iMAM- HATiP LiSESi

MAM-

AzAM

BAYRAGI

_j

MAM-

AzAM

TRBESi

(bk. AzAMiYE KLLYES).

_j

MAM-HATP LSES
drt

Temel retimedayal
yllk din retimi kurumu.

makamlarn ilgisizlii

ve megerek renimlerini srdrme gerekse meslek eleman olma asn

dan istikbale dair bir beklentilerinin kalmamasdr. Nitekim mezun olanlardan
isteyenlere renimlerine devam etme
imkan salanmad gibi 1926'da bir k
sm din grevlilii kadrolar kaldrlm
()aschke, s. 49-52), 1927'de Ora-y Devlet'in ald bir kararla din grevlilii "me'murln" snfndan saylmayp bu karar
uyarnca btn elemanlar grevden uzakIatrlm. dolaysyla mam- Hatip Me kte bi mezunlar iin din greviili i cazip olmaktan km, bu grev tamamen fahrl
olarak yrtlmeye balanmtr. 192 7'de ortaokullarn. 1929 -1931 yllar arasn
da ilkokullarla retmen okullarnn programlarndan din bilgisi derslerinin ka
rlmas (Ycel, s. 163-173: Cicio l u, s. 96)
ve 1933'te stanbul Darlfnunu ilahiyat
Fakltesi'nin kapat lmasyla, Tevhld-i Tedrlsat Kanunu'nun amir hkmne ramen
tarihinde ilk defa lkede rgn din ei
tim ve retimi tamamen kaldrlmtr.
Sadece Diyanet leri Reislii'ne bal olarak Kur'an okumay reten ve hafz yetitiren darlkurralar faaliyet gstermi.
fakat bu kurslardan 1932-1950 yllar arasnda toplam 1750 kadar renci diplama
almtr (Jaschke, s. 76)
zunlarnn .

(bk. BAYRAK).

bi sorumlu

_j

Osmanllar'da imam ve hatiplerin medrese eitimi dnda zel bir retime tabi tutulmad, zamanla yaygnlaan cehaletin bu meslek erbabna da sirayet ettii anlalmaktadr (bk iMAM ). lk defa
1913 ylnda im::m ve hatip yetitirmek
zere "slah- medaris" program erevesinde Medreset'l-eimme ve'l-hutaba
adyla bir okul almtr. Ancak 3 Mart
1924 tarih ve 430 sayl Tevhld-i Tedrlsat
Kanunu'nun 2. maddesine gre kanunun
nerinden on gn sonra Maarif Vekaleti'nin yaymlad bir genelge ile btn
medreseler kapatlmtr. Ayn kanunun
4. maddesi gereince yirmi dokuz merkezde ilkokula dayal olarak drt yllk
mam- Hatip mektepleri alm. bir talimatname ile bu okullarn ynetimi ve
retim ekli dzenlenmi, akutulacak dersler u ekilde belirlenmitir: Kur'an- Kerim, gna (mOsiki), tefsir, hadis, ilm-i tevhld, din dersleri. Arabl, hitabet ve irad,
ahlak ve malumat- vataniyye, Trke.
Trk edebiyat, tarih, corafya, hesap,
hendese, hayvanat, nebatat, ruhiyat, fizik
ve kimya malQmat. tabakat, hfzsshha.
yaz , terbiye-i bedeniyye. Kapatlan Medreset'l-irad ve tara medreseleri
rencilerinin bir blm yeni alan mam
Hatip mekteplerinin farkl sn fiarna yerletirilmi , bu sebeple, 1923 -1924 re
tim ylnda yirmi dokuz yerde 2258 ren
ciyle alan bu mekteplerin bazs re
time balad yl mezun vermitir. Fakat
mam- Hatip okullarna renci ilgisi giderek azalm, bu yzden okul says
1924-1925 retim ylnda yirmi dokuzdan yirmi altya, 192S-1926'da yirmiye
dm. bir yl sonra sadece istanbul ve
Ktahya'da birer okul kalm, 1929-1930
retim ylnda ise tamamen kapanm
tr. Osman Nuri Ergin, mam-Hatip mekteplerinin renci bulunamad iin kapandn belirtir (Trkiye Maarif Tarihi,
V. 1742). Fakat genellikle kabul edildiine
gre bu okullarn kapanmasnn asl se be-

1946'da ilkokullara din bilgisi dersleri

ynnde teklifler gndeme gelmise de dnemin babakan Recep Peker bu talepleri reddetmitir. Ancak taleplerin artarak devam etmesi zerine
Aralk 1947'de toplanan Cumhuriyet Halk
Partisi VII. Kurultay'nda ve meclis mzakerelerinde din eitimi tekrar tartma
ya almtr. Bu kurultayda Hamdullah
Suphi Tanrver. din grevlisi sknts
nn ulat had safhay rneklerle anlatyor ve lleri zamannda gmmek iin
imam bulunamadn sylyordu (CHP
Yedinci Kurultay Tutana , s. 457). Dnemin Diyanet leri r eisi Ahmet Hamdi Akseki de bir raporunda (SR, VII 04
\1951 . s. 52), camilerde halka namaz kl
ctracak ve hutbe okuyacak imam ve hatip yokluundan ikayet ediyor. baz kylerde cenazelerin kaldrlamadan gnlerce ortada kaldn bildiriyor. te yandan
birtakm bat! inan ve yalanc tarikatlarn memleketin her tarafna yaylmakta
olduu uyarsnda bulunuyordu. Devrin
Maarif Vekili Hasan Tahsin Banguolu da
bu dnemde halkn en nemli ikayeti
nin din hizmetleri ve din retimi meselesi olduunu bildirerek bu hususta ayrntl bilgi vermektedir (Kendimize Gelekonmas

ceiz,

s. 97) Halkn yannda baz aydnla

siyaset ve devlet adamlarnn da hissettii bu ihtiya karsnda ilk defa 1S
Ocak 1949'da stanbul ve Ankara'da ol mak zere mam - Hatip Kursu adyla on
aylk bir retim kurumu alm. daha
sonra bunlarn says ona kmtr. lkenin din grevlisi ihtiyacnn karlanmas
dncesiyle ortaokul mezunlarndan askerliini yapm olanlarn kabul edildii
bu kurslar 1958 ylna kadar devam etrn.

mitir.

1950 seimlerinin getirdii iktidar deve zgrlk ortam erevesinde

din eitimine duyulan ihtiya, geni bir
toplumsal talep olarak daha youn bir
ekilde dile getirilmeye baland (mesela
b k. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, XX \ 1997 \,
s. 524) Nihayet Milli Eitim Bakanl
bnyesindeki Mdrler Komisyonu'nun
13 Ekim 1951 tarih ve 601 sayl kararyla
Tevhld-i Tedrlsat Kanunu'nun 4. maddesine istinaden mam-Hatip okullarnn
almasna karar verildi ve bu karardan
drt gn sonra yedi ilde (istanbu l , Ankara, Adana, Konya, Kayseri, Mara, Isparta)
ilkokula dayal ortaokul seviyesinde drt
iiklii

yllk mam-Hatip okullar retime ba

lad. imam -Hatip okullarnn ilk mezunlarn verdii

1954 - 1955 retim yl nda

yllk lise ksm da ald.
mam- Hatip okullarnn orta ksmnda
Kur'an- Kerim ve tecvid, Arapa, tefsir,
akaid, kelam, din dersleri, fkh usul, siyer ve ahlak, hadis ve hadis usul, Trke. Trke hitabet, el yazs, psikoloji, tarih, corafya, yurttalk ve kanun bilgisi.
matematik, fizik, kimya, beden eitimi,
mzik, tabiat bilgisi, salk bilgisi, Trkslam sanat , yabanc dil, resim-i dersleri: lise ksmnda ise Kur'an- Kerim ve
tefsir, Arapa, slam felsefesi ve kelam,
fkh ve feraiz. dinler tarihi ve slamiyet,
hadis ve hadis usul, psikoloji, sosyoloji
ve ahlak, mantk, Trk - slam sa n atlar ,
Trk dili ve edebiyat. tarih, cor afya. fizik, kimya, biyoloji ve salk bilgisi, matematik, kozmografya, beden eitimi, mzik, milli savunma. resim. yabanc dil dersleri bulunuyordu. mam- Hatip okullar
nn mfredatndaki meslek derslerinin
arl yaklak % 40. kltr derslerinin
arl ise% 60 olarak tesbit edilmi
olup bu oran daha sonraki dzenlemelerde de korunmutur.
bu

okullarn

mam- Hatip Okulu mezunlarnn yk-

sek

renim

grmesine imkan vermek

amacyla ilki 1959'da stanbul'da olmak

zere Yksek slam enstitleri almtr.

Kasm

1981 tarih ve

2547sayl

kanun

191

iMAM- HATiP LiSESi

ve bu kanuna istinaden karlan 20 Temmuz 1982 tarih ve 41 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile ilahiyat fakltelerine dntrlene kadar bu okullara sadece mam- Hatip Lisesi mezunlar kabul
edilmitir.

Ba l angtan itibaren mam- Hatip

okullarnn binalarnn

byk ksmn
halk yaptrmtr. 1995'te yaymlanan
bir almaya gre(nsr. s. 48-149) 400
binadan 263' eitli dernek ve vakflar,
otuz sekizi devlet tarafndan, yetmi yedisi devlet- millet i birliiyle ina edilmi
tir. Yirmi iki binann mlkiyeti ise hazineye ait olup geici olarak mam- Hatip Lisesi'ne verilmitir. mam- Hatip okullarnda
okuyan rencilerin ou kyterden geldii iin bu okullara mahsus yurt yapm
yoluna da gidilmitir. 1995'te mevcut246
pansiyon un 121'i mstakil bina olup bunlarn otuz beini devlet. elli sekizini dernek. vakf gibi sivil kurulular ina etmi.
yirmi sekizi de devlet- vatanda i birliiyle yaptrlmtr.
'
Toplumun mam- Hatip okullar na olaan st ilgi gstermesi ve destek olmas sebebiyle bu okullar ald gnden itibaren zaman zaman siyasi polemiklere
konu olmu. bu arada saylarnn azaltl
mas veya tamamen kapatlmas ynndeki teklif ve almalara ramen saylar
srekli art gstermitir. zellikle 1960
ihtilali sonrasnda stanbul. Ankara, z
mir ve Erzurum dndaki mam- Hatip
okullarnn kapatlmas ynnde bir teklif hazrlanmsa da (Ayhan, s. 72- 75) bu
teklif uygulanmad gibi 1962'de smet
nn' nn babakanl dneminde Bursa
mam- Hatip Okulu alm. ayn dnemde Milli Eitim Bakanl bnyesinde Din
Eitimi Genel Mdrl kurulmutur.
27 Ekim 1965'te kurulan Sleyman Demirel hkmetinin programnda ilk defa mam - Hatip okullar zikredilerek bu
okullar iin yksek retimin ak tutulacandan sz edilmi (Dal- Aktrk, Il ,
95), ardndan okul ve renci says artmaya devam etmitir. Mesela 1964-1965
retim ylnda okul mevcudu yirmi alt .
orta ve lise ksmndaki toplam renci
says yaklak 11 .000 iken drt yl sonra
okul says altm dokuza, renci says
42. 750'ye ulamtr. 28 Eyll- 3 Ekim
1970'te dzenlenen VIII. Milli Eitim
ras'na Talim ve Terbiye Kurulu tarafn
dan sunulan raporda, ilkretmen okullar ile mam- Hatip okullarnn yeni yetien nesle eitim vermekle grevli elemanlar yetitirmek gibi bir ortak sorumluluklar bulunduu ifade edildikten son-

192

ra mam-Hatip okullarndaki renci sagre daha

hzl arttna dikkat ekilmi. bir nceki
urada da teklif edilen "tek tip ortaokul"
meselesi gndeme getirilmi, Ankara
niversitesi de uraya ayn ynde bir teklif sunmu . nihayet tek tip ortaokul gr ura tarafndan kabul edilmitir. 12
Mart 1971'de balayan ara dnemde ku rulan hkmetin programnda mam
Hatip o kullarnn orta retim sistemine
uyacak biimde slah edilecei, VIII. Milli
Eitim Oras'nda alnan kararlarn en k
sa zamanda uygu l anaca ifade edilmi
tir. Milli Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu'nun 4 Austos 1971 tarih ve
225 sayl kararyla mam - Hatip okullar
nn orta ksm kapatlrken lise ksm
yldan drt yla karlm. bu arada farkl
derslerden snava girmek artyla mam
Hatip Okulu'nun bir snfndan liseye veya lise dengi baka bir okula geme imkan tannm. bundan sonra birok mam
Hatip Okulu mezunu lise imtihanlarna
girip lise diptomas alarak eitli faklteIere girmitir. 1972'de yaymlanan "Milli
Eitim Reformu Stratejisi"yle ilgili kararname ile mam- Hatip Okulu ad mam
Hatip Lisesi eklinde deitiritmi (M.E.B.
Tebliler Dergisi, sy. I 700 [ 9721. s. 4 6),
1973'te karlan 1739 sayl Milli Eitim
Temel Kanunu ile mam- Hatip liseleri
"i mamlk. hatiplik ve Kur'an kursu re
ticilii gibi dini hizmetiEi!rin yerine getirilmesiyle ... hem meslee hem de yksek
retime hazrlayc programlar uygulayan retim kurumlar" eklinde tanmlanarak (Resmf Gazete, sy. 4 5 74
1 9731) bu okullarn , kuruluundan itibaren ilk defa gl bir kanuni dayanaa
kavuturulmas yannda o gne kadar sadece Yksek slam enstitlerine girebilen
mezunlarna eitli yksek retim kurumlarna girme imkan verilmi, bu kanunu deitiren 16 Haziran 1983 tarih ve
2842 sayl kanunda da ayn haklar korunysnn ilkretmen okullarna

mutur.

Uygulamada mam- Hatip liselerindeki

meslek derslerinin yetersiz kald yolunda Diyanet leri Bakanl'nca ortaya konan tesbitler dikkate alnarak 1974 yln
da ortaokul programna semeli dersler
olarak Kur'an - Kerim ve Arapa'nn konmas zerine mam - Hatip Lisesi binalarndaki ortaokul rencilerinin anlan
dersleri semeleri bu okullara ilgiyi daha
da arttrmtr. Nitekim bu karardan sonra mam- Hatip liselerinin orta ksmlar
elli sekizden 101'e, yeni kayt yaptranla
rn says 3334'ten 18.896'ya kmtr .

Ayn hzl art

sonraki yllarda da devam

okul says 1976'da 148'e, 1977'de
334'e ykselmi , 1980 ihtilal dnemi de
dahil olmak zere 1997'de temel eitimi
kesintisiz sekiz yla karan yasann uygulanmasna kadar mam- Hatip liseleri
istikrarl gelimesini srdrmtr. Bu
arada V. Be Yllk Kalknma Plan'nda yer
alan. yurt dndaki ii ocuklarnn ei
timi iin Almanca retim veren Anadolu
mam- Hatip liselerinin alaca eklin
deki kayt dorultusunda 1985-1986
retim ylnda Beykoz'da Anadolu mam
Hatip Lisesi alm . 1989-1990 retim
ylnda ngilizce blm de alan ve Kartara tanan bu okulun ardndan mstakil veya mam-Hatip liseleri bnyesinde
dier okullarn almasna devam edilmi
tir (nsr, s. 66 - l 70). 1996 -1997 re
tim ylna gelindiinde 464 mam- Hatip
Lisesi. 108 Anadolu mam- Hatip Lisesi
(yedisi mstakil), iki Yabanc Dil Arlkl
mam - Hatip Lisesi. otuz yedi ok programl lise iinde mam- Hatip Lisesi faaliyet gstermekte. bu okullarn orta ks
mnda 301.983 (% 43' kz), lise ksmn
da ise 247.376 (% 38'i kz) renci bulunetmi ,

maktayd.

1981'de Milli Eitim Bakanl bnyesinde oluturulan alma grubunca hazrlanp Milli Gvenlik Konseyi'ne sunulan
bir raporda mam- Hatip liseleri hakknda
baz olumsuz grlere yer verilerek bu
okullarn orta ksmlarnn kapatlmas .
mezunlarnn sadece ilgili yksek
retim kurumuna kabul edilmesi. eit
li isimler altnda faaliyet gsteren dernek ve vakflarn bu okultarla ilikileri
nin kesilmesi yolunda tekliflerde bulunulmusa da (Din Eitimi alma Grubu Raporu, 98 , s. 81-83) bu neriler
uygulamaya konmam, daha sonra
Trk Sanayici ve Adamlar Dernei tarafndan hazrlattntp 1 Temmuz 1990'da yaymlanan raporda da mam- Hatip
liseleriyle ilgili olumsuz grler ileri srlm, zellikle bu okullarn giderekyaygnlamasnn bir kltr ikiliine yol at
, tevhld-i tedrlsat ilkesine aykr sonular ortaya kard belirtilerek mam - Hatip liselerinin yeniden dzenlenmesi ve
renci saysnn istihdam kapasitesine
gre snriandnimas istenmitir (bu rapor ve etrafndaki tartmalar iin b k. nsr, s. 94-202 ; Ayhan , s. 333-343 ). Yine
Trk Sanayici ve Adamlar Dernei'nin
1997'de hazrlatt raporda mam- Hatip liseleriyle ilgili baz iddialar ortaya konduktan sonra bu okullarn meslek lisesi
statsne uygun bir yapya kavuturul-

MAM- HATiP LiSESi

mas.

bir

ksmnn

genel ya da teknik liseokullara kesinlikle

kz renci alnmamas, sekiz yllk zorunlu ilkretimin kabul edilerek mam- Hatip liselerinin orta ksmlarnn kapatlma
lere

dntrlmesi,

s gerektii bildirilmitir
mokratikleme

(Trkiye'de DePerspektifleri, s. 1 16-120).

Gerek bu tr raporlarn gerekse 1996'da toplanan m. Milli Eitim Oras'nda

alnan kararlarn tartld srada konu
28 ubat 1997'de toplanan Milli Gvenlik Kurulu'nda da ele alnm ve bu kurul,
dnemin hkmetine sekiz yllk kesintisiz zorunlu ilkretime geilmesi ynndeki kararn bildirmitir. Tartmalarn
daha da iddetlennesi zerine hkmet
deiikliine kadar varan siyasi gerilimlerin ardndan 16 Austos 1997 tarih ve
4306 sayl kanunla sekiz yllk kesintisiz
zorunlu ilkretime geilirken zorunlu
eitim sresini iki kademeli olarak planlamak ve ikinci kademesinde deiik
mesleklere ynlendirici programlar uygulamak yerine btn ilkretim okullarnda tek tip program uygulayan model
benimsenmi . bu suretle dier meslek
liseleriyle birlikte mam- Hatip liselerinin
de orta ksm kapatlmtr.
mam- Hatip okullarnn almasn sa
layan kamuoyunun balangtan itibaren
bu okullardan asl beklentisi, din hizmetlerini yrtecek ve toplumun dini konularda bilgilenme ihtiyacn karlayacak
ehliyetli elemanlarn yetitirilmesiydi.
Gerekten mam- Hatip okullar bu beklentiyi karlamada byk lde baarl
olmutur. 1933-1949 yllar arasnda hibir kurumda din retimi yaplmad iin
mam- Hatip okullarnn ilk mezunlarn
verdii 1958 ylna kadar lkede din hizmetleri , ya eski medrese mezunlarnn
veya menei belli olmayan nemli bir ks
m ehliyetsiz. ada gelimelerden habersiz szde hocalarn elinde kurslarda
yrtlyordu. Nitekim 1958 ylnda Trkiye Eitim Milli Komisyonu 'nun bir raporuna gre medreselerden yetimi kiiler de artk kalmadndan mevcut bo
luu geliigzel yetimi bir zmrenin
doldurduu belirtilirken otuz be yl sonra Diyanet leri Bakanl personelinin
% 68,42'sini mam- Hatip Lisesi mezunu,% 8,39'unu mam-Hatip Lisesi meneli yksek okul mezunu oluturuyordu .
mam- Hatip Lisesi meneli olmayanlarn
nemli bir ksm dorudan din hizmeti
nitelii tamayan kadrolarda alyordu;
geriye kalanlar da byk lde ilkokul
mezunu eski hocalard. 1999 verilerine
gre Diyanet leri Bakanl kadrolarn-

da grev yapanlarn yaklak % 92 'sini

mam- Hatip Lisesi veya faklte ve yksek okul mezunlar oluturmaktadr.
imam- Hatip kadrolarnda ise bu oran %
95,65'e ykselmitir. Yalnz bu sonu bile
mam- Hatip liselerinin kurulu amacna
uygun ilev grdn ortaya koymaktadr.

Trkiye'de genel olarakyaygn retim

de baar seviyesinin dk olduu bilinmektedir. Buna ramen halkn dini ve din
d konulardaki bilgi ve kltrnn ykseltilmesinde mam- Hatip liselerinin byk katksnn olduu muhakkaktr. Her
eyden nce mam- Hatip liseleri, halka
rgn ve yaygn din eitimi ve retimi
veren balca kurumlar olup Trk toplumuna dinin doru retilmesi byk lde mam - Hatip liseleri sayesinde mmkn olmutur. Bu okullarn gelimesiyle
eitli gruplarca yrtlmeye allan
dini grnml baz oluumlar tutunamam. yine bu okullarn retime ba
lad 1950'1i yllardan itibaren toplumda
bid'at ve hurafe tr inan ve uygulamalarda d gzlenmitir (Yavuz. s. 146160). te yandan lkenin birok yerinde
ocuklarnn okullarda renim grmesini
istemeyen. zellikle kz ocuklarn okutmamakta direnen halk kesimlerinin bu
zihniyetten kurtarlmasnda en byk pay
mam- Hatip Lisesi'nden yetimi genlere aittir. Byk ounluu ky ocuu
olan bu yeni nesil, daha okul sralarnda
iken dzenlenen halka ak dini ve kltrel programlarla eitli yarmalardaki
baarlaryla toplumun gvenini, ilgi ve
desteini kazanm. halkla btnleerek
onlara slam dininin ilmeve okumaya
verdii nemi aniatmay baarmtr. Ayrca yurt dndaki vatandalarn dini ve
ahlaki deerlerini. milli kimliklerini korumalarnda, bu lkelerde din grevlisi olarak hizmet veren mam- Hatip Lisesi meneli elemanlarn katklar olmutur. Ayn

zamanda Trk toplumunun adalama

srecini yaarken dini ve milli kimliini
korumas, yozlamaya urarnamas hususunda da nemli grevler stlenmi , bunun yannda slam dininin birlik, beraberlik, kardelik gibi ilkelerini halka tayarak
milli birliin gelitirilmesi ve glendirilmesinde hizmet etmitir.
imam- Hatip liselerinin kuruluundan
itibaren daima halkn tevecchne mazhar olmas, zaman zaman bu okullar zerinden lehte ve aleyhte siyaset yapma sonucunu dourmu, siyasi ve ideolojik sebeplerle okullarn kapatlmas veya say
larnn azaltlmas, mezunlarnn yksek

retim imkanlarnn kstlanmas

gibi talepler gndeme gelmi , fakat bu okullarn siyasi hareketler karsnda tarafsz
ln korumas sayesinde bu tr talepler
genellikle kabul grmemitir. Ancak zellikle 1980'lerden sonra baz politik evrelerin bu okullar eitli amalarla siyaset
gndemine tamas rakip kesimleri ve
grleri kar tavrlara yneltmi, bylece i m am- Hatip liseleri bilhassa 19971998 yllarnda lkenin en nemli gndemi haline gelmi, sonuta bu okullarn orta ksm kapatld gibi 2547 sayl Yksek retim Kanunu'nun 45. maddesi
erevesinde yaplan bir dzenleme ile
taban katsays uygulamasna geilerek
imam- Hatip Lisesi mezunlarnn ilahiyat
Fakltesi dndaki yksek retim kurumlarna girmeleri byk lde gletirilmitir.

1999-2000 retim ylnda 464 mam

Hatip Lisesi'nde 116.431, 107 Anadolu
mam- Hatip Lisesi'nde 11.505, otuz
ok programl lisede de 6289 renci olmak zere toplam 604 okulda 134.224
renci renim grmtr. Ancak son
yl iindeki tartmalar. getirilen yeni
dzenlemeler. zellikle yksek retim
kurumlarna girme imkannn daraltlma
s bu okullara ilgiyi azaltm bulunmaktadr.

BBLYOGRAFYA :

Hasan Ali Ycel. Trkiye'de Ortaretim, s

tanbul 1938, s. 163-173; CHPYedinciKuru/tay
Tutana, Ankara 1948, s. 457; Trkiye Ei
tim Milli Komisyonu Raporu, stanbul 1960, s .
112-113; Milli Eitim Plannn Hazrl ile l
gili Komisyon Raporu, Ankara 1960, s . 43; Din
ile lgili Eitim ve retim Komitesi Raporu,
Ankara 1961, s. 17; Uzunarl, ilmiye Tekilat,
s. 179-185; smet Parmakszolu, Trkiye 'de
Din Eitimi, Ankara 1966, s. 29-48; Gotthard
Jaschke, Yeni Trkiye'de slamlk (tre. Hayrullah rs). Ankara 1972, s. 49-52, 76-77; Trkiye
Maarif Tarihi, V, 1742; Yahya Kemal Kaya, nsan
Yetitirme Dzenimiz: Politika, Eitim, Kalkn
ma, Ankara 1977, s. 210-217, 320-337; Din
Eitimi alma Grubu Raporu, Ankara 1981,
s . 81-83; Seil Akgn, "Tevhid-i Tedrisat", Cumhuriyet Dneminde Eitim, stanbul 1983, s.
47; mer Okutan, "Din Eitimi", a.e., s . 416;
Hasan Tahsin Banguolu, Kendimize Geleceiz,
stanbul 1984, s. 97 , 100-1 02; Hasan Ciciolu,
Trkiye Cumhuriyeti'nde lk Orta retim, Ankara 1985, s. 96; Nuran Dal- Belma Aktrk,
Hkmetler ve Programlar, Ankara 1988, ll,
95, 436; Tahirlmevlevi, Matbuat Alemindeki
Hayatm ve stik/al Mahkemeleri (haz. Sadk
Albayrak), stanbul 1990, s. 132-134, 158-160;
Trkiye'de Eitim Sorunlar ve Deiime Yap
sal Uyum nerileri (haz. Zekai Balolu). stan
bul 1990, s. 41; Hulusi Yavuz, "Yabanc Gz ile
imam- Hatip Liseleri ( 924- 992)", Trkiye'de
Din Eitimi ve retimi, stanbul 1993, s. 134172; Mustafa cal, mam-Hatip Liseleri ve lk

193

iMAM- HATiP LiSESi

retim Okullan, stanbul 1994; Ahmet nsr,
Kuruluundan Gnmze imam -Hatip Useleri, stanbul 1995; Kenan Evren. Unututan Ger-

ekler, Ankara 1995, s . 1 09-119 ; Onbeinci

Milli Eitim uras: Raporlar, Grmeler, Kararlar, stanbul1996, s. 188, 197, 198; Trkiye 'de Demokratikleme Perspekti{leri(ha z. Blent

Tanr). istanbul 1997, s. 116-120; Nahid Diner.

1913'ten Gnmze imam-Hatip Okullan Me
selesi, istanbul 1998; Halis Ayhan. Trkiye'de
Din Eitimi, stanbul 1999, s. 165-205, 333-

343, 380; Suat Cebeci, " mam-Hatip Liselerinde Din Eitimi", Cumhuriyetin 75. Ylnda Trkiy e'de Din re timi (haz. Fa h ri Una n- Yce l
Ha ca l o lu), Ankara 1999, s. 385-393; T.B.M.M.
Tutan ak Dergisi, lll , Ankara 1946, s. 445; VI
( 1959). s. 561 ; XX ( 1997), s. 524 ; "Mekteplerde
Din Dersi ve ilahiyat Fakltesi Hakknda Halk
Partisi Meclis Grup Komisyonunun Raporu",
islam-Trk Ansiklopedisi Mecmuas, 11/96, istanbul 1948, s. 9-11; Metin Toker, "Dnyann
En htiyar '!ale beleri", Cumhuriyet, istanbul 4
ubat 1949; Ahmet Harndi Akseki, "Din Tedri. sat ve Din! Messeseler", SR, V/104 ( 1951 ).
s. 52 - 53 ; M. E. B . Tebliler Dergisi, sy. 1700,
Ankara 1972, s. 416; sy. 1950 (977), s. 479480; Resmf Gazete, sy. 14574 , Ankara 1973;
sy. 18081 (983) ; sy. 23048 (997)' sy. 23084
( 1997); "Evren imam - Hatip Okullarna Scak
Bakyor", Tercman, istanbul 23 Nisan 1989.

HALiS AYHAN

likte yanmtr. Nesih hatt ile ve on saolarak tertiptenmi bulunan bu mushaf 1 Ramazan 1041 (22 Mart 1632) tarihinde tamamlanmt1; tezhibi ve cildi
devrinin zelliklerini tamaktayd.
trl

Gnmze ulaan eserleri iinde istanbul niversitesi Ktphanesi'nde kaytl

(AY, nr. 6677) ve fera sayfasnda 1048'de
(1638) tamamland belirtilen bir mushaf daha bulunmaktadr. Bu mushafn,
Mstakimzade'nin Tuhfe'de naklettii
u hadiseye konu tekil eden eser olmas
kuwetle muhtemeldir: lV. Murad, Ba
dat Seferi'ne kmadan nce devrin baz
alim ve sanatkarlarn kendileriyle gr
mek ve ikramda bulunmak zere saraya
davet eder. Davetliler arasnda bulunan
Mehmed Efendi'den de bir mushaf yazmasn ister. Mehmed Efendi hi ekinmeden. "Szlemesiz bu pazara girmem.
Deerini tayin buyurun ki dnnze
kadar hem dua hem evkle sonuna gelinsin inallah" der. Bu szlere aran lV.
Murad ona ne kadar istediini sorunca,
"1 000 kurutan aayazamam" cevabn
alr ve 1000 kuru yerine pey akesi olarak 1000 altn verir. Badat' n fethinden

MAM MEHMED EFENDi

(. 1052/1642)
Osmanl hattat.

Tokat'ta

_]

Tokadi ni sbesi ve
"mam" lakabyla tannmtr. Gen yata ilim ve sanat tahsili iin istanbul'a gitti. Hfzn tamamladktan sonra Hasan
skdarl'den (. 1023/16 14) eyh Hamdullah stbunda aklam- sitteyi meke
derek mezun oldu. Nesi h yazda baarl
eserler vererek devrinin nde gelen hattatlar arasnda yer ald. Pek ok mushaf
ve evrad yazd. Mehmed Efendi'nin lm
tarihini Mstakimzade Tuhfe-i Hatlatin'de 1052 (1642). Suyolcuzade Mehmed Neclb Devhat'l-kttab'da 1045
(1635-36) olarak kaydetmitir. Ancak
aratrmaclarn ou daha dikkatli bir
mellif olan Mstakimzade'nin verdii
tarihi tercih etmitir.
dodu.

Mehmed Efendi'nin snrl saydaki eseri zamanmza kadar gelebilmitir. Yazd

mushaflardan biri Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi'nde bulunmaktayd (H rka-i
Saadet, nr 322) . Ancak sahneye konan "lV.
Murad" isimli piyes mnasebetiyle tehir
edildii istanbul Kltr Saray'nda (Atatrk Kltr Merkezi) 27 Kasm 1971 aka
m kan yangnda lV. Murad'a ait resim.
kaftan ve dier baz kymetli eya ile bir-

194

sonra padiah istanbul'a dndnde

hattat henz tezhiplenmemi czler halindeki mushaf sarayda IV. Murad'a sunar. Mushaf dikkatle inceleyen padiah
hattata, " mam Efendi. bu mushafn sonu hatt itibariyle ba tarafndan daha
ho olmu. niin mutabk deil?" diye sorar. Hattat. tabii olarak hattn yazldka
alp gzelleeceini sylemek yerine.
" lk ksmlar Badat fethinin kalp arpn
tlaryla, son ksmlar ise fethin ve dnnzn sevinci hayaliyle yazld" karl
n verince 1000 altn daha ihsana nail
olur. Mstakimzade'nin Tuhfe'de, "Sat
lr bir sz bin dinara" msrayla bahsettii bu mushafn yazld tarih ve tamamlanmam tezhibi gz nne alna
rak bunun anlan eser oldu u dnle
bilir. imam Mehmed Efendi'nin Sabanc
koleksiyonunda da 1043 ( 1633) tarihli bir
mushaf mevcuttur.
Yetitirdii talebeler arasnda Tophanevi Mahmud Nuri. Abdullah b. Cezzar
efendilerle Belgradl Mehmed Paa hat
sanatnn XVII. yzyldaki mhim isimlerindendir. Mehmed Efendi'nin. Mehmed
b. Taceddin (. 996/1588) tarafndan telif edilen Risale-i Kavaid-i Hat (TSMK,
Revan Kk, nr. 1505) adl eseri istinsah
etmesi, hsn-i hattn tatbikatndan ba
ka nazariyatma da merakl olduuna bir
delil saylabilir.
BBLYOGRAFYA :

imam Mehmed Efendi' nin nesl h hatla vazd mushafn

son sayfas (Rado, s. 96)

Suyolcuzade. Devhat '1-kttab, s. 11; Mstakimzade, Tuhfe, s . 475-476; Habib. Hat ve Hattatan, istanbul 1305, s. 148; Cl. Huart. Les calligraphes et /es miniaturistes d e /'orient musu /man, Paris 1908, s. 134-135; Karatay, Trke Yazma/ar, ll, 4; a .mf .. Arapa Yazma/ar, 1,
257; evket Rado , Trk Hattatlan, istanbul, ts.
(Yayn Matbaaclk).

"mam

s. 94, 96; M.
Mehmed", TA, XX, 104.

Uur

Derman.

M . UGUR DERMAN

MAM- RABBANi

-,

( ..d~) "lo!)
Eb'l-Berekat Ahmed
b . Abdilehad b . Zeynilabid!n
e i-Faruk es-Sirhindi
(. 1034/1624)
Nakibendiyye tarikatnn

Mceddidiyye kolunun kurucusu.

L

_]

14 ewal 971'de (26 Mays 1564) Dou

Pencap'taki Sirhind'de (Serhind) dodu.
Nakibendiyye tarikat mensuplar arasn

da imam- Rabbanl (ilahi bilgilere sahip

alim) ve "mceddid-i elf-i sani" (hicrl ll.
binyln mceddidi) unvanlaryla tannr.