C.

KAPLER KUVVETLERN ETKSNDE OLAN BR

SIVININ DENGES

BR SERBEST YZEYLE BR KATI CDARIN BALANTISI

Baz hallerde her ey, sanki A2 gerilimi A2 + A

gerilimleri toplamndan bykm gibi olur: Bu
takdirde denge imknsz olup sv, P cidar boyunca
snrszca yaylma eilimde olur. Bu durum ok
temiz bir cam zerinde su ve organik svlarn
ouyla vaki olur:
Cidar ince bir sv tabakasyla kaplanr, bu
tabakann kalnl mikrondan az olur ve serbest
yzeyin grnm (ek.23) byk yaklaklkla, belli
bir M noktasnda cidara tegetsel olarak balanan bir
yzeyinki olur. Bu takdirde sv katy slatyor denir

ek. 24

Mkemmel slatlabilme kabiliyeti ancak mkemmelen temiz bir yzey iin bahis konusu
olur; bu, rnein, bir byk bloktan krlarak elde edilmi ok yeni bir cam yzeyle elde
edilebilir: Byle bir yzey suya daldrlacak olursa buradan, damlalar haline gelmeyip tamamen
buharlamaya kadar kalan, ok yapkan bir su zaryla kapl olarak kar. Ancak yzey,
parmakla dokunarak onu yalayacak olursak veya basite onu bir sre havada brakacak
olursak, slatlabilir olmaktan kar: bu takdirde zerine yzeyde yaylmayan su damlalar
braklabilir
ve
sfr
olmayan
(ek.24)
ve
zamanla
deien
bir

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

balant as elde edilir. Mamafih cam, bir kimyasal temizleme ya da ateten geirilerek
yeniden slanabilir hale getirilebilir.

TPLERDE YKSELME VE
ALALMA : JURIN KANUNU
ok kk apl delikli bir cam tp (kapiler tp), cam slatan bir
svy ieren geni bir kaba daldrlacak olursa, svnn d dzeyinin
stne kadar tpn iinde ykseldii grlr (ek.25); h ykselme
miktar tp iinde oluan meniskin S tepesinden, kap iindeki serbest
dzlemine olan dik mesafedir.

Tpn r yar apl dairesel ve dik olduunu farz edelim ve dzlemi zerinde bulunan
sv stun zerine etki yapan kuvvetlerin dik bilekelerinin toplamnn sfr olduunu
yazalm. Svnn serbest yzeyi tpe dairesel ve 2r uzunluunda bir MN evresi ile bal
gibidir; gerekte serbest yzey MN in stne ok ince bir tabakayla uzanr, bu tabaka onun
zerine, yukarya ynelik, bilekesi 2rA olan dik kuvvetler icra eder.Tbn r apnn h
yksekliine gre yeterli lde kk olmas halinde, ykselmi sv stunun arl silindrik
PQM'N stununkiyle eitlenebilir; svnn zgl kitlesi p ise, arl r2 hpg

olur. Ve

nihayet, MSN meniski ve PQ kaidesi zerine icra eden, atmosfer basncna eit basnlar,
yukarya ynelik bir bilekenin varln kabul ederler ki bu da ykselmi sv zerinde
havann itmesidir. Arln yannda bu itmeyi ihmal ederek denge koulu
2rA = r2hpg

H =

rpg
2A Veya
A =
rpg
2

ye indirgenir. Bu da
ekilnde yazlabilir.

Birinci mnasebet Jurin kanununu ifade eder: Bir silindirik tp iinde yukar kma
ykseklii, tbn yarapyla ters orantl olarak deiir.
kincisi, h n llmesinden itibaren A y hesap edebilmek iin kullanlan formldr:
Gerekten, cam slatan svlarn yzey gerilimi bu yntemle llr. Suyla (A=76 C.G.S.) ve

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

2/10 mm apnda (r=0,01 cm) bir tple alldn farzedelim: rpg = 0,01 x 981 = 9,81 ve

h = 152/9,81 = 15,5 cm. Olur ki bunu 1/200 yaklaklyla lmek mmkndr. r yi saptamak
iin tp, meniskin olutuu yerden kesilir ve ap mikroskopla llr: Burada da 1/200
mertebesinde bir hassasiyet bahis konusu olduundan A da yaklak olarak 1/100 hassasiyetle
hesap edilebilir, demektir.
Cva ile camn olmas durumunda, kapiler tplerde bir inme vaki olur: Dzey, kapiler tpte,
bunun balantl olduu geni tptekinden daha aadadr (ek.26). yukarda olduu gibi MNPQ
de eksik kalan cvann, hidrostatik basn kuvvetleri tarafndan menisk zrerine aadan yukar
etki yapan irmeyi temsil eden arl, yzey gerilimi kuvvetlerinin dikey bilekeni tarafndan
dengelenir. Meniski (ek.27) R = r/cos yarapnda bir kreye benzeterek ve S tepesine Laplace
kanununu uygulayarak ayn sonuca varacaz: burada d basn p0 atmosferik olup i basn
hidrostatik p0 + pgh dr; bunlar fark:

Pgh =

2A = 2Acos
dr.
R

2 mm apnda bir tp iin rpgh = 0,1x13,6x981 = 1,330 dr; cvann A yzey gerilimi 470
C.G.S. civarndadr; = 45 alalm, buradan 2A cos = 665; ini h = 665/1330 =0,5 cm
olmaktadr. Buradan sadece 2 mm apnda olan bir barometrenin yaklak 5 mm daha dk bir
atmosfer basncn gsterecei sonucu kmaktadr.

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

Bu arada dikkat edilecek husus, esas itibariyle h dzey farknn, meniskin bir kre takkesine
benzetebilmesi iin tbn apna gre yeterince byk olmas gereidir. ap 1 cm yi at
andan itibaren, MN meniski ok yass bir PQ blm arzeder (ek.28), ve 3 cm mertebesinde bir
ap iin merkez ksm, S merkezinde yzey geiine tekabl eden 2A/R basn farknn 1/100
mm cvadan az olacak kadar az bir erilie sahip olacaktr ki mutat basn llerinde bu, ihmal
edilebilir. Ama btn bunlar, cidarlar boyunca MN de bir ini olmasna engel deildir. Aada
bunu hesap yntemini vereceiz.

BRBRNE OK YAKIN K CDAR ARASINDA YKSELME

Suya iki dik, paralel, aralarnda ok kk bir d akl bulunan iki cam lama
daldralm: sv, lamalar arasnda, serbest yzeyin stnde bir h yksekliine kar. Yukar
km sv hacmi, genilik birimi bana hd dir; burada MNM'N' meniskinin hacmi ihmal
edilmitir (ek.29).

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

Bu sv hacminin hdpg arl, ele alnm sv stununun iki camlamayla balant

erilerini oluturan, birim uzunlukta iki dz izgi elementi zerine etki yakan 2A kuvvetiyle
dengelenmitir. kg ykseklii
h=

2A
dpg

iki lamann d mesafesine eit yar apta bir tbn iinde vaki olann ayndr, bu mesafeyle
ters orantl olarak deiir.
Cam lamalarn bir utan birleip aralarnda ok kk bir a tekil etmeleri halinde
(ek.30), bir M noktasnda y = HM k ykseklii, bu noktada iki lamann MN mesafesine
eit bir d mesafesiyle birbirlerinden ayrlm iki paralel lamada vaki olan yksekliin az ok
ayndr; bu k ykseklii M noktasnn lamalarn birleme izgisine x = mM mesafesiyle
ters orantl olup sv alann xy = sabit profili, bir eit kenarl hiperboldr.

SERBEST YZEYN ETD : GEN DAMLA

zgl kitlesi p olan bir svnn, kapiler ykselme veya inile eklini bozmu serbest
yzeyini ele alalm ve M bu yzeyin bir noktas olsun; bu nokta, temel dzlem olarak kabul
edilen Ox yatay dzleminin stnde Z yksekliinde bulunmaktadr (ek.31):

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

ek. 31

Svnn iinde M noktasnda basn, po - pgz dir. Yzeyin M noktasnda erilik yar
aplar R ve R' olsun; bunlar, tekabl eden kesitlerin svya doru dbkey olmalar halinde
pozitif olarak hesaplanmaktadrlar: M noktasnda, svnn iinde basn

po pgz + A( 1 + 1 )
R

dr.

Bunun atmosferik p'o basncna eit olduunu yazalm: Bylece

Pgz = A( 1 + 1 ) +
R

Sabite

R
eklinde serbest yzey denklemi elde edilir.

Sabite, po-p'o farkna eit olup bu, Ox dzleminin, svnn kapiler olaylarn vaki
olmad serbest yzeyi olmas halinde sfrdr.
Burada gayri muayyen bir kabin dik cidar boyunca ykselmesinde elde edilenler gibi
(ek.32) silindrik yzeyler haliyle yetineceiz. Eriliklerden biri, l/R', sfr olup z lerin
balangcn serbest yzey dzleminde alarak dikey kesitin

Denklemi

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

Pgz =

A
olmaktadr.
R

Ox ile svnn yzeyine MT teetinin yapt a olsun; bir MM' = ds eri elementi iin

ds
R=

ve dz = dssin

olur ki bu takdirde

pgzdz = Asind

adn alr.

Yzeyin, cidarn uzanda bulunan bir noktasnda z =0 ve = 0 olur; bu denklemin entegrali

alndnda

Z2 =

2A
(1 - cos )

elde edilir.

pg

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

balant as ise, karlan h = HN, = /2 - yazarak elde edilir:

2A
( 1 - sin )

h2=
pg

Su (A=76) ve mkemmelen slanm bir cidar (=0) iin ykselme

h = 2A/pg

= 152/981 = yaklak

0,4

olur.

Cva iin (ek.33) p = 13,6 ve A = 470 olup 2A/pg = 0,070 olur; = 42 alalm;
1-sin = 0,33; bu takdirde HN inii

h = 2A(1-sin) / pg

yaklak 0,15 cm. olur.

p
g
z

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

Yukardaki formllerin uygulanabilmeleri iin apn, O merkezinin etrafnda bir dz blm

bulunmas ve yatay kesitlerin erilikleri ihmal edilebilecek kadar byk olmas yeterlidir.
Hesab, geni cva damlas iin yapalm (2A/pg = 0,070); teget dzlemin dik olduu ( = )
noktalarn Ox dzlemine h = HN mesafesiyle

damlann h ykseklii:
h = 2A / pg

= 0,26 cm , h = 2A (1 + cos) / pg

= 0,34 cm

2 mmden fazla olan h = HN ykseklii, 1/100 mertebesinde hassasiyetle bir optik yntemle
saptanabilir; bu saptama, iinde balant as deerinin bulunmad A yzey gerilimin bir
lmn salar.

YZEN CSMLERN EKM VE TMELER

Dnelim yine bir gayri muayyen kabn dz cidar boyunca svnn ykselmesini temsil eden

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

duruma (ek..36). Ox yatay dzleminin zerinde bir z mesafesinde, cidar M de bulunan bir
elementi dta po atmosfer basncna, ite de p = po pgz sv basncna maruzdur: sonuta
bunun svnn iine ynelik pgz bascnn etkisinde olduu sylenebilir. Hidrostatik hesaplardan,
HN yksekliini birim genilik zerinde igal eden cidar blm zerine etki yapan basn
kuvvetleri bilekesinin pgh2/2 olduu sonucu kmaktadr; bu kuvvetlere, yzey tarafndan N e
etki yapan gerilmenin yatay A sin bileiinin eklenmesi gerekir. Bylece, h2 yerine
yukardaki paragrafta hesap edilmi deer konularak toplam kuvvet

F=

Pgh2
+ Asin = A( 1- sin ) + Asin = A

bulunur.

2
En bata (yzey gerilimi paragrafnda) kabul ettiimiz gibi balant as ne olursa olsun
uzunluk birimi bana yatay kuvvet A dr.
imdi iki yakn, paralel ve aralarnda svnn ykseldii iki lamalk bir sistemi ele alalm
(ek.37); burada ho, meniskin S tepesinin ykseklii; h,N balant izgisininki; da tekabl
eden balant as olsun. NS erisinin denklemi bundan nceki paragrafta olduu gibi elde
edilir: z = ho iin = 0 kouluyla entegral sabitesi saptanr:

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

10

Pg(z2- ho2)=2A(1-cos )
Ve = /2- iin de h ykseklii
Pgh2 = pg ho2 + 2A(1- sin )

mnasebetinden elde edilir.

Gayri muayyen sv tarafnda bulunan L1 lamasnn yzne etki yapan kuvvetlerin bilekesi,
yukarda olduu gibi atmosfer basnc dikkat nazara alnmadan, F=A dr. Mukabil yzde, L2 ye
doru ynelik olan bileke

F = pgh2 + Asin = pgh20 + A

2

Lama, toplam olarak, komu L2 lamasna ynelik bir F-F = pgh02/ 2 kuvvetine maruzdur:
Birbirine yakn iki yzen cisim, sv tarafndan mkemmelen olmadan bile slatldklarnda,
birbirlerini ekerler; h0 ykselme miktar iki cismin mesafesiyle ters orantl olarak
deitiinden, kuvvet, mesafenin karesiyle ters orantl olarak deiir. Bunun deneyi, L1 olarak
yeterince uzun dikey ipliklerin tad inci bir cam lama alnp buna bir baka L2 cam lamas
yaklatrarak, ya da suyun zerinde ok kk cam bilyeler yzdrerek, yaplabilir.
Ayn ekilde, sv tarafndan slatlmam olan iki LL2 lamas arasnda da ekme vardr
SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

11

(ek.38): Gerekten M deki basn M' dekinden daha byktr. Bu ekimler, hafife
yalandktan sonra suyun stnde yzdrlen iki elik ine arasnda gzlenebilir: birbirlerine
birka mm mesafede olduklarnda boylu boyuna birbirlerine yaslanrlar.

ek. 39

ekil 39

Islanm bir L ve slanmam bir L2 lamasyla yzey genellikle ek. 39'da, O da bir deiim
noktasyla, grld gibi olur: M' ve N' de basnlar atmosfer basncna eittir, oysa ki M deki
basn bundan aa, N deki de bundan yksektir: lamalar birbirlerini iterler. Bununla birlikte
lamalar birbirlerine ok yakn iseler, bir ekimin tekabl ettii, ek.40daki tertip meydana
gelir. Bu da ok temiz ve iyi slatlm bir cam ubuu bir yzen elik ineye yalatrarak
tahkik edilebilir.

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

12

DAMLALARIN OLUMASI
Bir damlalk (ek.41), kaln cidarl bir TT silindrik kapiler tpten olsun; bunun ucu bir AA'
dikey kesit olarak talanm olup damlalar bu dikey kesite dayanarak teekkl eder, evreleri
AA' dairesel izgiyle snrlanr. C kauuuna bastrldnda sv kapiler tpten aaya iner ve
damla, ek.42 de gsterilen eitli ekilleri srasyla olarak byr: Belli bir anda bir BB'
boulma olur, sonra damla buradan kopup der, damlalkta yapm a eklinde bir menisk
brakr.
Sorun, den damlalarn kitlesinin A yzey gerilimi ile AA' dairesinin a yarap ile olan
ilikisinin saptanmasndadr. Bylece ortaya konmu sorun belirli olmaz yle ki damlalarn

kopmas, svnn hareketlerine bal bir dinamik olaydr; o, svnn TT kapiler tpten geli
ekline, dolaysiyle viskozitesine baldr. Az ok sabit kitlede damlalar ancak, statik denge
koullarna herzaman ok yakn kalmak iin yeterince yava alarak elde edilebilir: bunun iin
de bir damlann oluma sresinin dakika mertebesinde olmas gerekir.

ek. 42

Sarkan damla dengede olduu zaman, serbest yzeyinin

denklemi "Serbest yzeyin etd: geni damlalar" paragrafnda
vermi olduumuzdur. Z, svda basncn p0 atmosferik basn
olduu OJC dzlemine M noktasnn dikey mesafesi (ek.43); R ve R',
M de yzeyin MC ve MC erilik yaraplar olsun. Bu kez svya
ynelik bir ibkeylie tekabl eden erilikler pozitif olarak
hesaba alnarak pgz = A( 1 + 1 ) olur.
R

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

13

Damla Oz etrafnda dnel bir hacim arz ettiinden R yarap, meridyen kesitin erilik
yarapdr ve br R' = MC erilik yarap x/sin9 ya eit olur ki burada x, paralelin PM
yarap olmaktadr. Bu itibarla yzeyin denklemi

z = A ( 1 + sin )
pg

olur.

R ye sin yi, dz/dx ve d2z/dx2 trevlerin yardmyla ifade ederek, entegralinin alnnn srebest
yzeyin denklemini salad bir diferansiyel denklem elde edilir; entegral alma sabiteleri, OS=h
ykseklii alnarak tamamlanr; bu takdirde z=h iin x=0, =0 ve 2A/R=pgh olduu bilinir.

Hayli aprak olan bu hesaba girmeyip doruca, MM' dzleminin altnda bulunan m sv
kitlesini veren bir denklem elde edeceiz: Bunun iin de, bu kitleye etki yapan kuvveer
arasnda denge bulunduunu yazacaz. Bu kuvvetler mg arl, MSM' yzeyi zerine
atmosfer basnc kuvvetleri ve svnn geri kalan blm tarafndan MM' zerine etki
yapan temas kuvvetleridir; bu sonuncular MM dairesi zerine etki yapan Ads bilekesi
dikey olup bykl de 2Axsin olan kapiler kuvvetleri ve MM yzeyine etki
yapan (p o +p) x 2 basn kuvvetlerini ierirler. Bu basn kuvvetlerinin p o x 2 blm
MSM yzeyi zerine etki yapan basn kuvvetlerini dengeler ve denge koulu da, p
kapiler basncn yerine yukarda hesapladmz deer konularak

Mg = 2 Axsin - x 2 A ( 1 + sin ) = Ax ( sin - x )

R

zellikle BB boaz dairesinin altna asl M kitlesi (ek.43), meridyenin R g erilik

yarap negatif olarak hesaba katlp da /2 ye eit alnarak
M = Ar ( 1 + r )
g

olur.

Rg

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

14

Damla,
boaz
dairesinin yaknnda kopar ve
bu
forml,
den
damla
kitlesinin yaklak bir deerini
verir. Meridyenin R g erilik
yarap her zaman boaz
dairesinin
r
yarapnda
yeterince byktr: r/R g terimi
ihmal edilerek byk bir hata
yaplmaz;
r
yaruapn
damlaln a yarapyla ayn
kabul ederek ters ynde hata
yaplm olur. Bylece de

Mg = Aa

Yaklak forml elde edilir.

Bu forml, den damlalarn arlnn ap ve svnn yzey gerilimiyle orantl olduunu

ifade eder. Bu A ile orantllk kanunu (Tate kanunu) r/Rg ve r/a nn svnn cinsinden bamsz
olmas halinde doru olurdu. Ancak gerek byle deilse de damlalklarn allagelmi boyutlar
ve yeterince yava oluan damlalar iin, orantlktan sapmalar az olur ve bylece de bir svnn
yzey gerilimi, ayn bir damlalkta bu sv ile bir kyaslama svsnn verdikleri damlalarn
kitleleri kyaslanarak, saptanabilir. Belli bir hacmin ak iin gerekli damla says saylarak icra
edilen deney, ok hzl olur.
Eczaclarn damlalklar ark su ile kitlesi M=50 miligram olan damlalar vermelidir. Byle
damlalar iin deney, yaklak olarak Mg=4 Aa olduunu gstermitir. A=76 C.G.S. ile Mg=50
dyn elde etmek iin bir 2a=50/152=0,33 cm, yani 3 mm kadar daha byk apa gerek vardr.

SERTLEHMLEME, Burhan Ouz, Oerlikon Yayn, 1988

15