Online Učenje PDF

Duan Kljakid
Online uenje
e-learning
Dolazi vrijeme online uenja.
Jesmo li spremni?
100
80
60
East
West
40
North
20
0
1st Qtr 2nd Qtr 3rd Qtr 4th Qtr
Duan Kljakid: ONLINE UENJE
Mr sc. Duan Kljaki
ONLINE UENJE
Dolazi vrijeme online uenja.
Jesmo li spremni?
Sarajevo, 2010
1
PREDGOVOR
Na engleskom jeziku ima mnogo knjiga u kojima se pie o
elektronskom uenju, o online uenju iz pozicije uenika (studenta),
nastavnika (instruktora), ili iz aspekta durtvenih potreba, posebno za
visokim obrazovanjem, itd. Na jezicima naroda bive nam domovine srpskom, hrvatskom, bosanskom, crnogorskom - skoro da nema
knjige o online uenju. To istovremeno govori i o dosadanjoj
skromnoj primjeni elektronskog i online uenja u naim institucijama
visokog obrazovanja i velikim proizvodnim sistemima. S druge strane,
brojni su individualni korisnici koji se ovim uenjem koriste za dopunu
sadraja formalnog obrazovanja, za rjeavanje zadataka i problema na
radnom mjestu i za svoje line potrebe.
Njima, kao i sadanjim i bududim studentima namijenjena je
ova knjiga. U njoj de nadi globalni pristup online uenju: zato je
aktuelno pripremiti se za online uenje, posebno u nerazvijenim
zemljama, te prikaz nastajanja, implementiranja, irenja i
usavravanja elektronskog uenja (e-learning) i njegove posebne
forme online uenja. Posebno je prikazano okruenje online uenja sa
sadanjom dominantnom tehnologijom i trendom promjena u
okruenju online uenja.
itaocu se, na kraju, preporuuje:
Da se ukljui u realni proces online uenja (demonstracija)
Da se upozna sa zahtjevima koji se trae od uspjenog online
studenta
Da prati dogaaje i rasprave koje se vode u obrazovnim
blogovima i da se aktivno ukljuuje.
Sarajevo, 30.06.2010. godine

Duan Kljakid
SADRAJ
PREDGOVOR
Prvi dio
DOLAZI VRIJEME ONLINE UENJA
Za odrivi razvoj zemlje, polovina radne snage sa visokim obrazovanjem.
Strateka rjeenja: privatni sektor i uenje na daljinu.
Afirmacija online uenja.
LITERATURA
Drugi dio
ELEKTRONSKO UENJE
I INTERNET U FUNKCIJI UENJA

Internet. World Wide Web. Uenje podrano novom tehnologijom.
Definicije uenja podranog tehnologijom.
II ELEKTRONSKO UENJE
E-learning: Pria o stvaranju.
E-learning: Uenje za Net-generaciju.
Net-generacija. E-learning.
Tehnologije Web-okruenja. Praktine aktivnosti na Webu.
Programi i kursevi. Softver za izradu programa.
Mijeano uenje (Blended learning).
Prve inicijative za implementiranje elektronskog uenja.
13
III
A.
B.
C.
D.
PUTEVI IMPLEMENTIRANJA ELEKTRONSKOG UENJA

Poeci elektronskog uenja i prva iskustva.
E-learning u programima i projektima Evropske unije.
Modernizacija sistema obrazovanja i osposobljavanja.
Potreba za specifinom akcijom.
31
IV NOVI MEDIJI I NOVE TEORIJE UENJA

Web 2.0. Blog. Wiki. Podcasting.
Trendovi promjena u uenju.
Novi trendovi. Konektivizam: Teorija uenja za digitalno doba.
41
V FAZE RAZVOJA ELEKTRONSKOG UENJA

E-learning 1.0. E-learning 1.3. E-learning 2.0
Potencijali uenja e-learning 2.0. Nedoumice.
51
Pogled naprijed. Mobilno uenje.

LITERATURA
57
Tredi dio
ONLINE UENJE
Definisanje online uenja.
Provjerite jeste li spremni za online uenje.
62
OKRUENJE ONLINE UENJA
64
I UVOD
64
II KARAKTERISTIKE DOMINANTNE TEHNOLOGIJE

Uenje centrirano oko sadraja kursa.
65
III POKRETAI PROMJENA

Neprilagoenost visokog obrazovanja savremenim potrebama.
Drutvene mree uenja.
Zanemareno neformalno uenje.
Potrebe doivotnog uenja.
67
IV TRAENJE ALTERNATIVNOG KONCEPTA

Pritisci iz realnog svijeta.
Nezadovoljstvo postojedim sistemima.
Novi koncepti zahtijevaju izmijenjenu funkciju nastavnika i uenika.
69
V PERSONALNO OKRUENJE UENJA

Otvaraju se mogudnosti za mobilno uenje.
Efekti socijalnog umreavanja.
Potencijali PLE.
Implikacije za obrazovne institucije.
71
VI ZAKLJUAK
75
LITERATURA
76
etvrti dio
TA DALJE?...
79
Prvi dio
DOLAZI VRIJEME ONLINE UENJA
Razvoj visokog obrazovanja u svijetu sada je u ekspanziji. Neki predviaju da de
2020. godine, tj. za deset godina, 40% globalne radne snage biti radnici znanja - od
programera za raunare, naunika, tehniara i tehnologa do administrativnih
pomodnika i raunovoa- sa potrebnim visokim obrazovanjem. U Sjedinjenim
Amerikim Dravama ved danas 63% radne snage su radnici koji obrauju informaciju
(information workers) od kojih je svaki, svakog dana, bombardovan prosjeno sa 1,6
gigabajta informacije putem elektronske pote, izvjetaja, blogova, tekstualnih poruka,
poziva i drugog (Coombes, 2009).
Za odrivi razvoj zemlje, polovina radne snage sa visokim obrazovanjem
Svjetska banka u 1980-im i 1990-im godinama imala je za prioritet osnovno i
srednje obrazovanje, a sada podstie zemlje koje to jo nisu uradile da razvijaju svoje
sisteme visokog obrazovanja. I zaista, vedina zemalja sada istie da ele da se pridrue
drutvu znanja, slijededi primjer razvijenih zemalja, gdje se stopa populacije od 18 do
23 godine sa visokim obrazovanjem (Age Participation Rate - APR) od 40 - 50% smatra
neophodnom da drava dobro funkcionie u meusobno povezanom svijetu, da
obezbijedi konkurentske sposobnosti i odrivi razvoj (Uvalid-Trumbid, 2008).
U skladu s tim, upis studenata u zemljama u razvoju naglo je porastao. U
posljednjih deset godina Kina i Indija udvostruile su broj studenata koji upisuju visoko
obrazovanje. Kina je 2005. godine sa 16 miliona studenata dostigla SAD po broju
studenata. Kina sada ima najmnogoljudniji sistem visokog obrazovanja u svijetu sa oko
25 miliona studenata, od oko 140 miliona studenata u svijetu, ukljuujudi vanredne
studente.
Indija ima ambiciozne planove da svoju stopu APR sa sadanjih 10% do 2012.
godine podigne na 15%, a tu svaki procenat znai milion novih studenata.
Malezija planira da svoju stopu APR sa 39% podigne na 50% do 2010. godine.
Vlade Trinidada i Tobaga ciljaju na stopu APR od 60% do 2015. godine (sa 11,7%
u 2007).
Strateka rjeenja: privatni sektor i uenje na daljinu
Takve planove nije mogude realizirati na tradicionalni nain (obezbjeivanjem
uionica, radionica, laboratorija, studentskih domova) i postojedim izdvajanjem
sredstava za visoko obrazovanje (ona su, po studentu, iz godine u godinu sve manja).
Izlaz iz ove situacije mogude je rijeiti na dva naina: (1) razvojem ili uvoenjem
privatnog visokog obrazovanja i (2) uenjem na daljinu, koje nudi online uenje i
otvoreni univerziteti (Daniel & dr, 2009).
Privatni sektor visokog obrazovanja

Privatni sektor visokog obrazovanja danas je u naglom razvoju irom svijeta. U
evropskim zemljama privatni sektor visokog obrazovanja obuhvata 5- 25% studenata,
ali u nekim vanevropskim zemljama taj procenat je vii od 50%: Juna Koreja, Japan,
SAD, Australija (OECD, 2009).
Institucije privatnog visokog obrazovanja posluju sa profitom pa su kolarine
visoke i mjesta na studiju zauzimaju relativno dobro stojedi mladi ljudi, koji uz
kolarinu treba da kupe udbenike i plate skupi boravak u mjestu studija. U
siromanim zemljama, za vedinu potencijalnih studenata, ta mjesta su, kako geografski
tako i finansijski, van domaaja.
Uenje na daljinu: online uenje i otvoreni univerziteti
Online uenje, eLearning, i otvoreni univerziteti (open university) sve vie se vide
kao klju rjeenja kojim de se omoguditi pristup irokoj populaciji koja sada trai visoko
obrazovanje, posebno odraslim, koji rade, i onima iz udaljenih ruralnih podruja. To
ilustruje primjer Indije koja predstavlja etvrtinu populacije svijeta u razvoju, sa tredim
po veliini sistemom visokog obrazovanja u svijetu.
U Indiji uenje na daljinu predstavlja znaajnu komponentu visokog obrazovanja.
Komisija za reformu sistema visokog obrazovanja Indije, u svrhu podizanja stope APR
sa 7% na 14%, predloila je da se broj univerziteta od 350 poveda na 1500 do 2015.
godine. U 2007. godini 24% svih upisanih oko dva miliona studenata bili su
prijavljeni za uenje na daljinu na 13 dravnih otvorenih univerziteta i 106 institucija,
vedinom javnih, na kojima je organizovan studij na dva naina, klasino i online. Neki
od njih su tzv. mega-univerziteti, sa 100 000 ili vie studenata (Daniel, 2007).
Vladin cilj je da se do 2010. godine 40% visokog obrazovanja u Indiji organizuje
putem uenja na daljinu.
Otvoreni univerziteti
Obrazovanje na daljinu poelo je u komercijalnom sektoru, kao dopisno
kolovanje. Javne institucije, posebno one koje se zovu otvoreni univerziteti, afirmisale
su takvo obrazovanje u posljednjih trideset godina. One su transformisale dopisno
kolovanje u multimedijsko obrazovanje na daljinu i implementirale sisteme efektivne
podrke studentu kao dopunu nastavnim sadrajima.
Jedan od najpoznatijih otvorenih univerziteta u Evropi je engleski UK Open
University. To je univerzitet sa otvorenim pristupom, tj. prethodna akademska znanja i
zvanja studenta nisu uslov za upis na vedinu dodiplomskih predmeta. Od osnivanja do
danas na njemu je studiralo vie od dva miliona studenata.
U Indiji postoji vie otvorenih mega-univerziteta, a najvedi je Nacionalni otvoreni
univerzitet Indira Gandi sa 1,5 miliona studenata. To je najvedi jedinstveni
univerzitet u svijetu sa meunarodnom reputacijom ije usluge koriste i studenti u 26

drugih zemalja (Daniel, 2007).
Afirmacija online uenja
Online uenje je tehnoloka inovacija uenja na daljinu koje se, u razliitim
formama, primjenjuje vie od 100 godina. U proteklih desetak godina online uenje je
predmet brojnih rasprava, uporeivanja sa tradicionalnim uenjem u uionici, isticanja
dobrih i loih karakteristika. Stoga je s pravom oekivana jedna ozbiljna meritorna
ocjena o ovom uenju. Ona se upravo i pojavila. Ministarstvo obrazovanja Sjedinjenih
Amerikih Drava u julu 2009. godine objavilo je rezultate viegodinje studije
Evaluacija evidentirane prakse u online uenju.
Sistematskim pretraivanjem istraivake literature od 1996 do jula 2008. godine
identificirano je vie od hiljadu empirijskih studija online uenja. Analitiari su
pregledali ove studije da bi nali one koje (a) uporeuju online i tradicionalno uenje u
uionici, (b) mjere postignuda uenja, (c) koriste rigorozne istraivake instrumente, te
(d) koje sadre adekvatnu informaciju. Meta-analitiari su nali da su se, u prosjeku,
uenici u uslovima online uenja pokazali boljim od onih u uslovima nastave u uionici.
Postignuda uenja bila su veda u uslovima mijeanog uenja online uenje sa
tradicionalnim u uionici od onog cjelovitog u uionici (USDE, 2009).
Uz brojne pogodnosti koje pruaju inovativne tehnologije Web 2.0 (blog, wiki,
drutvene mree, RSS i dr) i afirmativne ocjene brojnih tehnologa obrazovanja o
njihovoj primjenljivosti u nastavi, u toku posljednjih 5-6 godina uinjeni su tek prvi
koraci. U razvijenim zemljama, ije su kole dobro opremljene savremenom
tehnologijom, u realizaciji su tek pilot-programi, ali je naglaen trend irenja primjene
online uenja na svim nivoima obrazovanja.
Online uenje organizovano se primjenjuje na dodiplomskom i postdiplomskom
studiju ved vie od desetak godina, dok su nii stepeni obrazovanja doskora bili
zanemareni. Bilo je izvjetaja da su pojedine kole poneki predmet eksperimentalno
izuavali online uenjem, paralelno sa izuavanjem u uionici.
Sadanju sliku online obrazovanja najbolje prikazuje jedna studijska analiza stanja
u Sjedinjenim Amerikim Dravama 2009. godine (Sloan-C, 2010). U jesen 2008.
godine u visokom obrazovanju SAD bilo je 18, 2 miliona studenata. Od tog broja 4,6
miliona studenata bilo je ukljueno najmanje na jedan online kurs, to je porast od
17% u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi studenata ukljuenih na online
kurseve, vedinu ine studenti dodiplomskog studija (82%), a manji dio studenti
postdiplomskog studija (14%). Sada vie nego jedan od etiri studenta uzima najmanje
jedan kurs online.
U jednom nedavnom pregledu primjene online uenja u SAD procijenjeno je da je
u toku kolske 2007/2008. godine vie od milion uenika osnovne i srednje kole
uzimalo online kurseve. Drava Miigen (SAD) prva je uvela obavezu za uenike
srednje kole da prije mature moraju imati iskustvo online uenja (MVU, 2009).
7
LITERATURA
Coombes, A. (2009). Don't You Dare Email This Story. The Wall Street Journal, May
17 2009. Preuzeto 26.juna 2009 sa adrese
http://online.wsj.com/article/SB124252211780027326.html?mg=com-wsj
Daniel, J. & dr. (2009). Breaking Higher Education's Iron Triangle: Access, Cost, and
Quality. Preuzeto 25. juna 2009 sa adrese
http://www.changemag.org/Archives/Back%20Issues/March-April%202009/indexma09.html
Daniel, J. (2007). The Expansion of Higher Education in the Developing World:
What can Distance Learning Contribute? Preuzeto 27. juna 2009 sa adrese
http://www.col.org/resources/speeches/2007presentations/Pages/2007-0201.aspx
Michigan Virtual University (2009). National Study Says Online Learning Students
Out-Pace Those in Traditional Classrooms. Preuzeto 12. avgusta 2009 sa adrese
http://news.prnewswire.com/DisplayReleaseContent.aspx?ACCT=104&STORY=/w
ww/story/07-22-2009/0005064536&EDATE=
OECD Factbook 2009. (2009). Public and Private Expenditure on Educational
Institutions in Tertiary Education. Preuzeto 3. avgusta 2009 sa adrese
http://lysander.sourceoecd.org/vl=1105989/cl=16/nw=1/rpsv/factbook2009/09/0
2/03/09-02-03-g1.htm
Sloan-Consortium (2010). Learning on Demand: Online Education in the United
States, 2009. Preuzeto 5. januara 2010 sa adrese
http://www.sloanconsortium.org/publications/survey/pdf/learningondemand.pdf
US Department for Education (2009). Evaluation of Evidence-Based Practices in
Online Learning: A Meta-Analysis and Review of Online Learning Studies. Preuzeto 5.
avgusta 2009 sa adrese http://www.ed.gov/rschstat/eval/tech/evidence-basedpractices/finalreport.pdf
Uvalid-Trumbid, S. (2008). Guiding Learners in New Higher Education Spaces: What
Role for UNESCO? Preuzeto 10. juna 2009 sa adrese
http://wikieducator.org/images/2/2f/PID_329.pdf
Sadraj
Drugi dio
ELEKTRONSKO UENJE
I INTERNET U FUNKCIJI UENJA
U toku posljednjih desetak godina Internet je fundamentalno izmijenio praksu
uenja i poduavanja, posebno na fakultetima i univerzitetima dobro opremljenim
novom tehnologijom. Ova injenica nije nigdje tako evidentna kao u transformaciji
univerziteta sa uenjem na daljinu, koji nastoje da iskoriste beneficije izazovne
infrastrukture informacione i komunikacione tehnologije za svoju osnovnu djelatnost,
sa izgledima da poboljaju kvalitet i smanje trokove nastave koju nude studentima.
ta je Internet i kakvo se uenje moe obezbijediti na njemu?
Internet
Internet je mrea velikih dimenzija povezana linijama za prenos podataka velikim
brzinama preko modema, telefonskih linija, kablova, satelita i korisnikih DSL linija
(engl. Digital Subscriber Line).
Internet je rezultat vizionarskog razmiljanja ljudi koji su poetkom 1960-tih godina
vidjeli veliku potencijalnu vrijednost u omogudavanju raunarima da razmjenjuju
informaciju o istraivanju i razvoju na naunom i vojnom polju. esto se navode dva
ovjeka kao otac Interneta: Leonard Kleinrock i J.C.R. Licklider. Prvi je prikazao
proces povezivanja kao na Internetu u laboratoriji na Univerzitetu Kalifornija u Los
Anelesu, pri odbrani svoje doktorske disertacije. Drugi je iz Instituta za tehnologiju
Masausec, i vai za prvog pokretaa Interneta.
Internet je poeo rad 1969. godine kao ARPANET, povezivanjem etiri velika
univerzitetska raunara na jugozapadu SAD. Internet je projektovan u periodu
hladnog rata, sa ciljem da obezbijedi mreu komunikacija koja bi radila ak i kada bi
neki njegov dio bio oteden u nuklearnom napadu.
U poetku Internet su koristili eksperti za raunare, ininjeri, naunici i bibliotekari.
Tada je bilo teko raditi. Nije bilo personalnih raunara, a malobrojni korisnici imali su
da izue upotrebu veoma kompleksnog sistema. U prvim godinama Internetom su
prenoeni samo tekstualni dokumenti. Poetkom 1970-tih godina univerziteti su poeli
da upotrebljavaju elektronske table (engl. bulletin board) na svojim time-sharing
sistemima. One su posluile za razmjenu informacije meu univerzitetima. Elektronsku
potu, e-mail, za ARPANET je prilagodio 1972. godine Ray Tomlinson.
World Wide Web

Godine 1989. desio se dogaaj koji je mreu Interneta uinio lakom za koridenje.
Tim Berners-Lee i saradnici iz Evropske laboratorije za nuklearnu fiziku predloili su
izradu jednog sistema - protokola koji bi pomodu raunara omogudio slobodan pristup
raznim tipovima informacije i njihovo povezivanje. Taj sistem, koji je 1991. godine
postao World Wide Web, ili Web irom svijeta, baziran je na hipertekstu, sistemu
ugraenih linkova u tekst, koji ga povezuju sa drugim tekstom. Obian tekst kodira se
u hipertekst kada se izrazi posebnim jezikom koji je nazvan hypertext markup
language, html. Takoe je razvijen i protokol za prenos hiperteksta (engl. hypertext
transfer protocol, http), kao i sistem za jedinstveno adresiranje mjesta na Webu (engl.
uniform resource locator, URL).
Web je engleska rije koja oznaava tananu mreu, poput one koju pravi pauk. Ona
asocira na mreu informacije (informacija nema masu!) na Internetu. Web je
hipermedij koji objedinjuje informaciju pohranjenu na bezbrojnim raunarima
povezanim na mreu Interneta. Ova dva pojma nekada se koriste kao sinonimi. Kada
se eli istadi da se misli na informaciju pohranjenu na Internetu, tada se upotrebljava
termin Web. Kada se misli samo na komunikaciju (e-mail) tada se upotrebljava termin
Internet.
Interesovanje za Web i njegova ekspanzija ekali su na razvoj odgovarajudeg
softvera. Mark Andreessen sa Univerziteta Ilinois bio je prvi u kreiranju Mosaica,
programa za itanje hiperteksta (engl. browser) koji je transformisao viziju Weba u
praktinu aplikaciju. Kasnije je Andreessen saraivao i u kreaciji pretraivaa Netscape
Navigator. Yahoo i AltaVista takoe su meu prvim pretraivakim mainama. Mnogo
kasnije, 1998. godine, pojavio se Google, danas najsavremenija maina za
pretraivanje Weba, sa bazom od preko 20 milijardi web-stranica.
Kako je Internet upoetku finansirala Vlada SAD, on je tada bio koriden za
istraivanje, obrazovanje i potrebe Vlade. Komercijalno koridenje bilo je zabranjeno
ako nije direktno sluilo ciljevima istraivanja i obrazovanja. Ta politika nastavila se do
1990-tih godina kada su nezavisne komercijalne mree poele da se ire.
Godine 2002. preko 600 miliona ljudi u svijetu koristilo se servisima Interneta,
traenjem informacije na Webu i elektronskom potom (e-mail). To je 10% od svjetske
populacije.Tada je u Bosni i Hercegovini manje od 5% populacije koristilo Internet
(daleko ispod svjetskog prosjeka!). Danas je broj korisnika Interneta u svijetu, pa i
procent, viestruko vedi.
Koje mogudnosti za uenje prua Internet, a posebno Web, i kakva je praksa danas
u koridenju Interneta za uenje u institucijama osnovnog, srednjeg i visokog
obrazovanja?
10
Uenje podrano novom tehnologijom

iroki obim resursa, dinamika priroda sadraja i nezavisnost od vremena i lokacije
stvorili su od Interneta veliki potencijal za uenje. Ali, kako sve to najbolje iskoristiti?
Od svakodnevnih procesa koji se odvijaju u kolskoj uionici, fokusirajmo panju
samo na tri: komunikacija i kolaboracija, istraivanje i publiciranje.
Komuniciranje sa uenicima je integralni dio procesa uenja. Tipino, ova
komunikacija se obavlja u uionici i sastoji se od interakcije izmeu nastavnika i
uenika u toj prostoriji.
Internet raspolae mogudnostima da proiri tu komunikaciju na druge razrede
uenika, druge nastavnike i eksperte za sadraje. Ovakvi razgovori i resursi nisu uvijek
neophodni u razredu, ali mogudnost da se proiri podruje interakcija, razliitost
pogleda i irina pristupa koju uenici mogu uzeti u rjeavanju problema moe samo
obogatiti okruenje uenja.
Istraivanje je svakako nova tema u kolama, ali opet Internet nudi uenicima i
nastavnicima novi nain pristupa informaciji i materijalima. Jedna od trenutnih
beneficija je proliferacija resursa i materijala koji su danas na raspolaganju uenicima i
nastavnicima preko Weba.
Publiciranje radova uenika odraava njihovo poznavanje sadraja nastavnog
predmeta i injenica prouenih u konkretnom razredu. Internet omoguduje
nastavnicima i uenicima da o izradi zadataka sada razmiljaju drugaije nego ranije
kao o neemu to de vidjeti ljudi irom svijeta i to moe biti dodatak Internetu, kao
upotrebljivi resurs.
Studenti koji stiu formalno univerzitetsko obrazovanje na mnogim fakultetima
irom svijeta ved imaju odreene predmete koje izuavaju preko Interneta, tj. online.
Mnogi zaposleni, kao i oni iz udaljenih ruralnih krajeva, za svoje dokolovanje upisuju
se na kolede i univerzitete koji organizuju, dijelom ili u cjelini, online nastavu. U
Sjedinjenim Amerikim Dravama 65% fakulteta koji nude postdiplomske studije,
takoe nude postdiplomski studij online. Za dodiplomske studije stanje je skoro isto:
63% fakulteta uz tradicionalni studij (face-to-face) nudi i dodiplomski studij online.
Ovakvim oblikom studija online - na jedan ili vie kurseva samo na koledima i
univerzitetima Sjedinjenih Amerikih Drava 2004. godine upisano je 2,35 miliona
studenata (The Sloan Consortium, 2005).
Najbrojniji univerzitet na svijetu sa organizovanom online nastavom, tj. uenjem
na daljinu je Anadolu Univerzitet u Turskoj sa preko 500 000 studenata. Dravni
univerzitet u Njujorku (SUNY) je jedan od vodedih u svijetu koji nudi 100 kompletnih
stepena i sertifikata, sa 4300 online kurseva godinje, koji godinje upisuje 100 000
studenata iz itavog svijeta, a sa kojima radi 2 000 instruktora svjetske klase
(http://sln.suny.edu). Open University u Hong Kongu obezbjeuje kurseve i programe
za 100 000 studenata. Universidad Nacional de Educacion a Distancia u paniji ima oko
11
130 000 studenata. Osim toga, velike svjetske korporacije organizuju struno
osposobljavanje svojih radnika irom svijeta izradom programa za online uenje.
Procijenjeno je da de u Sjedinjenim Amerikim Dravama 2004. godine trite e- uenja
prevazidi sumu od 23 milijarde dolara, to je znaajno povedanje u odnosu na dvije
milijarde iz 1999. godine (IDC, 2001)
Velike organizacione promjene i nova usavravanja u visokom obrazovanju ubrzani
su dinamikim pomacima u globalnim digitalnim komunikacijama i sve sofisticiranijim
tehnologijama uenja. Barijere za pristupanje mogudnostima uenja globalno su
reducirane poboljavanjem tehnologija uenja (Hanna, 1999).
Definicije uenja podranog tehnologijom
Internet je unio u rjenike novi termin za uenje, uenje preko mree, tj. online
uenje (engl. online learning). Online uenje je klasificirano kao jedan sveobuhvatni
termin koji se odnosi na uenje pomodu raunara i Interneta ili intraneta. Nivoi ovog
uenja variraju, poevi od osnovnih programa koji ukljuuju tekst i grafiku kursa,
vjebe, testiranje i snimanje rezultata rada, kao to su rezultati testa, pa sve do visoke
sofistikacije. Sofistikacija bi mogla ukljuiti animacije, simulacije, audio i video
sekvence diskusionih grupa sa vrnjacima i ekspertima, online mentorstvo, linkove na
materijale pohranjene na intranetu ili na Webu i druge resurse obrazovanja (Urdan &
Weggen, 2000).
Uz online uenje formirao se i termin online obrazovanje.
Online obrazovanje omoguduje studiranje kurseva visokog obrazovanja kroz
elektronski medij Interneta. Svim materijalima kursa, ukljuujudi referentnu
dokumentaciju, te kontaktima sa tutorima i kolegama studentima, pristupa se preko
personalnih raunara i telekomunikacija.
Online obrazovanje omoguduje studentima ranije nepoznatu slobodu da studiraju
u virtuelno bilo kojoj lokaciji i bilo kojim tempom koji se moe prilagoditi njihovim
drugim uslovima, kao to su rad i porodica. Za sticanje diplome, dodiplomskog i
magistarskog stepena, koji maksimalno traju pet godina, moe se studirati danju i
nodu u stanu, kancelariji, pa ak i u hotelskoj sobi, ako esto putujete (Kearsley, 1999).
Srodni termini online uenju su uenje bazirano na Webu (engl. Web-based
learning), uenje bazirano na tehnologiji (engl. technology-based learning).
Najzad, u uenju baziranom na novim tehnologijama spomenimo i oblik uenja
nazvan uenje bazirano na resursu (engl. resource-based learning). Ovaj termin postao
je popularan djelimino i zato to reflektuje nove trendove i napredovanja, kao i to
slui kao krovni koncept koji pokriva termine kao to su otvoreno uenje (engl. open
learning), fleksibilno uenje (flexible learning), individualizirano uenje, uenje
potpomognuto raunarom (computer aided learning), i uenje bazirano na projektu
(project based learning).
12
U posljednje vrijeme u trendu je upotreba termina elektronsko uenje, ili

elektronski podrano uenje, e-uenje (engl. e-learning, eLearning). Postoje razliite
definicije ovog uenja. Najkrada je definicija koju je dalo englesko Ministarstvo
obrazovanja i vjetina 2003. godine:
Ako neko ui na nain da koristi informacionu i komunikacionu tehnologiju
(IKT), on upotrebljava elektronsko uenje (DfES, 2003).
Ova se definicija moe razviti i po potrebi dopuniti sa vie detalja.
Elektronsko uenje je nain uenja pri kojem se koristi raunarska mrea za
dostavljanje informacije, za interakciju i unapreivanje procesa uenja. Pritom se
mogu koristiti razliite vrste raunarskih mrea kao to su LAN, WAN ili Internet, zatim
audio i videotrake, satelitski prenos, interaktivna TV i CD-ROM. Najavljeno je i skoro
ukljuivanje mobilne mree.
Sadraj
II ELEKTRONSKO UENJE
E-learning: Pria o stvaranju

Elektronsko uenje, e-learning, ima svoje korijene u uenju na daljinu koje je
omogudilo studentu da studira kod kude, ritmom koji sam izabere i upotrebom
razliitih medija. Upoetku informacija je bila u obliku knjige, a kasnije su ule u
upotrebu audiokasete i televizijske emisije. Ovo je sasvim tano u sluaju Otvorenog
univerziteta (Open University) koji je poeo rad 1970-tih godina u Velikoj Britaniji.
Organizacije koje su nudile kurseve obino su bili univerziteti i koledi koji su davali
neki oblik akreditacije, kao i privatne institucije koje su nudile svoje forme certifikata.
Uvoenje mikroraunara donijelo je osvjeenje uenju na daljinu, proirenjem
mogudnosti rada. Upotrebom CD-ROM-ova omogudeno je da se informacija kursa lako
distribuira i isporuuje. Ovaj medij nije dozvoljavao da se jednom proizvedeni sadraj
kursa mijenja ili usavrava. Pojava Interneta stavila je studentima na raspolaganje novi
medij za prenos informacije - i uenja - preko vebsajta.
Upoetku Internet je upotrebljavan kao skladite za online materijal: skripta i drugi
nastavni materijal za kurs koji se isporuuje. On nije vien kao medij za poduavanje
kompletnog kursa, ili dijela kursa. U narednim godinama sadraj kursnog materijala
uveliko je poboljan, terminoloki izdiferenciran i standardiziran:
Studijski program za koji se dobija formalna kvalifikacija ili stepen, sastoji se od
odreenog broja kurseva.
13
Kurs moe biti dio jednog ili vie studijskih programa, njemu se dodjeljuje
odgovarajudi broj studijskih kredita ECTS. Kurs se sastoji od odreenog broja
modula (studijskih blokova).
Modul moe biti dio jednog ili vie kurseva, a sastoji se od odreenog broja
objekata uenja (learning object).
Objekt uenja je elementarni dio kursa i sastavni je dio jednog ili vie modula.
Obrazovni sadraj kurseva usavravan je na univerzitetima uvoenjem kurseva za
predavae, dozvoljavajudi im da razviju svoj sopstveni materijal upotrebom posebnog
softvera za izradu sadraja - CMS (content management system). Druge organizacije,
koje nisu izraivale materijale za svoje kurseve, nego su koristile gotove programe,
uvele su softver za administriranje i voenje uenja LMS (learning management
system). Taj sistem omoguduje studentu da pristupi programu i prati svoje
napredovanje u kursu. On isporuiocu kursa omoguduje da nadzire aktivnost studenta
i vodi administraciju registracije i pladanja trokova.
Napredniji aplikativni softver koji omoguduje kreiranje sadraja kursa (CMS) sa
administriranjem i voenjem uenja (LMS), oznaava se kombinacijom akronima LCMS
(learning content management system).
Univerziteti i privatni koledi vidjeli su potencijal za upis vie studenata ako im
omogude pristup akreditovanim kursevima preko Interneta. Velike kompanije kao
IBM, Microsoft, CISCO i dr. meu prvima su ukljueni u elektronsko uenje,
isporuujudi kurseve osposobljavanja, prvo o svojim proizvodima za svoje radnike, a
zatim za iru publiku. Biznis e-learning proirio se po svijetu, ali zasad, Sjedinjene
Amerike Drave prve su u svijetu po tehnologiji i po isporuci programa za e-learning.
E learning: Uenje za Net-generaciju
Net-generacija
Dananja generacija uenika u osnovnoj i srednjoj koli, pa i studenti na
fakultetima, svi pripadaju generaciji roenoj u doba Interneta. Savremeni psiholozi,
sociolozi i pedagozi oznaavaju je sa Net-generacija (Net = Internet).
Po naem kalendaru, Internet se zvanino rodio u vrijeme Sarajevske olimpijade
(1984. godine), a razvoj doivio nakon Dejtonskog sporazuma (1995. godine). Dananji
uenici i studenti upoznali su raunar Apple II jo u djeijem vrtidu. Za djecu u vrtidu to
14
su bile alatke koje neto rade. Ovladavanje tehnolokim vjetinama znailo je djetetu
da je vie napredovalo od njegovih vrnjaka. U osnovnoj koli, u jednom broju
porodica, kupljen je i prvi raunar. Zatim je dolo i do prvog konektovanja na Internet.
To je bila dial-up konekcija, tj. povezivanje sa Internetom preko telefonske linije.
Konekcija je bila spora u poreenju sa dananjom broadband konekcijom, ali je
omogudavala da se po Internetu surfa.
Net-generacija uenika i studenata odrastala je sa tehnologijom. Njen razvoj u
Sjedinjenim Amerikim Dravama praden je i dokumentovan u strunim asopisima, pa
je danas i nama na raspolaganju. U nastavku navodimo neke konstatacije.
Djeca i tinejderi
Roeni kada i personalni raunar (PC, 1980.), 20% Net-generacije u SAD poelo je
koristiti raunar izmeu 5. i 8. godine. Sa 16 do 18 godina skoro cijela generacija
koristila je raunare. Koridenje raunara jo je vede meu dananjom djecom. Meu
djecom od 8. do 18. godina, njih 96% izlazilo je online, tj. na Internet. Sedamdeset
etiri procenta djece u kudi imaju pristup Internetu, a 61% ga koriste svakog dana
(Jones, 2002).
Izloenost tehnologiji poinje u ranim godinama. Djeca sa 6 godina ili mlaa
provode u prosjeku 2 sata dnevno za elektronskim medijima (TV, video, raunar,
video-igre), to se skoro izjednauje sa vremenom provedenim u igri van kude. I jedna i
druga aktivnost znaajno prevazilaze vrijeme provedeno za itanje (39 minuta).
Polovina djece ovog uzrasta koristila je raunar, a 27% dnevno provodi vie od 1 sata
za tastaturom (Kaiser Family Foundation, 2003)
Upotreba kudnih digitalnih medija (raunar, video-igre, Internet) prevazilazi
koliinu vremena provedenog na pradenje TV programa (3 sata, uzrast 13-17 godina).
Treba napomenuti da uenici obino koriste istovremeno vie od jednog medija. Za
djecu i tinejdere normalno je, dok su na Internetu, da istovremeno prate TV
programe, govore preko telefona, ili sluaju radio. Preko 2 miliona amerike djece
uzrasta od 6 do 17 godina ima svoje web-stranice. U ovoj populaciji djevojice su
brojnije za 50%.(Grunwald, 2003).
Pristup raunarima djeca i tinejderi uglavnom imaju kod kude. Od djece iji su
roditelji zavrili srednju ili osnovnu kolu, 68% ima pristup Internetu u kudi. Od djece
iji su roditelji zavrili fakultet, 82% ima pristup Internetu. Slina je zavisnost i od
porodinih prihoda: 82% porodica sa godinjim bruto prihodom od 50 000 dolara i vie
imaju Internet pristup u kudi; za one sa prihodom manjim od 35 000 dolara procenat je
66% (Siromanima se smatraju porodice sa godinjim bruto prihodom manjim od 19
000 dolara) (Kaiser Family Foundation, 2003).
Kako su personalni raunari i Internet postali pristupani kao telefoni, slanje
instant poruka (SMS) je uobiajena komunikacija i mehanizam druenja. Sedamdeset
procenata tinejdera koristi instant poruke za meusobne kontakte, to je neto
15
manje od onih koji koriste elektronsku potu (E-mail) za vezu sa roacima i prijateljima
-81%. (Lenhart, Simon & Graziano, 2001).
Studenti
Odrastajudi sa irokim pristupom tehnologiji, Net-generacija studenata sposobna
je za intuitivno koridenje ureaja informacione i komunikacione tehnologije, posebno
Interneta. Iako komotno koriste tehnologiju bez instruktivnog prirunika, njihovo
razumijevanje tehnologije ili kvaliteta izvora je upitno.
Net-generacija je vie vizuelno opismenjena nego ranije generacije; mnogi se
izraavaju koridenjem slika. Oni su sposobni da uveu slike, tekst i zvuk na prirodan
nain. Njihova sposobnost da se kredu izmeu realnog i zamiljenog je trenutana,
proirujudi svoju pismenost daleko iza teksta. S obzirom na dobru dostupnost
vizuelnog medija, njihova tekstualna pismenost moda je manje razvijena nego kod
prethodnih generacija (Frand, 2000).
Za istraivanje studenti radije koriste Internet nego biblioteku -73% (Jones, 2002).
Kako ui Net-generacija?
O tome kako se ponaa i kako ui Net-generacija postoji bogata literatura
angloamerikih istraivaa. Navodimo konstatacije jednog broja autora.
Studenti Net-generacije preferiraju da ue radedi, vie nego da im se kae ta da
rade. Studenti Net-generacije dobro ue putem otkrida bilo samostalno ili sa
vrnjacima. Ovaj istraivaki stil osposobljava ih da bolje usvoje informaciju i
upotrijebe je na kreativan, osmiljen nain. (Tapscot, 1998).
Svi koriste raunare za svoje obaveze u koli, ali i kao hobi. Imaju iroko podruje
interesovanja, izvan svojih izabranih podruja studiranja. Nisu usredsreeni samo na
jednu stvar, iako su svi visoko motivisani i provode svoja interesovanja pasionirano.
Koriste posljednje tehnoloke modele, bilo da je to mobitel, raunar, MP3 plejeri ili
digitalni fotoaparati. Oekuju da ureaj radi ispravno i da radi brzo. Postaju mrzovoljni
ako funkcionisanje nije izazovno, a ako je izazovno, blistaju u kreativnim i inovativnim
rjeenjima. Oni ue radedi, ne itajudi instrukciju iz prirunika ili sluajudi predavanje.
Ovo su uenici kojima se nastavnici moraju pribliiti. (McNeely, 2004).
Net-generacija esto preferira da ui i radi u timovima. Pristup vrnjak-dovrnjaka (peer-to-peer) je uobiajen, takoe, gdje studenti pomau jedan drugom.
Ustvari, Net-generacija smatra vrnjake povjerljivijim od nastavnika kad treba odrediti
emu posvetiti panju. (Manuel, 2002).
Net-generacija je komfornija u okruenju bogatom slikama nego u tekstu.
Istraivai izvjetavaju da de studenti Net-generacije odbiti da itaju velike koliine
teksta, bilo da je to dugi zadatak ili duga instrukcija. Oni vole da urade stvar, a ne samo
da razmiljaju ili govore o stvari.
16
Netradicionalni studenti
U isto vrijeme kada na fakultetima diplomiraju studenti prve Net-generacije, na
iste fakultete upisuju se i netradicionalni studenti, tj. studenti vanrednog studija. Po
izvjetaju amerikog Nacionalnog centra za statistiku obrazovanja, netradicionalni
studenti sainjavaju tri etvrtine svih dodiplomskih studenata. Oni su
netradicionalni iz razliitih razloga: zakasnili sa upisom, rade, imaju porodicu itd.
Polovinu broja netradicionalnih studenata ine odrasli.
Da slika bude potpunija (ono to sliku kvari)

U realnom svijetu, uz podjelu studenata na tradicionalne i Net-generaciju, postoji i
tzv. digitalna podjela obrazovnih institucija (digital divide). Neke kole su bogate
tehnologijom, neke druge nisu.
Tehnologija je skupa. Ima kola koje mogu za sebe obezbijediti raunarski
laboratorij samo ako prime neku donaciju. Donirani raunari obino su stari nekoliko
godina i tehnoloki su odsluili. Iako mogu posluiti za osnovne vjetine, ne mogu
podrati savremenu tehnologiju. Kada se raunar ili softver pojave na tritu obino je
njihov tehnoloki vijek 2-3 godine. Zato se s pravom moe postaviti pitanje kako
Pentium II sa operativnim sistemom Windows 95 moe da pripremi uenika ili
studenta za svijet rada u kojem se koristi Windows XP?
Postoje i drugi problemi koji zamagljuju realnu situaciju. Navedimo neke za koje
nema brzih rjeenja.
Ima studenata koji sebi ne mogu omoguditi kupovinu personalnog raunara, pa se
moraju osloniti na tehnologiju u svojim kolama. Neki studenti de tek na fakultetu
sticati svoje prvo pravo iskustvo u radu sa tehnologijom.
Tehnologija mora biti relevantna i interaktivna u odnosu na nastavni program.
Nastavnik koji koristi PowerPoint na predavanju ne koristi tehnologiju interaktivno.
Studentima treba praktina primjena tehnologije, bilo da manipuliu podacima ili da
prouavaju neke sadraje. Studenti ele da komuniciraju jedan sa drugim, brzo i
centralizirano. S druge strane, ako se fokus previe stavi na tehnologiju, gubi se iz vida
prava namjena tehnologije da olaka uenje u uionici.
Obrazovanje studenata je primarni cilj fakulteta i univerziteta. Postizanje ovog cilja
zavisno je od razumijevanja ovih studenata. U bududnosti sve vie de biti studenata
Net-generacije. Samo razumijevanjem studenata Net-generacije fakulteti i univerziteti
mogu kreirati okruenje uenja koje de optimizirati njihove jake strane i minimizirati
njihove slabosti.
17
E-learning
E-learning, ili elektronsko uenje, prisutno je ved desetak godina, kao uenje
olakano i pojaano koridenjem ureaja informacione i komunikacione tehnologije.
Takvi ureaji obuhvataju raunar, CD-ROM-ove, digitalnu televiziju, prenosne i depne
raunare i mobitele. Tehnologija komunikacija omoguduje upotrebu Interneta,
elektronske pote, diskusionih grupa, i sistema za kolaborativno uenje.
E-learning se koristi i za uenje na daljinu, kroz mreu intraneta, i moe se smatrati
komponentom fleksibilnog (mijeanog) uenja. Kada se uenje odvija ekskluzivno
preko mree, tada se naziva online uenje. Kada se uenje distribuira mobilnim
ureajima kao to su mobiteli, prenosni i depni raunari, tada se uenje naziva mlearning.
Mobilno uenje (m-learning) i uenje preko mree (online learning) su dva
podskupa elektronskog uenja (e-learning). Sva tri ova skupa pripadaju uenju na
daljinu.
Za razliku od uenja na daljinu, uenje u uionici (face-to-face) obezbjeuje
kontakt uenika i nastavnika, pa se naziva i kontaktno uenje.
U praksi, svaki od ovih tipova uenja kombinuje se sa uenjem u uionici (face-toface) dajudi mjeavinu koja se naziva fleksibilno (blended) uenje.
Na slici 1 prikazani su razliiti tipovi uenja, a svi pripadaju fleksibilnom uenju.
18
Fleksibilno uenje
Kontaktno uenje
(u uionici / face-to-face)
Uenje na daljinu
E-learning
Online
uenje
M-learning
Uenje na daljinu
bazirano na papiru
Slika 1. Podskupovi fleksibilnog uenja
(Brown, 2004)
Projektanti softvera za e-learning nastoje da ogranie fokus svog rada na isporuku

kursa i sadraj, dok obrazovne institucije zahtijevaju mnogo ire podruje obrazovnih
usluga. Sistemi za elektronsko uenje kao to je Moodle (http://www.moodle.com)
nude rjeenja za uenje centrirano na studentu, izgraeno na pedagogiji sociokonstruktivista. Tu studenti konstruiu svoje znanje kroz diskusije, jaajudi time svoje
vjetine razmiljanja.
Napredak u tehnologiji omogudio je kreiranje boljih rjeenja za kolaborativno
uenje bazirano na Webu. Asinhrone aktivnosti koriste tehnologije kao to su blog,
wiki i diskusione grupe i dozvoljavaju uesnicima da sarauju kada im vrijeme
odgovara. Sinhrone aktivnosti dogaaju se sa svim uesnicima okupljenim u istom
trenutku, kao to su at- sesije, virtuelna uionica ili konferencija.
Tehnologije Web-okruenja
Uenje je proces sticanja znanja, razvijanja vjetina, formiranja pogleda i stavova u
individualnom interaktivnom odnosu studenta sa informacijom i okruenjem. Uenje
je i socio-kulturna aktivnost jer se odvija u manjim ili vedim grupama i zajednicama
studenata razliitih kultura. U Web-okruenju komuniciranje meu studentima, kao i
komuniciranje sa nastavnikom / instruktorom, moe se obavljati jednostavno, bez
19
obzira na geografske udaljenosti meu njima. U Web-okruenju su i resursi za uenje,

a raspoloive tehnologije Web-okruenja omoguduju i ocjenjivanje studentovih
postignuda u uenju.
Tehnologije Interneta od interesa za obrazovanje, prema Centru za akademsku
praksu (Centre for Academic Practice, CAP) Univerziteta u Varviku, Velika Britanija
(www.warwick.ac.uk), mogu se grupisati u tri skupine, kao (1) resursi za uenje, (2)
komunikacija preko raunara i (3) ocjenjivanje potpomognuto raunarom.
1. Resursi za uenje
Mogu biti jednostavno plasirani Word dokumenti na Webu koje studenti uitavaju
i tampaju, ili su to predavanja prezentirana u PowerPointu, digitalnom streaming
videu i drugim interaktivnim programima..
2. Komunikacija preko raunara
Moe se obavljati bilo kojim sredstvom kojim pojedinci i grupe razgovaraju
meusobno. Glavne tehnologije sainjavaju:
Elektronska pota (E-mail) najpopularniji servis Interneta koji se koristi za
razmjenu poruka meu pojedincima. Korisnici alju i primaju poruke kroz programe
kao to su MS Outlook Express, Hotmail, Yahoo Mail, Eudora i dr., instalirane na svojim
raunarima. Korisnik moe simultano poslati poruke na vie adresa i pridruiti im
datoteke (Word dokument, elektronsku tablicu, sliku). Ovim se olakava kolaborativno
online uenje.
Potanske liste (Mailing lists) komunikacioni kanali izmeu grupa (many-tomany) kroz programe kao to su Listserv, Majordomo i Listproc. Pojedinci alju poruke
na potansku listu, a primaju kopije svih poruka poslatih tamo.Moe se koristiti za
kolaborativne diskusije, rasprave, pa i osposobljavanje u okviru zajednica za uenje.
Meutim, suvie velike grupe mogu vie ometati nego pomodi procesu uenja.
Novinske grupe (Usernet newsgroup) poseban sistem Interneta koji omoguduje
korisnicima da proitaju i uestvuju u radu globalnih specijalizovanih novinskuh grupa;
broj tema novinskih grupa je ogroman, a predmeti rasprave se kredu od standardnih
do potpuno bizarnih.
Raunarski konferensing (diskusiona tijela, liste vezanih diskusija) koji
omoguduje grupama ljudi da vode diskusiju itanjem i postavljanjem tekstualnih
poruka na raunarski sistem. Prednost u odnosu na potanske liste je to se poruke
arhiviraju, a struktura diskusije se snima. Raunarski konferensing iroko se koristi za
podrku uenju.
at (Internet relay chat, IRC)- jo jedan sistem Interneta koji omoguduje
korisnicima da komuniciraju sinhrono - uivo - kostedi tekst ili telefon preko
Interneta. Mnogi IRC programi kao to su MSN Messenger, ICQ ili Yahoo Messenger
20
nezavisni su od Weba, ali se mogu lansirati neposredno sa web-stranica. Softver na

serveru dri podatke kad ste vi, i ljudi sa liste koje ste vi specifirali, online (na
Internetu). Moete komunicirati pojedinano (one-to-one) ili na konferenciji. Neki
noviji sistemi imaju elektronsku tablu (electronic whiteboard) na kojoj nastavnik moe
ispisivati informaciju vidljivu svim uesnicima ata, simulirajudi situaciju u uionici.
Videokonferensing sredstvo pomodu kojeg male grupe ljudi, geografski udaljene,
mogu voditi diskusije u realnom vremenu, u toku kojih mogu jedni druge uti i vidjeti i
razmijeniti razne vrste podataka.
Hibridni sistemi (WebBoard,YahooGroups, SmartGroups, Forums) kombinuju
liste voenih diskusija, at i potanske liste, omogudujudi korisnicima da se lako
prebace iz jedne u drugu grupu, u zavisnosti od prirode diskusije. Jedan od besplatnih
Internet servisa je YahooGroups koji korisniku omoguduje voenje diskusije sa
standardne elektronske adrese. On takoe omoguduje razmjenu dokumenata i slika.
Komunikacija preko raunara moe biti sinhrona (razmjena poruka u realnom
vremenu) ili asinhrona (poruke se postave u bilo koje vrijeme, a itaju ih i odgovaraju
na njih drugi korisnici u vrijeme koje njima odgovara; drugim rijeima, korisnici ne
moraju biti online u isto vrijeme, kao to moraju u sinhronoj razmjeni). Elektronska
pota, potanske liste, raunarski konferensing sve su asinhrone, dok su at, telefon
preko Interneta, i videokonferensing sinhrone komunikacije. Svi ovi tipovi asinhronih
i sinhronih komunikacija preko raunara na raspolaganju su u Web-okruenju.
Koji tip komunikacije izabrati? Zavisi od vrste diskusije koju elite. Svaki tip ima
svoju jaku stranu i svoje slabosti, kako u pogledu tehnikih pogodnosti za softver, tako
i u pogledu tipa interakcije koju ohrabruje.
3. Ocjenjivanje potpomognuto raunarom
Moe li se u Web-okruenju omoguditi uenicima da samostalno ocijene svoje
napredovanje i razumijevanje programskih sadraja? Bez povratne informacije od
instruktora ili veoma sofisticirane vjetake inteligencije, to obino znai neku formu
objektivnog testa, isporuenog u obliku online kviza. Kako je test objektivan i mogudi
odgovori su poznati, povratna informacija moe se automatizirati. Prema tome,
uenici mogu odmah dobiti povratnu informaciju kao rezultat na testu. Ovakva
primjena ocjenjivanja potpomognutog raunarom za samostalno dijagnostiko
ocjenjivanje moe se obaviti brzo, a daje vrijednu povratnu informaciju o efektivnosti
uenja.
Praktine aktivnosti na Webu
Internet je snano sredstvo za angaovanje misaonih aktivnosti studenata.
Pojedinci i grupe studenata mogu saraivati na projektima, studenti mogu izraziti
svoja sopstvena interesovanja, preuzimajudi odgovornost za prikupljanje informacije, i
svako moe komunicirati sa svojim vrnjacima, pa i ekspertima irom svijeta. Za
21
nastavnika / instruktora Internet otvara elektronska vrata ka resursima za uenje i

praktinim iskustvima ranije nedostupnim. Bez obzira koliko je specijalizirano podruje
interesovanja, na Internetu uvijek ima neko ko moe ukazati na upotrebljive resurse.
Puni potencijal Interneta kao sredstva za uenje jo se istrauje, a mogudnosti su
ograniene samo naom matom. Koled Lewis & Clark iz Oregona, SAD
(www.lclark.edu) navodi pet vrsta, ili formata, praktinih aktivnosti uenja na Webu
koje se mogu upotrijebiti u uionici.
1. Hotliste Izrada hotliste je prvi korak za tekudu aktivnost uenja, a sastoji se u
prostom sastavljanju liste resursa na Webu. To je kao da za odreeni zadatak,
ili temu, donesete iz biblioteke vie knjiga sa sadrajima koji su relevantni za
izradu zadatka ili obradu teme. Time obezbjeujete:
- dopunjavanje tradicionalnih nastavnih materijala
- izbjegavate da studenti gube vrijeme u surfanju po Webu
- svjeu informaciju po izboru i interesovanju studenta
- eliminaciju neophodnog fotokopiranja nastavnih materijala.
2. Multimedijska sveska (Multimedia Scrapbook) Prikupljanje raznih izvora
informacije i njihovo organizovanje u kategorije, kao to su fotografije, mape,
izreke, injenice, prie, audioklipovi (audiozapisi), videoklipovi (videosekvence)
itd.
Korisno kada su studenti ved stekli izvjesno znanje o temi koja se izuava.
Studenti zatim biraju informacije iz prikupljenih resursa i ugrauju ih u
projekte, kao to su izvjetaji, kolske novine, web-stranice, PowerPoint
prezentacije i dr.
ta se ovim postie?
- Aktivnost centrirana na studentu
- Studenti biraju aspekte teme koji lino njih interesuju
- Omogudavanje studentima da kreiraju interesantnije izvjetaje i
prezentacije
- Studenti imaju mogudnost da upotrebljavaju multimedijske alatke.
3. Predmetni uzorak (Subject Sampler) Kada studenti steknu odreeno znanje iz
predmeta moete se zapitati da li su oni u tome afektivno angaovani. U tom
cilju kreirajte predmetni uzorak. Pronaite pet-est web-stranica o izabranoj
temi koje sadre elemente prakse, neeg to treba uraditi, ili odsluati, ili
razgledati. Zatraite da studenti izaberu jednu ili dvije web-stranice koje ih
najvie interesuju. ta time postiete?
- Ohrabrivanje studenata da se emotivno veu za temu koju izuavaju
- Ostavljate studentima da izaberu resurse po sopstvenom interesu i stilu
uenja
- Izazivate afektivan interes za temu koju dete obraivati
4. Potraga za blagom (Treasure Hunt) Izaberite 10-15 web-stranica i za svaku od
njih pripremite pitanje na koje se trai odgovor. Web-stranice i pitanja upuduju
studente da proue kritine aspekte teme. Od studenata se zatim trai da
22
sintetizuju ta su prouili, da bi odgovorili na glavno pitanje na kraju Potrage za

blagom.
Korisno da pomogne studentima prouavanje teih injenica iz teme ili
podruja studiranja, i da sagledaju cjelinu. Efekti?
- Ohrabruje itanje za specijalnu namjenu
- Osnauje izgraivanje saradnje i konsensusa meu grupama studenata
- Trai od studenata produbljenu analizu i izvlaenje zakljuaka.
5. WebQuest (Rjeavanje problema) Moe se primijeniti na kompleksniju temu
(problem), koja zahtijeva dublju analizu komponenata i rjeavanje. Prije
dijeljenja odjeljenja na grupe, svi studenti prouavaju osnovnu informaciju o
temi (problemu). Nastavnik / instruktor prikuplja web-stranice i kategorie ih
prema posebnim ulogama, zadacima ili aspektima. Male grupe, pojedinci ili
parovi studenata zaduuju se kao eksperti za jedan aspekt problema za koji
se osposobljavaju itanjem i razumijevanjem web-resursa . Kada se studenti
ponovo okupe, oni otvaraju raspravu u cilju razmjene, vrednovanja i
sintetiziranja informacije koju su obradili. Nakon toga studenti izvravaju
aktivnosti kao to je slanje poruka elektronskom potom (konsultacije sa
strunim licima).
Korisno da pomogne studentima da prevaziu simplicistiki prilaz
rjeavanju kompleksnih problema. ta omoguduje rad u WebQuestu?
-
Omoguduje savremene resurse iz razliitih aspekata kompleksnog

problema
Ohrabruje itanje sa razumijevanjem i vrednovanjem (vjetine kritikog
itanja)
Zahtijeva razmjenu informacije i sintetiziranje materijala sa razliitih
stajalita
Pomae studentima da vide kako se razmiljanja ljudi razlikuju u
pogledu rjeavanja kompleksnih problema
Proces ohrabruje respektovanje stajalita drugih studenata.
Primjeri za sve ove formate praktinih aktivnosti uenja na Webu mogu se nadi
na Internetu u velikom broju, traenjem pomodu kljunih rijei (Hotlist, WebQuest),
odnosno fraza (Multimedia Scrapbook, Subject Sampler, Treasure Hunt),
na engleskom jeziku.
Koji format aktivnosti uenja na Webu izabrati?
Zavisi od cilja. Ako je cilj prikupljanje resursa Internet linkova, kolekcija
multimedijskih materijala treba izabrati Hotlist ili Multimedia Scrapbook .
Za napredno uenje, moete se odluiti za izgraivanje, odnosno akumuliranje
znanja (Treasure Hunt), promjenu ponaanja studenta (Subject Sampler) ili rjeavanje
problema (WebQuest).
23
Jedna napomena. Svi materijali na Webu su, uglavnom, na engleskom jeziku.

Studenti koji su poloili engleski jezik ovdje imaju ivotnu priliku da vide zato su to
morali uiti, kakvu korist od toga imaju. Uz rjenik, sada im je na raspolaganju
neizmjerno bogatstvo informacije na Internetu.
Programi i kursevi
Obrazovanje, tradicionalno ili bazirano na Webu, ukljuuje rad eksperata za
organizovanje sadraja, sekvence nastavnih aktivnosti, strukturu zadataka, set
interakcija, i evaluaciju procesa (Harasim i dr., 1995).
Kurs koji je projektovan ili adaptiran za isporuku preko Weba, isporuuje se u
jedno okruenje razliito od tradicionalne uionice, pa projektovani proces za ovo
okruenje namede razmiljanje o nizu pedagokih postavki, ukljuujudi potrebu:
-
promjene uloge instruktora od predavaa ka pomagau ili voditelju procesa,

voenja studenata kroz nelinearno, hipermedijsko okruenje koje im
omogudava da konstruiu znanje i znaenje na nov nain,
izgraivanja osjedaja za razrednu zajednicu i snaenje uenja ugradnjom
kolaborativnih elemenata,
osiguranja akademskog integriteta.
Odabrana pedagogija mora biti odgovarajuda za materijal, studente, instruktora i

izabrani medij. Virtuelna uionica je nov medij i ima svoje jedinstvene karakteristike
koje doprinose odabiru odgovarajude pedagogije (McCormack & Jones, 1998).
Glavne paradigme koje su u upotrebi u ovom okruenju ukljuuju slijedede
(Bourne, 1998):
-
Upotrebu raunarskog konferensinga za podnoenje domadih zadataka,

raspravljanje o idejama i pomod,
Online materijale koji sadre nastavni program, zadatke, literaturu za itanje,
probleme i interaktivne module uenja,
Menadment kursa koji ukljuuje podnoenje domadih zadataka, trenutno
rangiranje i napredovanje studenta,
Interakcije sa studentima koje ukljuuju elektronsku potu, potanske liste, at,
Audiosekvence predavanja, uivo i sa mogudnodu uitavanja,
Videosekvence predavanja, uivo i sa mogudnodu uitavanja.
Jo jedan kritini faktor moe doprinijeti efektivnom online uenju. To je vebsajt

razreda ili klase (The class Web site). Vebsajt razreda obezbjeuje organizacionu
strukturu kroz koju se uesnici mogu angaovati za rad sa materijalom kursa i jedni sa
drugim (Palloff & Pratt, 1999).
Izrada materijala za Web razlikuje se od izrade tampanih materijala jer Web
ukljuuje vie ula (Porter, 1997). Projekt za Web mora biti itljiv za oi, informativan i
24
imati jasne konceptualne i intuitivne putanje meu dijelovima informacije. Korisnici

ele navigaciju na vebsajtu koja nede izazvati konfuziju (Hall, 1997). to je vie
interaktivnosti na vebsajtu, tim lake de studenti razumjeti sadraj kursa (Porter,
1997).
Mnogi autori se slau da je interakcija znaajna komponenta u jednom nastavnom
programu. To je sredstvo kojim ljudi ue (Hall, 1997). Dalje, to je kljuni sastavni
element uspjenih kurseva i studenti ga moraju efektivno koristiti da bi postigli ciljeve
uenja i bili zadovoljni steenim iskustvom.
Interakcije u online uenju pojaane su alatkama koje su specijalno projektovane
za ugraivanje interakcije u virtuelnu uionicu, za sugestije o pristupima uenju u
Web-okruenju, za identifikaciju i selekciju specifinih aktivnosti uenja koje dobro
slue u ovakvom online okruenju. Svaka alatka prua specifine mogudnosti i ima
svoje zahtjeve koji je ine odgovarajudom za odreenu namjenu, ali ne za druge
(McCormack & Jones, 1998).
Tako, uspjeh interakcija za uenje, bar jednim dijelom, zavisi od odabira
odgovarajude alatke. U ovom prikazu ranije smo spomenuli te alatke (elektronska
pota, potanske liste, novinske grupe, at, hibridni sistemi...).
Mnogi primjeri kurseva nalaze se na Webu, predstavljajudi razliite tipove
komunikacije i interakcije izmeu instruktora i studenata. Mogu se nadi primjeri
razliitih nastavnih pristupa, filozofija, aktivnosti i metodologija.
Softver za izradu programa

Softver koji se upotrebljava za izradu programa i kurseva razliitog je kvaliteta. Od
prvih online kurseva koji su samo isporuili postojede studijske programe na Web,
softver je u stanju stalnog usavravanja. Postavljeni su novi zahtjevi za softver: da se
studenti upisuju na kurs, da se prati njihovo napredovanje u elektronskom uenju, da
se biljee rezultati rada i uenja. Za takvo upravljanje procesom uenja, softver je
dobio naziv Learning Management System (LMS). Ako se upravljanje odnosi na kurs u
cjelini, softver se zove Course Management System (CMS).
Jedan od najvedih proizvoaa softvera za online programe je organizacija
Blackboard Inc. (www.blackboard.com). Njen softver The Blackboard Learning
System upotrebljavaju hiljade institucija i milioni korisnika u svijetu. Zatim, tu su
WebCT (www.webct.com), Trainersoft (www.trainersoft.com), i drugi. Sve su to
veliki igrai sa skupom licencom za koridenje programa.
Moodle je besplatni (!) paket softvera projektovan na pedagokim principima, kao
pomod edukatorima da kreiraju efektivne zajednice online uenja. Program se moe
besplatno uitati sa Weba (http://moodle.org), i moe usluiti od jednog nastavnika,
25
pa do 40 000 studenata. Moodle ima veliku i raznovrsnu zajednicu korisnika sa vie od

50 000 registrovanih korisnika, koji govore 60 jezika u 120 zemalja.
Moodle je dijete Martina Dougiamasa koji je projektovao program radedi na svojoj
doktorskoj disertaciji na Curtin University of Technology, Perth, Australia. On ga je
izradio kao alatku (Course Management System) za svoj doktorat baziran na sociokonstruktivistikom pristupu online uenju.
Nedostatak vedine ovakvih sistema je to su zatvoreni, pa sadraje kreirane u
jednom sistemu nije mogude koristiti u nekom drugom sistemu. Da bi se obezbijedila
upotreba sadraja iz jednog sistema u drugom, dogovoren je referentni model SCORM
(Sharable Courseware Object Reference Model) koji treba da poslui kao meunarodni
standard za izradu online programa.
Tipovi akademskih programa

Akademski programi za online uenje, izuzev onih na virtuelnim univerzitetima,
uvijek se realiziraju jednim dijelom u tradicionalnoj uionici (licem-u-lice, face-toface). Ako se preko Weba realizira 80% i vie sadraja programa, smatra se da su to
online programi (The Sloan Consortium, 2005). Ako sadraji isporueni preko Weba
obuhvataju 30...79% ukupnog programa, takvi programi nazivaju se mijeani/hibridni
programi (blended/hybrid programs), tabela 1.
Proporcija
sadraja
isporuenog
online
0%
Tip
programa
Tipian opis
Tradicionalni
1 do 29%
Olakan
Webom
30 do 79%
Blended/
Hybrid
80+%
Online
Program se upotrebljava bez online tehnologije.

Sadraj se prezentira usmeno ili pismeno
Program koji koristi Web tehnologiju da olaka upotrebu
u sutini tradicionalnog programa. Koristi Course
Management System (CMS) ili web-stranice da izloi
program i zadatke
Program koji mijea online i face-to-face isporuku.
Znaajan dio sadraja isporuuje se online, tipino se
upotrebljava online diskusija, a tipino ima i sastanke
face-to-face
Program iji sadraj se vedinom, ili u potpunosti,
isporuuje online. Tipino, nema sastanaka face-to-face.
Tabela 1. Tipovi akademskih programa (The Sloan Consortium, 2005)
26
Mijeano uenje (Blended learning)

Tradicionalna uionica bila je dominantna forma za transfer znanja najmanje
3 000 godina. Jo i danas skoro 80% tog transfera provodi se u uionici. Posljednja
univerzalna tehnologija u uenju, tampana knjiga, stara je vie od 500 godina. Razvoj
informacione i komunikacione tehnologije doveo je do brih promjena u obrazovanju.
Samo u posljednjih 10 godina, uvedeno je vie od 10 novih tehnologija za uenje i
kolaboraciju. Prva iskustva sa ovim tehnologijama otkrila su mogudnosti za potpunije
poboljanje kvaliteta uenja, njegove efektivnosti, prilagoenosti i cijene. Sada postaje
jasno da de iskustva uenja evolvirati do eksploatacije mijeanih kombinacija
tradicionalnih metoda i metoda uenja baziranog na tehnologiji (Singh & Reed, 2001).
Mijeano uenje je jedno od vodedih trendova dananjeg obrazovanja. Ustvari,
mijeano uenje je kombinacija elektronskog uenja i tradicionalnog uenja u uionici,
u cilju postizanja maksimalne efektivnosti uenja. Mijeano uenje preuzima ono to je
najbolje u isporuci elektronskog i tradicionalnog uenja, radi postizanja fleksibilnog,
po cijeni prihvatljivog obrazovanja i osposobljavanja, kojem moe pristupiti najiri
auditorij, kako geografski, tako i u pogledu stilova uenja i nivoa obrazovanja (Clark,
2003).
Klju mijeanog uenja je selekcija prave kombinacije medija koja de dovesti do
optimalnog rjeenja. Mogu se kombinovati komponente online medija sa
komponentama offline medija (tradicionalna uionica). Zatim ostaje problem selekcije
prave smjese.
Offline komponente mijeanog uenja mogu se svrstati u est grupa:
1. Uenje samostalno (u kudi, na radnom mjestu)
2. Uenje uz tutora, voditelja ili mentora
3. Uenje u uionici (predavanja, laboratorije, seminari)
4. tampani mediji (udbenici, praktikumi, asopisi)
5. Elektronski mediji (audiokasete, audio-CD, videotrake, CD-ROM, DVD)
6. Radiotelevizijski mediji (TV, radio, interaktivna TV)
Online komponente mijeanog uenja mogu se, takoe, svrstati u est grupa:
1. Online sadraj za uenje (prosti i interaktivni resursi za uenje)
2. Elektronski tutor, voditelj ili mentor
3. Online kolaborativno uenje (e-mail, potanske liste, at, audiokonferensing,
videokonferensing, virtuelna uionica)
4. Online menadment znanja (pretraivanje baza, izvlaenje dokumenata)
5. Web (pretraivake maine, vebsajtovi, korisnike grupe)
6. Mobilno uenje (laptop, mobilni telefoni).
Selekcija komponenti za izradu smjese vri se po kriterijima koji de dati najbolju
kombinaciju kvaliteta uenja i cijene trokova. U projektovanju mijeanog uenja mora
se voditi rauna o planiranim postignudima uenja, uenicima, njihovoj kulturi,
raspoloivim resursima za uenje, elektronskoj infrastrukturi, obimu i mogudnostima
opsluivanja predloenog rjeenja.
27
Dobri kokteli, normalno, nisu napravljeni od to vedeg broja raspoloivih pida. Oni
su briljivo sklopljena blenda komplementarnih ukusa, gdje suma nadmauje sastavne
elemente. U nekim sluajevima, kao to je viski, prosta malta je superiornija od
blende! (Clark, 2003).
Prve inicijative za implementiranje elektronskog uenja

Od poetka 1980-tih godina veliki pomaci su napravljeni u podruju informacione i
komunikacione tehnologije, sa brzim irenjem mikroraunara, razvojem kompakt
diskova i postepenom konvergencijom telekomunikacija, televizije i raunarske
tehnologije. Izazov Interneta 1990-tih, kao jedne meunarodne mree informacije,
naveliko raspoloive za javnost, revolucionisao je miljenje o tome kako se informacija
moe procesirati, distribuirati, prikupiti i upotrijebiti u svakoj sferi ovjekove
aktivnosti. Danas je samo pitanje retorike govoriti o informatikom drutvu,
informatikoj eri ili informatikoj revoluciji, kada se analizira uticaj informacione i
komunikacione tehnologije na ekonomski i drutveno-kulturni razvoj u zadnjoj polovini
20. stoljeda (Byron & Gagliardi, 2002).
Raspoloivost snanih elektronskih mrea nudi mnoge nove mogudnosti za uenje i
formalnim obrazovnim institucijama i iroj zajednici. Elektronske mree ne samo da
daju pristup ogromnim koliinama informacije, nego one omoguduju i vrijedno
dijeljenje resursa, ideja i iskustava izmeu zajednica studenata i nastavnika. U
razvijenim zemljama uspostavljene su brojne formalne i neformalne mree za
studente i nastavnike, kako na regionalnom, tako i na nacionalnom, pa i na
internacionalnom nivou.
Velika Britanija i SAD
U Velikoj Britaniji na inicijativu Vlade, poev od 1998. godine, izgrauje se
nacionalna mrea za uenje National Grid for Learning, na kojoj se prezentiraju
materijali za potrebe uenika u kolama, za nastavak kolovanja, za visoko
obrazovanje, za bibliotekare, za doivotno uenje (http://www.ngfl.gov.uk). Problemi
obrazovanja povjereni su specijaliziranoj agenciji BECTA, British Educational
Communications and Technology Agency (http://www.becta.org.uk). Stalna izloba
proizvoda za kole i posebni sajmovi najnovije opreme mogu se vidjeti na Internetu na
adresi http://www.bettshow.co.uk.
U Sjedinjenim Amerikim Dravama implementiranje novih tehnologija u
obrazovanje prati Fondacija Sloan (The Sloan Consortium, http://www.sloan-c.org).
Fondacija Sloan je najrazvijenija nacionalna amerika asocijacija institucija i
organizacija zainteresovanih za kvalitetno online obrazovanje. Ona sarauje sa
Odborom za kolede (College Board, http://www.collegeboard.com), asocijacijom ija
misija je da povee studente sa koledima. Okuplja vie od 5 000 kola, koleda,
28
univerziteta i drugih obrazovnih institucija. Svake godine Odbor za kolede opsluuje

3,5 miliona studenata, 23 000 srednjih kola i 3 500 koleda kroz programe i servise za
upis na kolede, vodie za studij, finansijsku pomod i dr.
Evropska zajednica
Nedavna studija Evropske zajednice New Learning Environments in School
Education identificirala je postojanje inovativnih trendova u teoriji i praksi okruenja
za uenje. Nalazi iz studije sugeriu jasan pomak prema novoj paradigmi uenja. Nova
paradigma uenja predstavlja pomak od instruktivizma ka konstruktivizmu. Izgleda da
de vizije konstruktivista u bududem obrazovnom sistemu biti globalno prihvadene i
dijeljene.
Nova paradigma uenja (elearningeuropa.info, 2005) ukazuje na niz potencijalnih
promjena:
Uenici kao pojedinci: Postaju aktivniji i odgovorniji za svoj sopstveni proces

uenja;
Planiranje uenja prema individualnim stilovima uenja: Planiranje uenja,
razliito za razliite uenike, omogudujudi im da rade po svom individualnom
stilu uenja i svojim tempom uenja;
Fokus na socijalnu participaciju: Pojaan fokus na socijalnu participaciju, na
razvijanje vjetina meusobne komunikacije i saradnje (kolaboracije);
Promjena uloge nastavnika: Od nastavnika kao izvora znanja, ka nastavniku
savjetniku, voditelju, kontroloru procesa uenja u parovima (pupil-to-pupil) i
uenja u grupi, te koji svojim uenicima obezbjeuje uslove za proces uenja;
Od reprodukcije ka konstrukciji znanja: Od sposobnosti reprodukcije
nauenih injenica i znanja, ka kreiranju znanja. Uenici moraju biti aktivni
uesnici u konstruiranju znanja kroz svoj sopstveni proces uenja, radedi
samostalno i zajedno
sa vrnjacima. Eksperimentisanje i istraivanje su znaajni aspekti ovog
aktivnog konstruisanja znanja;
Reorganiziranje situacije uenja: Nova paradigma uenja unosi vjerovanje
da de uenje dobiti reorganiziranjem situacije uenja na nain da se
tradicionalni nain miljenja vezan za nastavni program prevazie
multidisciplinarnim pristupima i radikalno modificiranim planiranjem vremena i organizacije, i uenja i nastavnikovog rada.
Izgleda da je opteprihvadeno da upotreba informacione i komunikacione

tehnologije (IKT) sadri veliki potencijal za podrku i transformisanje gore pomenutog
pomaka ka novoj paradigmi uenja.
Vijede ministara Evrope podralo je inicijativu elektronskog uenja (eLearning) i
vanost IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji od 13. jula 2001. godine,
podstiudi zemlje-lanice da nastave u svojim naporima za efektivnu integraciju IKT u
sistemima obrazovanja i osposobljavanja. Ovi napori ved daju ohrabrujude rezultate.
29
U izvjetaju Evropska mladost u digitalnom dobu za 2001. i 2002. godinu stoji da

su postignuti inicijalni ciljevi programa eEurope o spajanju svih kola na Internet i
osposobljavanju dovoljnog broja nastavnika, a da sada panju treba usmjeriti na
obezbjeenje boljeg okruenja za e-uenje, integrisanje IKT u sisteme obrazovanja i
osposobljavanja i bolji kvalitet infrastrukture telekomunikacija (irokopojasna
konekcija na Internet).
U periodu 2004 2006. godina u toku je realizacija viegodinjeg programa za
efektivnu integraciju IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (eLearning
Programme) koji su 5. decembra 2003. godine usvojili Evropski parlament i Evropski
savjet. O tome opirnije u nastavku.
Strategija elektronski podranog obrazovanja u Bosni i Hercegovini (Preporuke)

U projektu eObrazovanje u BiH Preporuke koji je finansijski podrala
Asocijacija WUS Austrija, radna grupa, preporuujudi strategiju, navodi i slijedede
(WUS Austria, 2005):
Elektronski podrano uenje, kao vaan aspekt u drutvu znanja de zauzimati
sve znaajnije mjesto zbog razloga sve vedeg pritiska na obrazovne institucije za
povedanjem obrazovnih mogudnosti, bez povedanja budeta. Samo institucije sa
dobrim kapacitetima u opremi i ljudstvu de modi odgovoriti takvim zahtjevima, i
time se nametnuti na tritu obrazovanja.
Da bi se omogudio to bri prelazak sa klasinog, na kombinaciju klasinog i
elektronskog obrazovanja, neophodno je posjedovati opremu za podrku
elektronskom uenju, te osposobiti nastavno osoblje za razvoj multimedijalnih
sadraja. Za tu svrhu na univerzitetima treba formirati centre koji de pruati
tehniku, organizacionu i didaktiku podrku razvoju daljinskog obrazovanja.
Za razvoj elektronski podranog uenja na fakultetima / univerzitetima
potrebno je definisati budetska sredstva za finansiranje centara za razvoj
daljinskog obrazovanja, te za razvoj elektronskih obrazovnih sadraja. Razvoj
elektronskih obrazovnih sadraja treba potencirati na poslijediplomskim
studijima, gdje se dio prikupljenih novanih sredstava od uplata kandidata treba
striktno i namjenski koristiti u ove svrhe. Takoer je potrebno definisati
procenat sredstava prikupljenih od upisnina dodiplomskih studenata koji de se
uloiti u razvoj elektronski podranog uenja, u prvom redu obrazovnih sadraja.
Dodatni izvori za finansiranje ovih centara se mogu pronadi u njihovom
trinom djelovanju, kroz ponudu namjenskih elektronskih kurseva razvijenih za
potrebe privatnih i javnih kompanija, iznajmljivanje postojede opreme, ponudu
klasinih kurseva i seminara i sl.
Sadraj
30
III PUTEVI IMPLEMENTIRANJA ELEKTRONSKOG UENJA

E-learning danas obino ima formu online kurseva. Element kursa je - objekt
uenja (Learning Object). Sastavljanjem ili organiziranjem objekata uenje dobija se
sadraj kursa. Standardima je utvren koncept objekata u rigorozne forme i utvrena
procedura kako se ovi djelidi sadraja sastavljaju i organizuju u kurseve i pakete za
isporuku na Internet.
Dominantna tehnologija koja se danas primjenjuje za organizaciju i isporuku online
kurseva je sistem za upravljanje uenjem (Learning Management System, LMS). Ovaj
softver postao je neizbjeni dio okruenja uenja. Kompanije kao to su WebCT i
Blackboard instalirale su proizvode na hiljadama univerziteta i koleda. Desetine
hiljada instruktora i studenata koristi ove LMS sisteme. Sistem LMS preuzima sadraj
uenja i organizuje ga na standardan nain, kao kurs izdijeljen na module ili lekcije,
podran nekim kvizom i testovima. Na mnogim univerzitetima i koledima sistem LMS
integrisan je sa postojedim informacionim sistemom studenata.
Postojedi sadraji uenja organizovani su po tradicionalnom modelu uenja na
daljinu i isporuuju se ili kompletno online (preko Interneta), ili u kombinaciji sa
tradicionalnim seminarima, grupama studenata voenih instruktorom. Kursevi su
usklaeni sa propisanim nastavnim planom i programom i vremenom planiranim za
njihovu realizaciju.
E-learning, kao svaka inovacija, prolazi kroz svoju prvu fazu razvoja i prihvadena je s
oduevljenjem od edukatora mlae generacije, ali i suoena sa oponentima
konzervativnog tipa. Njegov razvoj posebno je trasiran u Sjedinjenim Amerikim
Dravama i Evropi, a u posljednje vrijeme i u Australiji, Novom Zelandu i Kanadi.
A. POECI ELEKTRONSKOG UENJA I PRVA ISKUSTVA
Poetak i razvoj elektronskog uenja, e-learning, u SAD pripada univerzitetima.
Kako se to odvijalo u prvim danima prikazao je Chris Curran u studiji Strategies for ELearning in Universities (http://repositories.cdlib.org). Akademici su meu prvima
upotrijebili elektronsku potu i World Wide Web prvenstveno za podrku njihovim
istraivanjima, pristup informaciji i komuniciranje sa kolegama, a kasnije i kao dopunu
u poduavanju studenata. Kao posljedica, mnoge od strategija koje se danas koriste na
tradicionalnim univerzitetima potiu od prvih, obino skromnih pilot projekata i
inicijativa pojedinih nastavnika. Mnoge od ovih prvih primjena ukljuivale su neto vie
od izrade skripata i drugih nastavnih materijala dostupnih online, neki nastavnici ili su
dalje, upotrebivi online tehnologiju za komuniciranje sa svojim studentima, za pristup
spoljnim resursima, te gdje su se interesi i mogudnosti podudarali i za razvoj i
nastavu kurseva baziranih na Webu.
Mnogi od ovih prvih programa izraeni su od strane nastavnog kadra na
fakultetima informatike, gdje je jaka sinergija izmeu istraivanja i nastave, i dostupna
infrastruktura za razvoj programa i njihovu isporuku na Internet. Sline sinergistike
31
mogudnosti (u istraivanju, nastavi) stimulirali su ukljuivanje pedagokih fakulteta, te

odsjeka za nastavak studija. Kako je pristup eljenim institucijama postao omoguden sa
svakog mjesta, a iskustvo u koridenju tehnologija raslo, online uenje proirilo se na
programe drugih podruja i institucija.
irenje pristupa mogudnostima obrazovanja
irenje pristupa obrazovanju, posebno vanrednom studiju i stranim studentima je
cilj mnogih univerziteta. Pojedinci koji nisu imali mogudnost da na vrijeme pohaaju
univerzitet, koji su zaposleni, koji stanuju daleko od odgovarajude obrazovne
organizacije, a ele stedi optepriznati stepen strune spreme, koji se dokolovavaju u
slobodno vrijeme, ili ele upisati postdiplomski studij zainteresovani su za ovaj oblik
online uenja.
Pristup stepenima obrazovanja na univerzitetu varira od jednog do drugog
univerziteta. Jedan univerzitet u Velikoj Britaniji sa vie od 20 000 studenata, situiran u
provincijskom gradu, obezbijedio je iroko podruje kurseva za studente u kampusu.
Institucija ima dobru reputaciju za ponudu inovativnih kurseva i dugo iskustvo u radu.
Univerzitet nudi e-learning kao regularni, alternativni oblik nastave i puno je investirao
u razvoj potrebne infrastrukture (hardvera, softvera, administrativnog sistema i
nastavnog osoblja).
Inicijativa, razvoj programa i nastava za e-learning u ovoj instituciji su integralni dio
redovnog rada univerziteta. Fakulteti univerziteta ohrabreni su da daju inicijativu za elearning programe, u skladu sa procedurom usaglaenom na centralnom odboru
univerziteta. Prijedlozi, zajedno sa odgovarajudom procjenom potrebnih materijalnih
sredstava, podnose se centralnom odboru na odobrenje. Fakultet kome je prijedlog
odobren potrauje zajam iz sredstava prihoda.
Kurseve razrauje postojedi nastavni kadar, a obino se baziraju na postojedim
kursevima koji se odravaju u kampusu (pa ne treba dodatna akreditacija). Programi
jednom izraeni, postaju standardni dio nastavnog plana i programa studija na
univerzitetu, na raspolaganju studentima u kampusu i van kampusa. Kurseve obino
vode postojedi nastavnici. Mali broj spoljnih saradnika angauje se, uglavnom, za
studente van kampusa.
Ovaj primjer daje interesantnu ilustraciju dobro strukturiranog, akademski
integrisanog, irom univerziteta pristupanog elektronskog uenja.
Uticaj elektronskog uenja na irenje pristupa je pozitivan. Meutim, efekt
jednakosti pristupa je problematian. Disperzija raspoloivih tehnologija je takva da
univerzalni pristup putem e-learninga ostaje teko uhvatljiv.
Obim ponuenih programa
Do 2001/2002. godine oko stotinu institucija bilo je ukljueno u isporuku ovakvih
programa, koji su nudili preko 300 certificiranih programa za oko 400 000 upisanih
32
studenata (20% svih upisanih na online kurseve za kredit). U jesen 2002. godine
nekih 11% amerikih studenata na visokokolskim institucijama uzeli su bar jedan
online kurs, a 33% njih imali su sve kurseve online (Curran, 2004).
U jednom novijem istraivanju na 1000 koleda i univerziteta u Sjedinjenim
Amerikim Dravama (Sloan-C, 2005) objavljeni su slijededi podaci o stanju online
obrazovanja:
Broj studenata upisanih na online kurseve povedan je sa 1,98 miliona u 2003.
godini, na 2,35 miliona u 2004. godini
65% univerziteta koji nude postdiplomski studij u uionici, takoe nude i
online kurseve
63% koleda i univerziteta koji nude studij u uionici, takoe nude i online
kurseve
44% institucija koje nude postdiplomski studij - Masters, takoe nude i online
programe
U ovom istraivakom projektu prihvadeno je da su online programi oni koji
isporuuju online 80% ili vie svojih sadraja.
Podaci iz Evrope su oskudni. Centar za struno osposobljavanje i usavravanje
zemalja-lanica Evropske unije CEDEFOP objavio je 2002. godine rezultate prve
primjene elektronskog uenja u strunom osposobljavanje i usavravanju u Evropskoj
uniji E-learning and training in Europe ( http://cedefop.gr). Podaci su dobijeni od
800 organizacija ukljuenih u struno osposobljavanje irom Evrope i to javni i privatni
sektor, koledi i univerziteti, te radne organizacije koje se bave strunim
osposobljavanjem svojih radnika. Meu njima je bilo 15% organizacija sa 1000 i vie
zaposlenih, te skoro 50% organizacija i institucija sa manje od 50 zaposlenih.
Prema postavljenim pitanjima obraeni su njihovi odgovori.
Koliko je rasprostranjeno elektronsko uenje meu organizacijama ukljuenim u
osposobljanje za rad?
Skoro 20% organizacija uopte ne koristi e-learning u aktivnostima
osposobljavanja
Oko 60% organizacija su i korisnici i isporuioci programa za e-learning
Kako se osposobljavanje isporuuje?
U vedini zemalja EU vie od 50% vremena utroenog na osposobljavanje za rad
odrava se u uionici
Znaajan procent vremena za osposobljavanje ukljuuje i e-learning - u vedini
zemalja EU vie od 25%, ali varira (60% u vedskoj, do 15% u Belgiji i
Luksemburgu)
Koliko je e-learning supstitut za osposobljavanje u uionici?
Veda upotreba elektronskog uenja ide uporedo sa reduciranim koridenjem
uionice
Kakva je upotreba elektronskog uenja u pojedinim podrujima?
Najveda je u podruju IKT - 43% vremena za osposobljavanje
U tehnikom podruju 35%
U stranim jezicima 30%
U ostalim podrujima 25-30%
33
Koliko veliko je trite za e-learning?

Snabdjevai/isporuioci sadraja i materijala za osposobljavanje procjenjuju da
tredina njihovog prihoda potie od e-learninga (2001. godine).
Poboljanje kvaliteta nastave

Poboljanje kvaliteta nastave i uenja kroz upotrebu nove tehnologije je primarni
cilj univerziteta. Uobiajen je pristup da se e-learning upotrijebi kao dopuna
tradicionalnoj nastavi, kao dodatna komponenta (opcija) procesu nastave i uenja. U
programima ove vrste fokus je na nastavu redovnih kurseva za redovne studente u
kampusu koji vode optepriznatom stepenu strune spreme i diplomi univerziteta.
Programi ove vrste tipino su integrisani dio standardnog nastavnog plana i programa,
u kojem je uenje e-learning upotrijebljeno kao dopunska pedagogija za studente u
kampusu (tj. uionici).
Jedan od starijh univerziteta u Zapadnoj Evropi moe biti interesantna ilustracija
razvoja i integrisanja e-learninga u nastavu u kampusu. Konkretni univerzitet, izloen
promjenama, preivio je mnoge transformacije u toku pet stoljeda od njegovog
osnivanja. I danas je vodedi evropski univerzitet, sa vie od 25 000 studenata i
meunarodnom reputacijom za istraivanje prirodnih i drutvenih nauka.
Poetak nastave bazirane na tehnologiji na ovom univerzitetu je poeo
formiranjem radnog tima za istraivanje novih oblika nastave sa posebnim osvrtom
na potencijal nove tehnologije i naglaskom na uenje. Program za podrku istraivanju
i inovaciji nastave bazirane na raunaru ponuen je svim profesorima toga
univerziteta. Data je inicijativa za podrku inovativnoj nastavi i dogovorena platforma
o izradi kurseva i drugog nastavnog materijala. Ocijenjeno je potrebnim da se primijeni
bogatija pedagogija, vrsto zasnovana na principima efektivnog nastavnog plana,
razvijenog na konceptu da studenti najbolje ue kad rade kao nezavisni kritiki
istraivai u okviru svoje discipline.
Univerzitet sada orijentie svoj nastavni plan i program po konceptu samostalno
voeni studij u kojem student ui da stie znanje samostalno, da ga razvija i
primjenjuje. Slinu strategiju, razvijenu u posebnom centru za tehnologiju uenja,
primjenjuje jo jedan od starijih univerziteta u Evropi (osnovan krajem 16. stoljeda) sa
tekudim upisom od nekih 12 000 studenata.
Iako je uenje e-learning esto upotrijebljeno kao dopuna tradicionalnoj nastavi u
kampusu, na nekim univerzitetima je uenje e-learning prihvadeno kao primarna
pedagogija obino u tandemu sa tradicionalnom nastavom. Hibridne strategije ove
vrste postale su uobiajene. Naprimjer, Tehniki fakultet u Virdiniji sa 1 500
studenata ponudio je u jesen 2002. godine u isto vrijeme i online kurseve i
tradicionalne kurseve. Usto, mnogi univerziteti su prihvatili mijeanu blended
strategiju, zamjenjujudi jedan dio tradicionalne nastave online kursevima. Naprimjer,
Univerzitet Centralna Florida nudi oko 100 kurseva koji se realiziraju pola vremena u
uionici, pola vremena online. Razlozi zato univerziteti nude neke kurseve online
34
mogu biti razliiti, od elje da omogude studentima iri izbor strategija za uenje, do
potrebe da se smanji pritisak na nastavni prostor.
Efektivnost upotrebe e-learninga

Koliko je efektivno upotrijebiti e-learning za poboljanje kvaliteta nastave? U
pogledu kvaliteta nastave postoji zabrinutost od razbijanja nastavnog procesa
posebno dozvoljavanjem ekspertu za sadraje da pripremi materijale koje postepeno
isporuuje instruktor/voditelj, efektivno spreavajudi postojedu kritinu interakciju
izmeu studenata i nastavnika.
Istina, otvoreni univerziteti efektivno rade u paraleli sa tradicionalnim
obrazovanjem, zadovoljavajudi potrebe preteno odraslih polaznika koji posjeduju
karakteristike zrelosti i motivaciju potrebnu za uspjeh za ovaj alternativni vid nastave.
Postojeda iskustva pokazuju da je dobro projektovana online nastava efektivna, da nije
forma nieg nivoa.
Reduciranje cijene visokog obrazovanja

Vedina prvih programa bili su eksperimentalni, ili pilot studije, esto
potpomognute sa strane, pa je razmatranje trokova bilo sekundarno u odnosu na
izazov razvoja i isporuku inovativnih programa.
Oekivanje da de nastava bazirana na tehnologiji reducirati trokove obrazovanja
nije nova. U proteklih desetak godina mnogi otvoreni univerziteti provodili su
empirijske studije za procjenu cijene obrazovanja po studentu u odnosu na
konvencionalne univerzitete. Ima razloga da se oekuju potencijalne utede na fizikoj
infrastrukturi u odnosu na tradicionalnu nastavu, ali uporeivanje trokova odravanja
dalo je pomijeane rezultate.
U nekim sluajevima strategije elektronskog uenja imaju manje direktan, ali
znaajan uticaj na trokove visokog obrazovanja. Nacionalna kooperativna mrea u
Finskoj FVU (www.fvu.net) povezuje 21 univerzitet u Finskoj. Cilj FVU je da unaprijedi
saradnju svih univerziteta u zemlji u pogledu koridenja novih informacionih i
komunikacionih tehnologija, ukljuujudi mogudnost online nastave. Ciljna populacija
FVU mree je 170 000 studenata finskih univerziteta, posebno onih koji ele da
studiraju kredit-kurseve koje nemaju na svom univerzitetu. Olakati virtuelnu
meuuniverzitetsku mobilnost studentima je znaajan strategijski zadatak
Sporazumom izmeu univerziteta dozvoljeno je studentima da studiraju i stiu kredite
za kurseve poloene na bilo kojem finskom univerzitetu. Na portalu FVU istiu se
informacije o online kursevima i olakicama koje imaju studenti, pristup online
biblioteci, savjeti izraivaa programa i isporuilaca (o odgovarajudoj platformi za
podrku elektronskom uenju) i pristup srodnim istraivakim mreama.
35
Elektronsko uenje znatno se proirilo u posljednjoj dekadi i postalo znaajan oblik

nastave u visokom obrazovanju. Iako jo nije ispunilo oekivanja koja su predviali
njegovi zastupnici, ono ima potencijal da postane znaajan i uticajan oblik nastave u
visokom obrazovanju.
B. E-LEARNING U PROGRAMIMA I PROJEKTIMA EVROPSKE UNIJE
Krajem 2003. godine Evropski parlament i Savjet donijeli su odluku o prihvatanju
viegodinjeg programa (2004-2006) za efektivnu integraciju informacionih i
komunikacionih tehnologija (IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi eLearning programi. (U dokumentima Evropske unije, umjesto e-learning, elektronsko
uenje oznaava se: eLearning!)
U objanjenju, navedeni su razlozi za donoenje eLearning programa
(http://europa.eu).
Puni razvoj potencijala Interneta za poboljanje pristupa obrazovanju i
osposobljavanju, za poboljanje kvaliteta uenja, je klju za izgraivanje evropskog
drutva znanja. Sposobnost za upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija
postaje nova forma pismenosti digitalna pismenost. Bez nje, graani ne mogu u
potpunosti participirati u drutvu, ni ovladati znanjima i vjetinama neophodnim za 21.
stoljede.
Politika Evropske unije za IKT u obrazovanju i osposobljavanju

Zakljuci Lisabonskog savjeta oznaili su vododjelnicu za evropsku saradnju u
oblasti obrazovanja i osposobljavanja. Oni su vrsto postavili obrazovanje i
osposobljavanje na vrh zadataka Evropske unije, oni pozivaju za prilagoavanje
sistema obrazovanja i osposobljavanja drutvu znanja i posebno, pozivaju za efektivnu
integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija. Naredni sastanci savjeta u
tokholmu 2001. godine i Barceloni 2002. godine dalje su razradili lisabonske zakljuke
i potvrdili znaaj pojaane i efektivne upotrebe IKT za evropsko drutvo znanja.
Akcioni planovi eEuropa 2002 i eEuropa2005 odobreni od ovih savjeta
identificiraju e-learning kao vrhunski prioritet, i utvruju ambiciozne zadatke za
infrastrukturu, opremu i osnovne vjetine koji prethode zahtjevima za njihovu
integraciju. Inicijativa dalje razvija ove zadatke sa obrazovnog stanovita, naglaavajudi
potrebu za inovativnim pedagokim pristupima i za ambiciozne zadatke u pogledu
kvaliteta uenja i lakog pristupa e-learning resursima i servisima.. Ona takoe
naglaava potrebu uklanjanja strukturalnih smetnji za inovacije, kao to su
organizacione i pravne barijere, te naina na koji se vrednuju i certificiraju znanje i
kompetencije.
Savjet ministara podrao je inicijativu za elektronsko uenje i znaaj IKT za
obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji za e-learning od 13. jula 2001. godine,
36
ohrabrujudi zemlje-lanice da nastave svoje napore za efektivnu integraciju IKT u

sistemima obrazovanja i osposobljavanja, kao jedan znaajan dio prilagoavanja
sistema obrazovanja i osposobljavanja.
C. MODERNIZACIJA SISTEMA OBRAZOVANJA I OSPOSOBLJAVANJA
Moderniziranje sistema obrazovanja i osposobljavanja u zemljama Evropske unije
poseban je izazov za institucije visokog obrazovanja, kole i uenje uz rad.
Visoko obrazovanje
Univerziteti i institucije visokog obrazovanja su kljuni akteri u proizvodnji i
diseminaciji znanja, u unapreivanju drutvenog, pedagokog i tehnolokog
istraivanja, u osposobljavanju nastavnika i instruktora, i u stalnom strunom
usavravanju, to je deviza drutva znanja. Oni upotrebljavaju e-learning kao izvor
dodatne vrijednosti za svoje studente i za omogudavanje u kampusu i van kampusa,
virtuelno, fleksibilno uenje na resursima baziranim na Webu.
Pilot eksperimenti na polju elektronskog uenja daju dobre mogudnosti da se
osmisli organizacija univerziteta, nastavni planovi i programi ili evropska strategija, da
se ocijeni uticaj IKT na interakciju izmeu nastavnika i studenata, da se otvore
univerziteti novom auditoriju i zahtjevima stalnog strunog usavravanja i doivotnog
uenja.
Evropska zajednica univerziteta koja okuplja vie od 500 univerziteta raspolae
svojom mreom za uenje na daljinu (http://www.odl-liaison.org).
kole
U kolama je veda panja posvedena proizvodima i servisima elektronskog uenja i
pedagokom kontekstu njihove upotrebe. Nakon pitanja konektivnosti i infrastrukture,
sada je na redu sadraj, osposobljavanje nastavnika i organizacione implikacije,
ukljuujudi nove interakcije kole sa drutvenom zajednicom.
U pogledu osposobljavanja nastavnika i kolskog menadmenta, postoji tendencija
da se manje fokusira komponenta elektronske isporuke kursa (e-), a vie komponenta
uenja (e-learning). Uspjena upotreba novog sadraja i servisa u velikoj mjeri zavisi od
kvaliteta nastave i doprinosa nastavnika. Gdje je obezbijeena naprednija nastava, tu
nastavnici nalaze podrku za neposredniju saradnju, za pripremu obrazovnih sadraja,
za vrednovanje svog poduavanja i za upotrebu tehnologije kao alatke za poboljanje
pristupa uenju i nastavi.
Vrijedno je pomenuti da je formirana mrea evropskih kola Schoolnet, EUN
(http://schoolnet.eun.org) za saradnju izmeu evropskih ministarstava obrazovanja o
37
aspektima IKT u obrazovanju. Portal EUN sadri linkove na portale ministarstava

obrazovanja i e-learning resurse koje su sastavili nastavnici.
Stanje i upotreba infrastrukture IKT u kolama Evropske unije (EU)
Upotreba IKT u obrazovanju i osposobljavanju je prioritet u mnogim evropskim
dravama tokom protekle dekade, ali nije zabiljeen oekivani napredak. Mali
procenat kola u nekim dravama ugradio je IKT u programe obrazovanja i
demonstrirao visoki nivo efektivne i adekvatne upotrebe IKT za podrku i
transformaciju nastave i uenja u velikom broju nastavnih predmeta. Vedina kola u
vedini drava, meutim, u ranoj su fazi prihvatanja IKT.
O trendovima, inovacijama i stanju IKT u kolama Evropske unije 2006. godine
nedavno je objavljen pregled na Internetu (Balanskat & Blamire, 2007).
Raunari i Internet stigli su u evropske kole i iroko se koriste u uionicama.
Krenula je i upotreba brzog pristupa Internetu broadbanda. Najvie su na tom polju
uradile nordijske zemlje, Holandija, Estonija i Malta, gdje oko 90% kola ima brzu
broadband konekciju na Internet. Prosjeno, za 25 zemalja Evropske unije, 70% kola
(od 282 512 kola) ima brzu konekciju. U nekim dravama, kao to su Grka, Poljska,
Kipar i Litvanija, taj procenat je ispod 35%.
Prosjean broj uenika koji koriste jedan raunar u 25 drava Evropske unije (EU25)
je devet. Za 63 839 555 uenika u EU to iznosi 7,2 miliona raunara. U Danskoj,
Holandiji, Engleskoj i Luksemburgu izmeu etiri i pet uenika koristi jedan raunar. Na
drugom kraju, 17 uenika se slui jednim raunarom - u Latviji, Litvaniji, Poljskoj,
Portugaliji i Grkoj.
U posljednjih 12 mjeseci 74% nastavnika EU (od 4 475 301 nastavnika) koristili su
IKT u uionici. Od ovog prosjeka odstupaju Latvija sa 35% i Grka sa 36% nastavnika, u
poreenju sa 95% nastavnika u Danskoj i 96% u Engleskoj.
Nastavnici EU u velikom broju (90%) upotrebljavaju IKT za pripremu svojih asova.
Meutim, nastavnici upotrebljavaju IKT za podrku postojedoj pedagogiji. IKT se
najvie koristi kad se uklapa u tradicionalnu praksu. Upadljiva manjina (20%) smatra da
IKT nema vrijednost u njihovom nastavnom predmetu.
Iz pregleda se moe konstatovati da se kole EU nalaze na samom poetku
tranzicije u novu obrazovnu paradigmu. Neke drave, kao Norveka, Finska, Engleska,
Holandija vode i djeluju primjerom.
Uenje uz rad
Na radnom mjestu poklonjena je panja obrazovanju i osposobljavanju u datom
trenutku, tj. u radnom okruenju. U kontekstu u kojem treba usavriti radne vjetine i
kompetencije zbog brzih promjena na tritu rada i biznisa, elektronsko uenje se
dokazalo da je veoma popularno kao efikasno rjeenje. Glavni korisnici u IKT sektoru
38
sada zadovoljavaju 60% svojih potreba u osposobljavanju za rad uenjem e-learning.

Ovaj oblik osposobljavanja ima prednost u radnim organizacijama koje ne mogu
podnijeti trokove i gubitak vremena za osposobljavanje u uionici. Potrebni su dalji
napori da male organizacije shvate, planiraju i upotrebljavaju e-learning u skladu sa
svojim zahtjevima i potrebama.
E-learning nudi posebne prednosti kad treba informaciju i sadraje kursa odrati
savremenim, s obzirom na brze promjene u biznisu, okruenju i regulativi.
D. POTREBA ZA SPECIFINOM AKCIJOM
Iz prethodnog pregleda proizlazi da se treba suoiti sa izazovima koje predstavlja elearning. Predloen je program finansijske podrke za zadatke na poboljanju kvaliteta
i pristupa evropskim sistemima obrazovanja i osposobljavanja kroz efektivnu
integraciju novih tehnologija (e-learning), podravajudi i kompletirajudi akcije zemaljalanica na ovom polju. U kontekstu otrih budetskih restrikcija, mora se dati prioritet
programu eLearning.
To je program za efektivnu integraciju informacionih i komunikacionih tehnologija
(IKT) u sistemima obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (2004-2006). Program
eLearning ima etiri pravca akcija:
1. Unapreivanja digitalne pismenosti
Ovim de se ohrabriti usvajanje novih vjetina i znanja koja su potrebna svima za
lino i profesionalno usavravanje i za aktivnu participaciju u informatikom
drutvu. On de takoe omoguditi doprinos IKT uenju, posebno za one koji, zbog
geografske lokacije, socio-ekonomske situacije ili specifinih potreba, nemaju lak
pristup tradicionalnom obrazovanju i osposbljavanju.
2. Evropski virtuelni kampusi
Ovdje je prioritet dodavanje virtuelne dimenzije evropskoj kooperaciji u
visokom obrazovanju za ohrabrivanje razvoja novih organizacionih modela za
evropske univerzitete (virtuelni kampusi) i za evropsku razmjenu (virtuelna
mobilnost). Ovaj akcioni pravac de nadograditi postojedi okvir kooperacije (npr.
program Erasmus, Bolonja proces), dajudi mu komponentu e-learning (ECTS,
evropski Master, osiguranje kvaliteta, mobilnost).
3. Partner-kole
Ovdje je zadatak da se pojaa i razvija umreavanje kola. Svi mladi Evropljani,
u toku srednje kole treba da imaju mogudnost da uestvuju, zajedno sa svojim
nastavnicima, u nekom obrazovnom projektu sa svojom partner-kolom iz drugih
evropskih zemalja. Ovim iskustvom moe se pojaati evropska dimenzija
obrazovanja i svijest mladih ljudi o evropskom modelu viejezikog i
multikulturnog drutva. Zajednice u uenju baziranom na Internetu de doprinijeti
poboljanju dijaloga meu razliitim kulturama i uzajamnom razumijevanju
(http://www.etwinning.net).
39
Radom izmeu partner-kola takoe de se pomodi profesionalno usavravanje

nastavnika i instruktora u vjetinama i pedagokoj i kolaborativnoj upotrebi IKT.
4. Aktivnosti na unapreivanju e-learninga u Evropi
Pradenjem realizacije programa eLearning, cilj ove aktivnosti je unapreivanje
e-learninga u Evropi, prezentiranje najbolje prakse i servisa iz pojedinih dravalanica Evropske unije. Posebna panja bide posvedena diseminaciji rezultata
projekta eLearning i drugih relevantnih informacija, davanju podrke evropskoj
mrei kola i univerziteta, pregledima, studijama i dogaajima povezanim sa
projektom eLearning (posebno, sa projektima SOCRATES i LEONARDO).
SOCRATES je akcioni program Evropske unije u podruju obrazovanja u koji je
ukljueno oko 30 evropskih zemalja. Njegov glavni zadatak je da kreira Evropu znanja,
omogudivi bolji odgovor na glavne izazove ovog novog stoljeda: da unaprijedi
doivotno uenje, da ohrabri pristup obrazovanju svima i da pomogne ljudima sticanje
javno priznatih kvalifikacija i vjetina. SOCRATES obuhvata osam pravaca djelovanja
(potprojekata): Comenius (kole), Erasmus (visoko obrazovanje), Grundtvig
(obrazovanje odraslih), Lingua (evropski jezici), Minerva (informaciona i
komunikaciona tehnologija u obrazovanju), Pradenje & Inoviranje (obrazovni sistemi i
politike), Zdruene akcije (s drugim programima EU), Dopunske mjere.
Program Erasmus poeo je prije dvadeset godina (1987. godine) sa zadatkom da
pobolja kvalitet i pojaa evropsku dimenziju visokog obrazovanja ohrabrivanjem
transnacionalne saradnje meu univerzitetima, podsticanjem evropske mobilnosti i
poboljanjem transparentnosti i punog akademskog priznanja studija i kvalifikacija u
okviru Evropske unije. Upotrebi IKT dat je veliki znaaj u programu Erasmus radi
unapreivanja mobilnosti u evropskom visokom obrazovanju. Institucije visokog
obrazovanja ohrabrene su da upotrijebe IKT i daju joj prioritet u sadrajima evropske
politike.
Program Minerva poeo je 2000. godine sa zadatkom da unaprijedi projekte
transnacionalne saradnje u podruju upotrebe informacione i komunikacione
tehnologije u obrazovanju:
Da unapreuje i ocjenjuje upotrebu IKT u obrazovanju
Da uspostavi dogovor (proizvoaa, korisnika i lidera sistema obrazovanja i
osposobljavanja) na nivou Evropske unije o ovim pitanjima i formulie novu
politiku i strategije za upotrebu IKT u obrazovanju
Da podrava implementaciju IKT u skladu sa prioritetima postavljenim
inicijativama eEurope i eLearning (umreavanje centara za resurse, institucija
za obrazovanje nastavnika, umreavanje sektora obrazovanja sa drugim
sektorima (drutvene, istraivake, kulturne asocijacije i dr.).
Program LEONARDO je evropski program za struno obrazovanje i
osposobljavanje. Lansiran je 1995. godine na inicijativu partnera iz drutvenog i
ekonomskog sektora Evrope. Program je dio vedeg programa za doivotno uenje i
projektovan je da izgrauje obuenu radnu snagu irom Evrope. Ima zadatak da
poboljava vjetine i kompetencije posebno mladih ljudi u osposobljavanju za rad, kao
40
i osposobljavanje uz rad i praksu, da pobolja kvalitet i pristup strunom obrazovanju i

doivotnom usavravanju vjetina i kompetencija. Aktivnosti usmjerene na inovacije
kroz e-learning ukljuuju tri podruja:
Pilot projekte, namijenjene razvoju upotrebe IKT u aktivnostima strunog
osposobljavanja, te proizvodima za podrku razvoju transnacionalnih mrea
strunog osposobljavanja kroz upotrebu IKT (multimedijski proizvodi,
vebsajtovi, prenosne mree i dr.)
Tematske projekte akcije, usmjerene na inovacije u pogledu pedagokih
metoda i organizacije, povezanih sa upotrebom IKT
Zdruene akcije, sa programima lokalne zajednice.
Sadraj
IV NOVI MEDIJI I NOVE TEORIJE UENJA
Web 2.0
Kao to je Internet uticao na formiranje Net-generacije, tako i ova nova generacija
uenika i studenata utie na Internet, traedi nove mogudnosti zadovoljavanja svojih
potreba i elja. Veliki dijelovi World Wide Weba poprimili su svojstva komunikacionih
mrea, a i sam Web se transformisao od onog to se zvalo Web za itanje (The Read
Web), na Web za itanje i pisanje (Read-Write Web), to je bila vizija njegovog tvorca
Tima Bernera (Tim Berners-Lee). Zastupnici ovog novog razvojnog Weba poeli su ga
nazivati Web 2.0. Njegove su osnovne karakteristike:
Web je postao platforma koja dozvoljava korisnicima upotrebu aplikacija i
servisa u potpunosti preko pretraivakih maina. Ovi servisi nisu bili ranije
bazirani na Webu (Web 1.0)
Podaci na Webu sada su pod kontrolom korisnika. Oni njima manipuliu, oni ih
modifiraju, razmjenjuju slobodno i lako
Razne eme online participacije
Bogata interaktivna, korisniku prilagoena suelja
Neki aspekti socijalnog i mrenog povezivanja
Razmotrimo detaljnije karakteristike novog trenda u razvoju Weba kroz analizu
Riarda MakManusa i Joue Portera (http://www.digitalweb.com/articles/web_2_for_designers).
U postojedem Webu (Web 1.0) mali broj pisaca kreira web stranice za veliki broj
italaca. Kao rezultat, ljudi mogu dobiti informaciju idudi direktno na izvor. Ono to je
novo, to se sada deava na Webu, to je da sve vie ljudi poinje pisati sadraje, kao
dodatak itanju. Ovim se stvara jedan interesantan efekt odjednom je previe
informacije sa kojom se treba nositi! Mi nemamo dovoljno vremena za svakog ko eli
nau panju, a posjedivanje svih vebsajtova sa relevantnim sadrajem jednostavno nije
mogude. Oigledno je da se paradigma Web 1.0 treba mijenjati.
41
Uvoenje Weba 2.0 je vizija Weba u kojem je informacija usitnjena u jedinice

mikrosadraja koje se mogu distributirati preko vie drugih domena. Tako Web
dokumenata mijenja strukturu i transformie se u Web podataka. Mi vie ne gledamo
samo u iste stare izvore informacije. Mi sada gledamo u novi set alatki za okupljanje i
remiks mikrosadraja na novi i upotrebljivi nain.
Jedan od najvedih koraka u realizaciji Weba 2.0 je tranzicija na semantiko
kodiranje sadraja. Osvojena je tehnologija koja jasno demonstrira snagu semantikog
kodiranja. RSS je tehnologija udruivanja sadraja u XML formatu. To je jednostavan
nain da se kae ljudima kada je na raspolaganju novi sadraj. Tako, umjesto da
uporno pretraujete vae omiljene vebsajtove da biste vidjeli ima li ta novog, vi se
moete jednostavno upisati u RSS napajanje (subscribe to its RSS feed) utipkavanjem
RSS URI u napojni aggregator (feed aggregator). Agregator de periodino posjetiti sajt,
obavijestiti vas ako ima neto novo i isporuiti taj sadraj.
Krajem 90-tih i u prvim godinama 21. stoljeda, napredak u XML tehnologijama
poeo je da mijenja nain na koji se izrauju web stranice. XML tehnologije omogudile
su da sadraj bude djeljiv i da se moe prenositi izmeu razliitih sistema. (McManus
& Porter, 2005)
Tako je Web transformisan, od medija na kojem se informacija pohranjuje i sa
kojeg se preuzima, u platformu na kojoj se sadraj kreira, dijeli, miksa i prenosi. A ta
ljudi rade na Webu sada, to nije samo itanje knjiga, sluanje radija, gledanje televizije,
nego vode razgovore, razmjenjuju slike i multimedijske materijale.
Nigdje to nije jasnije nego u svijetu blogginga.
Blog
Blog (skradeno od website log, weblog) je vebsajt koji prikazuje u hronolokom
redu lanke ili priloge jednog ili vie pojedinaca. Blog se obino fokusira na odreenu
oblast ili temu kao to je hrana, politika, struno podruje itd. Tipian blog kombinuje
tekst, slike, i linkove ka drugim blogovima, web stranicama i drugim medijima
relevantnim za temu.
Izrada bloga, odravanje bloga ili dodavanje lanka postojedem blogu zove se
blogging. Pojedini lanci na blogu zovu se na engleskom posts ili entries. Lice koje
postavlja ove lanke zove se blogger.
Blog ima izvjesne attribute koji ga razlikuju od standardne web stranice. Radi
lakeg kreiranja web stranice novi podaci daju se u prostoj formi (title -naslov lanka,
categories-predmet diskusije u lanku, body-sadraj) i podnose se (submit) bloggeru
Automatizirane podloge preuzimaju brigu za dodavanje lanka na poetnu stranicu, za
kreiranje nove stranice za lanke (permalink) i dodavanje lanka odgovarajudoj arhivi
(po datumu, kategoriji, autoru, i drugim atributima). Primjer bloga moe se vidjeti na
adresi: http://www.connectivism.ca/blog.
42
Blog se razlikuje i od foruma i novinskih grupa. Na blogu novi predmet za diskusiju

moe kreirati samo autor ili grupa autora. Mrea blogova moe funkcionisati kao
forum u kojem svaki entitet u mrei blogova moe kreirati predmete rasprave. Takve
mree zahtijevaju meusobno linkovanje da bi funkcionisale.
Blogging se veoma razlikuje od tradicionalnog sadraja za uenje. On je manje
formalan, pisan je sa linog stanovita. Postovi studentskog bloga obino su o neemo
iz njihovog podruja interesovanja, a ne iz nastavne teme ili projekta.
Blog je medij koji se iri u prostoru izmeu emaila i Weba. Moe se redi da je blog
karika koja je nedostajala u komunikacionom lancu. Danas je on najblii ostvarenju
originalne ideje Weba, da je Web medij za itanje i pisanje. Ali, tu su i drugi mediji,
naprimjer wiki.
Wiki
Wiki je naziv vebsajta koji dozvoljava svim korisnicima koji posjete sajt da slobodno
kreiraju i objave web stranicu (ili da skinu postojedu stranicu) koristedi neki pretraiva
(Web browser). Oni to mogu uraditi brzo i lako, koristedi jednostavna pravila
ureivanja. Naziv wiki uzet je iz havajskog jezika i znai brzo.
U sutini, wiki je uproeni proces kreiranja HTML stranica kombinovan sa jednim
sistemom koji snima svaku individualnu promjenu koja se izvri u toku vremena, tako
da u svako doba stranica moe biti vradena u prethodno stanje.
Prvi wiki kreirao je 1994. godine Ward Cunningham i objavio ga 1995. godine. On
ga je nazvao alatka za saradnju.
Pojedina stranica u wikiju naziva se wiki page, a itav skup stranica, inae vrsto
povezanih hipervezama, naziva se wiki. Sva ureivanja stranica vre se u realnom
vremenu i skoro trenutno se pojavljuju online. Primjer za ovaj medij moete vidjeti na
sajtu Dorda Simensa, na adresi http://www.connectivism.ca/wiki/FrontPage.
Dozvoljavanje svakodnevnim korisnicima da kreiraju i ureuju bilo koju stranicu na
vebsajtu je uzbudljivo utoliko to ohrabruje demokratsku upotrebu Weba i unapreuje
sadraj kompozicije uedem korisnika koji nisu tehnikih profila.
Wikipedia, jedna masivna enciklopedija, najvedi je javni wiki. To je enciklopedija,
slobodna za koridenje i ureivanje, trenutno sa vie od milion lanaka na engleskom
jeziku, kao i na vie desetina drugih jezika ukljuujudi bosanski, hrvatski i srpski jezik.
Nalazi se na adresi http://wikipedia.org. Wikipedija je svojim stalnim rastom i
aktuelnodu dovela u pitanje dominaciju jedne takve gromade kakva je Encyclopedia
Britannica (Wikipedia je otvorena za koridenje, EB je samo za lanove, 70 dolara/god).
Postoje wikiji koji pokrivaju putovanja, hranu i niz drugih oblasti. U preduzedima
wiki koriste kao alatku za saradnju. U kampusima studenti koriste wiki kao platformu
za projekte, za iznoenje svojih ideja.
43
Podcasting
Podcasting je distribucija audio ili video programa preko Interneta koridenjem
tehnologije napajanja (Web feed) RSS ili Atom, za sluanje na mobilnim ureajima i
personalnim raunarima.
Podcasting je kovanica sastavljena od rijei iPod i broadcasting.
Broadcasting je stari termin koji oznaava distribuciju audiosignala ili videosignala i
programa velikim grupama slualaca ili gledalaca (prijemnicima). Organizacije koje se
time bave su radiostanice i TV stanice. Kada se distribucija programa vri preko
Interneta, esto se koristi i termin webcasting.
Termin iPod oznaava prenosni medija plejer. P-o-d je akronim kojim se
opisuje taj plejer kao ureaj za sluanje muzike na lini zahtjev (engl. Personal On
Demand, POD). Prefiks i oznaava da ureaj ima sve to je potrebno za konekciju na
Internet, kao i da slui za individualno koridenje. Prenosni medija plejeri i Pod (ajpod) Kompanije Apple su najbolje prodavani digitalni audioplejeri. Do danas je
proizvedeno vie desetina miliona ovih popularnih plejera, a na tritu je ved peta
generacija iPoda.
Termin podcast, kao i radio, moe oznaavati i sadraj i nain isporuke. Autor
podcasta moe na svom vebsajtu nuditi direktno uitavanje datoteke, ali upisivanjem
na automatsku isporuku novog sadraja dobija se ono po emu se razlikuje podcast od
prostog uitavanja (download) ili strujanja (streaming).
Mehanizam podcastinga
Obino, podcast je jedna vrsta oua sa epizodama. Posluilac sadraja (content
provider) postavlja datoteku na neki server. Ta datoteka je epizoda podcasta.
Posluilac sadraja prijavljuje datoteku na adresu nekog vebsajta za napajanje (feed
URL). Taj vebsajt ima listu adresa publikovanih u RSS formatu, sa kojih se mogu uzeti
epizode. Posluilac sadraja objavljuje ciljanom auditoriju adresu vebsajta za
napajanje. Kada se pojavi korisnik, veza sa vebsajtom za napajanje (feed URL)
uspostavlja se preko softverskog programa koji se zove podcatcher ili aggregator.
Sutina podcastinga je u kreiranju sadraja (audio ili video) za auditorij koji eli da
slua kad hode, gdje hode i kako hode.
Upisivanjem (engl. Subscribing) na podcast dozvoljava se korisniku da skuplja
programe iz razliitih izvora za sluanje ili gledanje, bilo online ili preko prenosnog
ureaja, u vrijeme i na mjestu koje odgovara korisniku. Nasuprot tome, tradicionalni
broadcasting omoguduje pristup samo jednom izvoru u datom vremenu, a to vrijeme
je specificirano programom radio ili TV stanice.
44
RSS je familija formata za napajanje na Webu (Web feed). To je akronim za zaista

jednostavno udruivanje (engl. Really Simple Syndication, RSS). Formati za napajanje
u irokoj su upotrebi u zajednicama blogova za dijeljenje naslova posljednjih novosti ili
njihovih punih tekstova, sa udruenim multimedijskim datotekama. Od 2000. godine
koriste ga velike novinske kude kao CNN, Reuters, BBC, ali i drugi. Na web stranicama
ove tehnologije su oznaene rijeju Subscribe (upii), narandastim
pravougaonikom ili slovima XML ili RSS.
XML (Extensible Markup Language) je jezik koji omoguduje da se informacija
kodira zajedno sa strukturom znaenja i semantikom koju mogu razumjeti i ljudi i
raunari. Postojedi jezik kodiranja web stranica HTML dobar je za prikazivanje
podataka, a jezik XML se koristi za opisivanje i prenos podataka. RSS je tehnologija
udruivanja sadraja u XML formatu.
Atom je naziv tehnologije za napajanje na Webu (Web feed) koja omoguduje
korisniku da se upie na vebsajt koji redovno mijenja ili dodaje sadraj. Da bi koristili
ovu tehnologiju vlasnici vebsajta kreiraju ili dobijaju specijalizirani softver (npr.
Content Management System, CMS) koji u mainski itljivom formatu XML prezentira
nove lanke u obliku liste, dajudi jedan do dva retka svakom lanku i link do punog
teksta ili posta (na blogu). Za razliku od pretplate na mnoge novine i asopise, vedina
upisivanja na Webu je besplatna.
New Oxford American Dictionary proglasio je podcast za rije godine 2005.
Web 2.0 je omogudio svakom korisniku da lako kreira i doprinosi sadraju na
Internetu. Ovo se odnosi na iroki dijapazon mogudnosti, od samostalne izrade bloga
(vidjeti npr. www.blog.ba), do isporuke videosekvence na YouTube
(www.youtube.com), postavljanja fotografije na Flickr (www.flickr.com), doprinosa
pisanim sadrajima na wikiju kao to je Wikipedia (www.wikipedia.org), te doprinosa
razvoju drutvene mree na sajtovima kao to je MySpace (www.myspace.com). Oni
se mogu ukljuiti u drutvene mree kao to su Orkut (www.orkut.com), Linked-In
(www.linked-In.net) i dr., mogu publicirati svoje videosekvence preko OurMedia
(www.ourmedia.org) ili emitovati svoj podcast, muziku preko stanice Odeo
(odeo.com).
Ali, nije sve u tehnologijama. Svjesni smo da je tu i korisnik, koji pripada Netgeneraciji (rastao sa Internetom), ili - digital native (roen u doba digitalne
informacije). On je sposoban da kri put ka novim tehnolokim granicama. On moe
kreirati, ureivati, publicirati, razmjenjivati svaku vrstu sadraja saradnjom preko
Interneta na drutveni nain, tj. dajudi svojim akcijama drutveni karakter.
TRENDOVI PROMJENA U UENJU

Uvoenje raunara u uionicu i pojava Interneta intenzivirali su debatu o tome ta
poboljava uenje: upotreba posebne tehnologije ili primjena odgovarajude nastavne
45
metode. Za promociju miljenja vieg reda na Webu, online uenje mora kreirati
izazovne aktivnosti koje omoguduju uenicima/studentima da poveu novu
informaciju sa starom, da usvoje novo znaenje i upotrijebe svoje kognitivne
sposobnosti, jer je strategija nastave ta, a ne tehnologija, koja utie na kvalitet uenja
(Ally, 2004).
Posebni atributi raunara potrebni su da prikau modele realnog ivota i
simulacije ueniku/studentu, tako da medij utie na uenje. Ali raunar sam po sebi
nije taj koji ini da uenik naui, ved su to modeli realnog ivota i simulacije, i
uenikove interakcije sa tim modelima i simulacijama. Raunar je vie sredstvo koje
omoguduje procesiranje i isporuuje instrukciju uenicima/studentima (Clark, 2001).
Online uenje dozvoljava fleksibilnost pristupa u svako doba, sa svakog mjesta
(engl. anytime & anywhere), Meutim, materijali za uenje moraju biti adekvatno
izraeni da angauju uenika i unaprijede uenje. Prije izrade nastavnih materijala
nastavnici bi morali eksplicitno znati principe uenja, posebno to su ovdje nastavnici i
uenici fiziki rastavljeni. Izrada nastavnih materijala za efektivno online uenje trebala
bi biti bazirana na provjerenim i vrstim teorijama uenja. Kao to je ranije naglaeno,
medij nije determiniudi faktor za kvalitet uenja; vie od toga, razrada programa
odreuje efektivnost uenja.
Postoji vie kola miljenja o uenju, ali ni jedna ekskluzivno nije primjenljiva za
razradu online materijala za uenje. U takvoj situaciji ovjek mora upotrijebiti
kombinaciju teorija za izradu online materijala za uenje.
Teorije uenja, kojih ima vie od 50, mogu se razvrstati u tri glavna pravca, prema
teoretiarima koji ih zastupaju, a to su bihevioristi, kognitivisti i konstruktivisti.
Bihevioristi tvrde da je opservabilno ponaanje ono to indicira da li je, ili nije,
uenik neto nauio, a ne neto to se zbiva u uenikovoj glavi.
Kognitivna psihologija kae da uenje ukljuuje upotrebu pamdenja, motivacije i
miljenja i da razmiljanje igra znaajnu ulogu u uenju. Oni vide uenje kao integralni
proces i tvrde da koliina nauenog zavisi od uenikovog kapaciteta procesiranja,
koliine uloenog truda u procesu uenja, dubine procesiranja i uenikove postojede
strukture znanja (Craik & Tulving, 1975; Ausubel, 1974).
U posljednje vrijeme napravljen je pomak prema konstruktivizmu. Teoretiari
konstruktivisti tvrde da uenici interpretiraju informaciju i svijet u skladu sa njihovom
linom stvarnodu i da oni ue opserviranjem, procesiranjem i interpretiranjem, a
zatim personaliziraju informaciju u personalno znanje (Cooper, 1993; Wilson, 1997),
Kada se blie analiziraju kole biheviorista, kognitivista i konstruktivista, zapaaju
se mnoga preklapanja ideja i principa. Razrada online materijala za uenje moe
ukljuiti principe svih triju teorija. Strategije biheviorista mogu se upotrijebiti za uenje
ta (injenice), kognitivne strategije mogu se upotrijebiti za uenje kako (procesi i
46
principi), a strategije konstruktivista mogu se upotrijebiti za uenje zato (miljenje

vieg nivoa koje unapreuje personalno znaenje i kontekstualno uenje).
Raunarski podrano kolaborativno uenje

Internet kao medij sa elektronikom potom i navigacijom hiperteksta moe pruiti
udeniku ansu da aktivno uestvuje u procesu uenja i lako komunicira sa drugim
uenicima. Mogudnosti interakcije i povratne informacije u obrazovnom procesu
uenja na daljinu mogu imati i kontraefekt sa negativnim reperkusijama, a esto i
izolaciju koju osjedaju uenici. Uprkos injenici da su oni rastavljeni u prostoru i
vremenu, uenici moraju biti ohrabreni da djeluju kao grupa razvijanjem aktivnosti
uenja koje uvrduju interakciju i kolaboraciju meu partnerima. Isto tako je vano
strukturirati pedagoke parametre u virtuelnom okruenju na metodiki i logiki nain,
kao i prezentirati sav materijal za uenje jasno i precizno (Harasim, 1993).
Personalizirano Web-okruenje za uenje
Uenje podrano Webom brzo se razvijalo u posljednjih nekoliko godina. Kreirani
su. brojni medijski podrani pristupi formalnom i neformalnom uenju, ukljuujudi
inovativne primjene mobilnih tehnologija.
Personalizirane tehnologije su definisane kao pristupi za adaptaciju obrazovnih
sadraja, prezentacija i navigacione podrke tako da se prilagode specifinim
potrebama, karakteristikama i preferencijama svakog uenika ili zajednice uenika.
Personalizacija se obino primjenjuje na tri razliita naina: prilagoavanje nivoa
sadraja, prilagoavanje nivoa prezentacije i prilagoavanje nivoa navigacije.
Prvi pokuaji u personaliziranom, ili adaptiranom, okruenju uenja pojavili su se
poetkom 1990-tih godina, a 1996. godina se smatra prekretnom takom u podruju
adaptivnih sistema (Brusilovsky, 2000). Projekti ovakvih sistema izraeni su u Evropi,
Sjevernoj i Junoj Americi i Australiji.
Novi trendovi
Istraivai promjena u odnosima Net-generacije prema uenju zapazili su pojavu
odreenih trendova.
Nova generacija studenata, tzv. Net-generacija, zahtijeva novi pristup uenju.
Trendovi novog obino se manifestuju u pristupu uenju centriranom na ueniku.
Sada je to vie od samog prilagoavanja razliitim stilovima uenja, ili dozvoljavanja
ueniku da izmijeni veliinu slova ili boju pozadine; to je predavanje komandi samog
uenja u ruke uenika. (ONeill & McMahon, 2005).
Uenje je karakterizirano ne samo vedom autonomijom uenika, nego je i vedi
naglasak na aktivno uenje, gdje kljune uloge imaju kreiranje, komuniciranje i
47
participiranje, i izmijenjenim ulogama nastavnika do te mjere da nestaje razlika

izmeu nastavnika i studenta u cjelini. (Downes, 2005).
Moja generacija je iskusila formalno uenje u koli baziranoj na autoritetu i
orijentisanoj na predavanja. Sada, sa nevjerovatnom koliinom informacije raspoloive
na Webu, imamo novu vrstu uenja baziranu na otkridu. Mi stalno pronalazimo nove
stvari dok pretraujemo brojne digitalne biblioteke. Ali uenje bazirano na otkridu,
kombinovano sa navigacijom, i nije tako velika promjena dok ne dodamo i tredi, dublji
pomak, onaj koji se odnosi na forme razmiljanja. Obino, razmiljanje je deduktivno i
apstraktno. Ali nae posmatranje djece koja rade sa digitalnim medijima sugerie da je
u pitanju bricolage, umjesto apstraktne logike. Bricolage je koncept koji se bavi
mogudnostima kako da neto pronaete neki objekt, alatka, dokument i da to
upotrijebite za izradu neega to vam je znaajno. Pri tome vanu ulogu ima kritiko
prosuivanje.
Kako moemo dodi do dobrog prosuivanja? Socijalno, po preporukama ljudi
kojima vjerujemo. Kognitivno, ako to baziramo na racionalnoj argumentaciji. Koliko
ima puteva i naina koje dete upotrijebiti da odluite i djelujete? Web nudi iroki izbor
resursa, koji samo zbunjuje ne-digitalne odrasle korisnike, ali djeca Net-generacije ue
da postanu brikoleri. Oni ukljuuju ureaj, dolaze na Web, pritiskuju linkove, gledaju
kako drugi rade te stvari, zatim i sami pokuavaju to isto. Navigacija, otkride,
prosuivanje sve je u igri na licu mjesta. Uenje postaje situirano u akciji; ono
postaje isto toliko socijalno koliko i kognitivno, ono je vie konkretno nego apstraktno;
ono postaje upleteno sa prosuivanjem i istraivanjem. (Brown, 2007).
Ovakvi trendovi u elektronskom uenju podstakli su na ponovno razmiljanje o
samoj sutini uenja i njegovim osnovama. Postojedi pravci tumaenja uenja koje su
izgradili bihevioristi, kognitivisti pa i konstruktivisti. ne objanjavaju na zadovoljavajudi
nain uenje u okruenju nove tehnologije. Potrebna je teorija koja de uvaiti novo
tehnoloko okruenje uenja i objasniti ga na savremeni nain.
Konektivizam: Teorija uenja za digitalno doba

Biheviorizam, kognitivizam i konstruktivizam su tri iroka pravca teorija uenja koja
se najede koriste u okruenju uenja i nastave. Ove teorije razvijene su u vrijeme kad
uenje nije bilo bazirano na tehnologiji kakvu imamo danas. U proteklih dvadeset
godina tehnologija je reorganizirala nain na koji ivimo, kako komuniciramo, i kako
uimo.
Prije samo etrdeset godina sa znanjem iz kole uenici su ulazili u svijet rada i
sticali karijeru koja je trajala do kraja ivota. Upotrebljivost znanja trajala je
desetinama godina. Danas su ovi principi izmijenjeni. Znanje se povedava
eksponencijalno. U mnogim oblastima ivota upotrebljivost postojedeg znanja mjeri se
mjesecima ili godinama.
48
U vedini teorija uenja glavna pretpostavka je da se uenje deava unutar linosti.

Ove teorije ne razmatraju uenje koje se deava van ljudi, npr. uenje koje pohranjuje
ili kojim manipulie tehnologija. One takoe ne mogu objasniti kako dolazi do uenja
unutar organizacija.
Postojede teorije uenja bave se aktuelnim procesom uenja, a ne vrijednodu
onoga to je izueno. U konektovanom svijetu (connected world) prvo to radimo sa
informacijom je ispitivanje njene vrijednosti. Potreba da se vrednuje vrijednost nekog
izuavanja je vjetina koja se primjenjuje prije nego samo uenje pone.
Kada se postojede teorije uenja posmatraju kroz tehnologiju, pojavljuju se mnoga
pitanja. Prirodna je tenja teoretiara da nastoje revidirati i razvijati svoje teorije sa
promjenama uslova. U nekoj taki razvoja te promjene narastu toliko da dalja
modifikacija ne daje rjeenje. Potreban je potpuno nov pristup.
Takav pristup predloio je Dord Simens (George Siemens) i objavio ga 2004.
godine na posebnom vebsajtu (http://www.connectivism.ca).
Teorijske osnove konektivizma

Ukljuivanje tehnologije i pravljenje konekcije (kao aktivnosti uenja) poinje da
pomjera teorije uenja u digitalno doba - kae Simens. Mi ne moemo povedati lino
iskustvo i usvojiti uenje koje nam je potrebno da djelujemo u nekoj prilici. Mi
izvlaimo nau kompetenciju iz formiranja konekcija (forming connection). Iskustvo je
dugo smatrano za najboljeg uitelja znanja. Kako mi ne moemo imati iskustva u
svemu, iskustva drugih ljudi, tj. drugi ljudi postaju surogat za nae znanje. (Siemens,
2004)
Teorija haosa, teorija mree i teorija samoorganizacije dale su doprinos nastajanju
nove teorije uenja u savremenom tehnolokom okruenju.
Haos je nova stvarnost za ljude koji se bave znanjem. To je kriptika (skrivena)
forma ureenja, poretka citira Nigela Caldera asopis ScienceWeek. Haos je prekid
predodreenosti, evidentiran u komplikovanim aranmanima koji se inicijalno
suprotstavljaju ureenju. Za razliku od konstruktivizma, koji stoji na stanovitu da
uenici pokuavaju poboljati razumijevanje odreivanjem znaenja, haos tvrdi da
znaenje postoji samo je izazov za uenika da prepozna eme (patterns) koje
izgledaju skrivene. Odreivanje znaenja i formiranje konekcija meu specijaliziranim
zajednicama znaajne su aktivnosti. (ScienceWeek, 2004).
Mrea (network) se moe prosto definisati kao konekcije izmeu entiteta kae
Albert-Laslo Barabasi. Raunarske mree, energetske mree i socijalne mree sve
funkcioniu na prostom principu da ljudi, grupe, sistemi, vorita, entiteti mogu biti
konektovani da kreiraju jednu integrisanu cjelinu. vorita (nodes) se uvijek nadmedu
za konekcije jer linkovi znae preivljavanje u jednom interkonektovanom svijetu.
49
vorita koja uspjeno osvoje vii profil bide uspjenija u osvajanju dodatnih
konekcija.. U smislu uenja, oekivanje da de koncept uenja biti linkovan zavisi od
toga koliko dobro je ved sada linkovan. vorita (to mogu biti oblasti, ideje, zajednice)
koja su specijalizovana i priznata za svoju ekspertizu, imaju vede anse priznavanja, a
time i oploavanja zajednica uenja.
Slabe veze (weak ties) su linkovi ili mostovi koji omoguduju kratke konekcije
meu informacijama. Nae male ljudske mree (small world networks) uglavnom su
popunjene ljudima iji interesi i znanje su slini naim. Nalaenje novog radnog mjesta,
naprimjer, esto se dogaa kroz ove slabe veze. Ovaj princip ima velikih zasluga za
postizanje inovacija i kreativnosti. Konekcije izmeu neuporedivih ideja i oblasti mogu
kreirati nove inovacije. (Barabasi, 2002).
Samoorganizacija je spontano formiranje dobro organizovanih struktura, ema, ili
ponaanja, od sluajnih poetnih uslova kae Luis Mateus Rocha. Uenje, kao
samoorganizovani proces zahtijeva da sistem bude informaciono otvoren, tj. da bude
u stanju klasificirati svoje sopstvene interakcije u datom okruenju; mora biti sposoban
da mijenja svoju strukturu. Samoorganizacija na personalnom nivou je mikroproces
ireg konstrukta samoorganizovanog znanja kreiranog u okruenju radne organizacije
ili institucije. Kapacitet za formiranje konekcija izmeu izvora informacije, kao i za
kreiranje ema upotrebljive informacije, treba izuavati. (Rocha, 1998).
Karakteristike konektivizma
Dord Simens navodi slijedede karakteristike konektivizma:
Konektivizam je integracija principa elaboriranih u teorijama haosa, mree i
samoorganizacije. Uenje je proces koji se deava u nebuloznim okruenjima
pomaknutih elemenata jezgra ne u potpunosti pod kontrolom individue. Uenje,
definisano kao akciono znanje, moe se nalaziti i van nas samih, u okviru neke
organizacije ili neke baze podataka. Ono je fokusirano na konektovanje specijaliziranih
skupova informacije i na konekcije koje nam omoguduju da nauimo vie. Te konekcije
su znaajnije od naeg postojedeg stanja znanja.
Konektivizam je pokrenut uvjerenjem da donoenje odluka bazira na brzo
promjenljivim osnovama. Stalno se traga za novom informacijom. Sposobnost da se
napravi distinkcija izmeu znaajne i beznaajne informacije od vitalne je vanosti.
Sposobnost da se prepozna kad nova informacija mijenja osnovu na kojoj se bazira
odluka donesena jue, takoe je kritina.
Mrea je znaajnija nego sadraj u mrei. Naa sposobnost da izuavamo ono to
nam je potrebno sutra znaajnija je od onog to danas znamo. Pravi izazov svake
teorije uenja je da aktuelizira postojede znanje na mjestu primjene. Kad je znanje
potrebno, a nema ga, sposobnost da se ukljui u izvor informacije koji de zadovoljiti
potrebe postaje vitalna vjetina.
50
Konektivizam predstavlja model uenja koji uvaava tektonske pomake u drutvu

gdje uenje vie nije interna, individualistika aktivnost. Kada se primijene nove alatke
mijenja se i nain na koji ljudi rade i funkcioniu. Oblast obrazovanja je u zakanjenju
sa prepoznavanjem novih alatki za uenje i promjena u okruenju, te ta to znai za
uenje. Konektivizam prua uvid u vjetine uenja i zadatke koji su potrebni uenicima
za procvat u digitalnom dobu. (Siemens, 2004).
Sadraj
V FAZE RAZVOJA ELEKTRONSKOG UENJA

U dosadanjem trendu razvoja e-learning tehnologije mogu se zapaziti tri
generacije, tab. 2. Prva generacija e-learning 1.0 vezana je za isporuku i iskustva online
trening-kurseva od 60 i vie minuta. To su obino bili sinhroni kursevi isporuivani
upotrebom softvera virtuelne uionice, ili asinhroni kursevi izraeni upotrebom
autorskih alata, i sadrajima kursa po tradicionalnom modelu osposobljavanja. Kursevi
su tipino voeni LMS sistemom (Learning Management System).
Vlasnitvo/
Raspolaganje
E-learning 1.0
Courseware
(interaktivni
sadraj kursa)
LMS
Autorski alati
Odozgo,
jedan smjer
Vrijeme izrade
Veliina sadraja
Vrijeme pristupa
Virtuelni sastanci
Dugo
60 minuta
Prije rada
Razred
Isporuivanje
Odjednom
Pristup sadraju
Pokretanje
Kreator sadraja
LMS
Preko ID karte
Institucija
Glavne
komponente
E-learning 1.3
Sadraj
LCMC
Brzi autorski
alati
Odozgo,
kolaborativno
Brzo
15 minuta
U pauzi rada
U radnom
vremenu
U mnogo
dijelova
E-mail, Intranet
Uenik
Organizacija
E-learning 2.0
Wiki
Socijalni alati
Blogovi
Dodaci
Odozdo,
uenikom
pokrenuto, uenje
vrnjaka
Nema
1 minut
U toku rada
Vrnjaci,
eksperti
Kada vam je
potrebno
Search, RSS feed
Korisnik
Korisnik
Tabela 2. Tri generacije elektronskog uenja (Karrer, 2007)

E-learning 1.3 je verzija upotrebljena da predstavi generaciju elektronskog uenja
koja je dominirala posljednjih godina, kada se uenje razvijalo bre i isporuivalo u
manjim segmentima. Uenje je postalo pristupano na radnom mjestu i prilagoeno
potrebama rada, pa je imalo formu koja se lako uitavala. Zbog toga uenju se nije
uvijek pristupalo kroz sistem LMS, nego dostavljano ueniku putem elektronske pote,
ili mu se pristupalo preko linkova na intranetu konkretne organizacije. Sadraje za e51
learning 1.3 tipino su kreirali eksperti za odreeno nastavno-nauno podruje

koristedi podloge izraene brzim e-learning alatkama ili sistemom LCMS (Learning
Content Management System). Kao dodatak, ponekad su organizovani i virtuelni
sastanci u okviru uenja.
Kao to broj sugerie, e-learning 2.0 oznaava vedi napredak u razvoju nego to je
bio od e-learning 1.0 do e-learning 1.3. Uenje E-learning 2.0 je bazirano na alatkama
koje kombinuju lakodu izrade sadraja, isporuke na Web i integrisane kolaboracije.
Kreiranje sadraja moe izvriti bilo ko u okviru svakidanjeg rada. Ustvari, od elearning 2.0 se oekuje da razmjena i uenje postanu organska akcija koju pokrede i
kojom diriguje uenik, ili radnik. Uenje je kombinacija pristupanja sadraju, koje se
esto izvodi radom vrnjaka ili saradnika iz preduzeda, kao i pristupanja vrnjacima
kroz socijalni softver. Ustvari, mnogi citiraju socijalne ili mrene efekte kao
najznaajnije za uenje.
Potrebno je napomenuti da verzije uenja e-learning 1.0, e-learning 1.3 i e-learning
2.0 predstavljaju evoluciju razvoja elektronskog uenja koje koristi Web kao podrku
uenju i poboljanju ovjekovih performansi. Meutim, na isti nain kao to AM/FM
radio, CD i ureaj iPOD egzistiraju zajedno, tako de se istovremeno nadi u upotrebi i elearning 1.0, e-learning 1.3 i e-learning 2.0. Sve zavisi od situacije.
E-learning 1.0 de nastaviti da se koristi za sadraj za koji je zainteresovan relativno
veliki auditorij, sa zajednikim specifinim potrebama, i sa relativno istim nivoom
znanja iz konkretnog podruja. E-learning 1.3 de biti koriden za brze hit-potrebe
izuavanja ili osposobljavanja za nove proizvode, procedure, sisteme i sl. E-learning 2.0
ima smisla upotrijebiti kada postoje veoma razliite potrebe uenje. E-learning 2.0 je
solidna opcija kada se unaprijed ne moe identificirati cijena trokova za konkretni
saadraj.
Iz ovog prikaza proistie da de sve verzije elektronskog uenja imati primjenu, ali de
se birati prema konkretnoj situaciji.
E-LEARNING 2.0
Elektronsko uenje u okruenju koje prua Web 2.0 poprima izraene promjene, a
trend tih promjena kroz koje prolazi e-learning neki autori ved su oznaili novim
imenom: e-learning 2.0. Sami termin oznaava novu fazu uenja. Sadraj publikovan
od izdavaa, organizovan i strukturiran u kurseve i konzumiran od studenata okrede
se na glavu. Sada sadraj kursa slui vie za upotrebu (a manje za itanje) da se od
njega dobije sadraj za uenje proizveden od samih studenata. A ako ima strukture, to
vie nije knjiga ili prirunik, nego podsjeda na konverzaciju. E-learning poinje da lii na
alatku bloginga. Ona predstavlja jednu taku, ili vorite na Webu, konektovanu sa
drugim voritima i servisima za kreiranje sadraja koje koriste drugi studenti.
52
Proces konektovanja izmeu ova dva vorita istog znaaja je e-learning 2.0,
metafora koju je opisao Stephen Downes (http://www.downes.ca).
Paradigma pomaka koji oznaava e-learning 2.0:
Uenici kreiraju sadraj, sarauju sa vrnjacima kroz mehanizme kao to su
blog, wiki, usmjerene diskusije i druga sredstva
Uenje je centrirano na uenika, koji ima prednost koridenja mnogih resursa
za sadraje okupljene u naueno iskustvo
Nastavnici (ako ih ima) i uenici (studenti) su kolege u drutveno umreenom
okruenju
Naueno iskustvo je proizvod saradnje, istraivanja i menadmenta znanja
Najzad, pojavljuje se pomak od tradicionalnih aplikacija i sistema koji plasiraju
objekte uenja sa prethodno utvrenom arhitekturom uenja (tradicionalni
kursevi), - ka jednom otvorenom okruenju uenja koje se sastoji od
interoperabilnih labavo spojenih platformi i alatki za podrku socijalnim
interakcijama meu vrnjacima.
Postoje i kritiari termina e-learning 2.0, prije svega zbog nejasne definicije tog
uenja. Drugi se zalau za isputanje slova e jer se njime istie nain isporuke
programa, a trebalo bi da teite naziva ostane na uenju.
Potencijali uenja e-learning 2.0
Eksplozivni potencijal uenja e-learning 2.0 naglaen je od mnogih autora. Projekt
Evropske komisije HELIOS u segmentu E-learning za inovacije navodi kao potencijale
ovog uenja slijedede:
Neograniene mogudnosti kreiranja, ureivanja, publiciranja, razmjene,
komentiranja sadraja drutvenom kolaboracijom na Internetu
Dramatino manji napor za sastavljanje rjeenja za e-learning baziranih na
tehnologijama i alatkama Web 2,0
Trend ka nastavnom planu i programu centriranom na studenta i otklon od
hijerarhijskog naina uenja
Uvrtavanje paradigme konektivizma, u kojem uenje postaje kreiranje
mree.
Gdje se paradigma uenja e-learning 2.0 primjenjuje sada?
Prema injenikom stanju, izgleda da se e-learning 2.0 vie spominje u raspravama
nego u praksi. Provizorno se moe konstatovati da u vezi sa e-learning 2.0 nedostaje
jedna strukturalna filozofija i pedagoki modeli (HELIOS, 2007).
Nedoumice
Prisustvo i potencijal kojim raspolae e-learning 2.0 nametnuo je brigu obrazovnoj
zajednici, i izazove, od kojih su neki:
53
Dometi nisu jasni, a svi se ne slau da je u pitanju radikalna promjena. Neki

posmatrai smatraju da e-learning 2.0 ne treba vidjeti kao supstituciju za elearning 1.0 nego kao njegovu dopunu
Uprkos proklamaciji za pedagoku revoluciju, jo uvijek je malo istraivanja o
evaluaciji elektronskog uenja, pa tako i iskustva sa e-learning 2.0. Naprotiv,
osjeda se strah ili inercija formalnog obrazovanja da u nastavne planove i
programe ugradi rad sa e-learning 2.0, takoe zbog injenice da je e-learning
2.0 za Net-generaciju (ili digital native), te da nije u potpunosti shvaden od
nastavnika i instruktora
Kao i u sluaju bilo kojeg neformalnog uenja, certifikacija i priznavanje
kompetencija steenih kroz e-learning 2.0 jo uvijek je otvoreno pitanje
Motivacioni aspekti i stilovi uenja novih uenika identificiranih u literaturi kao
digital natives (Prensky, 2001), ili Net-generacija (Oblinger, 2003) nisu jo
adekvatno uzeti u razmatranje
Nisu svi uenici digital natives, a ni svi roeni u doba digitalne informacije
nisu samostalni uenici. injenica da su uenici spremni da se prilagode, ili da
ue da se brzo prilagode uenju e-learning 2.0 ne moe se uzeti zdravo za
gotovo, niti se moe ignorisati potreba za kritikim i mrenim vjetinama da se
ovlada uenjem e-learning 2.0
Kljuni stavovi koje treba razmotriti su kredibilitet socijalno generiranog znanja
i rizik od manipulacije i ubjeivanja lidera mlade generacije: e-learning 2.0 ima
ozbiljne probleme u sferi naune validacije samostalno kreiranog i upravljanog
uenja. tavie, visok je rizik da nastavni plan i program centriran na
studenta, podran uenjem e-learning 2.0 vodi u jednu alternativu, ali jo
uvijek hijerarhijski nain uenja, u kojoj mali broj lidera nove generacije
upravlja procesima online socijalizacije i uenja.
Na kraju, nije manje znaajno da tradicionalno uenje ne moe (i nede) nestati
sa scene. Ako je tano da su online socijalno povezivanje i socijalni alati veoma
upotrebljivi za sticanje kritikih i mrenih vjetina, i ako je tano da se uenje
sve vie deava umreavanjem, mi ne moemo negirati potrebu za
tradicionalnim modelima uenja da se postignu odreeni ciljevi ili specifine
potrebe. Bududnost nije u tradicionalnom uenju, niti samo u elektronskom
uenju, ved u njihovoj kombinaciji, prilagoenoj razliitim potrebama,
okolnostima i uenicima (HELIOS, 2007).
POGLED NAPRIJED
Postoje neki pozitivni znaci da je elektronsko uenje u 2007. godini ponovo na listi
prioriteta evropske politike u obrazovanju. Na Konferenciji evropskih ministara
obrazovanja odranoj u Hajdelbergu (marta, 2007) ministri su naglasili potrebu da se
razmotre mogudnosti upotrebe e-learninga za unapreivanje doivotnog uenja,
potvrujudi time injenicu da je e-learning ponovo u fokusu panje evropske politike.
Ovi pozitivni znaci se ogledaju u praksi da se uenje e-learning postepeno razvija po
evropskim teritorijama (dravama), ali razliitim brzinama i sa razliitim izazovima.
Razliite brzine, prioriteti i izazovi iskazuju nacionalne strategije u odnosu na inovacije
u uenju. Stoga, ne moe se izvudi jedan zakljuak o trendovima i brzini e-learninga u
54
Evropi: oni se razlikuju po kontekstu uenja (tzv. e-learning teritorije), te po

geografskom, politikom i socio-kulturolokom kontekstu.
U Projektu HELIOS koji je podrala Evropska komisija, u odjeljku E-learning za
inovaciju struni tim dao je viziju razvoja ovog uenja do 2010. godine, uz napomenu
da de se promjene izvriti razliitim brzinama za razliite teritorije, tj. evropske
drave.
Neke teritorije ved su napravile glavni pomak u upotrebi tehnologije, dok u drugim
jo dominira prva generacija e-learninga, ista reprodukcija ustaljene nastavne
prakse.
U tabeli 3 prikazana je oekivana evolucija od e-Learning 2000 do inovativne
verzije inovative e-Learning 2010
e-Learning 2000
i e-Learning 2010
Distribuira utvreno znanje
Generira novo znanje
Jo je e-poduavanje
U posjedu je uenika
Moe izolovati uenika
Kreira zajednice uenja
Isporuuje se od jednog
provajdera/institucije
Ignorira uenikov kontekst i
prethodno znanje
Potiskuje uenikovu kreativnost
Potiskuje ulogu nastavnika i

instruktora
Alatka je za podrku partnerstva

Izgrauje se na uenikovom
kontekstu i prethodnom znanju
Stimulie uenikovu kreativnost
jaanjem spontane i zabavne dimenzije
uenja
Obogaduje ulogu nastavnika i
instruktora
Fokusira se na tehnologiju i sadraj
Fokusira se na kvalitet, procese i

kontekst uenja
Supstituie sjednice u uionici
Ugraen je u organizacione i
socijalne procese transformacije
Privileguje one koji ved ue
Zahvata i motivie one koji nisu uili
Tabela 3. Od e-Learning 2000 do inovativnog e-Learning 2010 (HELIOS, 2007)

Tabela 3 je upotrebljiva utoliko to detektuje razlike u pravcu, i posebno u brzini
promjena u razliitim teritorijama (evropskim dravama). Tipino, posmatrana brzina
je veda u okruenju neformalnog uenja, jo uvijek relativno velika u okruenju radnih
organizacija, a relativno mala u institucijama obrazovanja i osposobljavanja.
Provokativno, moemo se upitati: Jesu li teritorije velikih brzina one u kojima ima
manje profesionalnih nastavnika i instruktora? Ili su to one u kojima obrazovna politika
i formalni nastavni planovi i programi imaju malo da kau?.
55
Razmiljajudi, trebalo bi se zapitati da li je velika brzina sama po sebi dobra, ili bi

trebalo ciljati na pravu brzinu. U duhu poznatih protivljenja obrazovnih institucija
promjenama sistema obrazovanja, postoji i utvrena evidencija da, kada politiari
zahtijevaju veliku brzinu, to moe rezultirati kontraproduktivnom frustracijom i
gubljenjem konstruktivne energije. Ono to bi moglo determinisati pravu brzinu
promjena je kontekst uenja, konkretna teritorija i obim cjelovitog procesa promjena
u njoj.
Mobilno uenje
Mobilno uenje (engl. m-learning) je elektronsko uenje u kojem je pristup
materijalima za uenje omoguden koridenjem PDA ureaja (engl. Personal Digital
Assistant, PDA) i mobitela. Tipino, elektronsko uenje se opisuje kao uenje bilo
kad i bilo gdje (anytime & anywhere), ali, uz pristup raunaru i uz konekciju na
Internet. Mobilnom uenju nisu potrebne te veze. Sve to je studentu potrebno, to je
ureaj PDA (ili mobitel) i beina mrea.
Upotreba mobilnih ureaja za podrku uenju i poduavanju nije nepoznat
koncept u obrazovnim krugovima. Prije dvijetri decenije upotreba grafikih i naunih
kalkulatora u uionici dala je znaajan doprinos uenju. Upotreba PDA ureaja ved niz
godina prisutna je u uionici i na radnom mjestu, npr. na polju medicine, u zdravstvu,
poslovnim uredima i urnalistici. To su poeci mobilnog uenja. Danas su laptop
raunari u institucijama visokog obrazovanja razvijenog svijeta brojniji od stolnih PC
raunara, dok depni raunari (pocket PC) i runi raunari (palmtop, handheld
computers) imaju rang najznaajnijeg hardvera, uz mobitele. Proizvoai danas
kombinuju PDA ureaje sa mobitelima (smartphone), sa mp3 plejerima i digitalnom
kamerom, sa cijenama koje se kredu od 150 do 350 eura.
Sve do poetka 2005. godine u svijetu mobilnog uenja nije bilo velikog razloga
traiti neto iza depnih i runih raunara. Meutim, ekspanzija trede generacije mrea
i integrisanih komunikacionih ureaja koji kombinuju telefoniju, instant poruke,
raunarstvo i multimedije, dovela je do nove faze u ovom uenju. Mnogi korisnici su
pronali da svoje potrebe za raunarom sa broadband konekcijom mogu zadovoljiti
jednim malim ureajem, mobitelom.
Povedani interes za mobilnim ureajima i njihovim koridenjem za uenje i
istraivanje moe se pripisati nizu faktora: stalnim irenjem beinih broadband
mrea, eksplozijom snage i kapaciteta slijedede generacije mobitela, i injenicom da su
mobiteli, kao ved odomadeni ureaji za komuniciranje, duboko usaeni u svakodnevni
ivot, kao dio nae drutvene prakse.
Voljeli mi to ili ne, bili spremni za to, ili ne, - mobilno uenje predstavlja slijededi
korak u dugoj tradiciji uenja baziranog na tehnologiji kae Dejvid Metcalf u prikazu
mobilnog uenja pod naslovom Ukradeni trenuci za uenje. Ono de imati novu
56
strategiju, praksu, alate, primjenu i resurse da realizira obedanje linog, proimajudeg,

konektovanog uenja, na bilo kojem mjestu i u bilo koje vrijeme. Ono odgovara
interesima uenja na zahtjev konektovanih graana u informatikom drutvu.
(Metcalf, 2002).
Mobilno uenje povezuje formalnu praksu (npr. prisustvovanje predavanjima,
uede u radionicama) sa neformalnom, sa praksom situacionog uenja (npr.
primanjem podrke za zadatke na radnom mjestu), ili koridenjem onoga to Dejvid
Metcalf naziva ukradenim trenucima za uenje (npr. dok se vozite u vozu ili sjedite
na aerodromu dok ekate na let aviona itd.).
U prvim danima implementiranja elektronskog uenja nauene su neke lekcije koje
se moraju imati u vidu pri inicijativama za mobilno uenje. Uenje je duboko
personalni akt koji se olakava kada su situacije uenja relevantne, pouzdane i
angaujude. Razliite vrste uenja zahtijevaju odgovarajude strategije, alatke i resurse.
Tehnologija sama po sebi ne moe garantovati bolje uenje. Programi efektivnog
mobilnog uenja de zahtijevati nove vjetine digitalne komunikacije, nove pedagogije i
novu praksu.
U mobilnom uenju danas prednjae nordijske zemlje i Juna Koreja.
Sadraj
LITERATURA
Ally, M. (2004). Foundations of Educational Theory for Online Learning. In T.
Anderson & F. Elloumi (Eds.) Theory and Practice of Online Learning (pp. 3-30).
Athabasca, AB: Athabasca University
Ausubel, D. P. (1974). Educatinal Psychology: A Cognitive Wiew. New York: Holt,
Rinehart and Winston
Balanskat, A. & Blamire, R. (2007). ICT in Schools: Trend, Innovations and Issues
in 2006-2007. European Schoolnet, June 2007. Preuzeto 10. jula 2007, sa adrese
http://insight.eun.org/shared/data/pdf/ict__in__schools_2006-7.pdf
Barabasi, A. (2002). Linked: The New Science of Networks. Cambridge, MA:
Perseus Publishing
Bourne, J.R. (1998). Net Learning: Strategies for on-Campus and off-Campus
Network-Enabled Learning. Journal of Asynchronous Learning Networks 2(2): 70-88.
Preuzeto 4. februara 2000. sa adrese
http://www.aln.org/alnweb/journal/jaln_vol2issue2.htm.
57
Brown, J.S. (2002). Growing Up Digital. Preuzeto 1. septembra 2007, sa adrese

http://www.usdla.org/html/journal/FEB02_Issue/article01.html
Brown, T. H. (2004). The Role of m-Learning in the Future of e-Learning in Africa?
In Distance Education and Technology: Issues and Practice. Hong Kong.
Brusilovski, P. (2000). Web Lectures: Electronic Presentations in Web-Based
Instruction. Syllabus, 13 (5), 18-23
Byron, I. & Gagliardi, R. (2002). Communities and the Information Society: The
Role of Information and Communications Technologies in Education. Preuzeto 5.
novembra 2002. sa adrese http://www.idrc.ca/acacia/studies/ir-unes1.htm
Clark, D. (2003). Blended Learning. Preuzeto 25. novembra 2005, sa adrese
http://www.epic.co.uk .
Clark, R.E. (2001). A Summary of Dissagreements with the Mere Vehicles
Argument. In R.E. Clark (Ed.) Learning from Media: Arguments, Analyses. and
Evidence. Greenwich, CT: Information Age Publishing
Cooper, P. A. (1993). Paradigm Shifts in Designing Instruction: From Behaviorism
to Cognitivism to Constructivism. Educational Technology, 33(5), 12-19
Craik, F.I.M. & Tulving, E. (1975). Depth of Processing and the Retention of
Words in Episodic Memory. Journal of Experimental Psychology: General, 104, 268294
Curran, C. (2004). Strategies for E-Learning in Universities. Preuzeto 11.juna
2007, sa adrese: http://repositories.cdlib.org/sche/SCHE-7-04
DfES. (2003). Department for Education and Skills. Preuzeto 5. decembra 2005, sa
adrese http://www.dfes.gov.uk/
Downes, S. (2005). Are the Basics of Instructional Design Changing? Preuzeto 10.
maja 2006, sa adrese http://www.downes.ca/cgi-bin/page.cgi?db
Elearningeuropa.info. (2005). The New Learning Paradigm in School Education.
Preuzeto 19. januara 2005, sa adrese http://www.elearningeuropa.info/index.php
European Commission (2003). eLearning Programme. Preuzeto 2. juna 2007, sa
adrese http://ec.europa.eu/education/programmes/elearning/programme_en.html
Frand, J. (2000). The Information-Age Mindset: Changes in Students and
Implications for Higher Education. Preuzeto 12. aprila 2006, sa adrese
http://www.educause.edu/apps/er/erm00/articles005/erm0051.pdf
Grunwald, P. (2003). Two Million American Children Have Their Own Web Sites.
Preuzeto 13. aprila 2006, sa adrese http://www.schooldata.com/ssm-grunwaldinternet.htm
58
Hall, B. (1997). Web-Based Training cookbook. New York: John Wiley & Sons
Hanna, D.E. (1999). Higher Education in an Era of Digital Competition: Choices
and Challenges. Madison, WI: Atwood Publishing
Harasim, L. (1993). Global Networks: Computers and International
Communication. Cambridge, MA: MIT Press
Harasim, L., Hiltz, S.R.,Teles,L. & Turoff, M. (1995). Learning Networks: A Field
Guide to Teaching and Learning Online. Cambridge, MA: MIT Press
HELIOS (2007). E-learning for Innovation. Yearly Report 2007. Preuzeto 22.juna
2007, sa adrese: http://education-observatories.net/helios
IDC (2004). International Data Corporation. Preuzeto 28. marta 2005. sa adrese
http://www.idc.com/
Jones, S. (2002). The Internet Goes to Collage: How Students Are Living in the
Future with Tuday's Technology. Preuzeto 20. aprila 2006, sa adrese
http://www.pewinternet.org/reports/toc.asp?Report=71
Kaiser Family Foundation (2003). New Study Finds Children Age Zero to Six Spend
as Much Time with TV, Computers and Video Games as Playing Outside. Preuzeto
12. aprila 2006, sa adrese http://www.kff.org/entmedia102803nr.cfm
Karrer, T. (2007). Understanding E-Learning 2.0. Preuzeto 10. avgusta 2007, sa
adrese http://www.learningcircuits.org/2007/0707karrer.html
Kearsley, G. (1999). Online Education: Learning and Teaching in Cyberspace.
Wadsworth
Kljakid, D. (2005). Izgraivanje koncepta obrazovne tehnologije. Naa kola
(Sarajevo), 32, 3-9
Kljakid, D. (2006). Internet u funkciji uenja. Naa kola (Sarajevo), 36, 3-23
Kljakid, D. (2007). E-learning: Uenje za Net-generaciju. Naa kola (Sarajevo), 39,
3- 17
Kljakid, D. (2007). Evolucija elektronskog uenja: E-learning 2.0. Naa kola
(Sarajevo), 42, 3-19
MacManus, R. (2007). E-learning 2.0: All You Need To Know. Preuzeto 10. jula
2007, sa adrese: http://www.readwriteweb.com/archives/elearning_20_all_you_need_to_know.php
Manuel, K. (2002). Teaching Information Literacy to Generation Y. Preuzeto 18.
aprila 2006, sa adrese
59
http://www.haworthpress.com/store/ArticleAbstract.asp?ID=32857
McCormack, C. & Jones, D. (1998). Building a Web-Based Education System. New
York: John Wiley & Sons
McManus, R. & Porter J. (2005). Web 2.0 for Designers. Preuzeto 25. maja 2006,
sa adrese http://www.digital-web.com/articles/web_2_for_designers.
McNeely, B. (2004). Using Technology as a Learning Tool, Not Just the Cool New
Thing. U knjizi: Oblinger, D. & Oblinger, J. (2005). Educating the Net Generation (Eds).
Preuzeto 25. aprila 2006, sa adrese
http://www.educause.edu/ir/library/pdf/pub7101a.pdf
Metcalf, D. (2002). Stolen Moments for Learning. eLearning Developers' Journal,
March 2002
Oblinger, D. & Oblinger, J. (2005). Educating the Net Generation (Eds). Preuzeto
25. aprila 2006, sa adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/pub7101a.pdf
Oblinger, D. (2003). Understanding The New Students. Preuzeto 1. jula 2007, sa
adrese http://www.educause.edu/ir/library/pdf/erm0342.pdf
O'Neill, G. & McMahon, T. (2005). Student-Centred Learning: What Does it Mean
for Students and Lecturers? Preuzeto 2. maja 2006, sa adrese
http://aishe.org/readings/2005-1/oneill-mcmahon-Tues_19th_Oct_SCL.html
Palloff, R.M. & Pratt, K. (1999). Building Learning Communities in Cyberspace:
Efective Strategies for the Online Classroom. San Francisco, CA: Jossey-Bass
Porter, L.R. (1997). Creating Virtual Classroom: Distance Learning with the
Internet. New York: John Wiley & Sons
Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. Preuzeto 1. jula 2007, sa
adrese http://www.marcprensky.com
Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants: Do They Really Think
Differently? Preuzeto 10. aprila 2006, sa adrese
http://www.marcprenski.com/writings
Rocha, L. (1998). Selected Self-Organization and the Semiotics of Evolutionary
Systems. Preuzeto 20.aprila 2006, sa adrese
http://informatics.indiana.edu/rocha/ises.html
ScienceWeek (2004). Mathematics: Catastrophe Theory, Strange Attractors,
Chaos. Preuzeto 3.aprila 2006, sa adrese http://scienceweek.com/2003/sc0312262.htm
Siemens, G. (2004). Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age.
Preuzeto 17. maja 2006, sa adrese http://www.connectivism.ca
60
Singh, H. & Reed, C. (2001). A White Paper: Achieving Success with Blended
Learning. Preuzeto 30. novembra 2005, sa adrese
http://www.centra.com/download/whitepapers/blendedlearning.pdf
Sloan-C (The Sloan Consortium) (2005). Growing by Degrees: Online Education in
the United States. Preuzeto 7. jula 2007, sa adrese: http://www.sloan-c.org
SOCRATES. (1998). Socrates. Preuzeto 15. septembra 2005, sa adrese
http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_en.html
Tapscott, D. (1998). Growing Up Digital: The Rise of the Net Generation. New
York: McGraw Hill
The Sloan Consortium (2005). Growing by Degrees: Online Education in the
United States, 2005. Preuzeto 10. decembra 2005, sa adrese http://www.sloanc.org/
Urdan,T. & Weggen, C. (2000). Corporate e-learning: Exploring a new frontier.
WR Hambrecht & Co.
Wilson, B. G. (1997). Reflection on Constructivism and Instructional Design. In
C.R. Dills & A.J. Romiszowski (Eds.). Instructional Development Paradigms (pp. 6380). Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications
Sadraj
61
Trei dio
ONLINE UENJE
Uenje na daljinu, odnosno obrazovanje na daljinu, u proteklih 150 godina prolo
je kroz nekoliko faza razvoja. U prvih 100 godina obrazovanje na daljinu bilo je
individualni izbor koji se manifestovao povremenim dopisivanjem izmeu studenta i
nastavnika (dopisna kola). U drugoj polovini 20. vijeka zahvaljujudi podrci od strane
masovnih medija radija i televizije, zatim sistemima za sinhrono komuniciranje audio i
videokonferensing, a onda i raunarskim sistemima i mreama, obrazovanje na daljinu
ubrzano je evolviralo kroz jo tri faze razvoja. Svaka od njih razvijala se bre od
prethodne. Nijedna od ovih generacija nije ponitavala onu prethodnu tako da i danas
koristimo, manje ili vie, sve pomenute elemente podrke sistemu obrazovanja na
daljinu.
Pojava personalnog raunara prije 25 godina, uz masovniju upotrebu disketa i CDROM-ova, softvera za elektronsku potu i instant poruke, softvera za prezentiranje
informacije (PowerPoint) i lokalnih raunarskih mrea (LAN, WAN, intranet) oznaio je
novu fazu uenja na daljinu, kao elektronsko uenje (eLearning). Po definiciji,
elektronsko uenje je uenje podrano i olakano sistemima informacione i
komunikacione tehnologije.
Definisanje online uenja

Prije 15-tak godina poelo je koridenje Interneta za potrebe obrazovanja. Izraen
je softver za isporuku sadraja kurseva, koridenje nastavnih sadraja za uenje i
voenje procesa uenja. Ovakvo uenje u zamiljenoj uionici (virtual classroom)
nazvano je online uenje, a tehnologija kojom se isporuuje na Internet Virtual
Learning Environment, VLE. U velikim korporacijama za osposobljavanje/usavravanje
radnika, ista tehnologija nazvana je Learning Management System, LMS. Online
uenje, prema tome, je uenje koje se isporuuje tehnologijama baziranim na Webu ili
Internetu. Ono takoe pripada elektronskom uenju (eLearning), ali ima svoje
specifinosti: koristi Internet za pristup sadrajima, za interakciju sa sadrajem,
instruktorom i drugim uenicima, i za dobijanje podrke u toku procesa uenja u cilju
sticanja znanja, razvijanja vjetina, formiranja stavova i izgraivanja interpersonalnih
odnosa.
62
U programima i projektima Evropske unije obino se koristi termin eLearning, tj.

elektronsko uenje, i kada je oigledno rije o online uenju. To ne treba da zbunjuje
jer i online uenje je elektronsko uenje (eLearning), sa nekim specifinostima.
Kursevi koji se isporuuju online obino ne pokrivaju sve sadraje nastavnog
predmeta. Prema procentu sadraja koji se isporuuju online, razlikuju se online
programi, hibridni programi i oni olakani Webom. Online programi najmanje 80%
sadraja predmeta isporuuju online. U praksi su se pokazali dobri rezultati kada se
sadraji realizuju dijelom u uionici, a dijelom (30% ... 79%) online. Takvi programi su
nazvani hibridni (blended). Izrada programa za isporuku online je skupa i zahtijeva
angaovanje brojnih specijalista i vremena u trajanju od godinu-dvije. Zato znatan broj
predmeta isporuuje online manji dio sadraja, do 30%. To su programi olakani
Webom (The Sloan Consortium, 2005).
Provjerite jeste li spremni za online uenje

Online kursevi nisu laki od tradicionalnih kurseva. Univerziteti ulau velike napore
da kreiraju online kurseve koji su izazovni kao tradicionalni kursevi. Online kurs
vjerovatno nije laki, on je samo drukiji.
Neki predmeti su podesni za online uenje, drugi nisu. Neki studenti vole online
uenje, drugi ne. Za uspjenog online studenta treba osvojiti novi skup vjetina.
Uspjean online student:

Efektivno komunicira pisanjem
Uiva u izazovu samostalnog uenja
Visoko je motivisan i izazvan da sam odreuje sopstveno uenje
Demonstrira vjetine rjeavanja problema i sposobnost rada u tekodama
Planira rad na prioritetima i utvruje lini raspored rada
Upotrebljava personalni raunar i Internet za pristup informaciji i za komuniciranje.
Detaljniji zahtjevi koje treba zadovoljiti uspjean online student mogu se nadi u
dokumentu Online learning orientation koje je objavio Michigan Virtual University
(http://www.mivhs.org/courses/olot/m1/A1_03.shtm).
Pogledajte ovaj dokument da rangirate sebe i svoje sposobnosti po kriterijima
digitalne pismenosti, fleksibilnosti, adaptabilnosti, komunikativnosti, kreativnosti i
kolaborativnosti koje zahtijeva novo vrijeme.
Sadraj
63
OKRUENJE ONLINE UENJA

I UVOD
U procesu uenja, ta je to to se ui, a ta se podrazumijeva pod okruenjem
uenja?
U obrazovnoj tehnologiji uenje se definie kao proces sticanja znanja, razvijanja
vjetina, formiranja stavova i izgraivanja interpersonalnih odnosa u individualnom,
interaktivnom odnosu uenika sa informacijom i okruenjem (Heinich & dr., 1999),
slika 1. U posljednje vrijeme istie se socio-kulturoloka komponenta uenja, povezana
i sa informacijom i sa okruenjem.
DEFINISANJE UENJA
INFORMACIJA + OKRUENJE
UENIK
(znanja, vjetine, stavovi, odnosi)
2003/2004
Obrazovna tehnologija
Slika 1. Definisanje uenja

Informacija je skup podataka o nekom predmetu ili pojavi, osmiljen i iskazan na
ovjeku razumljiv nain, kategorisan kao novo saznanje. Okruenje uenja nije samo
mjesto gdje se obavlja nastava, gdje se ui. Njemu pripadaju i metode, mediji i oprema
potrebna za prikazivanje informacije i voenje uenja (nastavnik personalni medij!)
(Heinich & dr., 1999). U posljednjih 20-tak godina mediji na kojima je pohranjena
informacija obogadeni su raznim formatima za digitalnu informaciju, a prije 15-tak
godina Internet je omogudio globalni pristup informaciji.
Okruenje uenja, zahvaljujudi primjeni ureaja informacione i komunikacione
tehnologije, izmijenilo je svoju strukturu do te mjere da se takvo uenje naziva
elektronsko uenje, ili e-learning. Iz njega se, u prisustvu Interneta, razvilo online
64
(izgovara se onlajn, a znai: na Internetu!) uenje, a poinje i mobilno uenje (engl.

m-learning) sa velikim potencijalnim mogudnostima.
Okruenju online uenja pripadaju tehnologije Interneta za isporuku akademskih
sadraja (kurseva) i druge informacije na Webu, kao i alatke za traenje, prikupljanje i
uskladitenje informacije, te za prezentiranje i razmjenjivanje informacije, meusobno
komuniciranje i druge aktivnosti uenja / nastave.
Informacija i okruenje uenja su promjenljive veliine i zavise od cilja nastave /
uenja.
Okruenje online uenja proizvodi se posebnim softverom / tehnologijom i
oznaava sa VLE ili LMS (engl. Virtual Learning Environment, VLE. Ista stvar van Velike
Britanije, posebno u radnim organizacijama, naziva se Learning Management System,
LMS). Proizvoai softvera (WebCT, Blackboard) u proteklom periodu izvrili su
konsolidaciju svojeg softvera, doneseni su standardi za izradu online kurseva (SCORM).
Neki fakulteti instalirali su svoje sopstvene VLE, otvorenog tipa (Moodle, Plone,
Drupal, Sakai).
Posljednjih godina fokus tehnologije bio je usmjeren na usavravanje tehnologije
virtuelnog okruenja uenja (VLE, LMS), ali i na pojavu inovativnih tehnologija Web
2.0, sa socijalnim softverom i mobilnim uenjem kojim se unapreuje dostizanje viih
nivoa uenja razmjenom znanja, kolaborativnim radom i odrivom komunikacijom.
Inovativne tehnologije blog, wiki, socijalni softver i dr. koje su iroko
prihvadene i koridene od razliitog broja ljudi, sve donedavno su marginalizovane, pa
i zabranjivane u obrazovnim institucijama, uprkos uvjeravanjima nekih autoritativnih
tehnologa obrazovanja (npr. Downes, 2004) da one predstavljaju korak blie
opteprihvadenim idealima doivotnog i personaliziranog uenja.
Sadraj
II KARAKTERISTIKE DOMINANTNE TEHNOLOGIJE

Dominantna tehnologija u sadanjem okruenju online uenja (VLE, odnosno LMS)
koja se u razvijenim zemljama svijeta koristi vie od 10 godina, u naoj zemlji tek krede
prvim koracima. Njene karakteristike prikazademo prema iskustvima iz stranih izvora
(Wilson & dr., 2008).
Okruenje LMS u principu slijedi jedan model integriranja niza tehnolokih alatki
(forumi, kvizovi) i podataka (o studentima, o sadraju) u okviru postojedeg kursa ili
modula. Ovaj princip slijedi optu emu modularizacije kurseva i izdvojeno izuavanje
diskretnih jedinica. U nekim LMS proizvodima ak nije mogude razmjenjivati sadraje
unutar samog kursa u okviru istog sistema.
U postojedim sistemima online uenja obino ja jasna distinkcija izmeu
mogudnosti uenika i instruktora. Posebno, mogudnosti za organiziranje i kreiranje
65
mnogo su bogatije za instruktora nego za uenika. To daje jasnu poruku korisnicima.

Oni su uskradeni da kreiraju, participiraju, da sami upravljaju svojim uenjem.
Ostavljena im je uglavnom pasivna uloga. Ako mogu to sami doprinijeti, to je locirano
u malom segmentu LMS.
Uenje centrirano oko sadraja kursa
Organizacioni model online uenja, centriran oko sadraja kursa, i ograniavanje
uenikovih mogudnosti da sam organizuje radni prostor, kombinuju se u kreiranju
konteksta koji je u velikoj mjeri homogen. Svi uenici stiu isto iskustvo, vide isti
sadraj, organizovan na isti nain, koriste iste alatke (alatka - engl. tool - u ovom
kontekstu oznaava softversku aplikaciju na raunaru ili aplikaciju na Webu).Time se
provodi glavni princip obrazovanja koje stavlja naglasak na zajedniko iskustvo uenika
u datom kontekstu.
Ovo je u kontradikciji sa eljom, esto iskazanom pojmom doivotnog uenja, za
individualizirano iskustvo skrojeno prema personalnim potrebama i prioritetima.
Vedina sistema za upravljanje uenjem LMS omoguduje efektivnu interakciju
studenta sa sadrajem. Neka istraivanja pokazuju da je ta interakcija efektivnija nego
u tradicionalnoj nastavi u uionici (Ladyshewsky, 2004).
Kako je LMS prirodno fokusiran na sadraj, moe se redi da je okruenje koje on
isporuuje nedovoljno jer nedostaju fiziki, psiholoki, emocionalni, socijalni i kulturni
elementi neophodni da u potpunosti uenik doivi situaciju uenja u realnom svijetu.
Tek nedavno proizvoai LMS sistema poeli su da ugrauju dodatne alatke, van
postojedih, za rastavljanje sadraja na sekvence i diskusione forume. Ovo je napredak,
ali jo uvijek na platformi uradi-na-na-nain (Siemens, 2004).
Okruenje LMS ne doputa pristup sadraju kursa i razgovorima grupe angaovane
na odreenoj jedinici i licencnim sadrajima. Ova restrikcija djeluje protiv
dobronamjernika doivotnog uenja koji bi da objedine iskustva steena online
uenjem u koli, ili na radnom mjestu, i uenjem u kudi. Vedina sadraja isporuenih
tehnologijom LMS nije dostupna spoljnjem svijetu; esto je nedostupna i uenicima
nakon zavretka kursa.
Obim operacija u okviru sistema LMS tipino je odreen i voen softverom koji
instalira proizvoa u ime organizacije-korisnika. Tipino, sistem LMS je teko
dostupan drugim organizacijama i uenicima koji nisu na neki nain registrirani kod
organizacije-korisnika. Ponovo, ovo je protivno modelu doivotnog uenja u kojem se
zahtijeva mogudnost slobodnog pristupa razliitim resursima.
Interesantan je hibridni model proizvoaa Blekbord (Blackboard Inc.) po kojem se
formira mrea sistem LMS omogudujudi vedu koordinaciju meu organizacijamakorisnicima koje su instalirale LMS proizvode firme Blekbord. I tu je obim operacija jo
uvijek limitiran na te organizacije koje koriste istu platformu, pa problem izolacije i
dalje ostaje aktuelan.
66
Tjeskoba u uenju, karakteristina za tehnologiju LMS, bila je i ostala izazov za

brojne tehnologe obrazovanja, da pronau bolja okruenja uenja. Od 2000. godine
tim problemom intenzivno se bave eksperti i struni timovi u teorijskim analizama,
eksperimentima sa grupama studenata, diskusijama na meunarodnim
konferencijama. Trae se promjene u strukturi okruenja uenja, a u centru je uenik
sa slobodom u pristupu i izboru sadraja, nasuprot mogudnostima koje prua
tehnologija LMS, sa restriktivnim pristupom i ved upakovanim sadrajima kursa.
Poseban optimizam zasniva se na pojavi inovativnih tehnologija koje omoguduje
Web 2.0 i drutvene mree.
Sadraj
III POKRETAI PROMJENA

Online uenje je posebna forma elektronskog uenja, sveprisutnog e-learninga. Po
definiciji, e-learning je uenje podrano i poboljano upotrebom informacione i
komunikacione tehnologije (OECD, 2005). Sadanja praksa elektronskog online uenja
na univerzitetima prilagoena je tzv. industrijskom dobu elektronskog uenja koje
tipino ukljuuje implementaciju sistema za upravljanje uenjem LMS, sa naglaskom
na razliite nivoe, konzistentnost i utedu trokova (Dron, 2006). Iako sa znaajnim
institucionalnim investiranjem, rast e-learninga kroz ovo industrijsko doba bio je
minimalan i nije stvorio bitnije izazove radu u uionici (OECD, 2005).
Neprilagoenost visokog obrazovanja savremenim potrebama
Visoko obrazovanje u konektovanom drutvu, ili drutvu znanja, ne daje ono
to bi se oekivalo.
Prema Katsu (R. Catts), visoko obrazovanje, sa stanovita uenikove perspektive,
treba da ispuni dva glavna zadatka:
Razvijanje vjetina za uvoenje uenika u praksu doivotnog uenja
Postizanje znanja iz discipline ili profesije (Catts, 2004).
Sada, vie nego ikada ranije, takve mogudnosti postoje. Razvojem alternativnih
tehnologija elektronsko uenje prolo je kroz period usavravanja od verzije e-learning
1.0 (industrijsko doba) do usavrene verzije sa novom oznakom e-learning 2.0
(Downes, 2005).
Drutvene mree uenja
E-learning 2.0 baziran je na Webu 2.0 i izazovnim trendovima u elektronskom
uenju. To je elektronsko uenje u kojem studenti kreiraju sadraj, sarauju sa svojim
vrnjacima u formiranju drutvene mree za uenje (engl. social network for learning)
sa distribuiranim kreiranjem sadraja i odgovornostima; elektronsko uenje sa
prednodu mnogih resursa sadraja sastavljenih u jedinstveno iskustvo uenja, i
67
elektronsko uenje koje koristi razliite alatke ukljuujudi online resurse, kurseve, te
alatke za upravljanje znanjem, saradnju i istraivanje (Wikipedia).
Postupci u uenju e-learning 2.0 baziraju na meusobnim konekcijama izmeu
uenika, instruktora i resursa i dali su ideju Dordu Simensu (George Siemens) da za
takvo uenje koncipira teoriju konektivizma (Siemens, 2005).
Zanemareno neformalno uenje
Za razliku od e-learninga 1.0 koji je baziran na formalnom uenju (u koli, za
diplomu), e-learning 2.0 preteno poiva na neformalnom uenju (na radnom mjestu,
u kudi, u asovima odmora). Na poslu, za vrijeme pauze u bifeu, mi vie nauimo nego
u uionici. Mi otkrivamo kako da uradimo posao kroz neformalno uenje
posmatrajudi kako to drugi rade, raspitujudi se, radedi po principu pokuaj-pogreka.
Formalno uenje u razredu, u radionici, pa i online uenje daju samo 10-20%
znanja potrebnog za rad (Cross, 2003).
E-learning 2.0 doveo je u pitanje ulogu kursa kao glavnog resursa uenja, stavio
vedi naglasak na neformalno uenje, dajudi upravljanje uenjem u ruke uenicima,
briudi razliku izmeu nastavnika i uenika.
Razvoj elektronskog uenja do verzije e-learning 2.0 omoguden je transformacijom
Weba do verzije Web 2.0 i pojavom softvera za drutveno umreavanje. Web 2.0 je
obezbijedio alatke: Blog za diskusiju, Wiki za informaciju, RSS za pridruivanje sadraja
- to omoguduje prosjenom korisniku da kreira, prikuplja i razmjeta sadraje sa
Weba po svojim sopstvenim zahtjevima. Web 2.0 omogudio je povezivanje
korisnika/uenika u tzv. mree uenja (engl. learning networks).
Pojam mree (zajednice) koji se esto upotrebljava u online uenju podrazumijeva
strukturu grupe ljudi koji dijele zajednike vrijednosti i uvjerenja, koji su meusobno
povezani (konektovani) i koji su aktivno angaovani na uenju jedni od drugih. Izvedeni
pojam umreavanje oznaava proces kojim se ove veze/konekcije razvijaju i jaaju. U
ovakvim zajednicama uenici participiraju, kreiraju i razmjenjuju aktivnosti, planove
uenja, resurse i iskustva sa vrnjacima i institucijama. Jedna od glavnih odlika mree
uenja (i njena snaga) je irina profila korisnika koja mrei daje zdravu razliitost
miljenja. Korisnici mogu biti uenici, instruktori, radnici iz prakse, menaderi i bilo ko
drugi zainteresovan za aktivnosti, resurse i iskustvo koje ima na raspolaganju u mrei
uenja.
Tipino, ove mree (zajednice) uenja su samoupravljane i samoorganizovane
(Koper & Sloep, 2002).
Potrebe doivotnog uenja

Koridenjem ovakvih drutvenih mrea, uz paralelno koridenje tehnologije LMS,
visokokolska institucija moe obezbijediti neophodne alatke za podravanje
68
doivotnog uenja. Problemi nastaju kad institucija koristi LMS koji ograniava
okruenje u kojem mrea uenja moe raditi.
Online mree uenja predstavljaju pomak u praksi za neke u visokom obrazovanju.
Kad institucija koristi LMS, za mreu nastaju oteavajudi uslovi rada koji potiu od
razliitih faktora. Ti faktori inhibitori ukljuuju organizacionu politiku institucije,
konceptualni pristup uenju i poduavanju, osposobljenost studenata i njihovu
spremnost za prihvatanje rada u mrei. Vano je ove, ali i druge inhibitore, adekvatno
sagledati da bi se povedale anse za uspjeno implementiranje i koridenje online
mree za uenje.
Sadraj
IV TRAENJE ALTERNATIVNOG KONCEPTA

Razvoj informacione i komunikacione tehnologije posljednjih godina omogudio je i
uveo nove norme ponaanja, termine drutvo koje ui, ekonomija bazirana na
znanju, konektovano drutvo, distribuirano znanje, kolektivna inteligencija,
drutvena mrea i druge. Doivotno uenje istaknuto je ne samo kao norma, nego i
kao kultura i navika. Uenje se ne zavrava sa formalnim visokim obrazovanjem, stoga
univeziteti moraju pomodi u razvoju doivotnih uenika i obezbjeivanju mogudnosti
za doivotno uenje (Grace, 2006).
Pritisci iz realnog svijeta
Uenje uz pomod Interneta, ili online uenje, iri se po evropskim univerzitetima
ved 15-tak godina, a u tome je Velika Britanija meu prvim zemljama. Vladina agencija
za unapreivanje upotrebe informacione i komunikacione tehnologije BECTA
(http://www.becta.org.uk) u septembru 2008. godine objavila je izvjetaj o stanju
primjene Web 2.0 tehnologija, kao to su wiki, blog i drutveno umreavanje, za djecu
od 11 do 16 godina, u uionici i van nje.
U izvjetaju se navodi da su mladi uenici oduevljeni korisnici Web 2.0 tehnologija
u svom slobodnom vremenu, ali da je upotreba Web 2.0 u uionici ograniena.
Meutim, kole i nastavnici koji inoviraju u ovom podruju, otkrili su prednosti, kao to
su:
Web 2.0 pomae u ohrabrivanju angaovanja i vedeg ueda uenika, posebno
meu mirnijom djecom, koja ga mogu koristiti za grupni rad online, bez straha
da moraju postavljati pitanja pred vrnjacima u razredu
Nastavnici su izvijestili da upotreba tehnologije drutvenog umreavanja moe
ohrabriti online diskusije meu uenicima izvan kole
Web 2.0 je dostupan u svako vrijeme, sa svakog mjesta, to ohrabruje neke
pojedince da produe svoje uenje kroz dublje istraivanje teme koja ih
interesuje
Djeca imaju osjedaj vlasnitva kad objavljuju svoj rad online, a to ih podstie na
detaljnu panju i poboljan kvalitet rada.
69
Istraivanje je takoe nalo da vie od polovine upitanih nastavnika smatra da bi

Web 2.0 resursi trebalo da se ede upotrebljavaju u uionici. Meutim, vedina
upitanih nastavnika nije nikada koristila Web 2.0 aplikacije na asu, iako ih esto koristi
u linom i profesionalnom radu.
Nezadovoljstvo postojedim sistemima
Tehnologija LMS pripada Webu u kojem se informacija prikazivala, prenosila i
koristila, te koji se sada naziva Web 1.0. Web 2.0 je platforma ili mrea gdje se sadraj
kreira, razmjenjuje, razmjeta za razliite namjene i prenosi. Za LMS je tipino da
isporuuje kurseve uenicima ne dozvoljavajudi im da razmjenjuju ili razmjetaju
sadraje.
Sistemi za upravljanje uenjem LMS razvijeni su i implementirani sredinom 1990tih godina u jeku postojanja Web 1.0. Odluke projektanata tada su uglavnom
donoene na shvatanju da treba postaviti centralizirano tehnologiju kontrole i
upravljanja, uz reduciranje trokova. Kao posljedica, ako student ili nastavnik eli da se
angauje u bilo koju formu elektronskog uenja, on mora uzeti sistem koji je odabrala
institucija. Ovo je posljednjih godina dovelo do problema, jer je tehnologija koju je
pojedinac imao na raspolaganju prevazila funkcionalnost i upotrebljivost tehnologije
obezbijeene u instituciji (Johnson & Liber, 2008).
Neformalno uenje sainjava vie od 75% uenja. esto, najvrijednije uenje se
deava sasvim sluajno (Siemens, 2004). Sistemi za upravljanje uenjem LMS tipino
imaju jasnu granicu koja stvarno oteava i obeshrabruje razvoj neformalnog uenja i
doivotnog uenja. Oni to ine limitiranjem uenja onim pojedincima koji su upisani na
kurs, limitiranjem vremenskog perioda u kojem se kurs nudi, i dozvoljavajudi samo
upotrebu onih alatki koje obezbjeuje LMS. esto, kada se kurs zavri ili student zavri
studij, on vie ne moe pristupiti LMS-u, ni vidjeti informaciju koju je izuavao.
Savremena istraivanja (Cross, 2007) pokazuju da se vedina uenja dogaa
sluajno, po neformalnom scenariju, esto kroz rad i kroz aktivnosti slobodnog
vremena. Mnogi pojedinci istiu da stvarno uenje zapoinje sa ukljuivanjem u
svijet rada. Meutim, dravna ministarstva obrazovanja pokazuju malu i ogranienu
panju prema neformalnom uenju. Nastavni planovi drava irom Evrope imali su
brojne reforme u cilju unapreivanja obrazovanja. Meutim, kljuni efekat koji bi
potencijalno unaprijedio autonomno drutvo znanja programsku slobodu prema
potrebama uenika - je izostao. kola, u svojoj ulozi obrazovanja i osposobljavanja,
uvijek je za sebe rezervisala aktivnosti regulisanja i standardiziranja, dredi znanje u
granicama propisanim nastavnim planom i programom, esto izvan fokusa postojede
stvarnosti.
Novi koncepti zahtijevaju izmijenjenu funkciju nastavnika i uenika
Da bi se dogodile eljene promjene, obrazovne institucije treba da uspostave usku
saradnju sa tzv. spoljnim svijetom od kojeg su se do sada distancirale. Sektori rada i
svakodnevni ivot, uopteno gledano, treba da budu ugraeni u proces uenja od
70
prvog dana uenja tinejdera i odraslih. Ovo, naravno, implicira veliku promjenu uloge
pojedinca kao aktivnog uenika, koji je direktno uvuen u proces i posljedice njegovog
znanja, nasuprot pasivnoj odgovornosti koju je imao kao primalac znanja. Ovo takoe
implicira i pomak u aktivnostima nastavnika, od onog koji odreuje znanje, do
savjetnika, od predavaa do mentora, od vlasnika istine do saradnika i uenika. U
ovom smislu, obrazovanje i osposobljavanje bide kombinovano u neto znaajnije za
pojedinca: integrisano personalno uenje bazirano na postojedoj stvarnosti (Attwell &
Costa, 2008).
Kritini pomak od dananjeg izolovanog modularnog koncepta okruenja uenja
koji prua tehnologija sistema LMS je u primjeni koncepta u kojem nastavnik i uenici
upotrebljavaju razliite tehnologije za uenje.
Koncept alternativnog okruenja uenja poeo je da se formira u razgovorima
izmeu raznih grupa tehnologa obrazovanja u toku 2005. godine. Te godine je Skot
Vilson (Scott Wilson) objavio konceptualni model za novi tip sistema, koji je tada
nazvao VLE bududnosti (Wilson, 2005). Umjesto alatki od jednog isporuioca i
jednog konteksta, on je predloio sistem fokusiran na koordinaciju konekcija izmeu
konkretnog korisnika i iroke lepeze usluga od organizacija i drugih pojedinaca.
Umjesto interakcije pomodu alatki koje je stavio na raspolaganje jedinstveni
isporuilac, u konceptu je fokus na koordinaciju iroke lepeze kontekst za podrku
ciljevima korisnika. Ovaj koncept je u skladu sa pristupom uenju usmjerenom na
kompetenciju i eksplicitno prepoznaje potrebu za integrisanjem iskustava iz niza
razliitih okruenja, ukljuujudi obrazovanje, rad i slobodno vrijeme (Wilson & dr.,
2006).
Za razliku od sistema LMS, novi sistem treba da omogudi razmjenu resursa, ne
titedi ih, i da obezbijedi ureivanje, modificiranje i publiciranje resursa.
Za razliku od sistema LMS koji predstavlja proizvod odreene tehnologije, novi
sistem nije samo konkretan softver, nego kolekcija alatki koje korisnik upotrebljava za
svoje potrebe rada i uenja. Tako, karakteristike novog sistema mogu se obezbijediti
upotrebom kombinacije postojedih ureaja (raunari, mobiteli, prenosni mediji),
aplikacija (za novosti, instant poruke, pretraivai) i servisa (blog, wiki) za praksu
personalnog uenja koridenjem tehnologije.
U toku 2005. godine za ovakav sistem uveden je naziv personalno okruenje uenja
(engl. Personal Learning Environment, PLE).
Sadraj
V PERSONALNO OKRUENJE UENJA

E-learning 2.0 omogudio je pojavu ideje o konceptu personalnog okruenja uenja
o kojem od 2005. godine u akademskoj zajednici razvijenih zemalja traju strune
rasprave, organizuju se okrugli stolovi i meunarodne konferencije, izvode se brojni
projekti itd. u sastavu optih traganju za bududim razvojem visokog obrazovanja.
71
Okruenje PLE izbilo je u prednji plan kao novi pristup razvoju alatki za elektronsko
online uenje koji nije vie fokusiran na integrisanu platformu uenja kakva je LMS.
Nasuprot njoj, okruenje PLE sastoji se iz kolekcije labavo spregnutih alatki, ukljuujudi
tehnologije Web 2.0, za rad, uenje, razmjenu miljenja i saradnju sa drugim. PLE se
moe posmatrati kao prostor u kojem ljudi aktivno sarauju i komuniciraju i iji je
krajni rezultat uenje i irenje kolektivnog znanja.
Personalno okruenje uenja po definiciji je individualno. Meutim, mogu se
obezbijediti alatke i servisi za podrku individualcu u razvijanju njegovog okruenja za
kreiranje znanja i komuniciranje. Na osnovu inicijalnog uvida u potrebe irenja znanja,
moe se sastaviti inicijalni popis mogudih funkcija za PLE koji ukljuuje: traenje
informacije; prikupljanje i sabiranje informacije i znanja; analiziranje informacije za
unapreivanje znanja; prezentiranje ideja, uenja i znanja na razliite naine i za
razliite namjene; podrka pojedincima u njihovom uenju i znanju; umreavanje
kreiranjem kolaborativnog okruenja uenja (Attwell & Costa, 2008).
Otvaraju se mogudnosti za mobilno uenje

PLE se moe predstaviti kao tehnologija, sa aplikacijama i servisima, ali je
znaajnija ideja podrke individualnom i grupnom uenju u konkretnom kontekstu i
unapreivanju autonomije uenika i njegovoj kontroli uenja.
Poboljanje konektivnosti mobilnih ureaja sa Internetom prua novu platformu za
uenje. Ovim se razvija nova kultura multilateralne razmjene i uenja. Unapreivanje
sofisticiranih runih i prenosnih ureaja za komunikaciju i njihova direktna veza sa
konektovanim svijetom, uvjeravaju nas da je to novi izazovni pristup uenju i radu, i
uopte, ivotu, koji de znaajno upotpuniti dosadanju praksu (Attwell & Costa, 2008).
Web 2.0 i e-learning 2.0 obezbijedili su visokom obrazovanju bogato, inovativno i
originalno okruenje posljednjim tehno-socijalnim napretkom. Online svijet izmijenio
se od ogromnog skladita za multimedijske sadraje u pravo interaktivno okruenje. To
je novi svijet u kojem korisnik, umjesto pasivnog potroaa sadraja, ima mogudnost
da neto i sam uradi. tavie, ovo okruenje potencijalno moe biti svuda prisutno
putem prenosnih ureaja kao to su mobitel ili laptop. U ovom kontekstu, uenje se
sve vie pomjera van konvencionalnih uionica, u vie personalizirano okruenje
uenja gdje uenici mogu fleksibilno saraivati i sa svojim vrnjacima i sa instruktorima
i pristupiti brojnim i raznovrsnim resursima (Naismith & dr., 2006).
Efekti drutvenog umreavanja

Uenje je drutvena aktivnost i istorijski nije bilo pogodnijeg vremena za njegovo
poboljavanje. Alati drutvenog umreavanja kao to je blog imaju potencijal za
unapreivanje dijaloga, rasprava i vjetina umreavanja. Efekti drutvenog
umreavanja i razvijanja smisla za konverzaciju koje prua blogovanje, odravaju ljude
72
angaovanim i pored motivacije, jednostavno eljom za pisanjem i odgovorima. Slino,

alatka za kreiranje sadraja kao to je wiki poela je da privlai znaajnu panju na
univerzitetima jer raspolae potencijalom za koprodukciju i zajedniko ureivanja
studentskog rada u grupi. Naprimjer, nastavnik moe traiti od studenata da postanu
saradnici odreenog wikija, da piu o specifinoj temi, a zatim, studenti zajedno sa
nastavnikom procjenjuju ove priloge po efektivnosti, potpunosti, obuhvatnosti i
pouzdanosti (Prensky, 2007).
Ideja personalnog okruenja uenja PLE prepoznaje da je uenje kontinualno i
nastoji da obezbijedi alatke za podrku takvom uenju. Ona takoe prepoznaje ulogu
pojedinca u organizovanju njegovog sopstvenog uenja. tavie, tenje ka okruenju
PLE zasnivaju se na ideji da se uenje deava u razliitim situacijama i u konkretnom
kontekstu, te da se ne moe obezbijediti od jednog jedinog isporuioca. Povezano sa
ovim je rastude prepoznavanje znaaja neformalnog uenja (Attwell, 2007).
Potencijali PLE
Teoretiati i tehnolozi obrazovanja istiu potencijale PLE u povezivanju razliitih
svjetova, uenja u obrazovnim institucijama, uenja na radnom mjestu i uenja u
ivotu uopte.
PLE se sastoji od svih razliitih alatki koje koristimo u svakodnevnom ivotu za
uenje. Ove alatke i sadraji u njima vie nema potrebe da se upotrebljavaju samo u
jednom kontekstu i za jednu namjenu, kao to se sada koriste u vedini obrazovnih
institucija. Socijalni softver povezan sa PLE, zajedniki opisan kao Web 2.0 tehnologija,
nudi uenicima mogudnost traenja informacije (Google), kreiranje i publiciranje (blog,
podcast, YouTube, Flickr), saradnju i razmjenu ideja (wiki, del.icio.us), pridruivanje
zajednicima (MySpace, Facebook) sa mogudnodu kreiranja sopstvene zajednice. Sve
ove alatke na raspolaganju su uenicima u neogranienom trajanju. Znanje steeno u
obrazovnoj instituciji, koje je inertno, moe se ovim osvjeiti, proiriti, usmjeriti prema
sopstvenim potrebama uenika (Attwell, 2007).
Implikacije za obrazovne institucije

Eksplozija socijalnog softvera i njegova popularnost meu mladim ljudima ima
ogromne implikacije na visoko obrazovanje. Za neke nastavnike upotreba ovih alata u
obrazovanju percipira se kao dobra stvar, za druge to je samo gomilanje tereta, jer se
brzo mijenjaju i nema vremena da se efektivno ukljue u njihovu nastavu.
Centralna stvar koja stoji iza okruenja PLE je da se vlasnitvo i voenje uenja
izmie od institucije i pomjera prema ueniku. Jasna implikacija ovog samoupravljanog
pristupa je da su uenici odgovorni za procjenu svojih individualnih potreba, planiranje
aktivnosti uenja, kreiranje resursa uenja i kontrolu linog napredovanja prema
ciljevima uenja (Attwell, 2006).
73
Ako je okruenje PLE dobar koncept, ta moemo oekivati: njegovu laganu

integraciju u konvencionalno visoko obrazovanje? Kako de to uticati na postojedu
nastavnu praksu?
Djelimian odgovor na ova pitanja moe se nadi u radu Lava Vigotskog o
individualnom razvoju znanja kroz socijalne i kulturne interakcije. Vigotski je vjerovao
da uenje zavisi od drutvenog konteksta kao okruenja u kojem se uenik nalazi. On
je uveo koncept Zona proksimalnog razvoja, kao razmak izmeu nivoa stvarnog
uenikovog razvoja, i nivoa razvoja kojeg uenik potencijalno moe dostidi kroz pomod
eksperta ili interakciju sa drugim uenicima (Vygotsky, 1978).
Ovdje dolazi do promjene uloge nastavnika, od nastavnika do instruktora za
olakavanje uenja (engl. facilitator of learning), sa irokom lepezom funkcija kao
projektant i voditelj procesa uenja, od kojeg se zahtijeva niz specijalnih vjetina, kao:
izgraivanje meusobnih odnosa, procjenjivanje potreba, ukljuivanje studenata u
planiranje, povezivanje studenata sa resursima za uenje i ohrabrivanje studentskih
inicijativa (Knowles & dr., 2005).
U okruenju PLE, ovakav instruktor pomae uenicima da postignu samoregulaciju,
da razviju vjetine planiranja, organiziranja, samokontrole, samopoduavanja i
samoocjenjivanja (Zimmerman, 2000). Naprimjer, instruktor moe pomodi studentima
da razviju elektronski portfolio. Praksa je potvrdila portfolio kao snano sredstvo za
pomod studentima da izgrade svoj profil u skladu sa profesionalnim aspiracijama.
Elektronski portfolio unapreuje razmjenu ideja izmeu kreatora portfolia i onih koji
ga vide i koji su u interakciji s njim. Iz perspektive uenja, studentovo sopstveno
razmiljanje o radu u elektronskom portfoliu pomae da se formira znaajno iskustvo u
uenju (Lorenzo & Itelson, 2005).
Druga stvar je da okruenje PLE stavlja instruktora u poloaj da ui. U ovakvom
okruenju kombinovana aktivnost meu saradnicima moe se posmatrati kao poseban
proces uenja u kojem i instruktor neto dobija od aktivne razmjene znanja i
razmiljanja tipinog za mree uenja. Najzad, na raun liberalnog aspekta okruenja
PLE, u akademskoj zajednici postoji zabrinutost u pogledu raspolaganja intelektualnim
vlasnitvom.
Novoj generaciji uenika treba pruiti pomod da shvate da aktivno uestvovanje u
ovakvim zajednicama uenja ne moe egzistirati bez potpunog razumijevanja i
prihvatanja etikih standarda (Twist & Withers, 2007).
Tip doivotnog, nezavisnog uenja, imanentan u pomaku ka okruenju PLE,
zahtijeva niz znaajnih i kompleksnih promjena kod studenata i nastavnog kadra.
Priroda i sposobnosti ljudi na univerzitetu imade kljunu ulogu u kreiranju
interesantne, upotrebljive i uspjene primjene okruenja PLE.
Prihvatanje PLE i doivotnog uenja centriranog na studentu, teorijski najbolje
rjeenje, oekuje od studenata odstupanje od njihove ranije prakse uenja, gdje su
njihovo uenje planirali, kontrolisali i ocjenjivali nastavnici, - na jedan pristup u kojem
74
oni preuzimaju ovu ulogu, u velikom dijelu svojeg uenja. Postoji zabrinutost da de
mnogi studenti propustiti da izvedu ovu promjenu bez spoljne asistencije (Longworth,
2002). I sada, dok studenti zahtijevaju vie podrke da izvedu ovu tranziciju, oni je
moda nede dobiti od nastavnog kadra, koji esto propusti da poduava vie od
programa predmeta. Nastavni kadar je sumnjiav na svaku promjenu tradicionalne
pedagogije, a oekuje se da prihvati inovacije dok je pod znaajnim radnim
preopteredenjem (Wingate, 2007).
Sadraj
VI ZAKLJUAK
Danas je LMS dominantna tehnologija u institucijama visokog obrazovanja
razvijenih zemalja. Meutim, njena hegemonija je pred izazovom, dijelom iz elje za
obrazovanjem, da se premoste svjetovi formalnog i neformalnog uenja radi
realizacije ciljeva doivotnog uenja, a dijelom izvan obrazovanja, rastudim uticajem
raznovrsnih oblika socijalnog softvera i novim mogudnostima Weba kao tehnoloke
platforme.
U naoj zemlji i nizu zemalja iz regiona online uenje krede tek prvim koracima. Iz
iskustva zemalja koji primjenjuju online uenje na svojim univerzitetima, te koji prate
inovacije online uenja koje je omogudio Web 2.0, navodimo neke od karakteristinih
stavova, u zakljuku ovog istraivanja.
Tehnologija postojedih sistema LMS jo dugo de se koristiti u formalnom uenju.
Paralelno sa njom, sve ire de se za neformalno uenje i neke tipove uenja za strune
kompetencije koristiti okruenje PLE. Moe se oekivati da de i sistemi LMS poeti da
otvaraju svoje usluge putem okruenja PLE. Tako de u jednom periodu postojati
koegzistencija svih triju ovakvih sistema ili okruenja uenja (Wilson & dr., 2006).
Prihvatanje i upotreba personalnog okruenja uenja (PLE) na univerzitetima
ugrauje pomak koji odbacuje mnogo od postojede institucionalne prakse
elektronskog online uenja. Uvoenje okruenja PLE je kompleksna intervencija na
jedan sasvim kompleksan kontekst i stoga nije kontekst u kojem poznata praksa
voenja i kontrole moe biti efektivna (Snowden & Boon, 2007).
LMS je na svaki nain mrtav i oni koji su investirali u ovu tehnologiju sada de
pokuati da u sistem ubace nove tehnologije kako bi produili njegovu upotrebljivost.
Wilson i saradnici smatraju da je kljuna distinkcija izmeu LMS i PLE vie
konceptualne prirode nego one isto tehniko-tehnoloke, te da de se model PLE
usavravati i time initi LMS manje atraktivnom opcijom, posebno to budemo vie
ulazili u svijet doivotnog, neformalnog uenja i uenja za rad (Wilson & dr., 2006).
Moemo zakljuiti: koncept okruenja PLE je u svojoj ranoj fazi razvoja i teko je
predvidjeti njegov uticaj u bududoj praksi visokog obrazovanja. Jedan od najvedih
autoriteta u podruju elektronskog online uenja Stefen Dauns (Stephen Downes)
smatra da de, vremenom, sistemi za upravljanje uenjem (LMS) koje isporuuju
obrazovne institucije evolvirati u sisteme za isporuku obrazovnih sadraja (engl.
75
educational delivery systems) upotrebljive za personalno okruenje uenja (PLE). Oni

de biti, ustvari, daljinski resursi dostupni iz datog konteksta (Downes, 2009).
Sadraj
LITERATURA
Attwell, G. & Costa, C. (2008). Integrating personal learning and working environments.
Preuzeto 10.01.2009, sa adrese http://www.pontydysgu.org/wpcontent/uploads/2008/11/workandlearning.pdf
Attwell, G. (2006). Personal Learning Environments. Preuzeto 20.12.2008, sa adrese
http://www.knownet.com/writing/weblogs/Graham_Attwell/weblog.archives/2006/6
Attwell, G. (2007). Personal Learning Environments the Future of eLearning? Preuzeto
10.10.2008, sa adrese
http://www.elearningpapers.eu/index.php?page=doc&vol=2&doc_id=8553doclng=6
Catts, R. (2004). Lifelong Learning and Higher Education: Reflections and Prospects. The 3-rd
International Lifelong Learning Conference, Yeppoon, Australia
Cross, J. (2003). Informal learning the other 80%. Preuzeto 10.11.2008, sa adrese
http://www.internettime.com/Learning/The%20Other%2080%25.htm
Cross, J. (2007). Formal and informal learning: Rediscovering the natural pathways that inspire
innovation and performance. San Francisco: John Wiley & Sons Inc.
Downes, S. (2004). Educational Blogging. Educause Review, 39 (5).
Downes, S. (2005). E-learning 2.0. eLearnMagazine. Preuzeto 10.12.2008, sa adrese
http://www.elearnmag.org/subpage.cfm?section=articles&article=29-1
Downes, S. (2009). Online Learning: Trends, Models and Dynamics In Our Education Future.
Preuzeto 20.02.2009, sa adrese http://www.masternewmedia.org/online-learning-trends-modelsand-dynamics-in-our-education-future-part-1/
Dron, J. (2006). Any color you like, as long as it's Blackboard. Government, Healthcare and
Higher Education, Honolulu, Hawaii, USA.
Grace, A. (2006). Reflecting critically on lifelong learning in an era of neoliberal pragmatism:
Instrumental, social and cultural perspectives. Lifelong learning: partners, pathways and
pedagogies. The 4-th International Lifelong Learning Conference, Yeppoon, Australia.
Heinich, R., Molenda, M., Russell, J. & Smaldino, S. (1999). Instructional Media and Technologies
for Learning. Prentice-Hall, Inc.
Johnson, M. & Liber, O. (2008). The Personal Learning Environment and the human condition:
76
From theory to teaching practice. Interactive Learning Environments, 16 (1), 3-15.

Kljakid, D. (2009). Online uenje: Trend promjena u okruenju uenja. Peti meunarodni
simpozijum Tehnologija, informatika i obrazovanje za drutvo uenja i znanja. Novi Sad, 19-20.
jun 2009.
Knowles, M., Holton, E., & Swanson, R. (2005). The adult learner: The definitive classic in adult
education and human resource development. Amsterdam; Boston: Elsevier
Koper, R. & Sloep, P. (2002). Learning Networks: Connecting people, organizations, autonomous
agents and learning resourses to establish the emergence of effective lifelong learning. Preuzeto
10.12.2008, sa adrese http://hdl.handle.net/1820/65
Ladyshewsky, R. (2004). Online learning versus face-to-face learning: What is the difference?
Teaching and Learning Forum 2004. Curtin University of Technology. Preuzeto 15.12.2008, sa
adrese http://lsn.curtin.edu.au/tlf/tlf2004/ladyshewsky.html
Longworth, N. (2002). Learning cities for a learning century. The 2nd International Lifelong
Learning Conference, Yeppoon, Australia
Lorenzo, G. & Itelson, J. (2005). An overview of E-portfolios. Preuzeto 15.11.2008, sa adrese
http://connect.eduhause.edu/library/abstract/AnOverviewofEPortfol/39335
Naismith, L., Lonsdale, P., Vavuola, G. & Sharples, M. (2006). Literature Review in Mobile
Technologies and Learning. Preuzeto 25.12.2008, sa adrese
http://www.futurelab.org.uk/resources/publications-reports-articles/literaturereviews/Literature-Review203
OECD. (2005). E-learning in Tertiary Education: Where do we stand? Paris, France. CERI, OECD
Prensky, M. (2007). How to Teach with Technology: Keeping both teachers and students
confortable in an era of exponential change. Preuzeto 26.11.2008, sa adrese
http://publications.becta.org.uk/download.cfm?resID=25940
Siemens, G. (2004). Learning Management Systems: The wrong place to start learning. Preuzeto
15.12.2008, sa adrese http://elearnspace.org/Articles/lms.htm
Siemens, G. (2005). Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age. International Journal of
Instructional Technology & Distance Learning. Preuzeto 10.11.2008, sa adrese
http://www.itdl.org/journal/jan_05/jan_05.pdf#page=7
Snowden, D. & Boon, M. (2007). A leader's framework for decision making. Harvard Busines
Review, 85 (11), 68-76.
Twist, J. & Withers, K. (2007). The challange of new digital literacies and the hiden
curriculum. Preuzeto 15.11.2008, sa adrese
http://publications.becta.org.uk/download.cfm?resID=25940
77
Vygotsky, L. (1978). Mind in Society: The development of higher pscychological processes.

Cambridge, MA: Harvard University Press.
Wilson, S. (2005). Future VLE The Visual Version. Preuzeto 15.12.2008, sa adrese
http://cetis.ac.uk/members/scott/blogview?entry=20050125170206
Wilson, S., Liber, O.,Johnson, M., Beauvoir, Ph., Sharples, P., Milligan, C. (2006). Personal
Learning Environments: Challenging the dominant design of educational systems. University of
Bolton. Preuzeto 10.12.2008, sa adrese http://dspace.ou.nl/bitstream/1820/727/1/sw_ectel.pdf
Wingate, U. (2007). A framework for transition: Supporting Learning to Learn in higher
education. Higher Education Quaterly, 61 (3), 391-405.
Zimmerman, B. (2000). Self-regulatory cycles of learning. In: Straka, G. (Ed.). Conceptions of selfdirected learning. New York.
Sadraj
78
etvrti dio
TA DALJE?...
Ab his via sternitur ad maiora
(Odavde, protee se dalek put)
Latinska izreka
Ostanite u toku deavanja, pratite dogaaje i inovacije u oblasti online uenja.

Tehnologije Interneta omoguduju vam, osim pretraivanja objavljenih radova iz vama
interesantne oblasti (npr. Google Search: online learning), primanje tekstova
bududih lanaka, istovremeno sa njihovim objavljivanjem na Internetu. Pokuajte to
uraditi alatkama Google Reader, Google Alert.
Zanimljive sadraje objavljuju brojni blogovi usmjereni na teme i probleme iz
obrazovanja, online uenje, tehnologiju uenja i dr. To su tzv. edublogovi. Za poetak
prijavite se na dva tri takva edubloga, a kada procijenite da su vae sposobnosti i
interesovanja ira, moete taj krug proiriti.
Stefen Dauns (Stephen Downes) je stariji istraiva u
Institutu za informacionu tehnologiju, u grupi Uenje i
kolaborativna tehnologija, pri Nacionalnom savjetu za
istraivaki rad, Kanada. Diplomirao je i magistrirao
filozofiju na Univerzitetu u Kalgariju. Specijalizirao se za
podruje online uenja, pedagogije i filozofije. Autor je
jednog od najpoznatijih dnevnih biltena OLDaily (Online
Learning Daily), koji se distribuira putem Weba, e-maila i RSS-a hiljadama potpisnika
irom svijeta. Popularan je kao uesnik i predava na mnogim skupovima irom svijeta
u posljednjih petnaest godina. Moete poeti sa njegovim blogom OLDaily
(www.downes.ca:80/news/OLDaily.htm) u kojem svakodnevno objavljuje novosti,
trendove, svoja razmiljanja o temama iz svijeta online uenja, osvrte na pojedine
lanke, sajtove, alatke, resurse.
Toni Karer (Tony Karrer) je istaknuti strunjak za
podruje raunarske tehnike iz Los Anelesa (inenjer
raunarstva, doktor raunarskih nauka), direktor firme za
softver, Web i razvoj elektronskog uenja. Kao predava
esto uestvuje na skupovima korporacija i akademske
zajednice. Njegov blog usmjeren na tehnologiju
79
elektronskog uenja eLearning Technology (http://elearningtech.blogspot.com) prava

je kolekcija resursa iz ove oblasti.
Dord Simens (George Siemens) je osniva i
predsjednik Complexive Systems Inc., laboratorije uenja
fokusirane na pomod organizacijama za razvoj integrisanih
struktura uenja. Od kraja 2009. godine radi na Institutu za
istraivanje tehnologijom podranog znanja na Univerzitetu
Athabasca koji je kanadski lider za online uenje i uenje na
daljinu. Bio je pomodnik direktora za istraivanje i razvoj
Centra za tehnologiju uenja pri Univerzitetu Manitoba u
Kanadi. Simens je autor i zastupnik konektivizma, jedine teorije uenja koja ima smisla
u svijetu online uenja. U blogu elearnspace (http://www.elearnspace.org:80) svake
sedmice donosi sumarni pregled svojih aktivnosti i iznosi miljenje o konektivizmu,
modelu unapreivanja uenja, ekologijama uenja, zajednicama, mreama uenja kao
kreaciji mree.
Dejn Hart (Jane Hart) je osniva Centra za
tehnologije uenja i performans. Na svom sajtu
Centre for Learning & Performance Technologies
(http://www.c4lpt.co.uk) prikazuje nove alatke i
resurse elektronskog uenja (preko 3000 alatki,
podijeljenih u 25 sekcija na 50 stranica!) i, posebno,
socijalne medije u uenju.
Zaid Ali Alsagoff je menader elektronskog uenja na Meunarodnom

medicinskom univerzitetu (IMU) u Maleziji. Diplomirao je psihologiju, magistrirao
informacionu tehnologiju. Bavi se elektronskim uenjem na
visokom obrazovanju (od 2001. godine) ukljuujudi igre,
simulaciju uloga, virtuelnu uionicu, sisteme za upravljanje
uenjem, izradu programa za kurseve. Njegov blog
Zaidlearn (http://zaidlearn.blogspot.com/) sloene
strukture obiluje brojnim linkovima, razvrstanim po
grupama i kategorijama. Pie dopadljivim stilom, pradenim
simpatinim ilustracijama, uvijek raspoloen i spreman na
odmjerenu alu. Njegovi tekstovi de vas zainteresovati i
odueviti do te mjere da dete zavoljeti online uenje
(ukoliko dosad niste). Pravo osvjeenje u mrei blogera
online uenja. Otkrijte ga!
itanje tekstova i pradenje dogaaja objavljenih u blogovima inspirisade vas da se i
sami ukljuite u diskusije o interesantnim temama, upisivanjem vaih komentara. Time
dete probiti psiholoku barijeru uvijek prisutnu kad razmiljate o vaem direktnom
angamanu u svijetu online uenja. Nakon toga moete nastaviti sa objavljivanjem
svojih radova (dijelovi seminarskog rada, diplomskog rada, samostalno izabrane teme
iz podruja elektronskog uenja) na Webu. Pisanje radova koji de biti javno publikovani
80
zahtijevaju posebnu odgovornost autora, kako u pogledu jezika, stila, tehnike

opremljenosti i tako dalje, do potovanja standardne forme i koridenih resursa. Tako
steeno iskustvo bide dragocjeno.
Objavljivanje rada na Webu je posebno iskustvo. Za radove iz obrazovanja, koji
nisu komercijalne prirode, moe se nadi websajt ije su usluge besplatne. Takav je
Scribd (http://www.scribd.com). On se pojavio 2007. godine, a ved danas je Scribd
najveda kompanija za tzv. drutveno izdavatvo na svijetu, sa vie od pet miliona
indeksiranih napisa i dokumenata na 90 razliitih jezika. Svakog mjeseca preko Scribda
vie od 60 miliona ljudi otkriva ili razmjenjuje originalne napise i dokumente.
Procedura publikovanja rada je veoma jednostavna. Na prvoj stranici sajta Scribd
nadi dete dugme (taster) Upload. Pritisnite dugme Upload (uitaj na Web) i slijedite
instrukcije. Za nekoliko minuta va rad de biti publikovan na Webu (Scribd), a za 7 dana
de se nadi u bazi podataka velikih pretraivaa Google, Yahoo, Bing. Modi dete ga nadi
preko naslova (intitle:naslov rada), ili preko kljunih rijei (tagova) koje ste prijavili
prilikom publikovanja (upload) rada.
Kada upoznate i djelimino ovladate aktuelnim temama i problemima online
uenja koji se razmatraju u beskrajnim diskusijama na blogovima, okruglim stolovima
(forumima), simpozijumima, konferencijama, razmotrite jeste li spremni za vii stepen
vaeg angamana: otvaranje sopstvenog bloga, po ugledu na one koje ste upoznali.
Ako se na to odluite, otvorili ste mogudnost afirmacije na strunom polju i priliku za
upoznavanje irokog kruga ljudi koje interesuju isti problemi. U takvoj drutvenoj
mrei akumulisano je znanje i iskustvo koje u meusobnoj komunikaciji, navoenjem
argumenata i kontraargumenata, isticanjem ideja, - moe uvijek pronadi put do
dalekog cilja, tj. rjeavanje aktuelnog problema (za potrebe vaeg diplomskog rada,
magistarskog rada, doktorske teze ili aktuelnog projekta).
Da zavrim u stilu pomenutog blogera Zaida, jednom metaforom: Ako ste doli na
more, ne moete vjeito ostati u tiini hlada borovine, gledajudi kupae kako se u vodi
budkaju i plivaju. U povoljnom trenutku, zagazite i sami u plidak, pa kad se rashladite
i zaplivajte!
Sredno!
Sadraj
81

Online Učenje PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Online Učenje PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Duan Kljakid

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Mr sc. Duan Kljaki

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Sarajevo, 30.06.2010. godine

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

I INTERNET U FUNKCIJI UENJA

PUTEVI IMPLEMENTIRANJA ELEKTRONSKOG UENJA

IV NOVI MEDIJI I NOVE TEORIJE UENJA

V FAZE RAZVOJA ELEKTRONSKOG UENJA

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Pogled naprijed. Mobilno uenje.

OKRUENJE ONLINE UENJA

II KARAKTERISTIKE DOMINANTNE TEHNOLOGIJE

III POKRETAI PROMJENA

IV TRAENJE ALTERNATIVNOG KONCEPTA

V PERSONALNO OKRUENJE UENJA

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Privatni sektor visokog obrazovanja

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

univerzitet u svijetu sa meunarodnom reputacijom ije usluge koriste i studenti u 26

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

World Wide Web

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Uenje podrano novom tehnologijom

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

U posljednje vrijeme u trendu je upotreba termina elektronsko uenje, ili

E-learning: Pria o stvaranju

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

E learning: Uenje za Net-generaciju

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Da slika bude potpunija (ono to sliku kvari)

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Slika 1. Podskupovi fleksibilnog uenja

Projektanti softvera za e-learning nastoje da ogranie fokus svog rada na isporuku

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

obzira na geografske udaljenosti meu njima. U Web-okruenju su i resursi za uenje,

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

nezavisni su od Weba, ali se mogu lansirati neposredno sa web-stranica. Softver na

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

nastavnika / instruktora Internet otvara elektronska vrata ka resursima za uenje i

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

sintetizuju ta su prouili, da bi odgovorili na glavno pitanje na kraju Potrage za

Omoguduje savremene resurse iz razliitih aspekata kompleksnog

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

Jedna napomena. Svi materijali na Webu su, uglavnom, na engleskom jeziku.

promjene uloge instruktora od predavaa ka pomagau ili voditelju procesa,

Odabrana pedagogija mora biti odgovarajuda za materijal, studente, instruktora i

Upotrebu raunarskog konferensinga za podnoenje domadih zadataka,

Jo jedan kritini faktor moe doprinijeti efektivnom online uenju. To je vebsajt

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

imati jasne konceptualne i intuitivne putanje meu dijelovima informacije. Korisnici

Softver za izradu programa

Duan Kljakid: ONLINE UENJE

pa do 40 000 studenata. Moodle ima veliku i raznovrsnu zajednicu korisnika sa vie od

Tipovi akademskih programa