Professional Documents
Culture Documents
Std12 Econ TM
Std12 Econ TM
Mj bghUa yfzij g
thFnghJ mt thj fhyij eh fU bfhs
ntL. t, yh bjhu Vgl fhy iy
vGsh. yh bjhu bgUks KjodhY,
ngus auf gaghodhY, ngus brtij cg
bra ttFjJ. vdntjh Mj brtij
KaJtgL ehLf brtK mj a fhuzfS
(Causes) ga X M vw iy btlh.
M~uL kh (1842-1924) ey yfz
(Welfare Economics)
1890 M ML M~uL kh `bghUshjhu nfhghLf
vw iy btlh. m mt mwhl thif kj
dij g bghUa MuhwJ vW tiuaWJsh.
``rhjhuz kjDila thif mwhl eltoiffis g
bghUa MuhwJ.
bghUa brtij g MuhwJ vgij kh VW
bfhwh. Mdh bghUa brtij g kLnk MuhwJ
vgij VW bfhsiy.
4
ed bghUa yfz
1.
2.
3.
4.
ah fy bghUshjhuF xU wj vLJfhL. fy
bghUshjhu muR/bghJ Jiw, jah Jiw Ka
gfhWwd. y Jiwf EfnthUF bj brt
thf mfkhf, muR mf fLghLfis bfhLs gy
Jiwf Efnth bj br thf Fiwthf csJ.
Mdh vyh tifahd mikfY lLj cL. Mdh
lLj jik khWghL csJ. lLj vgJ
FnfhSl njbjLjY, bj brjY bghUa
eltoiff rhuhrKkhF.
FiwghLf
kj eltoiffis bghUarhj eltoiff,
bghUa rhuh eltoiff vW Utifahf kh
yfz tifgLJwJ. bghUrh eyid caJ
eltoiff bghUa eltoiffshf kh fUJwh. Mdh
uhr yfz midJ eltoiffis KGikahf
MuhwJ. njitnahL xLnghJ xU bghU gwhFiwahf
U mJnt bghUa ghl bghUshF. mj tif,
tHFiuP, kUJt, eoff Mnahf ciH
bghUa ghlbghUshf vLJ bfhsgLwJ.
uhr yfzgo bghUa xU mayhF.
bghUa uridf mwbe fUJfis fU
vLJbfhsiy. ntW tif TWnthkhdh J
xGfbe fUJfis wfJlJ. bghUaYF,
rKjha eyF cs bjhlig cWgLj J Kafiy.
Mdh y bghUa mPf fUij Fiw Tsd.
mtf fUJgo, J r_f mayhf fUjgLtjh, kj
eyij caJtnj j nehfkhF. uh yfz
kjJt fhzgliy vW Fiw TWwd. iy
khd ga mayhfnt J bghUaiy fhwJ. Mdh
bghUayhdJ k nfhghL myJ tsf gil l
TLjyhdJ.
bghUa uridf gwhFiwdhnyna vGwJ vgJ
uhr fUjhF. Mdh uridf glf
9
fu bghUshjhu ey
10
11
g (Distribution)
y, ciH, _yjd, bjh Kid Ma cg
fhufis gagL brt cg bragLwJ.
brtkhdJ fhufSFa Cakhd thu, T, to, yhg
MatF gjfgLwJ. bghUa j kj g
gnah rKjha brt btntW kjfilna vthW
gjfgLwJ vgJ gnah MuhtJ iy. braKiw
gF eh KaJt mnwh. ehF cg fhufS,
btntW gfis nkbfhtjh mtF, fhu Ca
tHfgLwJ.
bghJ
bghJahdJ mu bghUshjhu gfis g
MuhwJ. eh mu tu - bry g gYnwh. vdnt,
eh, t, bghJ bry, bghJ fl Mad g
gonwh.
Koiu
eh FWa viyFnsh, tiuaiuFgLnah ij
ghf TlhJ. mitf xiw xW rhjJ, bjhlilaJ
MF (c.) cgyhk Ef iy. cg nehf
brtij cg brtnj MF. brtij brtfhf
cg brahk kj Ugfis iw brant cg
brnwh. ntW tifahf Tdh, Effhf glfis cg
brnwh. kj eyij nkgl brtnj cg Wahd
nehfkhF. cg vgJ bjhlf, Ef vgJ KothF.
bghJthf kf glfis gidfhf cg brwd.
vdnt gkhw eilbgWwJ. cgia Efit izgJ
gkhwkhF. brt vthW cg bragLwJ, vthW
gJ mfgLwJ vgij bghWnj eho bghUshjhu ey
mikwJ. rahf gJ mfglhlh tUkhd, brt
Mat Vwjhf VgL. it cgia, Efit
ghF. vdnt bghUa midJ fS xWbfhW
bjhlilait, rhjit MF.
13
fljfhyf kf thifju, t j,
tUthia uLj Madnt bghUa khztDF
KaJt thjjhF.
ms bghUshjhu (Econometrics) vw a ma
ghlgF bghUa csJ. aiy, fj
aiy gagLJnwh. 1930- msa cUthfglJ.
msa Kj nehg gR #h obg (Jan Tinbergen) kW
uhd ~Z (Ragnar Frisch) MnahUF, mtf Ma
gffhf tHfglJ.
aFiy afhiy
(Dynamic and Static Concepts)
bghUshjhu braghil mJ bfhtjF fhy gF
aikahjJ. uL tifahd mQFKiwf csd. 1. afh
iy (Static) 2. aF iy (Dynamic) afh iy, xU Fl
fhyfl bghUa uridfis g MuhwJ. FWa
fhy y khwf VgL vW eh mDkhnwh.
khwf Vglhj FWa fhyijg Muh mQFKiw xL
khwh rkiy (Compartive Static) MF. (c) xL khwh
rkiy, xU fhyfl cs bghUshjhu iyia ntW
xU fhyfl cs bghUshjhu iyia xL
ghnwh. kh `njit m nfhghL jF xU ey
vLJfhlhF.
aFiy, rKjha xU rkiyUJ kbwhU
rkiyF khW tKiwia g Muhnwh. aF iy
fhy gF aikahjJ. aF iy khw vgJ
ikafUjhF. (c) Kija fhy to jij bghWJ
iwa KjL mik tf RH (Trade Cycle) jF xU ey
vLJ fhlhF.
U bry buhfK (Stocks and Flows)
18
19
20
21
4. Kofis bgWj.
5. rghj, Fj, myJ U mikj
gFjh Kiw wjjh? myJ bjhFjh Kiw wjjh?
vw fbga rir flj fhy vGjJ. jbghGJ mj
ntWghL fhzgliy. tyJ fhY lJ fhY elgjF vthW
mtankh mnj nghW bjhFjh Kiw, gFjh Kiw
ma MF mta vW iwa mPf fUJwd.
bghUa f a
kw r_f mafis nghW bghUaY mjFa
fis bfhLsJ. xU Fl Niy, bfhLfgl
gjidFgL, vd elfntL vW TW Tnw
ahF. eltoiff xbthW xU isit VgLJ.
p ir fhuzkhfnt xU bghU jiu GwJ
vgJ aa ahF. p ir vw xU nghFiu
TW Statement of Tendencies MF. mnjnghW bghUa
fS nghFiu TWf MF. (c..) njit go
glf iy Fiw bghGJ njit til. glf
iy Fiw bghGJ kf mij mfkhf thFthf vgnj
j bghUshF. mnj nghW glf iy caU bghGJ
Fiwthfnt thFthf. f y gjidFgnl fG
Niyf myJ gjidf khWglh braglhJ. J
vyh maYF bghUjToa xW.
aa f Jajik thjitahF. Mdh
bghUa f aa fis nghW Jajik
thjdty (c.) p ir. J rhjhuz Jajik
cila nghFiu TwhF. Mdh bghUa, kjid g,
bghUanyhL bjhlila eltoiffisg Muhnwh.
gnrhjid TlFnsh myyJ btnyh kjdJ
eltoiffis gnrhJ ma KoahJ. Mfnt bghUa
f aa fis nghW Jajik cilad my.
ruhr kj eltoiffis g eh Muhnwh vgij
fU bfhs ntL.
22
2.
26
27
3.
4.
5.
2.
ehL tUkhd
kf bjhif
k (Value)
xU gl gtjid ju k vdgL. k
vgJ rh (Relative) jikilaJ. J xU Fl neu,
Fj l, uL bghUfSilnaahd bjhlfis
btgLJwJ.
28
29
30
31
II.
6.
g
gF - m
rahd ilia njbjLf
brt yfz Ma :
m. M~uL kh
M. yad uh
. Ml
<. rhKntr
ilgUik yfz Ma :
m. Ml
M. rhKntr
. M~uL kh
<. yad uh
fu bghUshjhu ey ga fUij vLJiujt
m. rhKntr
M. M~uL kh
. Ml
<. yad uh
bghUshjhu vgJ
m. aiu ma
M. beiu ma
. uLnk
<. vJiy
bghUshjhu eh gagLJtJ
m. gFjh Kiw
M. bjhFjh Kiw
. uLnk
<. vJiy
nfhol lfis uf
Ea vgJ ........... MF.
7.
8.
9.
10.
III.
11.
12.
Kj nehg gR
I.
1.
2.
3.
4.
5.
32
M. xl
13.
14.
15.
IV.
aF iy mQFKiw
. kh
brt
<. fhyfl
tUkhd
c. ogf kW ~Z
xU thijf ilaf
16.
17.
18.
19.
20.
gF-M
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ilaf
21. bghUshjhu g Mu kh yfz ahJ?
22. bghUshjhu Ka f vd?
23. bghUshjhu, fj, a tF ilnaahd
bjhlid t.
24. ytr glf kW bghUshjhu glfis
ntWgLJf?
25. ga k kW gkhw k t ntWghLfis
sFf.
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26. Ml brt yfzij ga FiwghLfis
Muhf?
27.
28.
29.
30.
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
32.
33.
34.
35.
34
ghl - 2
1. giHik bghUshjhu
giHik bghUshjhu, giHikf, gHf tHff
f, kW elij TWf Mad mogil uidfis
J itfgLwd. mj rahd Ef njitia, mJ
cg brJ bfhwJ. J xU th/iHghjhu bghUshjhu
MF. mnf ws cgna UFkhjyh ngus gidF
thiy. jiyKiw jiyKiwahf xnu bghUns cg
bragLwJ. cg Kiwf f gHikahdit.
II. KjyhJt / mfho bghUshjhu
KjyhJt/mfho bghUshjhu jilyh
rijf (Free Market) _ynk glf cg kW g
khfgLwJ. vdnt, J mfho bghUshjhu (myJ)
jilyh thg bghUshjhu vW miHfgLwJ.
cgahs, Efnth myJ ts bgUgt (resource owner)
jfSbfd jgl Rjuij bgWsd. jegf
njitahd glf kW gfis thFjF gjF jdJ
bjhiy (Occupation) njbjLJ bfhtjF jilnaJ
36
5. mu Fiwjgr braghL
6. bjhEg ts
1. Vwjhf (Inequalities)
1. cg bgUFwJ
2. KWik ts
Vwjhf KWikia tsw brwd. bga
Tlhik myFf (Mega Corporate Units), a
cgahsfis btnaLwd. Wtdf xW nrJ
Tl mikj (Cartels), kW KWik TL Wtd (Trust)
mikgj_y, cg <LgLs Wtdf vif
FiwJ LwJ.
Wahf mit gdhL Wtdfshf (MNC) cUbgW
catilwd. mit mofo eho eyDbfuhf iyia
caJwd.
3. /kj ( Depression)
mf ngho fhuzkhf bghUf msffkhf
cg bragLwd. brtjf ViHfis RuLwhf.
ViHf cg eikfis bgw ayhjj fhuzkhf
RulgLwhf. ntbwhU iy msffkhd cg,
39
5. ey wffgLj
1. r_f ey :
2. jah brhJikik
jah brhJik tiuaWfglJ. eho midJ
brhJfS muRnf brhjkhdJ. mjhtJ brhj vgJ xU
TlhdJ (collective). vdnt KjyhJt bghUshjhu
csJngh vj xU jegU mf ms brhJ nrf ayhJ.
4. mfho rf iy
ikagLjgl lL bghUshjhu nkghLKiw
mfho gfhdJ f Fiwj msnyna fhzgLwJ.
cg, gl kW fhu iyf (factor prices) Ef kW
g Mait r_f eyidna Fnfhshf bfhL l mik
bragLwJ.
41
bghJilik ikf
1. Mahsf Mf (Bureaucratic Expansion)
bghJilik bghUshjhu xU ika Mf kW
fLghL Kiwdh afgLwJ. F kf ca
mfhutf ga ciHwhf. kf fodkhf
ciHfntL vgjfhf vjkhd w g F
bfhLfgLtiy.
2. Rjuik (No freedom)
bjh Rju ilahJ. cg fhuf xJL
ntfkhd Kiw eilbgWtiy. munr ntiyfis mwJ.
glK (Place of work) murhnyna mfgLwJ. Efnth
bj f tiuaWfglJ.
3. nghoik Kiwia bra
wdwjhLwJ
g xnu khahdJ (monotonous) vgjh Rju
UgjF thiy.
cg Kiw vj khw UjhY mJ midJ
lfis khwTL. vdnt vj jhfKiw (Innovation)
Vgl F thiy. betw (rigid). vdnt, bjhEg khw
tiuaiwFglJ.
4. fy bghUshjhu (Mixed Economy)
fy bghUshjhu muR (bghJ) kW jah
Wtdf bghUshjhu fLghofhf itfgLsd.
bghJJiw, bghJilik bfhifia filowJ. nkY
jah Jiw jilyh bjh Kid bfhifia gWwJ.
vd cg brtJ vgo? ahUfhf? vw midJ KofS
munr nkbfhwJ. glfis gfis jahJiw
(Private sector) cg brJ nahf (Distribution) brwJ.
bghJJiw, kf eyDfhf Ef kW _yjd bghUfis
cg brwJ. fy bghUshjhu, jah brhJfis
itJbfhs, yhg <l, Ef, cg, nahf
bra KG Rju mwJ. Mdh jifa Rjuf
43
3. r_f ey
fy bghUshjhu ll ikagLjgLtjh
xLbkhj r_f ey ywJ. jhffhf gahsfSF
btFk, Cf CaK tHfgLwJ. gahfSF rKjha
ghJfh mfgLwJ. tUkhd <Lt brt nrg
Vwjhf (inequalities) FiwgLwd.
fy bghUshjhu ikf
1. xUizik
fy bghUshjhu jah Jiw muRJiw
xUizJ bragLj mJ. cflikF (Infrastructure)
muRJiw mf ms bghJ tsfis bryl-neLwJ.
jahJiwnah muRJiwah VgLjgl cflikig
gagL mf yhg bgw KawJ. mjF rKjha
bghWyhjj fhuzkhf, bghJkf f, Rfhjhu
MatWF brytfUtiy. murh fgL
vjbthU fLghil jahJiw Utiy.
2. bkJthd ntiy kjjik fhyjhkjK
muRJiw, wikaw Kiw bragl thsJ.
ntiy Cfik, ifL (corruption), ftnjhL,
cgiag KobtLgjF, eilKiwgLJtjF
fhyjhkjF ttFwJ. jdh wikik btgLj
gLtjh cg ghfgLwJ.
3. bghUshjhu Vwjhf
fy bghUshjhu bghUshjhu Vwjhfis
rwJ. xUw, jah Jiw muR F vj
fLghLfis bragLJtiy. kWw bghJJiw
Wtdf Tl ll bghUshjhu F vj
fLghLfis VW bragLtiy. bfhif Kofis
jahJiw, bghJJiw xUizJ VW bfhshj
fhuzkhf bghUshjhu Vwjhf VgLwJ.
45
cg th tisnfhL
jegfis nghynt xU rKjhaK tiuaWfgl
tsfis bgWsJ. tiuaWfgl tsf tna vd
bghUis cg brtJ vgij rKjha khj ntL.
gntW glf cg msit rKjha bj brj
ntL. gwhFiwdh / ilgUikdh (scarcity) bj
brj vGwJ. thW ekJ bj vnghJ tiuaWfgl
tsfdh neLwJ. ekF nghJkhd ms tsf U
eh njitahd glf midij cg brJ bfhsyh.
thwhd midJ bjfis cg th
tisnfho thyhf nkbfhs aY. tsf Uig
bghUJ cg th tisnfhL rKjhaF cfjdtiw,
myhjtUJ vthW cg brtJ vgij
bjLwJ.
mnef kf, gy bjhrhiyf, mf rhu kW
aif tsf mla xU bghUshjhuij vLJ bfhnth.
vd cg brj ntL vthW brj ntL vgij
Ko brnghJ Mufzfhd gntWgl bghUfSilna
tsfis gjf (allocation) neLwJ. vjid
bjhrhiyf v~F cgia brantL? ntshikF
vts rhu mfgLwJ? bjhJiwF vts
rhu njit? cHtF ytr rhu mgjh? ntlhkh?
nghw uidf rW fyhdit. vdnt vikahd
vLJ fho _y jid J bfhnth. uL glf
kLnk cg bragl ntL. mit M kW MuRf.
mltiz 2.1 cg th mltiz
M ms
MuR ms
cg th
( vif)
( vif)
A
B
C
D
E
4
3
2
1
0
47
0
2
4
6
8
MuR
48
49
B
C
E
0
g
I.
1.
gF - m
rahd ilia njbjLf
mogil bghUa uridf bghJthf fhzgL
r_f mik
4.
5.
III. bghUJf
m. mLj wj khWgl
glij bfhLj
12.
th bry
M. rkjk
13.
jah brhJik
M. rij bghUshjhu
<. gza bghUshjhu
. m, njit kW
iy
14.
Mahs Mf
15.
rij rf
m. ll
. muR
c. jiylh bfhif
bghUshjhu
IV.
xU thijf ilaf
16.
17.
KjyhJt cg V mffgLwJ?
m. rij
. gHftHfK, kufS
18.
msffkhd cg is ahJ?
19.
20.
M. rkjk
<. midJ
M. bjhEg
<. yhg
M. ka lFG
<. jah Jiw
II.
6.
10.
Fiwjgr cg bry
m. jiw bghUshjhu
. flis bghUshjhu
3.
11.
m. KjyhJt
. fy bghUshjhu
2.
9.
nfhol lfis uf
gHik bghUshjhu mogil bghUa uridfis
.............. kW .............. J itwJ.
7.
8.
21.
22.
23.
24.
25.
gF-M
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ilaf
vj xU rKjhaY fhzgL mogil uridf
ahit?
bghJthd bghUshjhu Kiwf bgafis TWf.
bghJilik mogil wgrfis TWf.
a bghUshjhu fy bghUshjhukh? t
th bry vwh vd?
51
gF -
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26.
27.
28.
29.
30.
gf
ms
31.
32.
33.
34.
52
ghl - 3
54
2.
3.
4.
5.
6.
Wiy gaghL
bkhj gaghL
1.
Fiw
mfF
2.
{a
cr iyia mil
3.
vkiw
Fiw
58
59
8.
sf:
Mr.x vgt gnahL Ugjh xw xwhf M
gHfis rhLwh. mt mf gnahL Ugjh Kj M
mf gaghil bfhLwJ. ulhtJ M mt
vLJbfhS bghGJ mtuJ g jikia FiwwJ.
Mfnt ulhtJ MUJ Fiwthd gaghilna bgWth.
mt bjhlJ _whtJ gHij vLJ bfhlh, mUJ
ilF gaghlhdJ ulhtJ gHUJ ilF
gaghill Fiwthf UF. nj ngh TLj
myFfUJ ilF Wiy gaghlhdJ FiwJ brY.
Efnth bjhlJ mf gHfis EfJ bfhnl brwh
Wiy gaghlhdJ {aF brY Efnth nkY
Efit bjhljh WiygaghL vkiwah bkhj
gaghL Fiwa bjhlF.
goa 3.1
bkhj, WiygaghL goa
ms
bkhj
gaghL
Wiy
gaghL
20
20
35
15
45
10
50
50
45
-5
35
-10
60
bkhj gaghL,
Wiy gaghL
7.
tiu
gl 3.1
tiugl
M
bkhj, Wiy gaghL nfhL:
3.1 goa bkhjgaghoF Wiy gaghoF
cs bjhlid sFwJ. goaUJ, Wiy
gaghlhdJ FiwJ bfhnl brwJ vgJ bjthwJ. Kj
gHij EftUJ 20 myFf gaghil Efnth bgWwh.
bjhlahf mt EfUbghGJ ehfhtJ gHUJ ilF
Wiy gaghlhdJ 5 myFfshf FiwwJ. wF IjhtJ
gHUJ ilF Wiy gaghL {aF brwJ.
MW, VG gHfis bjhlJ Efjh, WiygaghL
vfaF brwJ (Negative). thW Efnth bjhl
ahf glfis EfUbghGJ Wiy gaghL Kj
FiwJ, {aF brW, mj wF vfakhwJ.
bkhj gaghlhdJ mfJ bfhnl brY. xU
Fl iyF wF Fiwa bjhlF. Wiy gaghL
Fiw bghGJ {aijl mfkhf UF nghJ
bkhjgaghL mfF. Mfnt Kj ehF myF gHf,
bkhjgaghL 20 myUJ 50 myFfshf mfwJ.
Wiy gaghL {akhf UF bghGJ bkhjgaghL
crij milwJ (50 myF). Wiy gaghL
vfaF brY bghGJ (6, 7 myFf) bkhjga
ghlhdJ 50 myFfUJ 45 myFfshf, 35 myFfshf
FiwJ bfhnl brwJ.
61
KaJt
1.
3.
4.
3.
gzfhufSF mf tf xU Mjkhf
mikrUF cjwJ.
5.
4.
2.
wdh
Wiy gaghL FiwghLfshtd
1.
rk Wiy gaghL
(LAW OF EQUI-MARGINAL UTILITY)
W iy gaghil ga fUid H.H. fhr vw
b#k ehL bghUa tYe btlh. vdnt mJ fhr
mtf ulh vdgL. bghUa mP
M~u kh mtf Fljf khwfis jkJ
``bghUa nfhghLf vw tiuJsh.
xU Efnth, xU bghUSF nkyhf glfis EfUnghJ,
mEfnth elij g `rk Wiy gaghL
sFwJ. kj Ugf vzwd. Mdh mtiw
iwntwgagL tUkhd fFiwjjhf UwJ.
Efnth vthwhf jdJ Fiwj tUkhdij gy glf
Effhf bry brJ cr gaghil bgWwh. vW
sFwJ.
63
gL vW (Law of Substitution), cr kd
iw jU vW (Law of Maximum Satisfaction) vD
Wiy gaghoF iyF ilna cs rjhrhu
bfhif vW miHfgLwJ.
tiuaiw
vLnfhf
1.
2.
3.
4.
5.
6.
MUx
Px
MUy
= MUm vw iy VgL.
Py
Px = X gl iy
Py = Y gl iy
MUm = gz Wiy gaghL.
MUx kW MUy vgJ gzbry WiygaghL
sf:
jdJ Fl tUkhdij xU Efnth X kW Y vw
glf J brylntL. Efnth gFj w
thjt. mtuJ tUkhd Fl msthf Ugjdh X kW
Y glfis th xbthU glUJ cr ms gaghL
ilFgoahf bry brwh. mthW mt EfL kw
glf jjahd Wiy gaghLf rkkhf
UFnghJ kLnk Efnth rkiyia milth.
rk Wiy gaghL go Efnth,
Wahf bryl jdJ fil %ghUJ mtUF ilF
gagho ms uL bghUfUJ rkkhf UF nghJ
mt rkiyia milwh.
64
Px
Py vdgL. iy
X gl J brylgl xU %gh gz
Wiy gaghil Y gl J brylgl xU %gh
gz Wiy gaghil FwJ.
id fhQ mltiz vLJTwyh.
mltiz 3:2
X kW Y glf Wiy gaghL.
myFf X
Wiy gaghL Y
Wiy gaghL
myFf)
myFf)
(myFf)
(myFf)
1
2
3
4
5
6
7
8
50
45
40
35
30
25
20
15
36
32
28
24
20
16
12
8
65
X kW Y gl iy Kiwna %. 5 vW %. 4 vd
itJbfhnth. X kW Y glf jhd gz bry
Wiygaghil fzl mbghUf Wiy
gaghoid mbghUf iyah tFjh ilF.
mltiz 3.3
gz bry Wiy gaghL
myFf
MUx
(myFf)
myFf)
Px
1
MUy
(myFf)
myFf)
Py
10
gz W iy
gaghL bryd
tiugl 3.2
Efnth rkiy
C
Muy
Py
Mux
Px
Mum
66
C
X
Ef ms
Efnth rkiy nkfl tiugl sf gLsJ.
W iy gaghL tisnfhLf neh brY adh
Mux / Px kW Muy / Py Ma uL tisnfhLfS Tl
neh rJ brwd. Efnth tUkhd khwhjjhf
bfhl vLnfhdh mtdJ gz Wiy gaghlhdJ
OM myFf vd itJbfhlh gl 3.2 Mux / Px = OMC
(gz W iygaghL) mbghGJ mt OH msthd X
glij thbfhwh. Muy / Py = Om mbghGJ mt
OK msyhd Y bghUfis thFwh. thW mj Efnth
OH msth X bghUis OK msthd Y bghUfis EfJ
rkiy milwh.
MUx
Px
MUy
Py
= MUm
68
69
MP1
MPc
MPn vw iy
=
=
P1
Pc
Pn
cgahs cryhg milwh.
3. bry kW nr bghUj:
kh mtf sfgo, ntahd xU eg jdJ
tsfis jfhy njitfSF vfhy njitfSFilna
g br bghGJ nr mtuJ fil %gh Wiy
gaghil Ef mtuJ fil %gh Wiy
gaghnlhL rkgLj KgLth.
4. g bghUj
tUkhd g bfhif, gL mf <LghL
bfhLsJ. g fhuf Cakhd thu, T, to,
yhg nghwtiw khFnghJ xbthU fhu
WiyF Vg mt rk Wiy gaghL bfhif
gF VwthW khfgLwJ.
5. bghJ bghUj
nguha kW lhl ugygLa mfgr
rKjha eikf (Maximum Social Advantage) bfhifgo, gy
lfSF bryL fil myF brythdJ rkkhd eyij
bfhL tU tif mu tUth gjf ntL.
mnghJ jh r_f ey cr iyia mil.
yfz
vLnfhf
1.
glf gagho msid gz _y
mslKo.
2.
vghF UF, iwntwgL UF cs
ntWghil fhosh.
3.
gz Wiy gaghL khwhj iyilaJ.
4.
tUkhd, Rit, khf ahr (khw) iy.
5.
bghUfS, gaghLfS xiw xW rhJsd.
6.
glf njitahdJ, mt iyia bghWnj
mik.
70
71
msLj
Efnth vrij fhQ Kiw mslyh, mjhtJ,
Efnth vr - jFiy - cikiy. jFiy vgJ,
Efnth thF bghUSF bfhLf U iyahF.
cikiy vgJ, mt bghUis thf bfhLj iyia
FLtjhF.
jFiy, xU bghUis thFnghJ ilF W iyia
gagho _y khfgLwJ. Mdh cikiy vgJ,
mfho iyiana FF. Mfnt Efnth vrkhdJ, gl
bkhj Wiy gaghoF bkhj gz brydF cs
ahrnk MF.
mltiz 3.4
Efnth vr msLj
msLf
(i)
Wiy
gaghL
(ii)
myFf
iy
(iii)
Efnth
vr
(iv) (ii-iii)
50
10
40
40
10
30
30
10
20
20
10
10
10
10
150
50
100
Wiy gaghL
kW iy
mfho iy
myFf
tiugl sf
72
73
mltiz sf
yfz
74
75
vLnfhf
mltiz sf
1.
2.
3.
4.
5.
thiHgH
tiugl 3.4
rknehF tisnfhL
mltiz 3.5
rkiy tisnfhL mltiz
izf
(glf X)
f
glf ((Y)
thiHgH
12
76
f
tiugl sf
gntW izfnshL Toa Ujkhd glf
nfholgLs nfhLfis xwhf izF nghJ, rkiy iy
tisnfhil cUthfKo. tiugl IC vgJ rknehF
tisnfhlhF. J goa Fl uL glf
izfis bjthf fhLwJ. j tis nfho fhQ
midJ f _y ilfbgW U msthdJ rk
iy csjhF. rknehF tisnfhoF ISO gagho
tis nfhL vw bgaU cL.
77
gl
rknehF tisnfho gf
1.
2.
3.
gl
gl
gl
gl
tiugl 3.7
gl
M.
<.
xU Efnth rknehF iy gl X kW gl Y gl
3.6 bfhLfgLsJ. J Efnth UglfS ilna
ehF KDikf msfis (Scales of Preferences)
FLwJ. tyJ gf cs rknehF tisnfhLf mf kd
iwit FwJ. vdnt Efnth X kW Y glfS
ilnaahd nkneh brY rknehF tisnfhL J
fhzgL izbghUis njbjLgh. Mdh mtuJ bj
tUkhd kW U glf iyia bghUJ mik.
Efnth tUkhdij bghUJ, bfhLfgLs iy
glfis vts thF Ko vgij ma tu bry nfhL
(Budget Line) gagLwJ.
80
81
M.
Efnth rkiy
tiugl 3.9
(Budget Line)
gl
gl
gl
82
83
II.
6.
7.
8.
9.
I.
10.
1.
III. bghUJf.
11.
Ugf
12.
13.
- . itu Mguzf
14.
rknehF tisnfhL
- <. sguf
15.
Mlgu glf
- c. rhjhuz ju
m. kh
. J.R. kW R.G.D. My
IV.
xU thij ilaf
16.
gaghil tiuaW.
17.
18.
19.
20.
2.
3.
gaghL vgJ
m. r_f fUJ
. mu fUJ
4.
M. yad uh
<. Ml
5.
Efnth vr vgJ
m. cik iy - jFiy
. njit = m
84
- m. kh
gF-M
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ilaf.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
kj Ugf gf ahit?
32.
33.
34.
35.
86
ghl 4
njit m
xU bghUSfhd njit (Demand) vgJ - mbghUis
thFtjfhd Ugij, ngha thF ria, thl
ntL vw Koit FF. Mdh tWik nfhoF
UF xU va eg fh xiw thf ntL vW U
nghJ - mJ btW Ugnk m mJ njitbad fUjgl
khlhJ. Vbd mtuJ Ugij iw brJbfhs mtl
ngha thF r iy. mnj neu xU gzfhu fh jdF
thfntL vW UnghJ mJ njit vd bghUa
fUjgL. Vbd mtuh mj bghU iyia bfhLf
Ko. thW bghUSfhd UgnjhL thF r
ykhf UFnghJ bghUa mJ njit vW
miHfgLwJ.
vj xU bghUSF njit vgJ mbghU iyia
bghWUF. w khf vgd rgjgl w bghUf
iy, EfnthuJ tUkhd, mtuJ Ritf, njbjLj,
Efnth brt, nghwitfshF. vdnt njitia
flthW vGjyh.
Dx = F (Px, Ps, Y, T, W)
Dx vgJ X bghUSfhd njit
Px - X bghU iy
Ps - gf iy
Y - tUkhd
T - Rit kW njbjLj
W - Efnth brt iy MF.
87
njit
mltiz 4.1
tiuaiw
M~uL kh TWgo, ``iwa glfis f
ntLkh, iy Fiwthf Uf ntL. mthW iy
Fiwthf Ujhjh mglij gyU thFt. ntW
jkhf Tdh iy Fiwtjh njitgL gl ms
TLwJ. iy TLtjh njit FiwwJ ~bgTr vgt
TWgo, ``iy njit ms vfa bjhl
bfhLsd.
xU bghUSfhd iy Fiw nghJ kf mf
mbghUis thFt. iy VW nghJ Fiwthf thFt - kwit
khwhkUF nghJ - vgJ njit .
kwit khwhk UFnghJ vW FlgLtJ, njit
vLnfhfis FF.
vLnfhf
m)
M)
<)
w gfis fLofiy.
c)
jnghija iy wf iu TLj iy F
Kfiu vW kf czuhik MF.
njitgoa
xU gl gntW iyfis miyf
xbthF njit msit fhLw mltizna
njitgoa vgjhF.
88
iy (%)
njit ms ..
10
20
30
40
50
60
iy
njit ms
89
njit ms
MuR)
(MuR)
5
1
4
2
3
3
2
4
1
5
mltiz sf :
mltiz MuR gH iy %.5jhf UFnghJ xU
gHijna thFwh. mgH iy %.4-fhf Fiw nghJ, U
90
Efnth 1
Efnth 2
mfho njit
91
tiugl 4.3
D
ce
iy
P1
D
P
D
0
Q1
gl njit
tiugl sf
92
93
tiugl 4.5
D2
D
D
iy
tiugl 4.4
D2
P1
iy
D
0
D1
Q
Q1
Q2
njit ms
P2
tiugl sf
D
0
Q2
D
Q
Q1
gl njit
tiugl sf
4. Efnth vif
96
97
6. tUkhd g
q
q
p
p
eP = 15 = 1.5 =
10
tiugl 4.8
myF njit be
tiugl 4.9
KG iwthd
beaw njit
P1
P
P1
D
0
98
njit ms
njit ms
i
y
Price
% q
% p
(v.fh.) m iy 10 rjj caUnghJ m njit
15 rjjkhf Fiwjh iy njit be (eP) vgJ
eP =
iy
i
y
Price
iy
m. iy njit be
Q1
njit
ms
Quantity
Demanded
99
Q
njit
ms
Quantity
Demanded
tiugl 4.10
KG iwthd bes njit
Price
iy
At E, ep = EB/EA = 2/2 = 1 ~ ep = 1
2. iynjit be D vw = DB/DA
= 1/3 = 0.3 ep<1
(njit nfho EB vw gF ika
aha D )
3. iy njit be C vw = ep = CB/CA
= 3/1 = 3 ep>1
Q1
njit ms
2. Kiw (Point Method)
neuhf mikJs njitnfho J cs xU Fl
, iy njit beia fzlyh.
Kiw
iynjit be NukhtJ :
iy njit be = njitnfho gF
njitnfho nkgF
vLJfhlhf : tiugl 4:11 njitnfho s AB = 4cm.
tiugl 4.11
iPrice
y
4. iy njit be B
vw = 0/AB = 0/4 = 0
({aij vj vzh tFjhY {ank <thF)
Ep = 0
5. iy njit be `A
vw = AB/0 = 4/0 =
(vj viz {ajh tFF nghJ mJ viyaW
bgU brwJ)
3. bkhj bry Kiw :(Total Expenditure/Total Outlay Method)
e ep==
C
e p =1
= nkgF
AE AE
- Upper
Segment
EB EB
- Lower
Segment
= gF
2.
E
D
e p =0
0
njit Quantity
ms
100
101
xU gl iy FiwnghJ mEfnth
mglfhd bkhj xJL myJ mj bkhj
bry khw VglhUjh mJ xUik njit be
vdgL. Ep = 1
P2
iy njit be tiff
ep = 1
ep < 1
ep>1
P1
tiugl 4.12
Price
iy
3.
Q2
Q1
njit ms
nkfl tiugl, beia A & B vw njit
nfho uL fSilna fzlyh. jF OP1 kW
OP2-j uL iyfSilnaahd ruhria fzL
kW uL njit msf ruhria fzl ntL.
Jnt beahF.
M. tUkhd njit be :
Q = njit ms khw ep
P = gl iy khw
P1 = gl Kjiaa iy
P2 = a iy
= Q 1-Q 2
Q 1+ Q
=
=
Q1 = gl Kija njit ms
=
Q2 = a njit ms
Q x
Q 1+ Q2
x
P
P 1+ P2
P 1+P 2
P
P 1+P 2
Q1+ Q2
Ey =
P 1+ P2
Q 1+ Q2
Q
P
P 1 -P 2
Fpo
ey =
q
q
q
q
y
y
x y
y
q = njit ms
y = tUkhd
= khw
103
qx
P y
Py
Px
x kW y glfSFilnaahd cw gL
glfshd nj kW fh nghwjhfnth clDW
glfsha ngdh kW ik nghnwh UfTL.
FWF myJ a njit beit flthW
fzlyh.
viyaw be = x gl y glF xU iwthd
gahF. (perfect substitute)
{a be = x glK y glK cwtwit.
vkiwahd
be = x glK y glK clDW glfshF.
njit beia khF fhuf
xU gl njit beia fhQ fhuf
khwd.
1. gl jik 2. glf gagLms 3. gL
glf Uj 4. njitia jnghLj 5. brylgL
gz ms 6. gHff 7. bghU iy kl
104
njit be KaJt
1. iy ghFghL
xU gl njitahdJ gntW rijf gntW
befis cilajhf U, KWikahs gntW iyfis
gntW rijf zgh. j iy ghFghL iynjit
beah clhtjhF.
2. t
njit betw glfJ t jh mJ muRF
mf tUth bgW jU. mjF khwhf mf bes
glfJ t jh muRF Fiwthd tUth ilF.
3. maehL thg
ehLfSilnaahd thg iyf cehL bghU
fSF maehL bghUfSF ilna yw njit
beia mogilahf bfhoUF. cyf mfho, U
ehoF rhjfkhd thg iy yt ntLkhdh, meho
VWkfSF be mw njit Uf ntL.
4. cg msid khj
bghUf njitF Vg glf kW gfis cg
bra ntL. njit beawhf UFnghJ cgahs
mf iy bgWbfhSjiy gagL j cgia
mfgL bfhSth. vdnt njit be kW
betw jikf cg msit khf gagLwJ.
5. ciHghsUfhd Tia khj
ciHghfSfhd njit beawjhf Ujh, bjh
rff T jij caJ mtfsJ Ka bt
milt. mjF khwhf ciHghsfSfhd njit be
ilajhf Ujh T jij caj nfhU bjhrf
eltoiff btfhd ayhJ.
6. br Vik
njit beahdJ br Vik vw iu,
Kughil sf bgJ cjwJ. vLJfhlhf rhFgo
105
m mltiz 4.7
fhQ goa _y m ia sfyh
iy
(%gh)
%gh)
cg ms
l#)
(l#)
10
12
m
(LAW OF SUPPLY)
sf
xU Fl fhy, Fl iy gid
bragL glf msnt m vd bghUgL. xU
cgahs jh cg brj glf / kW gfis xU
Fl iy gid brtjidna m vg.
tiugl 4.13
S
10
xU bghUSfhd m vgJ xU Fl iy xU
gidahs vts f KtUwh vgij FF.
iy (%gh)
12
yfz
8
6
4
2
12
m (l#
)
(l#
Q u a n tity S u p p lie d in D o ze n s
tiugl sf
iy %gh 4 Mf UFnghJ, 3 l# gid
bragLwJ. iy Vw nghJ, m ms Vw
VgLwJ.
m goa cjnahL, m tisnfhil tiuayh.
m mltiz _y SS vw m tisnfhL
tiuagLsJ. J tykhf l bgaJ nk neh brY
tisnfhlhF. bghU iy, m ms xbwhW
neuo bjhlilajhF.
107
iy
tiugl 4.14
gl m
tiugl sf
iyahdJ OP msthf UFnghJ, gl m
msthdJ OA msthf csJ. iyahdJ OPUJ OP1 Mf
mfFnghJ, cg msthdJ OB Mf mfwJ.
F gl mghdJ OA- UJ OBF mfgij
fhwJ. ijna m bgUf vd fhzyh.
iyahdJ OP ms, OA ms cg bragLwJ.
iyahdJ OP2 msF FiwnghJ, cg msit OC
108
iy
gl m
tiugl sf
kw fhuf khw fHh Kd, OP iy, SS vgJ
mnfhL. mnj PO ms iy ynghJ, gid
msthd OT1 vW mfwJ. mj m tisnfhL S1S1
vdgL. J m cait FF. mnj OP iy,
gid msthd OT2 vd FiwfgLnghJ. gid
m FiwwJ. mj m tisnfhL S 2S 2 vdgL. J
m Fiwit FF.
S2S2 vgJ Fiwthd m nfhlhf csJ. F
iyahdJ mnj OP msthf UFnghJ, OT2 ms gid
ms Fiwthfnt mik.
mig zF fhuf
1. cg bjhEg
cg Kiwf bjhEgf, mig khF
fhuahF. xU eho mf Kndwkhd bjhEg Kiwfis
109
m be
(Elasticity of Supply)
3. w glf iyf
m be =
2. fhuf iyf
q s / q s
p / p
4. Fiwthd be m ( Es=1)
m bethdJ xWF Fiwthfnt mik. mjhtJ
(es <1) iy msit fhoY m msthdJ
Fiwthdjhfnt csJ (SS4 - tiugl _y mJ bfhsyh).
5. KY beaw m (Es=0)
m be iyahdJ {aF rkkhf csJ.
(ES=0) iy khwdh m ms vjjkhd
khwij VgLjhJ. (SS5 vw tiugl _y mJ
bfhsyh)
g
gF-m
I.
1.
2.
tiugl 4.16
iy
3.
4.
5.
m ms
m beia khF fhuf
fhQ fhuf m beia kh wd.
mit
1. cg bry khw
2. cgahsf gHf, tHff
3. cgia bgUf, ilfToa trf, thf
4. FWa kW lfhy m
112
II.
6.
7.
8.
9.
10.
III.
11.
12.
13.
UfSilna cs
- . x kW y bjhl
ilad my
14. Ed>1
- <. bts is
15. FWFnjit be a - c. tis
IV. xU thijf ilaf
16. bghUshjhu nfhgho mogil vLnfhf ahit?
17. brGik nghJ, kj nghJ njit vthW khWgLwJ?
18. Kiw thghLf vd?
19. tUkhd njit be vwh vd?
20. ciH njit betwjhf UFnghJ, xU bjhrf
Caij caj Kokh?
gF-M
tU
dhfSF
ehF
myJ
IJ
tf
ilaf
21. njit vgJ vd?
22. njitia khF fhufis tifgLJf.
23. njitnfhlhdJ V neh tUwJ?
24. ~g iug - W F vGJf?
25. njit be tiff ahit?
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26. njit khw, kW njit l bgaia sFf.
27. njit be tiffis - g.
28. njit be KaJtij TWf.
29. m ia gl tiuJ sf jUf.
30. m be vwh vd? mjDila tiffis glJl
tf.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31. njit id - tukhf vGJf.
32. iy njit be Kiwfis tukhf vGJ.
114
ghl - 5
rkiy iy
(EQUILIBRIUM PRICE)
njit, m Matiw g flj ghl ghnjh.
glf iyF njitF cs bjhlig njitnfhL
ugwJ. gy iyf Efnth U njit msit
J sFwJ. mnjnghy gy iyf gidahsf mf
U m msit mnfhL bt gLJwJ.
EfnthU, WtdK myJ thFgtU gtU
xUtUbfhUt v vuhf Ugfis bfhltf. njit,
m tisnfhLf ij bjgLJwd. nfhL xU
Fl mfho cik iy vts glf
thfgLwd myJ fgLwd vgij bj
gLJwJ.
xU Fl iy thFgtf UgK (ms)
gtf UgK (ms) rkkhF. iy thFgtf
thf U ms, gt f U ms rkkhF.
iyna ``rkiy iy vW miHfgLwJ. iy njit
tisnfhL m tisnfhL xiw xW btL (rF)
UJ njhWwJ. ntW tif TWnthnkahdh,
`rkiy vgJ xU Fl iz cs iy kW msit
FgjhF. rkiy njit m rkkhf UF. gy
mfhof njit, m rkiyna bghUshjhu rkiyahF.
khwfhd NH fhzglhj iyia bghJthf `rkiy
vnwh. bghUa rkiy vgJ rhjhuzkhf mfho
y rkiy vdyh.
VjhtJ khw fjhY w cgKiwfshd ntshik,
bjh ts, kW g MatF rkiy bghUj
ToajhF.
115
tiu
gl 5.1
tiugl
rkiy iy
ifm
ifnjit
P - iy
Q - glf ms
S - m
D - njit
PE - rkiy iy
D>S - ifnjit
S>D - ifm
nkfl gl (5.1) rkiyia sFwJ. PE vgJ
rkiyiy PE vD iy njit ms m ms
rkkhF. D=S kw iyf, njit ms m ms
rkkhf iy. UiyfY Efnthnuh myJ Wtdnkh
kdiw milahjjh iy khwij VgLJt.
116
iy
nji
t kW m khw
njit
nkTa rij rkiy jfhfkhdnj. lfhyF
iyUf bra KoahJ. Vbd njitia khF
fhufS mig khF fhufS mofo bjhlJ
khW jik bfhlit. iy ju w fhuf khwij
VgLJwd.
khwf iy ju w fhuf jirahd
nghdh VgLgit. njit mig khW fhufis g
mj jikfis g F fhngh.
kwitf khwhUF vw gjid njitia
mig khF Ka fhu iy vgij Vfdnt
ghJnsh.
kw fhuf vgit ahit? kw fhuf iyahf
yhk khdh njit msY, m msY vd
khw VgL? njitia mig khF fhuf
VgL vj khwK njitnfhil m nfhil l
bgau br. j lbga a rkiyia cUthF.
njit khw
njitia ghF kw fhufis njitia khF
fhuf vW Twyh. mitahtd Efnth tUkhd, Rit,
tiugl 5.2
njitkhw
ms
118
iy
tiugl 5.3
ms
l bgau br. mjF khwhf cg fhuf iy Vw
cg bryit mfJ mnfhil SSUJ S2S2F
l bgau br uL iyfY rkiy EUJ, Kiwna
E1 myJ E2F l bgaUwJ.
njitia nghynt, m khwF, m ms
khwF cs ntWghil czUj mta. iy
khwdhjh m ms khw VgLwJ. Mdh
mig khF fhuf VgL khw m nfhil
l bgau brJ a rkiyia milwJ. j lbga
iy ju w fhu khwjh VgLwJ.
fhyfl kW iy za
fhyfl
bghUa fhy xU Ka gid twJ. ed
bghUa mPf fhy flij FWa fhy lfhy vd
tifgLJwd. nkfl rkiy iyahdJ xU Fl
fhyflF kL bghUJ. xU fhy flF nk njit
kW m VgLw khw, njit m nfhLfis kh
mikJ ntbwhU rkiyia mil.
(v.fh.) xU Wtd be jikahdJ (njitnfg
jdJ cgia r brJbfhs) mWtd cL
120
mfho fhy :
mfho fhy vgJ, njit VgLw khwfSnfg,
m vj khwK bra ayhj iyia FF. mfho
fhy m ms khw fHhJ. fhy njit
khw VglTL. tfho fhy rkiy iyahdJ
njit khwdhY, iyahd mdhY zfgLwJ.
iy
iy
FWafhy
FWafhy vgJ Vbfdnt FLsgo, xU cg
fhu cL kL khwhk UF. khwToa cLf
khwF Vg mghdJ r brJ bfhwJ. F rkiy
iyia khd brtJ m khwnkahF. (khw
bjhrhiy wik rhJcsJ) J njit khwij
bghWJ csJ. jid tiugl 5.5 fhz.
tiugl 5.5
ms
mfho fhy m iyahdjhf Ugjh mJ SMP
vw brFJ nfhlhf mikJsJ. jid befaw m
tis nfhL vdyh. njit mfFnghJ (DD to DD)
iyahdJ PUJ P1 Mf mfwJ. mnj nghW
njitahdJ DD-UJ D2D2 Mf FiwnghJ, iyahdJ
PUJ P2 Mf FiwwJ. fhff, gHf, kyf, nghw
mGF bghUf mfho fhyF wj vLJ fhLfshF.
goif fhyf thiHgHfhd njit mfFnghJ,
mj iy mfF. Vbd mid cldoahf
mff KoahJ. vdnt mfho fhy njitna, rkiy
iyia khwJ.
122
ms
SSP vw nfhlhdJ KY besJ vgij
fhwJ. mghdJ, khW fhuf co
khwdh mfwJ. iy mfghdJ PUJ P1
msF mfFnghJ bfhLfgLs njit msthdJ
DUJ D1dhf mfwJ. J mfho fhyijl rW
Fiwj msntahF. fhuz, mfF m msit mjhtJ
(qUJ q1 Mf mf) njitahdJ xU gFia kLnk
rwJ. vdnt j FWa fhy njit m
iyJ jfS ila Mfij brY, rkiy iyia
khwJ.
l fhy
fhy, vyh cLf (khW kW khwh cL)
khwF Vg m ms khW. fhy m
123
g
gF-m
I.
1.
rkiy
m. xnu iy y / iy iyahdJ
M. njit m rk
. m njitnfhL m nfhil btL
<. nkTa midJ
rkiy iyF nk
m. S < D
M. S > D
. S = D
<. VJiy
njit ms khw VgL
m. iy kL khW bghGJ
M. Rit khw VgL bghGJ
. nkTa uL
<. vJiy
rkiy iy fhy gif mKfgLat
m. J.R.
M. J.M.
. Mu kh
<. J.S.
l fhy
m. vyh fhufS khW
M. khW fhu kL khW
. khwh fhu kL khW
<. khW kW khwh fhuf iyahf UF
nfhol lij uf
.............. mig khF Ka fhuahF.
ntshik, bjh, ts kW g nghwit w ..........
MF.
............. iy, vj r iyianah msitnah khw
KoahJ.
ed bghUa tYe fhyij ............ kW .......... jd.
mfho fhy mnfhL ...........
iy
2.
3.
4.
ms
SMP - mfhofhy mnfhL
SSP - FWafhy mnfhL
SLP - lfhy mnfhL
nkfl tiugl 5.6 lfhy m nfhL (SLP)
KY be jik cilaJ. J SSP-ial rW jilahf
rwJ. J, mWtd jdJ mid vjhf kh bfhs
Toa bgjsthd be jikia fhLwJ. mfgjdh
(D1 to D3), iyahdJ PUJ P3-Mf caUwJ. mj iy
mfho fhy iyaha P1id l, FWa fhy iyaha
P2-ial Fiwthfnt csJ. Vbd njit mfig KY
rgjfhf njitahd mf mgh VgLwJ. vdnt
lfhy rkiy iyia khg m Fljf gif
twJ.
124
5.
II.
6.
7.
8.
9.
10.
125
III.
11.
12.
13.
bghUJf
rkiy
- a. ML Uig W f
ifnjit
- b. mf beilaJ
jSgo iy (myJ)
f iy
- c. iy kW ms iz
14. lfhy mnfhL - d. D>S
15. FWa fhy iy
- e. njit m
IV. XU thijf ilaf
16. bghJ rkiy vwh vd?
17. njitnfhoid l bgau br fhuf ahit?
18. fhy giz mKfgLat ah?
19. iyahd KjoF xU cjhuz bfhL.
20. mfho fhy m iyahdjh?
gF-M
tU
dhfSF
ehF
myJ
IJ
tf
ilaf
21. rkiy iy vwh vd?
22. njit khw, njitnfhL l bgaj ntWikgLJf.
23. mnfhL lbgajYfhd fhuf ahit?
24. lfhy, FWa fhy ntWgLJf.
25. mfho fhy WF tiuf.
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26. njitnfhL l bgajiy tiuglJl sFf.
27. mnfhL l bgajiy tiuglJl sFf.
28. mfho fhy rkiy iy vthW khfgLwJ?
29. FWa fhy njitnfhL mnfhL vthW iyia
khwJ vgij tiuglJl sFf.
30. lfhy jil m nfhil sFf.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31. rkiy iy vthW khfgLwJ vgij tiuglJl
sFf.
32. tiuglJl sFf.
a. rijfhy iy
b. FWafhy iy
c. lfhy iy
126
ghl - 6
cg
(Production)
`cg vgj bghU
bghUa cg vgJ khW kila glf kW
gf Mat cgia bgUFtJ MF. cg vgJ
gaghil cUthFtjhF. itfshtd; tot gaghL, fhy
gaghL kW l gaghL vd _tifgL. jifa _tif
gaghLfis cUthFtjh cg mfJ glfS
gfS kW g bragLwd. xU bghU gaghL gy
fhuzfsh mff TL.
tot gaghL
xU bghU mikig khW nghJ mj gaghL
mffTL. vLJfhlhf gU gaghL mjid
Jahf khWnghJ mffTL. ntWy vLJ
fhLfshtd: beyhdJ mahf, nfhJik khthf,
btbz beahf khwgLj.
l gaghL
xU glkhdJ xU lUJ ntbwhU lF bfhL
brtjh mj gaghL mfF. vLJfhlhf m
jehoUJ nfushF vLJ bryglh mj gaghL
mfF.
fhy gaghL
glkhdJ vfhy gaghofhf nrJ itf
gLnghJ mj gaghL cawJ. kiHfhy jiu
njf nrJ itJ mjid tU fhyF
gagLJnwh. njitj j gaghL jdh
TLwJ. ntsh glfshd m, be, nfhJik, vbz
Jf, gU tiff nghwit Efnth mwhl
gaghofhf ML KGtJ ghJfhfgLwJ.
127
cilik gaghL
glf thf eltoif bghUL xUtlUJ
ntbwhUtUF khWwJ. glf cgahsflUF nghJ
mjbfd bfhr gaghL cL. nkY mJnt EfnthUF
tff _ykhf brwilnghJ mt gaghL cawJ.
cilik myJ glf cilik xUtlUJ
kbwhUtUF khWtJ cilik gaghL MF. vLJfhlhf
cgahsfshd cHtfl be UFnghJ cs
gaghlhdJ Efnthl m UFnghJ cs gaghil l
Fiwthf UF.
cg fhuf
kj braghLfis, cg brj kW Efj vd
Utifahf fyh. cg br nghJ glf cUkhw
VgLwJ. cLglf btpL glfshf
khwgLwd. cL (Input) glf y, ciH kW
_yjd vW tifgL czjgLwJ. bkhj cLf
cg fhuf vd miHf gLwJ. VnjD xiw cg
brtjF cg fhufis xizFnghJ ehfhtJ xU
fhu njitgLwJ. glfS gfS mtWF jhdhfnt
cg brahJ. Mdh cztkhd jid tna cg
lL eilKiwgLjgLwJ. Jnt bjh Kid myJ
bjhyik (entrepreneurship) vwiHf gLwJ.
cg tKiwF cjaToa glf kW gf
cg fhuf vwiHfgLwJ.
cg fhuf tiff
bghJthf cg fhuf Kjik fhuf (Primary)
kW jUfgl (Derived) fhuf vd UtifgL
glf, gf kW brt Matiw cg brtjfhf
kj aif tsfis gagLJwh. y, ciH Ma
UfhufS (Land and Labour) aifahf gilfglit.
it glfis cg bra ayhJ. tiw Kjik
128
y aif bfhil MF
ii)
y m iyahdJ
iii)
y myhjJ
iv) y mirtwJ
v)
ciH maToaJ
ii)
iii)
iv)
v)
vi)
2.
3.
3.
2. gz _yjd
_yjd
_yjd vgJ ntW gy glfis cg brl kj
Kafsh cUthfglJ. rhjhuzkhf _yjd vgJ
brtij FF. brtij nkY cg brtjbfd
xJfgl brt vW _yjdij Twyh. aif bfhil
jj tUkhd mfToa w tif brtfns _yjd vd
kh yfz Tsh. _yjdK brtK xnu bghU
cilajy. UJ vyh brtfS _yjd mW, Mdh,
vyh _yjdK brt vW TwgLwJ.
_yjd totf
1. gUk bghU _yjd (m) bghUrh _yjd
2. gz_yjd (m) gza tsf/Mjhuf
3. kj _yjd (m) kj w tsf
1. gUk bghU _yjd
auf, fUf, folf, rhiyf, mizfLf,
br bjhl rhjdf Mait kjdh cUthfgl
gUkbghU _yjdkhF.
gUk bghU _yjd jikf
2.
3.
4.
5.
_yjd m beGjiksJ.
6.
_yjd MfKilaJ.
1.
7.
2.
8.
132
133
cg rh (Production Function)
vLnfhf
1.
2.
3.
xU Fl ms gtif cL bghUfis
gagLdh vts btpL bghUf ilF vgnj
cg rh vdyh. cg rh vgij Utiffshf
fyh.
4.
5.
1.
6.
2.
FWa fhy cg rh
khW j is
x cg fhu iyahf UF nghJ, Vida cg
fhuf msit khdh khW j is VgLwJ.
_W iyf
x cg fhu iyahf UFnghJ, kw cg
fhuf msit khdh _W tifahd isf VgL.
mitf
1. tsJ br is
yfz
2. FiwJ br is
3. vfa cg
136
khW
fhu
bkhj
cg
ruhr Wiy
cg cg iyf
1+
10
10
10
1+
22
11
12
1+
36
12
16
1+
52
13
16
1+
66
13.2
14
1+
76
12.6
10
1+
80
11.4
1+
82
10.2
1+
82
9.1
1+
10
78
7.8
-4
tiugl 6.1
ciH
STAGE
II
khW fhu ms
138
vkiw
is
tsJ br is
Kj iy Kotil nghJ, ruhr cg criyia
milwJ. bkhj cg, ruhr cg kW Wiy
cg mfJ bfhnl brwJ. W iy cg
caJ brwJ. Mdh gF Fiwwd. Wiy
cg FiwJ brwhY, ruhr cg catij l mfkhf
csJ. V v ruhr cg mfJ bfhnl brwJ.
ulh iy : Fiwj br is
j Ko W iy cg w {akhF. j
iy, bkhj cg FiwJ brY j caUwJ.
ruhr cg Wiy cg Fiwwd. Mdh uo
aghditna MF.
W iy cg {aij bkhj cg criyia
miljl ulhtJ fl KW bgWwJ.
_wh iy
vfa cg: Wiy cg vkiwahdJ.
bkhj cg kW ruhr cg uL ra bjhlFwd.
iyf af
khW j is
STAGE
I
FiwJ br
is
tsJ br
is
Kjiy
STAGE
III
t.
v.
ms
bkhj W iy
cg
cg
iyf
1.
1 au + 1 ciH
2.
2 au + 2 ciH
10
3.
3 au + 3 ciH
18
4.
4 au + 4 ciH
28
10
tsJ br
j/
is
5.
5 au + 5 ciH
38
10
6.
6 au + 6 ciH
48
10
7.
7 au + 7 ciH
56
8.
8 au + 8 ciH
62
II
khwh j
is
III
FiwJ
br j
is
tiugl 6.2 j ms is
Y
J
br
Y
Wiy cg
myFf
ts
J
br
Y
khwhJ UF
w
140
mltiz 6.2 j ms is
MP
Fi
lfhy cg rh - j ms is
l fhy midJ cg fhufS khwToaJ.
midJ cg fhufS myJ cLfS (Inputs)
khWnghJ btpo VgL khwnk j ms is ahF.
caU ms (an increase in scale) vgJ midJ cLfS
myJ fhufS xU-nru mfgnjahF.
j ms is _W iyf
j ms VgL khwfdh btpLf VgL
khwij btpil _W iyfshf Twyh. mitahtd.
(i) tsJ br j ms is
(ii) khwhj j ms is
(iii) FiwJbr j ms is
tsJbr j ms is
midJ cg fhufis caJnghJ mj j
msF nkyhf cg bgUFwJ. Jnt, tsJ br j
ms is ahF. vLJfhlhf midJ cLfS 5
GfhL caUnghJ btpLf 5 GfhLfSF nk cawJ.
mjhtJ 10 GfhlhF. iy Wiy cg mfF.
khwh j ms is :
bfhLfgl j ms midJ fhufis
caJnghJ, btpL mnj j caU. mjhtJ 5
GfhL midJ cg fhufS caUnghJ mnj ms 5
GfhL rkj ms btpLfS caU. nf W iy
cg khwhjjhF.
FiwJ br j ms is
midJ cg fhufis caJnghJ mnj j
msitl Fiwthf cg bgUdh, mJnt FiwJ br j
ms is ahF. mjhtJ midJ cg fhufS 5
GfhL caUnghJ btpLf 5 GfhoF Fiwthf
cawJ mjhtJ 3 GfhL. j fl W iy cg
Fiw.
ms
141
khW j ms
is
1. Fiwjfhy cg rh.
lfhy cg rh
2. vyh fhufS
khwhUF nghJ xnu xU
fhu kL khwToaJ.
midJ fhufS
khwToad
3. cg fhuf cg
fhuf jf.
12
1000
1000
jf khwToaJ khw
ToajW. mj ms khW
1000
1000
4. cg fhuf xU
Fl j xU c g
bghUis cg br tjF
bghUjhJ.
cg fhuf jf
khwToajW. mj ms
khW.
1000
5. caJ br j ms
is, cg fhu f
gFglh jikahY, ciH
waghY V gLwJ.
FiwJ br is cjk
jikaw fhu j jhY
gL fhuf iwFiw
be ahY VgLwJ.
tsJbr j ms is
, is fdjh
(economics of scale) VgLwJ.
mnj neu fd ikah
FiwJ br is
VgLwJ.
cg
_yjd
142
143
Units of
Units of
Combination
Capital
fyit
_yjd
myF
MRTS
Labour
ciH
myF
CL
r.m.c.nfh.
c.K.)
(c.K.)
3.
4.
tiugl 6.4
rkcg tisnfhLf
tiugl 6.5
rkcg bry nfhLf
ciH
ciH
_yjd
_yjd
12
rkcg brynfhL
144
145
ciH
L = ciH
147
C = _yjd
b = ciH vif ms
a = mLF j ms ciH (exponent of labour)
1-a = mLF j ms _yjd (exponent of capital)
nkfhQ cg rhgo U cg fhufS
(ciH kW _yjd) xU GfhL mfFnghJ btpL
(bkhj cg) mfF. xU GfhL cLf
mfFnghJ btpLfS xU GfhL caUwJ. j_y
fh-ly cg rh khwhj j ms is ia kL
sFwJ. j Ka fhuz vdbtwh mLF j ms
_yjdkhdJ. mLF j ms ciHig rhJsJ. J
vbghGJ xW vd MF. vLJfhlhf mLF ms
ciH 0.2 v mLF j ms _yjd 0.8 Mf UF;
mJngh mLF j ms ciH 0.3 v mLF j ms
_yjd 0.7 MF.
mLF j msit Rjukhf braglLtjdh
rkghL thW vGjgLwJ Q = bLaCb.
nkfh, cg rh mLFj ms TLj khwh
j ms is juij FwJ
a + b > 1 : tsJ br j is
2. fdf
a + b = 1 : khwhj j is
a + b < 1 : FiwJ br j is
ngus cg - bghUshjhu fd tiff
(bghUshjhu
bghUshjhu fdf) (Economies of Scale)
fd vgJ eikf. ms vgJ myFf msit
FF. bghUshjhu fdf vgJ ngus cg VgL
bry rhj eikf MF. cg ms mfFnghJ
fLkhd bryf Fiwa bjhlF. cLfis bkhjkhf
thFnghJ cgahs ngu ng thFtjhd ruhr khW
148
3. nkyhik fdf
ngus cg isjh ntiy gF Kiw. ntiy
gFKiw Ujh rahd kjf rahd Jiw Ughf.
xbthU JiwFkhd bghWzit VgLj nkyhsUF J
cj; j_y cg mfF. bkhj cg cr iyia
vL.
149
4. ciH fdf
mf fdikf
wfdikf
xU Fl iyF wF msffkhd Wtdf
Xl FJ fhzgLjyhY bjhiy cq kakhFtjhY
cg fdik VgLwJ. mgF cs midJ
WtdfSF J bghJthdJ. vLJfhlhf Fl
gF bjhrhiyfis thFtjh mf thu kW mf
bry VgLwJ. vdnt xU Fl gF mikJs
bjhrhiyah (industry) mFsmidJ WtdfS (firm)
nkfh wfdikah ghfgLwJ.
g
gF-M
I.
1.
cg vgJ
2.
M. gaghil cUthFj
. khW k
<. VJiy
y Mug m iy
m. {a
M. xWF mfkhdJ
. xWF FiwthdJ <. xWF rkkhdJ
m. gagho m
3.
<. cg mik
151
4.
KjYF mfgL Ca
IV.
XU thijf ila
m. to
16.
17.
18.
19.
20.
M. yhg
II.
. T
<. thlif
.............. VF xUtnu btfukhd bjh Kidnth
Mth.
m. jhf idj
M. lghLfis
. cg my lij njbjLj
<. VJiy
nfhol lfis uf.
6.
tU dhfSF
ilaf.
7.
21.
8.
22.
9.
23.
24.
25.
5.
10.
III. bghUJf
11.
bjhKidnth X,
gF-M
ehF
myJ
IJ
tf
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
- fhly
jhfg brgt
12.
ntiy gFKiw
- Ahny
13.
cg rh
- nguha Rl
14.
lghLf bjhF
- kh
15.
cl ciH myJ
- Ml R
152
26.
27.
28.
29.
j ms is ia khW j ms is
ia xWikfis, ntWikfis sFf.
30.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
32.
33.
j ms cg _W iyfis sFf.
34.
35.
khW j is ia T sFf.
36.
37.
154
ghl - 7
bry tUth
bry
xU bghUis cg br nghJ VgLw gytifahd
brydf cg bry (Cost of Production) vW
miHfgL. J mbghUis cg br bghGJ bry
bragL gzij FF. j cg bryid - bjh
ms, cg iy, bjh Eg jik, cL bghUf
ms, ciH kW nkyhik w nghw fhuf
khwd. thW xU bghU cg bry vgJ
cg fhufSF brYjgLw `bkhj iyna (aggregate
price) MF.
bry rh
bry rh vgJ bkhj brydfSF kW
cgF ilna cs bjhlid (functional relationship)
btgLJwJ. FpLUthf bry rh vgJ :
C = f (Q) MF.
F C vgJ bryF rk [C = Cost]
Q vgJ cgF rk [Q = Output]
bry kW brydf
gzbry kW cik bry : (Money cost and Real Cost)
xU bjh Wtd xU bghUis cg bra gzkhf
bryLw midJ bjhifiank gzbry vW
miHnwh. J,
i) _ybghUSfhd bry,
ii) ciHfhd T, kW rgs
iii) aufSF fUfSfhF bry
iv) auf, fllf nghw _yjd bghUfis
gGJghF bry
155
v) _yjdfhd to
bry
cg
FWa fhy ruhr bry tisnfhLf
ruhr khwh bry ((AFC)
ruhr khwh bry vgJ cg xU myfhd khwh
brythF. J bkhj khwh bryid cg myFfsh
tFFnghJ ilF <thF.
(ruhr khwh bry)AFC =
mltiz 7.1
bkhj
khwh
bry
TFC
bkhj
khW
bry
TVC
(1)
(2)
(3)
(4)
0
1
2
3
4
5
6
7
120
120
120
120
120
120
120
120
0
100
160
210
240
400
540
700
120
880
bkhj ruhr
bry khwh
(2 + 3) bry
TC
(21)AFC
ruhr
khW
bry
ruhr
(31)AVC
(AC)
(5)
(6)
(7)
120
220
280
330
360
520
660
820
120
60
40
30
24
20
17.14
0
100
80
70
60
80
90
100
220
140
110
90
104
110
117.14
1000
15
110
125
AC = AFC + AVC
bry
ATC
cg
160
(5 + 6)
161
Wiy
bry (%)
%)
200
300
100
390
90
470
80
570
100
690
120
820
130
955
135
1100
145
162
tiugl 7.3
Wiy
bry
cg
163
3.
tiugl 7.6
Y
ruhr bry
tiugl 7.4
tiugl 7.5
ruhr bry
cg
AC kW MC
cg
cg
2.
AR = ruhr tUth
TR= bkhj tUth
Q = fgl ms
vLfh. ruhr tUth = %.10,000/100 = %.100 thW ruhr
tUth vgJ x yF bghU iyahF.
Wiy tUth (Marginal Revenue)
W iy tUth vgJ bkhj tUth Vgl TLj
tUthahF. J xU bghUis TLjyhf gdh (ca) Vgl tUth ca. (Algebraically).
vLJfhlhf xU bghU 10 myFf %.15 vw iy
FnghJ 11tJ myFbghU %.14/ vw iy fglh
MRn = TRn TRn-1
= %. (11 x 14) - %. (10 x 15)
= %.154 - %.150
= %.4/=
ruhr tUth (AR) Wiy tUth (MR)
tisnfhLfSF ilna cs bjhl
ruhr tUth (iy) iyahf UFnghJ Wiy
tUth iyahf UJ uL xnu tisnfho nrJ L.
mltiz 7.3
.br.
TR
iy
m y F f (m) ruhr b k h . t
tUth (AR)
%.
%.
MR
.t.
%.
10
10
10
10
20
10
10
30
10
10
40
10
10
50
10
10
60
10
167
tiugl 7.7
AR = MR
ruhr kW
Wiy tUth
tiugl 7.8
AR
kW MR
ms
Fiwj iy kLnk xU Wtd mf gr bghUfis
fTL. miy ruhr tUth (iy) Fiwj bfhnl
brY. AR FiwnghJ MR Fiw. Mdh Wiy tUth
ruhr tUthial TLjyhf Fiw. jdh Wiy tUth
ruhr tUthF mikJL.
mltiz 7.4
ms
yhg kL
xU Wtd yhg vgJ bkhj tUthF bkhj
bryF ilna cs ntWghL MF. yhg = bkhj tUth bkhj bry cr yhg bgWtnj xU Wtd nehf MF.
mY bkhj tUthF bkhj bryF ilna cs
nefk bjhl crkhFjny. mj Fl
mWtdkhdJ rkiy UF.
mltiz 7.5
neh rJ brY AR kW MR
yhgij crkakhFj
.br.
TR
iy
m y F f (m) ruhr b k h . t
tUth (AR)
%.
%.
MR
.t.
%.
10
10
10
18
24
28
30
30
168
cg
(myFf)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
bkhj
tUth (%)
40
80
130
175
210
240
165
285
290
300
bkhj
bry (%)
45
70
90
105
130
155
200
255
270
310
169
bkhj
yhg (%)
-5
10
40
70
80
85
65
30
20
-10
g
I.
1.
tiugl 7.9
bkhj tUth kW
bkhj bry
2.
3.
4.
5.
cg
yhg crkakhFj
xU Wtd btntW msyhd cg <oa yhij
tiugl 7.9 sFwJ j yhg OM msyhd cg cr
msthf UF. F TR tisnfhoF TC tisnfhoF
cs ilbt mfgrkhf UF. Wtd OM ms
cgia OH ms cgia br bghGJ bkhj
tUthahdJ bkhj bryF rkkhf UF (TR=TC)
f WtdF yhgK iy eZlK iy. vdnt
S+Q f rkK f vwiHfgL.
170
II.
6.
7.
8.
10.
III.
11.
12.
13.
gF-m
rahd ilfis njbjLf.
cik bry vgJ
m. Jg kW ahfK M. cSz
. Ka ahfK
<. gz bry
gz bry cslfkhdJ btnaW bry kW
m. cshj bry
M. r_f bry
. khwh bry
<. gz bry
r_f bry vgit
m. Wtdf VW bfhtiy
M. rKjha VF bry
. cleyF F isgJ
<. nkfhQ midJ
ruhr bry jdh tFFnghJ ilF
m. TC / Q
M. TFC / Q
. TVC / Q
<. vJ iy
Wiy tUth vgJ jDl nrjh ilgJ.
m. ruhr tUth
M. bkhj cg
. bkhj tUth
<. vJ iy.
nfhol lfis uf.
gzbryid ............ vW miHfyh.
bghUshjhu yhg vgJ, bkhj tUthF ......... cs
ntWghlhF.
bkhj bry vgJ ...........
Wiy bry tisnfhlhdJ ......... tot UF.
bghUJf.
ruhr bry
- m. l tisnfhL
bkhj bry
- M. TCn - TC-1
lfhy ruhr bry
- . TR - TC
171
14.
15.
IV.
16.
MCn
- <. X myF bry
yhg
- <. TFC + TVC
xU brh ilaf.
ruhr tUth khwhk UFnghJ, Wiy tUth iy
vd?
17. Wiy tUth vgJ vd?
18. rkK vwh vd?
19. ciw tot tisnfhL vgJ vd?
20. ruhr bryit vthW fzLLth?
gF-M
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ilaf
21. FWa kW lfhyF cs ntWghL ahJ?
22. th bry vwh vd?
23. bghUshjhu bry vwh vd?
24. Wiy bry vwh vd?
25. MC kW AC-F ilnas cwfis TWf.
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26. lfhy ruhr bry tisnfhL g F tiuf.
27. AR kW MR nfhLf ilnaahd cwf vGJf.
28. FWafhy ruhr tisnfhil tf.
29. Wiy bryid rahd sfJl TWf.
30. SAC kW SMC-F cs cwid TWf.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31. xU Wtd nkbfhS gntW bryfis sFf.
32. TC, AC kW MC nfhLf g sFf.
33. TR, AR kW MR nfhLf g sFf.
34. yhg crkhFj msLjiy gl tiuJ sf jUf.
172
ghl 8
2.
3.
4.
mfho tiff
m. lij bghWj mfho
mfhoia mJ mikUF lij bghWJ cq,
tlhu, nja kW gdhL mfho vW tifgLjyh.
173
cq mfho
FWafhy
tlhu mfho
lfhy
nja mfho
xU ehL KGtY njitgL kW mfgL
bghUf msit FgJ nja mfho MF. (c..) nfhJik,
m.
gdhL mfho
cyf KGtJ xU gl W thfgLkhdh mJ cyf
mfho vdgL. (v.fh.) bgh, bt, brnghf. njit,
mig bghWJ j a rhj tifgLJj
mikJsJ. nghFtuJtr kW bjhiy bjhl
Kndwdh cq mfhof fgL bghUfS
gdhL mfho gid bghUfshf TL.
M. neurh mfho
fhyid mogilahf bfhL nguha kh
mfhoia tifgLsh. fhyij f FWafhy,
FWafhy, lfhy vW _W fshf tif gLsh.
f FWafhy
FWa fhy xU bghU / gl mig khw
ayhJ. vdnt FWa fhy mfho m beawJ, bghU
iyahdJ njitiana rhJsJ. (c) m glfsha
f, gHf.
174
KWik ngho
(gy)
iwngho
iwngho vgJ vzw gidahsfis bfhl
xU mikghF. vj xU gidahsU iy J Mf
brYj KoahJ.
afS, gjidfS
175
5. cg fhuf l bgaU
2. xj jikila glf
vyh gidahsfS, cg bragL midJ
glfS xjjhf, xUik jik, juK bfhlitahf
UfntL. mjhtJ bghU ju, ms, Rit xnu
jikilajhf Uj ntL. mWtdf cg br
glf xWbfhW KGikahd gL glfshf
csd.
3. mfho iy g KGikahf mUj
gidahsU EfnthU mfho y, iyia
KYkhf mUghf. Mfnt Efnth TLj iyia
mfnth (myJ) gidahs Fiwj iyia bgW
bfhsnthkhlhf.
4. cFjY, btnaWjY - jiliy
bjhrhiyF a Wtdf cFjYF, Uw
Wtdf, btnaWjYF jilnaJiy. mf yhg bgW
th UFnghJ J Wtdf cg bra cns
EiHwd. H VgLnghJ Vbfdnt atj Wtdf
bjhrhiyia L btnaWwd. jifa jilaw
cFjY, btnaWjY lfhy kL Vgl ToajhF.
Vbd FWa fhy bjh Wtdf msid khw
ayhJ.
176
6. nghFtuJ bry iy
mfho KGtY xnu iy ytjh, F nghFtuJ
bry iy. bjhiy cs Wtdfisl mfho
mUfhik cs WtdfSF nghFtuJ bry iy.
7. mu jiypL iy/ kjd Toik
cg kW iyia, muR jiyL fLgLj ayhJ.
Efnth, nghilna TLjik iy. mfho y
iyahdJ njit, mF Vg jhdhfnt kh bfhS.
tUth tisnfho jik
iwngho mfho iyahdJ njit, m Ma
uL mfho rfsh khfgLwJ. vdnt mfho
xnu khahd iy ywJ. midJ cg myFfS xnu
iy fgLwd. j isthf ruhr tUth
tisnfhL KYkhf beilaJ. Mfnt ruhr
tisnfhlhdJ X mF izahf mikJsJ. ruhr tUth
tisnfhL iyahf Ugjh Wiy tUth tisnfhL
iyahdjhf, ruhr tUth tis nfhnlhL izJ
brwJ. ruhr tUth tisnfhL Wtd njitnfhil
FwJ.
iw ngho FWa fhy iy, gl
cg za.
1.
2.
3.
cr yhg
xU wtd ruhr tUth, ruhr bryid l
TLjyhF nghJ mWtd cr yhgij milwJ. jid
tU tiugl 8.1 _y sfyh.
tiugl sf 8.1
FWa fhy rkiy
tUth, iy kW
bry
lfhy iy, gl cg zj
cg
tiugl 8.1 cg x mY, iy/tUth/bry y
mY FfgLsJ. OP vgJ mfho y iyahF.
PL vgJ ruhr tUth myJ njit tisnfhL kW Wiy
tUth tisnfhlhF. SAC, SMC it FWafhy ruhr bry,
kW Wiy bry tisnfhLfshF. E vw
Wiy tUth = Wiy bry. mnghJ Wiy bry
tisnfhL, Wiy tUth nfhil UJ mokl
178
tUth, iy kW
bry
tiugl 8.2
lfhy rkiy
cg
tiugl sf
tiugl 8.2 lfhy rkiy sfgLsJ. Wtd
S vw rkiy milwJ. m (LMC) lfhy
Wiy bry = Wiy tUth = ruhr tUth = lfhy
ruhr bry.
(LMC = MR = AR = LAC) ON vgJ lfhy rkiy
cg. mWtd a yhgijna bgWwJ. OP vgJ
rkiy iyahF. Wtd iy OP-ial mfFnghJ
cr yhg ilgjdh a Wtdf ftugLwd. Mdh
OPial iy FiwnghJ, Wtd H miltjh Vfdnt
cs y Wtdf bjh UJ yFwd. Mfnt l
fhy OP vgnj iy. j iy Wiy bry, ruhr
bry, kW ruhr tUth Mad rkiy UF.
lfhy mWtd a yhgijna mil.
nghoL Wtdf l fhy ruhr tisnfho (LAC)
mokl nyna rkiy bgW. j mWtdkhdJ
ON ms cg bra f Fiwj gr bryidna
nkbfhwJ.
180
iw ngho eikf
1.
2.
3.
4.
KWik
xU glij xUtnu cg brJ, gid brjh mJ
KWik vdgL. j cg glF f beUfkhd
gL glf iy. jdh a Wtdf cns
EiHtjF jilf csd.
KWik af / gf
1. xnu gidahs
F xnu xU gidahs Ugjh mt bghU
mig (myJ) iyia fLgLj KowJ. thFgtf
gyuhf Ugjh jfSila glfhd njitia mtuh
fLgLj KoahJ.
2. beUa gL glf iy
cg glfSF r rkkhd gL glf
KWik iy. jdh thFgtUF bj br th
181
2. bjhEg
bjhEg fhuzfsh KWik rid xU Wtd
bgwTL. _y bghUf, bjhEg m, w nj,
ma ufaf kW N Kiwf nghwt J xU
Wtd bfhLs fLghL KWik WtdF Mwiy
bgW jUwJ.
(v.fh.) bfhnfh nfhyh
3. rl
bghUis totikF cik, tf tHfhW bga, tf
cik milahsf thyhf cgahsUF KWik r
ilwJ. J rl KWik vdgL.
4. ngus KjL
y glf cg bra ngus KjL njitgLwJ.
midJ WtdfshY, j ngus Kjil bra
aYtiy. iy ngus KjL vgJ KWik njhw
thgwJ.
(v.fh.) 1. U v~F bjhrhiy, U ghij.
5. muR
y glfis cg brJ, F jgl cik muR
kLnk bgWsJ. j cik mu KWik vdgLwJ. (v.fh.)
rhu cg, U ghij, nghFtuJ, rika vth Kja
bghJ gaghLfshF.
KWik iy, cg khd
iw nghoia nghnw KWikahsU yhgij
crkhf Uwh.
xU KWik WtdkhdJ neh r njit
tisnfhil vbfhwJ. J mWtd ruhr
tUth tisnfhlhF. iyia Fiwjh kLnk xU
183
bry kW
tUth
cg
tiugl sf
nkfhQ tiugl 8.3 AR vgJ ruhr tUth
tisnfhlhF. MR vgJ Wiy tUth tisnfhlhF.
ruhr tUth tisnfhL (AR) neh brwJ. Wiy
tUth tisnfhL neh brwJ. Mdh J ruhr
bry nfhoF mikJsJ. E vw Wtd
rkiy milwJ. F Wiy bry, Wiy tUth
rkkhf csJ. KWikah OM ms cg brJ, OP
ms iyia zwh. j OM ms cg ruhr
tUth MS Mf ruhr bry MP Mf VgLwJ. xU
bghUSfhd yhg vgJ ruhr tUthF, ruhr bryF
cs ntWghlhF. Mfnt
184
1.
2.
3.
KWik ikf
1.
2.
4.
5.
2.
3.
4.
KWik
iw ngho
1. ruhr tUth tisnfhL
(AR) X mRF izahd
gLif nfhlhf mik
JsJ. F tUth
(MR), ruhr tUth iyF
rkkhf UF.
MR = AR = P
KWik
iw ngho
4. iw ngho rkiy
ahdJ cg bry mf
FnghJ kLnk mila Konk
m bry Fiw nghnj
iyahdjhf UF nghnj
my.
rkiy
iy,
bry
mfF nghJ, Fiw
nghJ, iyahd jhf
UF nghJ milayh.
bry kW
tUth
tiugl 8.4
tiugl sf
nkfl tiugl MC, AC vgd FWafhy Wiy
bry kW ruhr bry tisnfhLfshF. AR vw ruhr
tUth tisnfhL, MR vw Wiy tUth tisnfhL
neh rJ brwJ. E vw rkiy MR = MC Mf
mik. F OM vgJ rkiy cgasthF. j cg
OP vgJ rkiy iyahf khfgLwJ. yhg vgJ
ruhr tUthF, ruhr bryF cs ntWghlhF. MQ vgJ
ruhr tUth, MS vgJ ruhr bry. mjhtJ QM - MS = SQ.
SQ vgJ xU bghUSfhd yhgkhF. j xU bghUSfhd
yhgij OM vw gl cg msdh bgUdh
mWtdF PQSR vw nfholgl brtf totyhd yhg
ilF. thwhf FWa fhy mWtd OM ms
cg brJ mtiw OP iyF W mfgr ygij
bgWwJ.
KWik ngho cs btntW Wtdf FWa
fhy mrhjhuz yhgijna myJ eZlijnah jkJ bry
kW tUthtis nfhil bghUJ bgWbfhS.
lfhy bjhrhiy cs Wtdf cr
yhgij <odh a Wtdf bjh EiHJ, yhg
msit FiwF. ruhr tUth jdh Fiw. cg
fhuf njit mfghdJ cg bryit mfF.
vdnt yhg ms FiwJL. l fhy
bjhrhiyF UF Wtdf eZlij miljh y
Wtdf bjhiy L btnaW. jdh mfho
j gF mfF. cg fhuf njit Fiwtjh,
cg fhuf iy Fiwa neL. j isthf cg
bry Fiwa neL. J Uw Wtdf yhgij
mfF. KWik ngho Uw Wtdf a
yhgijna lfhy <L.
cg
190
191
lfhy
nyh KWik
af
1.
2.
3.
193
g
gF-m
I.
1.
2.
3.
4.
M. MC = AC
. MR = AR
<. MR = AC
M. Ugidahs
. nyh
<. KWik
M. gid
194
<. vJ iy
M. ilklkhf UF
. neh rJ brY
<. brFjhf UF
II.
6.
7.
8.
9.
10.
III. bghUJf
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
26.
27.
28.
11.
cyf mfho
m. E.M. nrg
29.
12.
Efnth nfhyr
M. nfhnfh-nfhyh
30.
13.
bj Mfh
. jf kW bt
14.
bjhEg KWik
15.
KWikahs ngho
c. itu
IV.
xU brh ilaf
31.
16.
32.
17.
18.
33.
19.
20.
MRTP rl vj ML awglJ?
34.
35.
36.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
gF-M
tU dhfSF
ilaf
ehF
myJ
IJ
tf
21.
mfho gf ahit?
22.
23.
24.
25.
197
ghl - 9
Wiy cg w g nfhghL
(MARGINAL PRODUCTIVITY THEORY OF
DISTRIBUTION)
Wiy cg w g nfhghL vgJ cg
fhuf bghJ g nfhghlhF. iw ngho, cg
fhuf Ca vthW khfgLwJ (za
bragLwJ) vgij nfhghL sFwJ. vyh cg
fhufS mit cg br W iy cgF rkkhfnt
Ca bgW vgij tWJwJ.
glf iy khdF, fhuf iy
khdF mogil ntWghLf VJiy. fhuf iy,
rij mitf njit kW mfdh khfgL.
glf njit neuo njit Mdh fhuf njit
bgwgl njit. (c) LfSF njitUjhjh L fL
bjh bjhyhsfSF njit UF.
Wiy cg w g nfhghogo, iw
ngho rij xbthU fhu mJ cg br
glf kF rkkhf Ca bgW. midJ
cg fhufSF bghUJtjhf UjhY Kj ciH
g eh fhngh.
cg fhuf iy Wiy cg glf
kF rkkhF tiu xU Wtd cg fhuf msit
Tobfhnl brY. Wiy cg kF rkkhfnt
xbthU cg fhuF CakfgL vgnj j
bghUshF. cgahs TLj cg fhuia agjh
ilF TLj cg glf kF rkkhf Wiy
cg UF. eh kw cg fhuf mig iyahf
bfhnwh.
198
tiugl 9.2
199
1.
iwngho ywJ.
2.
3.
4.
2.
3.
vLnfhf
4.
Wiy cg w g nfhghL fl
vLnfhf mogil cUthdjhF.
5.
200
201
cg
thu yh y
(m)
Wiy y
thu
y ju
203
2.
3.
4.
5.
(Theories of Wages)
wdh :
thifju
TnfhghlhdJ
iH
kl
Tnfhghil l wjJ vg Iaiy. thif
juF TF beUa bjhl cL vgJ cik. Mdh
vJ fhu, vJ is vW TWtJ J fodkhF.
3. T nfhghL
y Ka jfhy TnfhghLfshtd.
TnfhghLf
206
207
4. vr cik TnfhghL
wdh :
wdh :
mfho T nfhghL
nfhghL, Tia ciHfhd iyahf fUJwJ.
kw iyfis nghnw T mfhorfshd njit, m
Matwh khf gLwJ.
bghJthf ciH m, ntiy bra jahuhf cs
kf bkhj vifia FF. y tifahd ciHF
mf myJ lfhy g njitgLwJ. g fhy
ciHghsf jfSila tUkhdij ahf bra ntosJ.
ciH bryit fzL bghGJ ahf brj tUkhdij
ftd bfhSj ntL.
ciH njit : ciH njitahdJ xU jUfgl
njitahF. glf njitia vghnj ed cg
eilbgWwJ. thg ey iy eilbgW bghGJ,
ciHfhd njit mfkhf UF _yjd, kthf ilF
bghGJ ciHF _yjdij gL bra Ka brth. KjL
mfFbghGJ ciHfhd njit mfF.
ciHfhd mfho ngho, TahdJ ciHfhd
njit m rkkhFnghJ rkiy cUthwJ.
tiugl 9.4
PICTURE INSERT
njit kW
ciH
ciH))
m ((ciH
210
211
to (Interest)
_yjdij gagLJtjfhf bfhLfgL iy to
vdgL. jF fu to myJ a to vW bga. muR
guf _y <lgL tona jF xU wj
vLJfhlhF. fu to ju, lghLfSfhd btFk,
trFiwfhd Ca, gfhd Ca Mait bkhj
to mlF. lghLf vgJ tf lghLf kW
brhj lghLfS mlF. (c) a trhF
bfhLfgL flfis Ug bgWt cs lghL
fhuzkhf gzij flbfhLgt mf to tNgh.
bghJthf gzij kf buhfkhf itUf Ut. jF
ikjikyhd brhJ vW bga (Liquidity Preference).
xUtUF fl bfhLfglh, mgz y fhyF Ug
bgw KoahJ. Jnt trFiw (inconvenience) vdgL.
trFiwit <Lbra mfgoahd tUkhdij bfhLf
ntL. Mfnt bkhj to vgJ fu tol nkTait
midJ mlF.
tonfhghLf
(Theories of interest)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
to ga iknfhghL
fl njit / m
214
toj
gz
216
nfhgho
midJ
3. T yhg nfhghL
yhgkhdJ TUJ ntWglJ my vW nguha
lh TWwh. bjh mikghs jwikfhd Tna
yhg MF. jDila Fiwghlhf vkiw yhgij g eh
Twyh. Mdh vkiw Tia g eh Tw KoahJ. bjh
mik vgJ jjik thj cg fhuahF. Mdh
J ciHUJ khWglJ.
219
221
I.
1.
2.
3.
4.
5.
g
gF-m
rahd ilia njbjLf :
8.
9.
10.
III.
bghUJf :
11.
vr cik TnfhghL
- m. kh
12.
fhUj tonfhghL
- M. thf
13.
fl nfhghL
- . Ahny
14.
15.
- c. sh
IV.
fhQ
dhfSF
ilaf
16.
17.
18.
ik Ugnfhgho Ma
19.
m. J.M.
M. kh
20.
. rhKntr
<. ie
m. _yjd
M. mik
. ciH
<. y
M. _yjd
. ciH
<. mik
ciH V njitgLwJ
m. cW njit
M neuo njit
. bgwgl njit
<. be njit
ngh thu vw fU Ma
m. Ml
M. kh
. fhnlh
<. rhKntr
7.
xU
brh
gF-M
tU dhfSF ehF myJ IJ tf
ilaf
21.
22.
23.
24.
25.
tU dhfSF xU gf ms ilaf
26.
kh nghthu nfhghoid t.
27.
iH kl T nfhghil g W F tiuf.
28.
29.
30.
Rl yhg nfhghoid t.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
W iy cg w g nfhghoid
tf.
32.
33.
fl to nfhghoid t.
34.
to nfhghoid thf.
35.
224
ghl - 10
tUkhd
za - va nfhghL
tUkhdza
Ml (1723 - 90), jhk uhg khj (1766-1834), nl
fhnlh (1772 - 1823) kW J. B. nr tf f ugykhd
bjhikahd bghUshjhu mPf (tYef) Mthf. 18,
kW 19 whLf ya nga uridfSF (tUkhd
kW ntiyik) KGtot bfhLjhf. Mdh tfSila
fUJfis ed bghUshjhu tYefS gd.
ntiyyh uridF jilyh thg mF
Fj tfSila fUJf 1930 bgU bghUshjhu kj
Vgl tiu vW bfhsgld. `bgUkj fhuzkhf jilyh
thg bghUshjhu ehLfshd mbkfh kW yhJ Ma
ehLf mf ntiy ikdhY (unemployment) kW mf
cgdhY (Glut) rijf Kl nghd. n#.v. R (1883
- 1964) cyf bgUkjij M brJ mtuJ fLiuf /
jff _ykhf nga bghUshjhu xU uia
VgLdh. mtuJ fUJf ntiyikia nghf muRF
bgU cjahf Ujd. jfhy nga bghUa nfhghLf
midJ tuJ fUJfisna mogilahf bfhLsd.
bjhik bghUshjhu KG ntiyth
nfhghL (Classical Theory of Full employment)
vts cg bragl ntL vgij xU eho
cg w khgjhf bjhik bghUayPf
fUdhf. xU eho bghUshjhu mjdh vts Konkh
mtsF cg brwJ. mF KG ntiy th
ytjhf fUjgLwJ. vj xU cgfhu (Fghf
ciH) ntiy UfhJ vW nfhghL fUJwJ.
mfkhfnth, Fiwthfnth cg branth myJ fnth n#..
`nr vw bghUayP go rij cg brj
glf midij gid brJLwJ. n#..nr mfho
225
3.
2.
3.
4.
5.
bghUshjhu beahd T j y.
6.
bghUshjhu beahd to j y.
7.
8.
9.
mu jiypL mtaiy.
2.
vnghJ
Efnf
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
bghUshjhu gz xU Ka rahF.
11.
12.
bghUshjhu
vwiHfgLwJ.
eho tUkhd kW ntiythig khgnj nga
bghUa ika uidahF. vdntjh jfhy
bghUayPf nga bghUaiy tUkhdij khF
nfhghL vwiHwhf tUkhd kW ntiyth khd
ga Ka TWfis Fljdh, bghUa
``ngus bghUa vd miHfgLwJ. R ehL
tUkhdF mf KaJt mjh. mt bjhik
bghUayPfis FiwTaJl nr ia kWjh.
FWa fhy tUkhd ms ntiy thgsit bghUJsJ
vd edh. ntiy th ms mff tUkhd ms
mfF.
229
xL bkhj njit rh
g
KjL rh g
Ef rh g
tUkhd
ms
W iy Ef
ehl (MPC)
_yjd W to j
iy w (MEC)
_yjd thyhf
bgW isr
_yjd
m iy
bghJkf ik
Ug
ngunehf
bghUshjhu
gz m
Kvrif
nehf
Cf thf nehf
Ef rh
bry
tUkhd
233
Ef khw
tUkhd khw
myJ
Wiy Ef ehl =
C
Y
brFJ khw
ilkl khw
S
Y
Efit zF w fhuf
Ef brtjF tUkhd f Kakhd fhuahf
UD, ntW y fhufS Ef ehlij khwkila
bratyd. mitahtd.
1. tUkhd g
2. brt g ms kW a
3. kf bjhif taJ ghFghL
4. gzf myJ iy ms
5. mu bfhiff
6. to j
7. vghf
8. sguf
9. thifju ts
10. fyhrhu khw
Kdnk thjgo xLbkhj njit (Aggregate Demand)
Ef rh kW cg rh vd UgFfis bfhlJ.
vD FWa fhy Ef rh myJ Wiy Ef
ehl (MPC) khwhUF. vdnt, KjL rhF
KaJ bfhLJsh.
KjL rh
bghUshjhu KjL w bghUis bfhLsJ.
mjhtJ Vfdnt cs cg wfSF TLj bghU
nrgJ. (uju KjLf U uju rhjdf, auf,
fllf, _ybghUf, njkhdjh VgL khw bryf
nghwitfshF. J tUfhy cgF mogilahF. KjL
vgJ bkhj bry myJ xLbkhj bryF Ka
mogil TW (Component) MF.
238
2.
to j
242
3.
4.
5.
6.
7.
8.
xLbkhj bry
tUkhd
243
(myJ) K =
KL nfhghLf
bgU nfhghogo KjL mfgjh tUkhd
gklfhf cawJ.
thW tUkhd ca VgLjth Ef catilwJ
njit ca ey cjij jUwJ. ilF cg rf
KGtJ gagLj gLwd. J, njit mfig
<Lbrtjfhf mf Kjoid CFwJ. jnghJ cs
cg rf bgUF njitia <Lbr tif UfhJ
vgjh a KjL _y cg rf gLjgL.
vdnt, Kjo ms Ef khwjh Vgl tUkhd
khw jij bghUjJ Jnt KL (accelerator)
nfhghL MF. nfhghogo fu KjL tUkhd
khwnjhL neuo bjhl cilaJ MF.
bgU nfhghL FLtJ tUkhd ms J
Kjo isit bghUjJ. KL nfhghL KjL
msJ tUkhd isit bghUjJ MF.
gz kW to
to ga gznfhghL xiw gagLdh. Jnt
to ga ik UgnfhghL vdgL. (Liquidity Preference
Theory of Interest). R TWgo to vgJ gzij
gagLbfhs bfhLfgL bjhif vdyh. gz njit
(ik Ug) kW gz m to jij khwJ.
nfhghlhd ik jik nfhgho rhuhr
vdbt gz ms kW mj ik jik iy to
jij khwJ.
bjhik bghUa mPf fUaJngh to vgJ
nrF mfgL btFk my vgij
bjgLdh. toj ik jikia Fl fhy
msF LjYF mfgL btFkna MF; ntW
jkhf brhtbj to j kf ik jik, mtf
ik Ugdh (Liquidity Preference) VgL kdkhwij
bghUjjhF.
247
II.
nfhol lij uf
gF-m
6.
7.
8.
9.
m. ntiyyh iy
M. kiwKf ntiyik
10.
. KGntiy iy
<. Fiwntiyik
I.
1.
2.
3.
m. nl fhnlh
M. J.M. R
. Ml R
<. khj
11.
xLbkhj njit
- brFJ khw/ilkhw
12.
r nfhL
-C+S
13.
- C + I + G + (X-M)
14.
- ik Ug
15.
- 1/1-MPC
IV.
XU thijf ila
16.
<. midJ
17.
W iy Ef ehl
18.
19.
20.
m. tUkhdK ntiyth
. to gzK
4.
III. bghUJf
M. iy btpL
<. VJiy
5.
m.
.
S
Y
M. C
Y
P
Q
<.
248
C
Y
249
gF-M
tU dhfSF
ilaf.
ehF
myJ
IJ
tf
21.
22.
23.
24.
25.
bgU F tiuf.
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
26.
27.
28.
29.
30.
tUkhd za ga va nfhgho
vLnfhfis sFf.
gF-<
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
32.
33.
250
ghl - 11
gz bfhif
KDiu
gz bfhifia gogjF K gz jik kW mj
gfis fhngh. jfhy bghUshjhuij gz bghUshjhu
vW miHF msF gz KaJt thjJ. jfhy
bghUshjhu gz braglhJ. bghUshjhu Kndw
bjhlf fhynyna gkhwfhd njit vGjJ. gkhw
Kj glkhW tot VglJ. gl khW Kiw vgJ
glfis bfhLJ glfis thFj MF. gzij
gagLjhk eilbgW thg MF. Kfhy kjf
Ugf vikahdjhf f ythf Ujjh glkhW
wghf braglJ. fhyngh J bghUjhj xwhf
fUjglJ. J gy ffis bfhlJ. (1) uil njit
bghUj glkhW KiwF njitglJ. xU eg kbwhU eg
Utij bgUf ntL. vLJfhlhf gR itUF
xU eg Fiu ntLbkd idjh ntW xU eg Fiuia
bfhLJ gRit bgWgtuhf Uf ntL. iy v
glkhW eilbgwhJ. J vnghJ rhakhd xW my.
bghUfis U itUgJ vgJ fodkhd xW. gz
nr bfhfy MF. gz yhlh brtij
glf totjh U itUf ntL. mitfis
l fhyF U itUf KoahJ. y glf mGf
Toait. nkY y glf mj kig HJL.
gz gf
glkhW Kiw fhzgl FiwghLfis (ffis)
gz lJ. gz glkhW Kiw ffis F
xU fUahf bragLwJ.
gl gkhw midtuhY VW bfhsglJ, ms
nfhyhf gagLtJ, k iyfydhf gagLtJ gzkhF
vW busj (Crowther) TWwh. bghJthf midtuhY
251
2.
3.
ah mf ms iy fhzgliy. vdnt
btrij eltoiff xU ey flmsit fLgLJ
fUahf bragliy. fl msit fLgLJtijl, muR
flbgW eltoiffSF J mfkhf gagLjgLwJ.
njbjLfgl fl fLghL Kiwf
ll bghUshjhu, tsJ tU ehLf,
njbjLfgl flfLghL Kiwf (fUf) Ka gF
twd. fl ms fLghL Kiwfisl njbjLfgl
fl fLghL fUahdJ, tf tf vyh tifahd
flfis fLgLJwJ. J njitaw df fl
257
fl
fLghL
fUf
tiugl 11.1
to j
to j
KjL
Part - A gz m
k gz (Cheap Money)
260
~ MV = PT
gz ms ju kw fhuzfshY iy klkhdJ
ghfgL mitahtd mu gzbfhif, a bfhif,
Fl fhy glf m / eilbgW thg
ms, tUkhd VgK khw, glfSfhd cW njit
Kjad MF.
PT = MV (or)
P = MV
T
J gkhw rkghL vW miHfgL gz Hf (V)
vgJ xU Fl fhy gz vjid Kiw ifkhWwJ
vgij FwJ. kwit khwhUFbghGJ, gz m
ms mfif, iy klK caU vW rkghL
FwJ. gz k FiwwJ vW bghUgL. v.fh. (M)
gz m uoghF bghGJ (P) tiy uoghF.
iwa ehf, gz m bgUgF fhnrhiyf,
khW Lf (bills) kW Vida fl fUfS mlF. vdnt
gz msit fzL bghGJ, nkTa gz tiffis
fz vLJ bfhs ntL vW y bghUa mPf
fUJwhf. vdnt gkhw rkghL flthW
khwkilwJ.
PT = MV + M 1 V 1 M 1 vgJ vyh tifahd
fhnrhiyf bkhj ms, khWLf (bills) kW
HfYs kw fl fUf mlF. V1 vgJ M1 (fl
fUf) gzHf.
262
(Bottleneck Inflation)
t (jij) mfgLjyh.
2.
3.
wFk fLghLf j
4.
gL
5.
iy fLghL
3. Kjlhsf :
muR guf KjL brUgtf iyahd
tUkhdij bgWt. vdnt mtfsJ iyik iyahd
tUkhdij bgWgtfis nghnw UF. Mdh
Wtdf gFf (Shares) KjL brUgtf iynaw
fhy mf yhgij iywf fhy mf Hig
milthf.
268
269
g
gF-m
I.
1.
gz bfhifia mkgLJtJ
2.
3.
4.
5.
m. ika muR
M. khy muR
. ka muR
M. M2
. M3
<. M4
6.
7.
8.
9.
10.
III. bghUJf
11.
fl ms fl fLghL
- m. Fiwj to j
12.
fl jik fLghL
- M. to j
13.
k gz bfhif
- . mWj
14.
T iy xiw
- <. gz thF r
xW jSwJ
gzf nghJ vd fG
15.
gz k
- c. CJ brY gzf
IV.
xU brh ilaf
16.
17.
18.
19.
20.
t j vnghJ cajgLwJ
m. gzthl
M. gzf
. iy iyahf Uj
<. ntiyik
m. bry - cJ gzf
. iyjik gzf
<. T cJ gzf
270
271
gF-M
tU dhfSF
ilaf
ehF
myJ
21.
gz yfzij TWf.
22.
23.
24.
25.
IJ
tf
gF-
tU dhfSF xU gf ms ilaf.
26.
27.
U gz - W F vGJf.
28.
29.
30.
tU dhfSF _W gf ms ilaf.
31.
gz gfis tf.
32.
33.
34.
35.
ghl-12
a bfhif
bghJ a myJ mu vgJ bghUshjhu
xU isahF. J ML iy mif (Budget), mu
tUth kW brydfis gajhF. J murhf
a bfhif ga klhF. J mu tKiwf kW
Kafis g milahs fL bfhSjY M brjYkhF.
bghJ vgJ mu rhj braghLfshF. J
mu fUy braghLfnshL bjhlilajhF. bghJ
vgJ bghUshjhu (Fiscal Economy) vW miHfgL.
gila fhyf murhdJ bghUshjhu tsia rhj
gfis nkbfhlJ. mfho rfsha njit kW m
Mad bghUshjhuid iw br tfhofshf Ujd.
Mdh murhdJ braghLf jiyliy. gila fhy
muRf 1. cehL rl xGif ghJfhj 2. ehil ghJfhj
3. thf kW 4. bghJ thf Ma aikahj gfis
kLnk nkbfhld.mj muRf fhty muRf (Police States)
vd miHfgld.
iwa ed murhdJ vzw ts, Kndw
lf kW kfis rhj bghJ ey lfSF
KaJt bfhLJ brayhWwJ. Mfnt ed muir bghJ
ey muR (Welfare State) vg. jifa ed muRf bgUtU
mu brydfSfhf Mjhufis ul ntL.
iwa fhy bghUshjhukhdJ bga ms
khwij cUthsJ. khwfis bfhif _ykhf
mJ bfhsyh. bfhif mu nga bghUshjhu
gfnshL bjhlilaJ. bfhif mu tbfhif,
mu bryd, kW gz bfhifnahL nrjjhF.
bfhif bghUshjhu nfhghL kW bghJ nfhghnlhL
izjjhF.
273
yfz
1.bghJ bry
bghJ cslf
bghJ cslf
bghJ bry
Tlh Kiw
ka_khy cwf
bghJ fl
274
bghJ tUth
2. bghJ tUth
Uthf
4. thf
1. rkJt
mu Wtdf, mu gf kW mu
aufnshL rhj eltoiffns thfkhF. nkY
thf vgJ, tu-bry lfis totikj,
cUthFj, xgj kW ghuhSkw, rlkwf jhf
brj, jif brj, eilKiwgLJj Matiw gaJ.
5. Tlh
bghJ xU cnt Tlh ahF. Tlh
vgJ uL (m) mjF nkgl muRf Tlik.
Tlh mik ika, khy kW cS muRf
xUizJsd. J, tuRfilna yw
cwKiwf g, mjndhL rkjKila uridfisg
MuhwJ.
t vgj bghU
tf _y bgwgLw tUkhdnk bghJtUth Ka
tUkhdkhF. xU Fokf (m) xU Wtd muRF flhakhf
brYjToa xU brYJifna t vdgL. t flha
jik fhzgLwJ.
t-yfz
nguha brnk (Seligman) t vgJ xU Fokf
muRF flhakhf brYJ, brYJif. mul UJ vjj
neuo eik vghfhk, flhakhf brYj ntoanj t
vdgLvd TWwh.
t f
2. bj / cW
xbthU FokfD jh brYjntoa t ms,
vbghGJ t brYjntL, ahl brYj ntL vgij
mUf ntL. Jnt bj / cW ahF.
3. tr
t brYJj, t brYJnthUF trahf ghu
Fiwjjh Uj ntL. v.fh rgsUJ oj
bragL tUkhdt, glf jhd tf bghUfis
thFnghnj bgwgLj. (c..)mWtilnahL bgwgL yt.
4. fd
tY, t tNgY mf gz
uakhfhkUf ntL vw jJtij gaJ. fd
trlf kW t Kiwf vjhdjhf, kfsJ tUkhd
tfis Fiwj ms gagLJtjhf mikj ntL.
tf tiff
tf tiffis tUkhW tirgLjyh. mitahtd
1.
neKf kW kiwKf tf
2.
2. bj
3.
kTL t (VAT)
3. tr
4.
xW (m) gyjugl tf
Ml t bfhiff tUkhW
1. rkJt
4. fd
276
277
1. neKf kW kiwKf tf
5)
mg tf
6)
brt tf
7)
_yjd jhd tf
8)
Mait tf
9)
ka mu trhuh tUthf
(1)
rh gf
(2)
to tUthf
(3)
yhg gFf
ka kW khy muRf tf
(4)
bghJ ga, gf
(5)
r_f, rKjha ga gf
(6)
bghUshjhu ga gf
ka muR F tf
ka muRF fhQ U Kiwf tUkhd
ilwJ.
1.
2.
t rhj tUkhd
3.
4.
2)
Wtdf jhd tf
5.
3)
brydf jhd tf
6.
4)
brhJf jhd tf
1)
278
279
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
ka mu khaf jhdtf
18.
ML iy mif (Budget)
t Kiwf
(1) j Kiwtf
(2) tsj Kiw tf
(3) nj jKiw tf
(4) j tsjKiw tf vd ehF tifgLj gLwd.
sf
280
281
tiuaiwf
tu-bry l tiff
tu-bry l tiff
2. _yjd tu - bry l
muR br brydf bgU gF _yjd bryfshF.
_yjd tuf, _yjd brydf Mait _yjd tu
bry l mlF. mfho flf, a r
tlUJ bgwToa flf, fUy coaf, maehL
283
fLgL,
bghUshjhuij
f ms
2.
3.
muR Uthf fhyjhkj
4.
kw FiwgLf.
1. f ms
iy mif vgJ xU rhjhuz tu-bry mif
kLky mJ xU bghUshjhu totikghF. tiu ehL
tUkhd xU a gFahf Ugjdh bghUshjhu ts
J Ugjf ghig VgLj ayhJ. e eho bgUksyhd
kf ViHfshf Ugjh, neKf tia mf ms eh
gagLj ayiy. nkY bkhj ttUthahdJ ehL
tUkhd xU W gFahf Ugjdh, bgUks ahf
njitgLw, ja iy Uw bghUshjhuij
Kndw, nghjhjjhf csJ.
2. tf NHfis fLgLJt
bfhif Fiwthd bt
xU eho JiwfSilna xUiz Vglhlh,
bfhif fUf meho bghUshjhu tsia
iugLj KoahJ. muR nkbfhS vyh braghLfS
midJ JiwfY xnu khahd jhfij VgL, thwhf
xUJiw VgLw kjkhdJ kbwhU Jiw iy Vwij
VgLJ. gwhFiw ahf _y Vgl thF r
mf, 1930- Mo bgU kjij ga sa J.M.
mtf, kj jGa bghUshjufSF D TLjyhd
iy Vwijna mjJ.
3. muR Uthf fhyjhkj
thfjilfdh thf bfhif eilKiw
gLJt fhy jhkjK, rakw NH kW FHgiy
VglTL. j isthf bfhif tik
braHfTL.
kw FiwghLf
bgU msyhd ntiyFiw, bghJkfilna fhzgL
xWikik, t Vf, Fiwthd t f nghwit
bfhif kw FiwghLfshF.
289
II.
gF-m
6.
7.
8.
9.
10.
I.
1.
2.
3.
m. jah Jiw
M. ntshik Jiw
. bghJ Jiw
<. bjh
t tUth
m. flz
M. tf tiff
. tUth
III. bghUJf.
11.
j tt Kiw
- m. jSgo
cjbjhif
12.
tsj t
- M. Mj
13.
(gz) bfhif
- . t j Fiw
14.
kW j t
- tUth bry
rkkhf UF
15.
rk iy mif
- wj tKiw
IV.
xU thijf ilaf.
16.
t vgJ vd?
17.
4.
5.
M. btFk kW kha
. fl
<. t
M. ahL
18.
. jhL
<. fahL
19.
20.
290
291
ghl - 1 ilf
gF-m
gF-M
tU dhfSF
ilaf.
ehF
myJ
IJ
tf
I.
1
2 <
Mj j t bfhif vd?
24.
tf tiff vbdd?
gaghLfis
25.
glkhWKiw
r_f
10
rKu (fl)
21.
22.
23.
II.
gF-
tU dhfSF xUgf ms ilaf.
III.
26.
t bfhifia t?
11
12 c
27.
13
<
14 m
15 M
IV.
16
mua bghUshjhu
17
a, fzF-bghUa
29.
18
30.
19
fhW, Nax
20
28.
gF-<
ghl - 2 ilf
gF-m
tU dhfSF _W gf ms ilaf
31.
32.
1.
<
2. m
33.
ML iy mif tiffis t.
3.
<
4. M
34.
I.
5. m
293
II.
IV.
6.
gHffS, kufS
16. Ugfis iw br r
7.
iyfU
17.
8.
cg th viy
9.
r_f/TLey
10.
jah kW bghJ
19. r k n e h F t i s n f h o b j h F v g J u L
glfSfhd btntW iyahd gaghil sF.
III.
11.
<
14. M
12. m
13. c
15.
16. M.
17. yhgnehF.
18. .
20.M.
20. iy - j nfhL
ghl - 4 ilf
gF-m
I.
ghl - 3 ilf
gF-m
I.
1.
2.
3.
4. <
nfh ulh
5. m
II.
1.
<
2.
3.
5.
<
II.
6.
Ef
7.
8.
6.
a gaghL M
7.
9.
bkhj gaghL
8.
bts is
10.
bghUshjhu nfhghL
9.
Mu khr
10. m be
III.
11. <
12. m
13. M
14. c
III.
15.
11. <
12. m
294
295
13. c
IV.
14. M
16. rkiy
15.
IV.
18. Mu kh
20. M
ghl - 6 ilf
gF-m
I.
<.
2. M.
3.
m.
4. .
2. m
3.
4. m
5. m
II.
I.
I.
1.
5. m.
6.
mogil fhuf
7.
Ml R
8.
ntiy gF Kiw
9.
_yjd
10. cg rh
II.
III.
6.
iy
7.
cgKiwf
8.
rkiy
9.
FWafhy kW lfhy
10.
III.
11. c.
12. d.
13. a.
14. b.
11.
12. c
13. m
14. M
IV.
16. bjh Kidnth
17. Wtd cUJ
18. rk cg nfhLf
15. e.
296
297
15. <
ghl - 7 ilf
gF-m
II.
I.
1.
<
2. m
3.
<
4. M
5.
6.
xjgl.
7.
mfgr a yhg.
8.
iy Vgt.
9.
rl ahd KWik.
II.
6.
bgaus bry
7.
bghUshjhu bry
11.
12. <
8.
FWa fhy
13. c
14. M
9.
III.
10. U tot
15. m
IV.
16. gy Wtdfis bfhlJ
17. muR
III.
11. <
12. c
13. m
14. M
18. t / rl Kiw
15.
IV.
I.
19. F W a f h y b r y n f h o x U b j h F / l
tisnfhL.
20. TC/q
1.
<
2. <
3.
4. M
5. m
II.
ghl - 8 ilf
gF-m
I.
1.
2. m
3.
<
4. M
5. m
298
6.
bghJthd
7.
iw
8.
th
9.
bgaus
III.
IV.
11. M
12. m
13. <
14. c
16. bgUkj.
15.
IV.
18. R.
16. iy
19. R FWF
17. M
ghl - 11 ilf
19. thf
gF-m
I.
gF-m
1.
2. m
3.
4. m
5.
II.
I.
1.
2.
3.
4. M
5. <
II.
6.
glkhW thf.
7.
8.
~
if ntf gzf (m) XL gzf
6.
tUkhd kW Ef.
9.
7.
Wiy nr ehl.
10. gzf
8.
KjL .
9.
ik Ug.
III.
10. KL.
11. M
12.
13. m
14. c
15. <
IV.
III.
11.
12. m
13. c
14. M
16. ika t
15. <
300
2. M
3.
4. <
5.
II.
6.
mu
7.
rpL (Quid-pro-quo)
8.
t f
9.
f khw
12. c
13. m
14.
15. <
IV.
16. flha brYJj ntL.
17. k TLt.
18. xnu khahd t .
19. rkiy kW rkiyaw iy mif.
20. bghJkflUJ fl bgWtJ.
302