Reologija je znanost o deformaciji i karakteristikama teenja materijala

pod djelovanjem vanjskih sila.

D Svojstva teenja fluidnih formulacija kakve su kapljevine i paste vano je
svojstvo sa stanovita primjene.
D Mjerenje viskoznosti takvih formulacija vaan je dio karakterizacije.
D Jedinica za viskoznost poise 1 P = 0,1 Pa s

PLINOVI
Ponaanje jednostavnih plinova kinetika teorija plinova
Viskoznost razrjeenih plinova:

- srednja molekulna brzina

- molekulni promjer
m - molekulna masa

Jednadba vrijedi pri niskim tlakovima, pri visokim

tlakovima dolazi do odstupanja od jednadbe!
Viskoznost je neovisna o gustoi plina!

VISKOZNOST

= 0.499m / 2 2

Fludi za koje vrijedi Newtonov zakon bez obzira na

veliinu smine sile i vrijeme zovu se Newtonski fluidi!

gradijent brzine =

Nenewtonski fluidi
viskoznost ovisi o smicanju i vremenu
Za ove fluide koristi se termin prividna viskoznost ( / D).

[ ]

V2 dv
=
= D (ili ) s 1
H dy

1. Newtonski fluidi

D smina brzina
2. Dilatantni fluidi (engl. shear-tickening)
prividna viskoznost / D pove
poveava se
pove
poveanjem smi
sminog naprezanja

Slika. Brzina u tekuini izmeu dvije ploe

Ilustracija viskoznosti:
Fluid se nalazi izmeu dvije paralelne ravne ploe: donja ploa je
nepomina, a gornja se giba u stranu konstantnom brzinom.
Sloj fluida koji je u kontaktu s gornjom ploom giba se istom brzinom kao ploa.
Slojevi izmeu ploa podlijeu sminim silama kao rezultat trenja i stoga se
pomiu brzinom koja je proporcionalna visini y na kojoj se nalazi sloj.
Prijenos sminog naprezanja, ,
(sila po jedinici povrine na plohu u smjeru plohe)
sa sloja fluida na slijedei sloj opisuje Newtonov
zakon.

dv
= D
dy

Slika. Karakteristini dijagram smicanja za fluide:

1.Newtonski, 2.dilatantni, 3.pseudoplastini,
4. idealni plastini (Binghamovi fluidi),
5. neidalni plastini

3. Strukturno viskozni fluidi

pseudoplastini (engl. shear-thinning)
prividna viskoznost / D smanjuje se
pove
poveanjem smi
sminog naprezanja

Pri niskim vrijednostima D dilatantni i pseudoplastini fluidi

ponaaju se kao Newtonski fluidi!

 Viskoznost za Newtonove fluide ili prividna viskoznost

Dilatantni fluidi = disperzije (rijetko polimerne otopine i taline),

vrlo esto paste s koncentracijom estica iznad kritine volumne koncentracije

za dilatantne i pseudoplastine fluide

Strukturno viskozni fluidi = sustavi s asimetrinim krutim esticama koje se

orijentiraju u smjeru teenja fluida ili sustavi s fleksibilnim isprepletenim
polimernim molekulama koje se deformiraju gradijentom brzine teenja.

Prividna viskoznost za plastina tijela i fluida

PLASTINI FLUIDI

' =

- imaju po
poetnu granicu naprezanja, o (engl. initial yield stress)
- mogu tei samo iznad o vrijednosti

0
D

Tablica 1. Mjereni parametri za strukturno viskozno i dilatantno ponaanje

4. Idealni plasti
plastini fluidi ili Binghamovi fluidi
iznad 0 se ponaaju kao Newtonski fluidi
5. Neidealni plasti
plastini fluidi iznad 0 to ponaaju
se kao strukturno viskozni (pseudoplastini) fluidi
poetna granica naprezanja, o = naprezanje kod kojeg dolazi do
dezintegracije zdruenih struktura u fluidu
5

TIKSOTROPNI FLUIDI

Newtonovi,
Newtonovi, strukturno viskozni, dilatantni i Binghamovi fluidi

gel struktura

promjena sminog naprezanja

koja se razruava pod djelovanjem sminih sila

Konana struktura ovisi o brzini smicanja.

trenutna promjena gradijenta brzine

Za neke fluide potrebno je odreeno vrijeme

Tiksotropni sustavi u stanju mirovanja

Slika. Dijagram smicanja strukturno

viskoznog tiksotropnog fluida

vrijeme relaksacije

Kada se sustav vraa u stanje mirovanja

ponovno se stvara gel struktura.

Vrijeme potrebno za nastajanje ravnotene strukture

Ukoliko se prividna viskoznost pri konstantnoj sminoj
brzini ili pri konstantnom sminom naprezanju

sniava u vremenu
TIKSOTROPNI FLUIDI
(TIKSOTROPIJA)

Fluid je izloen djelovanju smine

brzine 232 s-1 u vremenu 300s.
Vrijeme potrebno za nastajanje poetne
ravnotene strukture pri jako maloj brzini
0.023 s-1 iznosi 200 s.

raste u vremenu
REOPEKSNI FLUIDI
(REOPEKSIJA)
7

Slika. Uspostavljanje ravnotene strukture

nakon smicanja tiksotropnog fluida

REOPEKSNI FLUIDI

OVISNOST VISKOZNOSTI O TEMPERATURI

D porast prividne viskoznosti pri konstantnoj sminoj brzini

Viskoznost ovisi o temperaturi viskoznost pada porastom temperature

npr. w/o emulzije vrlo visoke koncentracije ili lateks emulzije

s manje od 30% disperzne faze

Arrheinusova jednad
jednadba:
A, B konstante
T apsolutna temperatura

= A eB /T

Primjer: temperaturna ovisnost viskoznosti lanenog ulja

Tablica 2. temperaturna ovisnost viskoznosti lanenog ulja

Graf

log v.s. 1/T

A = 5.58 * 10-6 Pa s
B = 2610 K

Slika. Viskoznost polistirenskog lateksa u funkciji vremena za razliite smine brzine, D

9

10

Idealno elasti
elastino pona
ponaanje - vrijedi Hookov zakon:
zakon:

VISKOELASTINOST

I - optereenje
II- rastereenje

Viskoelastino materijali kompleksni materijali koji istovremeno

pokazuju elastina i viskozna svojstva

Idealno elasti
elastino pona
ponaanje
Djelovanjem vanjske sile na materijal dolazi do promjene rasporeda atoma i molekula
usljed ega nastaju unutranje sile u materijalu koje nastoje tijelo
vratiti u prvobitan poloaj.

II

=E
po prestanku djelovanja vanjske sile
tijelo se vraa prvobitan poloaja,
naprezanje u materijalu pada na nulu

Idealno viskozno pona

ponaanje - idealno plastino ponaanje, odnosno
nepovratna plastina deformacija (viskofluidna deformacija ili teenje)
Karakteristino za idealne fluide.

Naprezanje u materijalu je omjer unutranjih sila F po jedinici poprenog presjeka A

= F / A [ N/mm2]

I - optereenje
II- rastereenje

plasti
plastino pona
ponaanje
anje - pri djelovanjem konstantne
vanjske sile deformacija se konstantno poveava s
brzinom d /dr
Newtonov zakon:
- koeficjent viskoznosti

Razlikuju se dva krajnja sluaja kao odgovor materijala na djelovanje vanjske sile:
idealno elastino ponaanje i idealno plastino ponaanje.
11

Nakon prestanka djelovanja vanjske sile na idealno plastino tijelo

deformacija ostaje konstantna tj. deformacija je potpuno nepovrativa

12

Viskoelasti
Viskoelastino pona
ponaanje

Viskoelastino ponaanje mjeri se dinamikim, oscilacijskim optereenjima

Viskoelastini materijali kompleksni materijali koji istovremeno pokazuju

elastina i viskozna svojstva
I - optereenje
II- rastereenje

Relevantni parametri su:

G -kompleksni smini modul

D Viskoelastine krutine elastine krutine koje tijekom

deformacije pokazuju viskozni utjecaj koji rezultira iz
rasipanja energije
D Elastoviskozni fluidi viskozni fluidi koji pokazuju
elastini efekt

G'

-modul pohrane

G '' -modul gubitka

* - kompleksna viskoznost i njene komponente ' i ''

karakteristinadva tipa odstupanja od idealnih sluajeva deformacije:

1- neproporcionalnost izmeu naprezanja i deformacije
(odstupanje od Hooke-ovog i Newton-ovog zakona)
2- istovremena ovisnost naprezanja o deformaciji i brzini deformacije te o
vremenu deformacije.

G * = G ' + iG ''

Vrijede slijedee relacije:

* = ' + i ' '

Ovi sustavi predstavljaju kombinaciju ponaanja vrstih tijela i fluida i nazivaju

se viskoelastinim sustavi.
Generalno pravilo: bra deformacija odgovor materijala blie elastinom
ponaanju; sporija deformacija odgovor materijala blie viskoznom ponaanju

Veza s kutnom brzinom :

' =

G ''

13

'' =

14

Newtonovi sustavi

uzrokovati relaksaciju i retardaciju u termikim procesima i ovisno o primjeni

Viskoznost razrjeenih disperzija
sferine estice do volumnog udjela
= 0.01

- boje i kreme viskozni fluidi s elastinim karakteristikama

Einsteinova jednadba

5
.
2
1
c

mogu biti korisne ili nepoeljne:

disperzije sadre krute estice

emulzije estice se mogu deformirati
pod djelovanjem smicanja

Viskoznost disperzija i emulzija

Viskoelastine formulacije koje pokazuju elastino i viskozno ponaanje mogu

G'

- viskoznost disperzije
c - viskoznost kontinuirane faze

- okoloada i gelovi elastini materijali s viskoznim svojstvima

Va
Vanost viskoelasti
viskoelastinosti u npr. kozmetikim losionima.

Disperzije vee koncentracije estica do = 0.55 Tomasova jednadba

Dinamika mjerenja daju vane informacije o vanim svojstvima u primjeni

15

6
.
6
1
p
x
e
3
0
1
*
3
7
.
2
2
5
.
0
1

5
.
2
1
c

kao to su promjena elastinosti kad se produkt nanosi na kou.

16

Nenewtonovi sustavi

Razrjeene emulzije: vrijedi Frenkel Acrivosova relacija

proirenje Einseinove jednadbe

d d
c
5
.
2
1
1

1
c

+
+

dc = d
c

Svojstva teenja realnih disperzija koje sadre veziva npr. bojila i tonera
ne mogu se svrstati i opisati jednim tipom reolokog ponaanja.

d = viskoznost dispergirane faze

c = viskoznost kontinuirane faze

- veziva (bez estica) mogu imati Newtonovo ili strukturno viskozno ponaanje
- dodatkom dispergirane faze (estica) u veziva dolazi do :
pseudoplastinosti
tiksotropija

Koncentrirane emulzije: Choi Schowalterova relacija

poetne granice naprezanja, o

pod djelovanjem sminog naprezanja polimerne molekule
adsorbirane na povrini krutih estica se orijentiraju

smanjenje otpora teenja

17

Tiksotropija vremenski ovisna reverzibilna promjena konzistencije koja se opaa

kada se smina sila primjeni i zatim ukloni

18

Razliita svojstva relevantna za specifinu primjenu odreene formulacije

ovise direktno i reolokim svojstvima!
Primjer 1. Disperzijske boje

dolazi do izraaja porastom sadraja krutih estica u disperzijama

o
o
o

- u vrlo koncentriranim disperzijama mogue su

estice u vezivu gel strukture u stanju mirovanja
- ove strukture se mogu razruiti djelovanjem
smine sile, ali i ponovno nastati prestankom
djelovanja sile

primjenska svojstva disperzija

ovise o reolokim svojstvima
sedimentacija
pokrovnost podloge bojom
kapanje

Slika 8. preporueni profil viskoznosti

za disperzijske boje

Primjer 2. Offset tiskanje (offset printing)

Vana karkateristika shortness primarni faktor koji odreuje tiskanje
odreuje komercijalnu primjenu
mase fluida

Slika. Pseudoplastino tiksotropno ponaanje

pigmentiranih bojila

19

shortness = o

(koliko daleko se konac boje moe razvui od mase fluida)

- viskoznost ekstrapolirana na vrlo visoke

smine brzine

20

Primjer 3. U podruju kozmetike razliite otopine i emulzije sadre brojne

strukturno viskozne i tiksotropne formulacije

Viskoznost polimernih otopina i talina

Promjena viskoznosti strukturno viskoznih fluida u irokom rasponu
smicanja koja vrijedi brojne polimerne otopine i taline.
za mala smicanja ponaanje kao Newtonovi fluidi
nulta smina viskoznost, 0
za jako velika smicanja drugo Newtonovo podruje
visoka smina viskoznost,
u rasponu izmeu 0 i ovi fluidi se ponaaju kao nenewtonovi
Ovisnost izmeu smine brzine i sminog naprezanja u newtonovom podruju
empirijska Ostwald de Waeleova jednadba

D = (1 / )

n eksponent teenja
n = 2 3 za polimerne taline

Slika. Raspon viskoznosti u kozmetikim formulacijama

21

U podruju Newtonskog ponaanja viskoznost polimera jako ovisi o

strukturnim parametrima:

Toka infleksije u sminom dijagramu log D v.s. log mjera

nenewtonovog ponaanja

22

Koncentrirane polimerne otopine ponaaju se na slian nain kao polimerne taline.

molekulskoj masi

Polimerne otopine karakteriziraju se veliinom intrizika viskoznost [ ] koja se jo

zove i Standingerov indeks.

raspodjeli molekulskih masa

Izvedena je iz Einsteinove jednadbe = c (1 + 2.5 ) uz pretpostavku da se

umjesto krutih estica u kontinuiranoj fazi nalaze klupka polimernih makromolekula.

stupnju razgranatosti molekulnih lanaca

Ovisnost polimernih talina o molekulnoj masi

- ispod kritine molekulne mase Mc ovisnost
0 o srednjoj molekulskoj masi M w je linearna
- iznad Mc 0 raste faktorom 3.4
proporcionalno s M w

Intrizi
Intrizika viskoznost

[ ] = lim
c 0

Slika. viskoznost, 0 polimernih talina

u funkciji molekulske mase

0 = K M w

Promjena ovisnosti 0 o M w vrijednosti kritine molekulne mase

Mc pripisuje se poetku zaplitanja molekulnih lanaca za koje
polimerna molekula mora imati odreenu duinu.

3.4

i koncentracije polimerne otopine

ekstrapolirane na koncentraciju 0

sp
c

sp =

[ ]
23

[ ] -vrijednost omjera specifine viskoznosti

1
0

- viskoznost otapala

- se odreuje grafiki iz mjerenja viskoznosti niza polimernih otopina

razliitih koncentracija (c u g/cm3)

24

Viskozimetrija
Osim o molekulnoj masi intrizi
intrizika viskoznost ovisi o hidrodinami
hidrodinamikom volumenu

mjerenje reolokih svojstava veliki broj razliitih viskozimetara i mjernih tehnika

NORME (STANDARDI) u razliitim podrujima definiraju reologiju fluidnih

- za sustave u kojima otapalo prolazi (tee) kroz klupka polimernih molekula

formulacija povezanu s parametrima relevantnim u primjeni

relativna brzina teenja fluida unutar i van klupka je jednaka

npr. krute polimerne molekule u jako dobrom otapalu

Npr. DIN 53 229 odreivanje viskoznosti pri velikoj sminoj brzini

- u nekim sustavima otapalo ne prolazi kroz molekulna klupka

- mjerenje reologije boja rotacijskim viskozimetrom ili stoac ploa

instrumentom u mjernom podruju 5000 20 000 s-1 pod uvjetima
kao tijekom bojanja

fleksibilne molekule u loem otapalu

Mjerenje viskoznosti je pouzdano samo ako je prisutno laminarno te

teenje!
- dobri (kvalitetni) viskozimetri su dizajnirani tako da je ovaj zahtjev ispunjen

25

- osim dizajna (konstrukcije) viskozimetra uvjeti laminarnog toka ovise i o

uvjetima mjerenja (poeljna niska smina brzina) i o karakteristikama
formulacije (visoka viskoznost)

26

Kapilarni viskozimetri

Pri visokim smi

sminim brzinama te
teenje postaje turbulentno.
turbulentno

- zasnivaju se na teenju kroz cilindrinu cijev uzrokovanu ili primjenom tlaka plina
ili hidrostatskim tlakom stupca fluida (kinematiki viskozimetri)

Reynoldsov broj je mjera ove vjerojatnosti koja u sluaju teenja kroz

cijev ovisi o promjeru, brzini teenja i kinematikoj viskoznosti.

- ovaj tip viskozimetra pogodan je naroito za Newtonove fluide niske viskoznosti

gdje se primjenjuje pojednostavljena formula (u sluaju hidrostatskog tlaka)

Veina instrumenata za reoloka mjerenja fluida su voena raunalnim

programima to omoguava:

= K t

9 brzu primjenu razliitih metoda (mjerenje sminih karakteristika,

tiksotropni ciklusi, nisko smina mjerenja i/ili za odreene namjene
(dinamika oscilacijska mjerenja)

9 pohranu podataka

K konstanta aparata
gustoa fluida
t mjereno vrijeme

Za koncentrirane polimerne otopine i za polimerne taline viskozimetri u kojima

se fluid pokree kroz kapilaru kontroliranom brzinom pomou klipa.

9 koritenje razliitih metoda evaluacije

Ovi viskozimetri ostvaruju smine brzine do 20 000 s-1 i posebno su pogodni za

reoloka mjerenja nenewtonskih fluida.

9 brzi grafiki prikaz rezultata

27

28

Precizno mjerenje viskoznosti kapilarnim viskozimetrom:

viskozimetrom:

r4 P t

m V
=

8 V (l + n r ) 8 V (l + n r ) t

Binghamov viskozimetar kapilarni viskozimetar - pod tlakom plina

r promjer kapilare
P srednji pad tlaka u kapilari
V volumni protok u vremenu t
l duljina kapilare
viskoznost
gustoa
n, m koeficjenti povezani s
teenjem na krajevima kapilara

Kinemati
Kinematiki viskozimetri rade pod hidrostatskim tlakom; mjere direktno
kinematiku viskoznost (/; gustoa)

Razliite izvedbe kinematikih viskozimetara

1. lan jednadbe Hagen Poseuillov zakon

2. lan jednadbe ubrzanje i usporenje fluida
na krajevima fluida
Drugi lan se moe zanemariti za
duga mjerenja ili visoke viskoznosti!

obino se konstante u svakom lanu jednadbe vezane za instrument grupiraju i

dvije rezultirajue vrijednosti odreuju se eksperimentalno kalibracijakim
fluidima

Slika. kinematiki viskozimetri:

c) Cannon Fenske modificirani

d) Ubbelhodeov

29

Rotacijski viskozimetri

a) Ostwald, b) Cannon Fenske

30

Rotacijski viskozimetri - pogodni provoenje mjerenja na nenewtonovim fluidima

kapljevina je podvrgnuta sminom naprezanju izmeu dvije povrine

na principu statora i rotora

M torzija

M torzija

U sustavu koaksijalnih cilindara unutarnji cilindar obino

rotira dok je vanjski stator.
- teenje u prostoru izmeu cilindara je tangencijalno

mogue pogreke uzrokovane izvedbom viskozimetra:

- preuski prostor izmeu cilindra i statora
- preuski prostor izmeu baze cilindra i baze statora baze su obino konusne
(lokalni uvjeti slini kao kod viskozimetra konus ploa)
Slika. Rotacijski viskozimetri:
viskozimetri:

a) Koaksijalni cilindri (Conette)

ostale mogue pogreke:

b) Stoac i ploa (Konus core)

- prevelika brzina rotacije turbulentno strujanje

- Taylorova nestabilnost na niim brzinama rotacije rotacija fluida vertikalno
na tangencijalno teenje

c) Disk i ploa

Reoloka svojstva se mjere pri kontrolirnoj brzini rotacije ili sili i a mjeri
se zakretni moment.
koriste se za odreivanje poetnog naprezanja poputanja, 0

Za Newtonove fluide vrijedi relacija:

31

R2
M 1 i2
Ra
=
4 H Ri2

32

Viskozimetar konus plo

ploa
- fluid se nalazi izmeu stacionarne ravne ploe i rotacionog konusa
- vrh konusa je obino odsjeen da se izbjegne direktni kontakt

Prednost viskozimetra konus ploa

- smini dijagram (D) u gore navedenim uvjetima moe se dobiti
direktnim mjerenjem bez preraunavanja
- mogunost mjerenja elastinosti viskoelastinih fluida

M torzija

nedostaci viskozimetra konus ploa

- ogranien raspon sminih brzina znaajno manji nego za kapilarne
viskozimetre, viskozimetre s koaksijalnim cilindrima ili disk ploa viskozimetre
- ukoliko je konus dovoljno male visine smino naprezanje, i brzina
smicanja D su konstantni du radijusa R i ovise samo o kutu
konusa (0), radijusu konusa R, brzini rotacije i viskoznosti fluida

D=

Razlog:
Ogranienja:

postojanje sekundarnih teenja i drugih nepravilnosti na rubovima

ak i pri niskim brzinama rotacije.
za visoko fluidne sustave gornja granica 1000 s-1;
za polimerne taline 100 s-1

3 M
2 R2
33

Disk plo
ploa viskozimetri

34

Brookfield viskozimetar

- prostor izmeu diska i ploe je konstantan; brzina smicanja nije

jednolika du radijusa diska

- jednostavan rotacijski viskozimetar u kojem se rotacijsko tijelo uranja u

fluid na znaajnoj udaljenosti od stjenki fluida

M torzija

- koristi za Newtonove fluide

=
prednosti u odnosu na viskozimetar konus ploa

0.09375 M
R2

9 mogue je znaajno poveati prostor izmeu diska i ploe

Williams razvio metodu za odreivanje srednjih brzina smicanja i
sminih naprezanja nenewtonovih fluida

omoguava mjerenje u irokom rasponu brzina smicanja

do 105 s-1u istom ciklusu
9 na manje direktan nain nego u sustavu konus ploa mogue je
odreivanje elastinosti viskoelastinih fluida

35

36

Drugi mjerni instrumenti

viskozimetar s padajuom kuglicom na principu Stokeovog zakona

2r 2
( k ) g = K ( k ) t
9

r promjer kuglice; k, gustoa loptice i fluida, brzina padanja

t vrijeme potrebno za pad; g gravitacijska konstanta; K konstanta aparature
Hpplerov viskozimetar potrebna korekcija zbog efekta zida

37