c h t e r m i n u E u r o p a oraz p r z y m i o t n i k a e u r o p s k i " , e w y m i e n i m y p r z y k a d o w o k r o n i k i
Gwagnina
i Piaseckiego. N o t a b e n e po raz p i e r w s z y c h y b a p o j a w i a si on u Miechow i t y ( T r a c t a t u s de duabus Sarmatiis,
Asiana et Europiana,
1517).
Apologi wczesnego e u r o p e c e n t r y z m u z n a j d u j e m y ju w Grand Dictionnaire historique
L u d w i k a Moreri z r o k u 674. C z y t a m y t a m m i a n o wicie, i n a r o d y E u r o p y dziki s w e j o d w a d z e i zrcznoci p o d p o r z d k o w a y sobie i n n e czci wiata. Ich r o z u m w i d o c z n y jest w dzieach,
m d r o w f o r m i e r z d u , sia w oru, s p r a w n o w h a n d l u , wspaniao
w m i a s t a c h . E u r o p a p r z e w y s z a w e w s z y s t k i m i n n e czci w i a t a [...] ona
te zostaa p r z e d e w s z y s t k i m owiecona w i a t e m E w a n g e l i i " . W p wiek u pniej M o n t e s q u i e u pisze, e E u r o p a dosza do t a k wysokiego stopnia potgi, jakiego dotd historia nie znaa. Wolter, w w s t p i e do dziea
Sicle de Louis XIV (1752) wyszo j e j n a d i n n y m i czciami wiata
u p a t r u j e m. in. w p r z e s t r z e g a n i u p r a w a m i d z y n a r o d o w e g o ; jest to jego
z d a n i e m j e d n a k w i e l k a r e p u b l i k a podzielona na p a s t w a o r n y c h ust r o j a c h . Rwnie M o n t e s q u i e u s t w i e r d z a : L'Europe
est un tat
compos
de plusieurs provinces. To u j e d n o l i c e n i e miao pj tak daleko, i Rousseau w Considration
sur le Gouvernement
de Pologne s t w i e r d z a z gorzk i m u b o l e w a n i e m : Nie ma ju dzisiaj F r a n c u z w , N i e m c w , Hiszpanw,
A n g l i k w n a w e t ; s tylko E u r o p e j c z y c y . Wszyscy m a j te s a m e zamiowania, te s a m e o b y c z a j e " . I doradza P o l a k o m w y c h o w y w a n i e modziey
w ten sposb, by p r z y w i z a n a do s w e j n a r o d o w e j k u l t u r y moga zachowa waciwoci o d r n i a j c e j e j ojczyzn od i n n y c h k r a j w 29 .
W X V I I I w. p r z e k o n a n i e o wyszoci E u r o p y i E u r o p e j c z y k w nad
pozosta ludnoci w i a t a ulega u m o c n i e n i u i z o s t a j e wzbogacone przez
d o d a t k o w m o t y w a c j . S p o t y k a m y je w e w s z y s t k i c h n i e m a l polskich
k o m p e n d i a c h g e o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n y c h tego czasu, e w y m i e n i m y p r z y k a d o w o Nowe Ateny B e n e d y k t a Chmielowskiego czy podrczniki szkolne
W a d y s a w a u b i e s k i e g o i J a n a N a u m a s k i e g o . P i s a r z e ci zgodnie c h w a l z a r w n o k l i m a t p a n u j c y na n a s z y m k o n t y n e n c i e , j a k i w y s o k o rozwinit cywilizacj m a t e r i a l n , w s p a n i a y r o z w j n a u k i oraz sztuki, osignicia w zakresie u s t r o j u politycznego i p r a w a . Z u z n a n i e m te w s p o m niano o pobonoci, j a k a c e c h u j e m i e s z k a c w E u r o p y 30 . P r z y czytaniu
t y c h pochwa p r z y p o m i n a j si m i m o woli wszelkiego t y p u o b r o n y Polski
z r o d z a j u tych, j a k i e w X V I I w. pisywali u k a s z S z y m o n S t a r o w o l s k i czy
u k a s z Opaliski; w y t y k a l i oni b o w i e m r o d a k o m p r z e r n e w a d y , na
z e w n t r z j e d n a k dzielnie bronili ich honoru. P o d o b n i e te ci s a m i pisarze,
k t r z y k r y t y c z n i e oceniali u s t r j w e w n t r z n y p a s t w e u r o p e j s k i c h czy
ubolewali n a d s z e r z e n i e m si w nich p r z e r n y c h h e r e z j i , z u z n a n i e m
u w y p u k l a l i wyszo naszego k o n t y n e n t u oraz c y w i l i z a c y j n m i s j biaego czowieka na d r u g i e j pkuli; E u r o p e j c z y c y j a k pisano k r z e wi t a m z n a j o m o z a r w n o religii, jak h a n d l u , p r a w a , n a u k i czy rzemiosa. J a k u b K a z i m i e r z H a u r w wierszu Dialog caego wiata, p o w s t a 29

de R o u g e m o n t , o.c., s. 122, 128 nn., 143.

Por. Lipko, o.c., s. 2730; W. ubieski, wiat
t. I. Wrocaw 1740, s. 8.
30

w swoich

http://rcin.org.pl

czciach

okrelony,

Polska

wobec

pojcia

Europy

577

y m okoo 1702 r. gosi p o c h w a dziaalnoci ksiy oraz k o n k w i s t a d o rw, dziki k t r y m wrd I n d i a n , p o g r o n y c h d a w n i e j w b a w o c h w a l stwie, k a n i b a l i m i e i p i j a s t w i e , k w i t n i e teraz p r a w d z i w a w i a r a i obyczaje dobre. P o d o b n e stanowisko z a j m u j e Chmielowski; z d a n i e m a u t o r a
Nowych Aten, Amerykanowie
byli wszyscy
nieludzcy,
serca
tyraskiego
[...] ale teraz grandes hispani wielkiej ich nauczyli polityki. N a d e r u j e m n i e w y r a a si on n a t o m i a s t o t y c h p l e m i o n a c h , k t r e t r w a j n a d a l w pog a s t w i e oraz s t a w i a j opr H i s z p a n o m . Liczne z a r y s y geografii w s p o m i n a j z d u y m u z n a n i e m o z b a w i e n n y c h s k u t k a c h , jakie miao o p a n o w a nie przez biaych t e r e n w Nowego wiata. W Rozmowach
modych
Polakw J z e f a J a n a K a n t e g o Europie 1 zostaje w y r o k i e m Eola p r z y z n a n e
p i e r w s z e s t w o przed A z j , nie m w i c ju o i n n y c h czciach wiata.
Ty.ko E u r o p e j c z y k o m zawdzicza s w j r o z w j A m e r y k a ; j e j p i e r w o t n y c h
mieszkacw c e c h u j e b o w i e m tpota. Z d a n i e m J z e f a Zawadzkiego j e d y nie p o m i d z y biaymi o s a d n i k a m i n a t y m t e r e n i e k w i t n i e rzemioso, h a n del i n a u k a . Co p r a w d a p i j a r S k w a r c z y s k i k w e s t i o n o w a podbijanie
dzikich narodw dla onych polerowania 31 , ale h e g e m o n i a E u r o p e j c z y k w w
innych czciach w i a t a nie budzia na og wtpliwoci. Bilans w z a j e m nych k o n t a k t w (co daa A z j a , A f r y k a czy A m e r y k a Europie i vice versa)
w y p a d a z a z w y c z a j na korzy naszego k o n t y n e n t u .
Na Zachodzie E u r o p y ju od X V I w. zaczyna w y s t p o w a j e j k r y t y k a ,
p r z e p r o w a d z a n a w d w o j a k i sposb. P o pierwsze wic w k a d a si' j w usta
dobrego dzikusa, k t r y jak to w i d z i m y u M o n t a i g n e ' a w y r a a si
u j e m n i e o e u r o p e j s k i c h o b y c z a j a c h , r z d a c h czy n i e u s t a n n i e p r o w a d z o nych w o j n a c h . Z d r u g i e j za s t r o n y t w r c y licznych utopii, od M o r u s a
poczynajc, przeciwstawiali idealne p a s t w a , i s t n i e j c e na dalekich w y s pach, n a g a n n y m i n s t y t u c j o m u s t r o j o w y m E u r o p y . K u l t u r a staropolska
jak to w y k a z a l i m y na i n n y m m i e j s c u nie znaa waciwie mitu dobrego d z i k u s a " 32 , podobnie zreszt jak nie w y t w o r z y a te a d n e j w a s n e j utopii, w n i e w i e l k i m t y l k o stopniu i n t e r e s u j c si u t w o r a m i tego
typu, p o w s t a y m i na Zachodzie E u r o p y 3S.
Nie n a l e a o b y j e d n a k p r z e c e n i a znaczenia p r o w a d z o n e j t a m polemiki a n t y e u r o p e j s k i e j . Chabod susznie sdzi, i u j e j genezy leaa m i o a nie nienawi. Nie p o b r z m i e w a y w n i e j b o w i e m k a t a s t r o f i c z n e ton y lub yczenia zagady i s t n i e j c e j na t y m k o n t y n e n c i e
cywilizacji.
Nikt nie by n a s t a w i o n y b a r d z i e j po e u r o p e j s k u , jak ci ludzie, k t r z y
tak ostro k r y t y k o w a l i s t o s u n k i p a n u j c e w Europie, nikt b a r d z i e j od nich
nie w i e r z y w wysokie wartoci k u l t u r a l n e r e p r e z e n t o w a n e przez t r a d y cj e u r o p e j s k " 34 . Wanie w imi r a t o w a n i a t y c h t r a d y c j i filozofowie
i literaci, od M o n t a i g n e ' a do W o l t e r a , p i t n o w a l i rozbicie polityczne E u ropy, w z a j e m n e nienawici m i d z y p a s t w a m i , n i e u s t a n n e w o j n y p u s t o szce cae k r a j e . Chodzio o ulepszenie ycia na t y m k o n t y n e n c i e , uczynienie z E u r o p y p r z e w o d n i k a i n a u c z y c i e l a dla i n n y c h n a r o d w .
Std te si bior owe p l a n y f e d e r a c j i p a s t w e u r o p e j s k i c h , urzeczywistnienie k t r y c h m i a o b y p r o w a d z i do l i k w i d a c j i wszelkich k o n f l i k tw, r o z k w i t u gospodarczego, z a p a n o w a n i a t o l e r a n c j i r e l i g i j n e j . N a s z y m

31
32

Tazbir, Szlachta
Ibid., s. 29 n.

a konkwistadorzy,

s. 31, 115117, 129.

z. 3 s. 1618.
34

http://rcin.org.pl

Janusz

578

Tazbir

z d a n i e m nie jest rzecz p r z y p a d k u , e z p o d o b n y m i p r o j e k t a m i w y s t p u j w X V I I w. p r z e d e w s z y s t k i m p r z e d s t a w i c i e l e p r z e l a d o w a n y c h m n i e j szoci w y z n a n i o w y c h . Tak wic s p o t y k a m y wrd nich r e p r e z e n t a n t a

f r a n c u s k i c h k a l w i n w w osobie Sully'ego, Braci Czeskich w postaci J a n a
Amosa Komeskiego, k w a k r w wreszcie, p r z y w d c a k t r y c h
William
P e n n y by a u t o r e m gonych Essay towards the Present and Future
Peace
of Europa. K o m e s k i z w r a c a si w p r o s t do E u r o p e j c z y k w : mwi by
moe jako p i e r w s z y o n a s z e j ojczynie e u r o p e j s k i e j , w interesie k t r e j
d o m a g a si u s t a n o w i e n i a w a d z y n a d r z d n e j 3 5 . Do chru tego wczy si
rwnie a r i a n i n S t a n i s a w Lubieniecki. W m e m o r i a l e Demonstratio
Politica, u z a s a d n i a j c y m celowo w y b o r u L u d w i k a XIV na cesarza r z y m skiego, u k a z y w a on p o m y l n e dla c a e j E u r o p y k o n s e k w e n c j e tego p r o j e k t u . Elekcja ta z a k o c z y a b y b o w i e m s p o r y w c a y m wiecie chrzecij a s k i m , umoliwia przepdzenie T u r k w ze r o d k a E u r o p y i o d e b r a n i e
im ziem z a g a r n i t y c h , przede w s z y s t k i m Wgier. J e d e n w a d c a rzdziby
ca zjednoczon E u r o p , s i g a j c od F r a n c j i i Woch po P o l s k 3C.
Opinie p r z e b y w a j c e g o na e m i g r a c j i Lubienieckiego nie b y y oczywicie m i a r o d a j n e dla n a s t r o j w p a n u j c y c h w jego ojczynie. W Polsce
X V I I w. istnia n a t o m i a s t n i e w t p l i w i e n u r t k r y t y c z n y wobec z a c h o d n i e j
E u r o p y : j e j u s t r j polityczny, o p a r t y w d u y m stopniu na w a d z y a b s o l u t n e j , u w a a n o za n i e p o r w n a n i e gorszy od naszego, k r y t y k o w a n o
prowadzone tam nieustannie wojny, nietolerancj wyznaniow, niemoralno 3 7 . Rzeczywistoci f r a n c u s k i e j , n i e m i e c k i e j czy h i s z p a s k i e j p r z e c i w s t a w i a n o mocno w y i d e a l i z o w a n e s t o s u n k i polskie. Bya to wic
toutes proportions g a r d e s k r y t y k a p r z e p r o w a d z a n a z p u n k t u w i d z e nia utopii, t y m r n i c e j si od k o n c e p c j i Bacona czy Campanelli, e polskie miasto soca" miao r z e k o m o istnie rzeczywicie. I czy
niesusznie obralimy
t form rzdw? pisa u k a s z Opaliski w polemice
z B a r c l a y e m I z pewnoci, jeliby inni j u siebie zaprowadzili,
atwo
ustaaby owa lekkomylna
dza wojowania,
owe dozwolone rozboje
narodw [...] gdyby bez ich zgody nie podejmowano
wojen, a prawa
mogyby stanowi jak zapor przeciw niezmiernej
zachannoci
i ambicji
monarchw 38 . W y w d ten p a s o w a b y d o s k o n a l e do kadego z m e m o r i a w
na t e m a t n a p r a w y s t r u k t u r y w e w n t r z n e j E u r o p y za pomoc z m i a n y
u r z d z e politycznych. Co wicej, O p a l i s k i u k a z u j e p o d o b n y cel do
tego, jaki przywieca p r o j e k t o m Sully'ego, K o m e s k i e g o czy P e n n y ' e g o :
likwidacja wojen na kontynencie europejskim.
Z d a n i e m b a d a c z y t y c h zagadnie, dopiero w XVII w. pojcie w i a t a
chrzecijaskiego, jako p e w n e j w s p l n o t y nie tylko w y z n a n i o w e j ale
i k u l t u r a l n o - o b y c z a j o w e j , zaczyna u s t p o w a miejsca t e r m i n o w i E u r o p a
w dzisiejszym, a wic n i e o g r a n i c z o n y m w y c z n i e do terminologii geog r a f i c z n e j , sowa tego znaczeniu. W p y w a na to z j e d n e j s t r o n y laicyzacja ycia, cile z w i z a n a z r o z w o j e m ideologii h u m a n i s t y c z n e j a p n i e j
n a u k cisych, z d r u g i e j za f a k t , i c h r z e c i j a s t w o siga ju w w c z a s
nie tylko do A f r y k i czy M a e j Azji, ale i n a Daleki Wschd oraz do A m e ryki, gdzie zreszt o d k r y t o d o b r y c h p o g a n " , o b y w a j c y c h si d o s k o n a l e
bez j a k i e j k o l w i e k religii n a d p r z y r o d z o n e j . Nie od razu j e d n a k i nie w s z 35

Wypowiedzi te zestawia de R o u g e m o n t , o.c., s. 93 n.

J. Tazbir, Stanisaw
Lubieniecki,
przywdca
ariaskiej
emigracji.
Warszawa
1961, s. 287 n.
37
P o r . na ten t e m a t Kot, Polska zotego wieku, s. 692 n.
38
. Opaliski, Obrona Polski przeciw
Janowi
Barclayowi
(w:) Wybr
pism,
oprac.
S. Grzeszczuk. W r o c a w 1959, s. 203.
36

http://rcin.org.pl

Polska

wobec

pojcia

Europy

579

dzie p r z e s t a j e b y s t a w i a n y znak rwnoci pomidzy pojciem E u r o p a

a t e r m i n e m : christianitas. W e d u g C h a u n u w p a s t w a c h graniczcych ze
w i a t e m m u z u m a s k i m , a wic t a k i c h jak Hiszpania, A u s t r i a , W g r y czy
P o l s k a , t e r m i n : wiat chrzecijaski, u t r z y m a si jeszcze do dugo.
W e F r a n c j i j e d n a k , N i d e r l a n d a c h lub Anglii p r z e c i w s t a w i e n i e poganin
c h r z e c i j a n i n p r z e s t a j e si p o k r y w a z a n t y t e z : E u r o p e j c z y k mieszkaniec innego k o n t y n e n t u 39 . N a to miejsce wchodzi inne: czowiek cywiliz o w a n y (a wic n a l e c y do k r g u k u l t u r y e u r o p e j s k i e j ) b a r b a r z y c a .
P r z e c i w s t a w i e n i e to z n a n o zreszt od d a w n a : G r e c y uwaali za b a r b a r z y c w p r z e d s t a w i c i e l i w s z y s t k i c h i n n y c h narodowoci, R z y m i a n i e t a k
n a z y w a l i p l e m i o n a g e r m a s k i e , sowiaskie czy b r y t y j s k i e a t a k u j c e ich
i m p e r i u m od pnocy, c h r z e c i j a n i e do czsto okrelali e p i t e t e m b a r b a r i
w s z y s t k i c h p o g a n ; m i e s z k a c y A z j i (przede w s z y s t k i m Chin oraz Indii)
t r a k t o w a l i za z p o g a r d i l e k c e w a e n i e m e u r o p e j s k i c h b a r b a r z y c w .
W X V I I w. pojcie b a r b a r z y c y byo do p e w n e g o stopnia zwizane
z m i e j s c e m z a m i e s z k a n i a ; nie pozostawao n a t o m i a s t w j a k i m k o l w i e k
z w i z k u z k o l o r e m skry. Jeszcze co p r a w d a Acosta, k t r y w y r n i a trzy
r o d z a j e b a r b a r z y c w , do pierwszego z nich zalicza Chiczykw, J a p o c z y k w czy H i n d u s w , a wic n a r o d y p o s i a d a j c e jak pisze wysoce
r o z w i n i t n a u k i sztuk. W XVII w. n a r a s t a j e d n a k f a l a n i e k a m a n e g o
p o d z i w u dla osigni k u l t u r y m a t e r i a l n e j oraz w z o r c o w e j organizacji
m e k s y k a s k i e g o p a s t w a A z t e k w i p e r u w i a s k i e g o Inkw. Osiga ona
s w o j e a p o g e u m w dobie Owiecenia, k i e d y to w y r a a n o n a i w n e p r z e k o nanie, i p a s t w a te b y y r z d z o n e m e t o d wiatego a b s o l u t y z m u . R w noczenie za m i a n e m b a r b a r z y c w s o k r e l a n e n a w e t chrzecijaskie
spoeczestwa ludzi biaych, o ile nie y j w k r g u w p y w w k u l t u r y
z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j , szczeglnie f r a n c u s k i e j , nie s t o s u j si do stylu
ycia, m o d y czy p r a w u z n a w a n y c h przez t k u l t u r . T a k wic strj, w j a k i m polscy podrnicy, j e d c y w X V I i X V I I w. n a Zachd, p r e z e n t u j
si m i e s z k a c o m P a r y a , R z y m u czy L e j d y , b y w a do czsto z u w a g i
na s w j e g z o t y z m i due n a g r o m a d z e n i e e l e m e n t w o r i e n t a l n y c h o k r e l a n y m i a n e m b a r b a r z y s k i e g o . To samo dotyczy polskich o b y c z a j w
i ceremonii oraz n i e k t r y c h i n s t y t u c j i p r a w n y c h .
Opinie na t e n t e m a t u l e g a y zreszt daleko i d c y m f l u k t u a c j o m i byy
cile u z a l e n i o n e od s t o p n i a europeizacji Polski, przez co r o z u m i e m y
przede w s z y s t k i m j e j udzia w o g l n o e u r o p e j s k i m yciu k u l t u r a l n y m . J e go zasig t e r y t o r i a l n y w y z n a c z y d o p y w s t u d e n t w na cieszce si n a j wiksz s a w u n i w e r s y t e t y zrazu woskie, p o t e m niemieckie i f r a n cuskie p o s u g i w a n i e si t y m s a m y m j z y k i e m ( n a j p i e r w acin, pniej
francuskim), w pimiennictwie n a u k o w y m i korespondencji, recepcja n a j p o p u l a r n i e j s z y c h dzie literackich, stosowanie si do k a n o n w m o d y i obyczajw o b o w i z u j c y c h na Zachodzie E u r o p y . Nie jest rzecz p r z y p a d k u ,
i dopiero m a s o w a r e c e p c j a p r d w h u m a n i s t y c z n y c h sprawia, e E r a z m
z R o t t e r d a m u s k a d a p o w i n s z o w a n i e narodowi, k t r y chocia niegdy
u w a a n y b y za b a r b a r z y s k i t e r a z t a k piknie r o z w i j a si w dziedzinie n a u k i , p r a w , o b y c z a j w , religii [...] e w s p z a w o d n i c z y moe z n a j b a r d z i e j k u l t u r a l n y m i n a r o d a m i w i a t a " 40. Z d a n i e m S t a n i s a w a e m p i c 39
P. C h a u n u , La civilisation
de l'Europe classique. P a r i s 1966, s. ,19. J e s t rzecz
ciekaw, i zwycizc spod Wiednia n a z y w a n o u nas. zbawc c h r z e c i j a s t w a , na
Zachodzie za E u r o p y .
40
Korespondencja
Erazma z Rotterdamu
z Polakami, prze. i oprac. M. C y t o w ska. W a r s z a w a 1965, s. 21.

http://rcin.org.pl

Janusz

580

Tazbir

kiego w X V I w. m a m i e j s c e europeizacja ycia d u c h o w e g o i u m y s o woci p o l s k i e j " , w y r a a j c a si w a k t y w n y m wspudziale naszych p r z o d kw w w c z e s n y m o g l n o e u r o p e j s k i m yciu k u l t u r a l n y m : podrach,

pimiennictwie, owiacie 41. N a s t p n e stulecie, w r a z z s a r m a t y z a c j k u l t u r y szlacheckiej przynosi z r y w a n i e n a u k o w y c h i literackich wizw czcych nas z k u l t u r zachodni, n a s k u t e k czego w w y m i e r z o n y c h przeciwko Polsce i j e j m i e s z k a c o m p a m f l e t a c h o d n a j d u j e m y wrd i n n y c h
oskare rwnie p o m w i e n i e o b a r b a r z y s t w o . Dotyczyo ono j e d n a k nie
caoci n a s z e j k u l t u r y lecz j e j p e w n y c h e l e m e n t w , jak np. anarchizacji
ycia publicznego czy p r a w a o mobjstwie, k t r e tak ostro a t a k o w a
B a r c l a y 42.
Szlachta niewiele si w g r u n c i e rzeczy t y m i z a r z u t a m i p r z e j m o w a a ;
jak ju s t w i e r d z i l i m y poprzednio, w X V I i X V I I w. u w a a a ona Polsk
za tarcz i spichrz caej E u r o p y , w n a s t p n y m za stuleciu za n i e z b d n y
element r w n o w a g i p o l i t y c z n e j n a t y m k o n t y n e n c i e . W s z y s t k o to p r o w a dzio do g r u n t o w a n i a si niebezpiecznych opinii, e istnienie niezawisego
p a s t w a polskiego jest niezbdne dla E u r o p y , k t r a nie dopuci do jego
likwidacji. Publicyci szlacheccy niezbyt n a t o m i a s t z a s t a n a w i a l i si nad
t y m , czy i w j a k i m stopniu s dla Rzeczypospolitej niezbdne k o n t a k t y
z i n n y m i k r a j a m i tego k o n t y n e n t u , przede w s z y s t k i m za z Z a c h o d e m
Europy. ywili oni b o w i e m gbok w i a r w gospodarcz i k u l t u r a l n
s a m o w y s t a r c z a l n o swego s y s t e m u oraz w jego polityczn wyszo nad
i n n y m i u s t r o j a m i . W i a r a ta ulega z a c h w i a n i u dopiero w czasach s t a n i s a wowskich.
W XVII w. k a n o n e m tego, co moe by u w a a n e za szczytowe osignicie k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , s t a j e si dorobek u m y s o w y
Francuzw,
o k t r y c h pisano, e z a j m u j w E u r o p i e takie s a m o miejsce, jak n i e g d y
Rzymianie. L i t e r a t u r a , s z t u k a czy jzyk tego n a r o d u zaczyna by utosam i a n a z e u r o p e j s k i m p i m i e n n i c t w e m , s z t u k i j z y k i e m . Pisarze wczeni gosz p o c h w a f r a n c u s k i e j E u r o p y oraz a b s o l u t n e j hegemonii
trzech c z y n n i k w : e u r o p e j s k i e j religii, b i a e j r a s y i f r a n c u s k i e g o jzyk a " 43 . Rwnie i Polska pocza ulega z czasem d y k t a t o w i ideologiczn e m u , p y n c e m u z w c z e s n e j stolicy tego k o n t y n e n t u , j a k by P a r y ,
cho pocztkowo p r b o w a n o si t e m u z d e c y d o w a n i e przeciwstawia. u kasz Opaliski ju w 1648 r. pisa, i F r a n c j a s a m a p r a w i e z d a j e si
ton n a d a w a w s z y s t k i m ludom E u r o p y , oprcz Hiszpanw, w ozdobach
1 u b r a n i u . A cokolwiek ona w y n a j d z i e , albo w p r o w a d z i , to uwaa si za
p i k n e i m o d n e [...] Lecz s a m a p o k l a s k i e m si pysznic, zbyt bezwzgldnie
w y m a g a od i n n y c h p r z e s t r z e g a n i a swoich o b y c z a j w , a s p r z e c i w i a j c y c h
si potpia. W e d u g mego zdania i gupia, i n i e c n a ta mio w a s n a zas u g u j e na n a p i t n o w a n i e . A l b o w i e m nie y j e si t a m w taki sposb,
aby w m u s i a o b o w i z y w a w s z y s t k i c h j a k o r e g u a " 44 .
W X V I I I w. j e d n a k caa n i e m a l polska elita i n t e l e k t u a l n a podzielaa
p r z e k o n a n i e o p r z o d u j c e j roli k u l t u r y f r a n c u s k i e j . P o d j e j to p r z e m o n y m w p y w e m d o k o n y w a a si p o w t r n a e u r o p e i z a c j a szlacheckiej Rzeczypospolitej, na co susznie zwrci u w a g Jzef C h a a s i s k i 4 5 . Nie t y l k o
41

Por. S. empicki, Rola zotego wieku w dziejowym

procesie formowania
si
kultury duchowej.
L w w 1938, s. 20 nn.
Por. S. Kot, Rzeczpospolita
Polska w literaturze
politycznej
Zachodu,
Krak w 1919, s. 101103.
43
de R o u g e m o n t , s. 128 nn.
44
Opaliski, o.c., s. 167 n.
45
J . Chaasiski, Kultura i nard. Studia i szkice. W a r s z a w a 1968, s. 105.

polskiej
42

http://rcin.org.pl

Polska

wobec

pojcia

Europy

581

j e d n a k via P a r y , ale r w n i e poprzez L o n d y n , W o c h y czy Holandi

P o l s k a p o w r a c a a do k u l t u r a l n e j w s p l n o t y E u r o p y .
U s c h y k u naszego Owiecenia zakoczy si p e w i e n e t a p p r z e m i a n
w i a t o p o g l d o w y c h , z e w n t r z n y m w y r a z e m k t r y c h byo poszerzanie si
w i a t o p o g l d u geograficznego. P o p r z e z poczucie zwizku z regionem u r o d z e n i a i zamieszkania dochodzono do wiadomoci n a r o d o w e j ; ta za z kolei przechodzia w wiedz o p r z y n a l e n o c i do p e w n e g o k o n t y n e n t u oraz
o z w i z k a c h z jego h i s t o r y c z n y m i losami, k u l t u r i s t y l e m ycia. N a j b a r d z i e j w y k s z t a c o n e w a r s t w y czuy si pocztkowo o b y w a t e l a m i E u r o py, p o t e m S t a r e g o w i a t a a wic r w n i e s s i a d u j c y c h z ni t e r e n w
A f r y k i i Azji, a b y po o d k r y c i a c h g e o g r a f i c z n y c h doj do pojcia mieszk a c w caego globu ziemskiego. Do s c h y k u X V I I I w. n a s t p o w a proces poszerzania o i k u m e n y ; odtd p o j a w i o si pojcie t e r e n w niezbadan y c h (biaych plam) na mapie obu k o n t y n e n t w , czyli miejsc, do k t r y c h nie dotara jeszcze stopa E u r o p e j c z y k a .
Rodzi si przekonanie, i k a d y n a r d jest czonkiem w i e l k i e j wsplnoty, n a z y w a n e j czowieczestwem l u b r z a d z i e j ludzkoci. T e r m i n ten
w y s t p u j e u nas dopiero w dobie Owiecenia; jeli J a g o d y s k i pisze
u s c h y k u XVII w.: Raczye przyj ciao na Twe Bstwo, aby
zbawi
46
, to m a tu n a m y l i w y c z n i e r d ludzki, o d k u p i o n y
czowieczestwo
przez C h r y s t u s a . W sto lat p n i e j t e r m i n e m t y m o b e j m u j e si w s z y s t kich m i e s z k a c w ziemi, niezalenie od w y z n a n i a , nie tylko p o s i a d a j cych j e d n a k o w e p r a w o do szczcia, ale i r w n y c h sobie w cierpieniu.
Nie jest rzecz p r z y p a d k u , e dopiero w X V I I I w. s p o t y k a m y p o r w n a n i e
chopw p a s z c z y n i a n y c h do M u r z y n w , a w a l c z c y c h o s w o j wolno
Indian do Polakw. Jeeli P a l c z o w s k i czy K e c k e r m a n n snuli wczeniej
analogie p o m i d z y m i e s z k a c a m i M o s k w y a c z e r w o n o s k r y m i , p o r w n a nie to miao w y d w i k z d e c y d o w a n i e n e g a t y w n y . Obecnie twierdzono,
e b r o n i c y z m i e c z e m w r k u niepodlegoci Hindusi, Aztekowie lub
Inkasi w i n n i s t a n o w i wzr dla b i a y c h m i e s z k a c w Rzeczypospolitej.
N a d e r chtnie p r z y p i s y w a n o t y m l u d o m w y s o k i stopie wiadomoci n a r o d o w e j i p o m i e n n y p a t r i o t y z m , a wic te zalety, k t r e szermierze polskiego Owiecenia p r a g n l i b y widzie u w a s n y c h r o d a k w . W okresie
rozbiorw i p o w s t a n a r o d o w y c h ,,dobry d z i k u s " zosta wic zmobilizow a n y do obrony z a g r o o n e j niepodlegoci; znalazo to s w j w y r a z m. in.
w twrczoci W o j c i e c h a Bogusawskiego oraz w i n n y c h wczesnych d r a matach, s a w i c y c h inkaski p a t r i o t y z m " .
Co w i c e j ,,w p u b l i c y s t y c e i p o e z j i j a k o b i s k i e j polskiego Owiecenia
wystpio w e z w a n i e do b r a t e r s t w a l u d w obu k o n t y n e n t w , E u r o p y
1 A m e r y k i " 4 7 . S y m b o l e m z a c h o d z c y c h w m e n t a l n o c i p r z e m i a n byo
dzieo Staszica Rd ludzki, z e s t a w i a j c e b e z s t r o n n i e o b y c z a j e i wierzenia
wszystkich n a r o d w i s z c z e p w 4 8 . Czy w Europie, czy w ktrej
innej
czci wiata rwnym jest czowiek obywatelem
ziemi s t w i e r d z a Kotaj, p r z e p i s u j c t t y r a d R a y n a l a 49 . Nie z n a c z y to oczywicie, b y zani46

S t . S. J a g o d y s k i , Pieni katolickie
nowo reformowane.
K r a k w 1695, s. 170.
B. Lenodorski, Polscy jakobini. W a r s z a w a 1960, s. 278.
Czowieku!
pisa Staszic W ktrejkolwiek
stronie tej ziemi
mieszkasz,
w ktrymkolwiek
kraju obywatelem
albo te poddanym,
czyli niewolnikiem
yjesz,
ktrkolwiek
czcisz religi, rwnie ci kocham [...] Umiej si odtd wicej
powaa
i przesta cierpie (iS. Staszic, Rd ludzki, oprac. Z. Daszkowski, t. I. W a r s z a w a
1959, s. 6).
49
H. K o t a j , Listy anonima i prawo polityczne
narodu polskiego, oprac. B. e nodorski, t. I. W a r s z a w a 1954, s. 141, ze w s t p u w y d a w c y .
47

48

http://rcin.org.pl

Janusz

582

Tazbir

k a o p r z e k o n a n i e , e E u r o p a z a j m u j e c z o o w e m i e j s c e w r d i n n y c h k o n tynentw. M i m o denia do poznania obcych wiatw i kultur nie przestaje ona by centralnym p u n k t e m w n o w y m obrazie dziejw powszechn y c h " 50. N i e z b y t s i b o w i e m i n t e r e s o w a n o y c i e m m i e s z k a c w i n n y c h
k o n t y n e n t w ; opowieci o ich p i e r w o t n y m b y t o w a n i u i w a l k a c h z biaymi stanowiy przede wszystkim skarbiec umoralniajcych
opowieci,
z k t r e g o c z e r p a n o p r z y k a d y w i e r n o c i i z d r a d y , d o b r a i za, p o w i c e n i a
dla ojczyzny i egoizmu. Podczas jednak, gdy inne pastwa poszerzay
s w e z a m o r s k i e posiadoci, P o l s k a s a m a staa si u p e m n a j b l i s z y c h ssiadw. W tych w a r u n k a c h trudno byo jej mieszkacom podziela spotyk a n y w i n n y c h k r a j a c h E u r o p y e n t u z j a z m dla s u p r e m a c j i biaego czow i e k a n a w s z y s t k i c h k o n t y n e n t a c h wiata. O d t d te ich opinie n a temat
dziejw Azji czy A m e r y k i miaa ksztatowa p e w n a dwoisto spojrzenia:
z jednej bowiem strony podzielano wikszo pogldw i uprzedze
p a n u j c y c h w europejskim krgu k u l t u r a l n y m , do ktrego przecie Polska naleaa. Z d r u g i e j za j e d n a k strony k r a j p o z b a w i o n y przez cay
wiek X I X niepodlegoci oraz bdcy przedmiotem eksploatacji gospodarc z e j i u c i s k u k u l t u r a l n e g o ze s t r o n y s w o i c h s i l n i e j s z y c h s s i a d w , z n a j dowa duo zrozumienia dla tych p a s t w A m e r y k i czy Azji, ktre spotka
p o d o b n y los.

L A P O L O G N E E T L A 'NOTION DE L ' E U R O P E
Des r e c h e r c h e s rcentes p r o u v e n t q u e le m o y e n ge ne connaissait p a s la notion
de l ' E u r o p e en t a n t q u ' u n e c o m m u n a u t de civilisation et d e c o u t u m e s ; il usait p a r
contre du t e r m e c h r i s t i a n i t a s qui dfinissait u n g r o u p e de p a y s la confession unif o r m e , qui du point de v u e ecclsiastique r e l e v a i t du pape, et de l ' e m p e r e u r dans
le domaine du pouvoir lac. La R f o r m e , bien qu'elle e u t i n t r o d u i t la scission
l'glise, n ' b r a n l a pas la c e r t i t u d e d e l'existence d ' u n e c o m m u n a u t des E t a t s c h r t i e n s ni celle du besoin d ' e n t r e p r e n d r e u n e action solidaire a n t i t u r q u e . Nous r e t r o u v o n s cette c e r t i t u d e chez de n o m b r e u x crivains polonais du X V I e et de la
p r e m i r e m o i t i du X V I I e sicle. Ces crivains, lorsqu'ils r f l c h i s s e n t s u r la p l a c e d e
leur p a t r i e en Europe, ce qui leur vient l'esprit c'est q u e la Pologne remplissait le
r l e de d f e n s e u r de toute la c h r t i e n t . Au titre de r e m p a r t du c h r i s t i a n i s m e p r t e n d a i t g a l e m e n t la Hongrie, et p l u s t a r d la T r a n s y l v a n i e d e m m e que l ' A u t r i c h e
et Venise.

P a r opposition l'Asie et, p l u s t a r d , a u x a u t r e s continents, on s e r e n d a i t c o m p t e

de la p a r t i c u l a r i t de l ' E u r o p e ainsi q u e des traits spcifiques de ses h a b i t a n t s . L a
p r e m i r e en Pologne c a r a c t r i s t i q u e collective des E u r o p e n s se t r o u v e chez l'min e n t pote du X V I I e sicle, Maciej K a z i m i e r z S a r b i e w s k i , q u i a t t r i b u e a u x E u r o p e n s de n o m b r e u s e s qualits. I n d p e n d a m m e n t de l e u r s opinions politiques ou
religieuses, tous les crivains polonais du X V I e et X V I I e sicle sont d'avis q u e
l ' E u r o p e p r i m e les a u t r e s p a r t i e s du m o n d e . Ils j u s t i f i e n t c e t t e s u p r i o r i t p a r u n
niveau p l u s lev d e la c u l t u r e , p a r les liberts politiques q u i r g n a i e n t s u r le c o n t i n e n t e u r o p e n , p a r l ' p a n o u i s s e m e n t de la civilisation m a t r i e l l e . La p l u p a r t des
r e p r s e n t a n t s de l'lite intellectuelle polonaise p r o f e s s a i t l'opinion q u ' a u s s i bien
d a n s le d o m a i n e des sciences exactes q u e dans les d c o u v e r t e s g o g r a p h i q u e s les
E u r o p e n s laissaient loin d e r r i r e e u x la science grecque et r o m a i n e .
50
M. H. S e r e j s k i , Koncepcja
w a 1958, s. 40 n.

historii

powszechnej

http://rcin.org.pl

Joachima

Lelewela.

Warsza-

Polska

wobec

pojcia

Europy

583

Dans la Pologne du X V I I e sicle l ' a t t i t u d e t a i t c r i t i q u e e n v e r s l'absolutisme,

les guerres de religion et l ' i n t o l r a n c e q u i r g n a i e n t en E u r o p e occidentale. La
civilisation polonaise ancienne ne c o n n a i s s a i t p a s le m y t h e de bon s a u v a g e " e t
n ' a v a i t f a o n n a u c u n e utopie. On opposait a u x ralits f r a n a i s e s , a l l e m a n d e s ou
espagnoles des relations polonaises t r s idalises. C'tait donc toutes p r o p o r t i o n s
g a r d e s u n e critique f a i t e du p o i n t de v u e d'une utopie q u i d i f f r a i t des conceptions de Bacon ou C a m p a n e l l a en ce q u e la ville du soleil" polonaise t a i t cens e exister r e l l e m e n t .
D'ailleurs les opinions ce s u j e t subissaient des f l u c t u a t i o n s assez p r o f o n d e s
et elles d p e n d a i e n t du degr d ' e u r o p i s a t i o n " de la Pologne, par l a q u e l l e nous
e n t e n d o n s sa p a r t i c i p a t i o n la vie c u l t u r e l l e e u r o p e n n e : n o m b r e d ' t u d i a n t s polonais dans les universits les p l u s r e n o m m e s , accueil f a i t a u x ouvrages l i t t r a i r e s
et scientifiques clbres, application des canons de la mode et des usages r g n a n t s
l'ouest de l'Europe. A u X V I e sicle c e t t e p a r t i c i p a t i o n t a i t trs active; a u cours
des sicles suivants s u r v i e n t un r e l c h e m e n t p a r t i e l des liens avec l ' E u r o p e occidentale.
La noblesse ne s'en proccupait g u r e : au X V I e et X V I I e sicle elle considrait
la Pologne c o m m e le r e m p a r t et le g r e n i e r du continent europen tout entier. Tout
en soulignant les m r i t e s de l'pe polonaise dans la dfense de la c h r t i e n t , ainsi
q u e l ' i m p o r t a n c e du bl polonais p o u r n o u r r i r les h a b i t a n t s de l ' A n g l e t e r r e s ou
des Pays-Bas, elle ne glorifiait pas n o t r e a p p o r t la c u l t u r e e u r o p e n n e ni le rle
des Polonais en t a n t q u ' i n t e r m d i a i r e s dans les changes c u l t u r e l s e n t r e l'Est et
l'Ouest. Au X V I I I e sicle a p p a r a t la thorie selon laquelle la R p u b l i q u e nobiliaire
tait un l m e n t indispensable de l'quilibre p o l i t i q u e s u r le c o n t i n e n t europen.
T o u t cela conduisait la c i m e n t a t i o n d'illusions d a n g e r e u s e s sur le t h m e q u ' u n
E t a t polonais i n d p e n d a n t tait i n d i s p e n s a b l e l ' E u r o p e q u i ne p e r m e t t r a i t pas
sa liquidation. Les <publicistes nobles rflchissaient par contre r a r e m e n t s u r le
f a i t si, et d a n s quelle m e s u r e taient ncessaires la R p u b l i q u e les c o n t a c t e avec
les a u t r e s p a y s du c o n t i n e n t , et tout p a r t i c u l i r e m e n t avec l'Ouest de l ' E u r o p e . Ils
taient p r o f o n d m e n t p e r s u a d s de l ' a u t a r c h i e conomique et politique de leur
systme et de sa s u p r i o r i t p o l i t i q u e s u r les a u t r e s rgimes. C e t t e foi ne f u t
branle q u ' a u t e m p s des r f o r m e s politiques s u r v e n u e s p e n d a n t la seconde moiti
du X V I I I e sicle.
L ' h g m o n i e des E u r o p e n s s u r les a u t r e s continents n'veillait a u c u n doute
chez les r e p r s e n t a n t s polonais du Sicle des L u m i r e s . L e b i l a n des r e l a t i o n s m u tuelles ce qu'a donn l'Asie, l ' A f r i q u e o u l ' A m r i q u e l ' E u r o p e et vice v e r s a
se soldait g n r a l e m e n t en f a v e u r de n o t r e continent. Les couches claires se
considraient d'abord des citoyens de l'Europe, puis du Vieux M o n d e (c'est--dire
des territoires connus d'Asie et d ' A f r i q u e ) , p o u r passer, aprs les d c o u v e r t e s gographiques, la notion d ' h a b i t a n t s de la t e r r e tout entire. L'opinion se f o r m a i t
que c h a q u e p e u p l e est m e m b r e de la g r a n d e c o m m u n a u t appele h u m a n i t : ce
terme ne se p r s e n t e en Pologne q u ' l'poque des L u m i r e s . Il inclut tous les
habitants de la T e r r e , i n d p e n d a m m e n t de l e u r confession, dots non s e u l e m e n t
du m m e droit au b o n h e u r m a i s aussi g a u x d e v a n t la s o u f f r a n c e . Ce n'est p a s p a r
hasard q u e s e u l e m e n t au X V I I I e sicle n o u s r e n c o n t r o n s la comparaison e n t r e les
paysans s e r f s et les Ngres, et e n t r e les I n d i e n s en l u t t e pour l i b e r t et les P o lonais.
Un symbole des t r a n s f o r m a t i o n s q u i s ' o p r a i e n t dans les m e n t a l i t s t a i t l'ouvrage Rd ludzki (L'espce h u m a i n e ) de Staszic qui classifiait i m p a r t i a l e m e n t les
coutumes et les croyances de tous les p e u p l e s et tribus. Est-ce q u ' e n E u r o p e ou
dans une a u t r e p a r t i e du m o n d e l ' h o m m e jouit-il des m m e s droits de citoyen de

http://rcin.org.pl

584

Janusz

Tazbir

la t e r r e " crivait Hugo K o t a j . L ' E u r o p e ne cessait p o u r t a n t pas d'tre au

c e n t r e de la nouvelle histoire universelle, sa c u l t u r e s e r v a i t de m e s u r e p o u r a p p r cier les a u t r e s civilisations, on l'appelait la reine de la t e r r e " et la p a r t i e la plus
claire de n o t r e globe. Mais p e n d a n t q u e les a u t r e s p a y s largissaient leurs dom a i n e s d ' o u t r e - m e r , la Pologne d e v e n a i t la proie de ses voisins. Dans ces conditions
il tait difficile ses h a b i t a n t s de p a r t a g e r l'enthousiasme, p r o f e s s p a r les a u t r e s
p a y s d'Europe, p o u r la s u p r m a t i e de l ' h o m m e blanc s u r tous les c o n t i n e n t s du
monde.

http://rcin.org.pl