Bloque III: a fonoloxa

1. Que a fonoloxa?
A fonoloxa estuda:
1) O modo en que os fonos contriben a transmitir significados, non os fonos
en si mesmos. As, a lingua est composta por fonos que combinamos coa
finalidade de comunicarnos e hai xestos articulatorios que distinguen
significados e outros non.
2) Que elementos dos fonos teen mis importancia para a comunicacin, xa
que os fonos posen moitas caractersticas, pero non todas son relevantes para
o significado.
3) Que fonos poden aparecer nunha determinada posicin e cales non (regras).
4) Que restricins gobernan as combinacins dos sons ou fonos.
Exemplo:

[ ]
[ ]
[ ]
[ ]

Fontica

Fonoloxa

operacins e rganos que interveen na sa producin

(articulatoria)
caractersticas acsticas (formantes, intensidade, frecuencia...)
percepcin
razns polas que un mesmo significado responde a sons
diferentes
elementos importantes para a comunicacin: punto de
articulacin
Posicin e restricins: [] s aparece ante [], etc.

2. Os trazos fonolxicos
Trazos fonticos

Trazos fonolxicos
Son trazos mis xerais cs fonticos.
Cada unha das posicins ou xestos que os
Permiten agrupar elementos que
articuladores adoptan para emitir un son.
funcionan do mesmo xeito.
2.1. Trazos mis xerais

1)

[consoante]:
a) [+cons]: oclusin ou friccin no centro do tracto voclico.
b) [-cons]: ausencia de oclusin ou friccin no centro do tracto voclico.
2) [soante]:
a) [+soante]: prodcese unha constricin que permite que as cordas vocais
vibren espontaneamente.
b) [-soante]: as cordas vocais non vibran espontaneamente.
Estes dous trazos permtennos establecer tres grandes clases de sons:
sons
vogais (, , , , , , , , , )
semivogais (, )
aproximantes non laterais (, , , )
oclusivas (, , , , , , )
fricativas (, , , , , , , , )
africadas (, )
nasais (, , , , )
aproximantes laterais (, , , )

[consoante]

[soante]

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

A combinacin [-soante] [-consoante] non posible en galego, xa que as

articulacins abertas ([-consoante]) son necesariamente [+soante].
2.2. Trazos ligados a articuladores especficos

1) [voz]: refrese vibracin ou non das cordas vocais, polo que est en
relacin co trazo fontico sonoro / xordo.
2) [nasal]: accin do veo do padal (abaixado = [+nasal], subido = [-nasal]).
3) [lateral]: interrupcin do paso do aire polo centro da boca, de xeito que
fle polos lados (no caso do galego s hai sons nos que o aire fle polos dous
lados, pero noutras linguas pode sar s por un).
4) [continuo]: obstrucin ou non do aire no centro do tracto voclico de
xeito total.
[+continuo]

[-continuo]
oclusivas
laterais
nasais

fricativas
vogais

2.3. Trazos ligados ao punto de articulacin

1) [Radical]: constricin que se realiza entre a raz da lingua e a parte posterior

da farinxe.
2) [Dorsal]: constricins realizadas co corpo da lingua. Dentro dos segmentos
dorsais distinguimos outros trazos bivalentes:
a) [posterior], que se aplica s consoantes:
[+posterior]: velares e uvulares. Exemplo: [].
[-posterior]: palatais. Exemplos: [], [].
b) [alto], aplcase s vogais:
[+alto]: a lingua elvase desde a posicin de repouso.
[-alto]: a lingua non se eleva desde a posicin de repouso.
c) [baixo], aplcase s vogais:
[+baixo]: a lingua abixase desde a posicin de repouso.
[-baixo]: a lingua non se abaixa desde a posicin de repouso.
vogais

[alto
+
+
-

[baixo
+
+
+

3) [Coronal]: segmentos articulados coa coroa da lingua. Dentro deles tamn

distinguimos trazos bivalentes:
a) [anterior]: depende da zona cara que se aproxime a coroa da lingua:
[+anterior]: dentais e alveolares.
[-anterior]: postalveolares coma [] ou [].
2

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

b) [distribudo]: est relacionado coa configuracin da lingua:

[+distribudo]: a lingua est plana (laminal). Exemplo: [] ([+coronal],
[+anterior], [+distribudo]).
[+distribudo]: a lingua est cncava (apical). Exemplo: [] ([+coronal],
[+anterior], [-distribudo]).
c) [estridente]: relacionado coa intensidade provocada pola existencia dun
obstculo despois do punto de maior constricin:
[+estridente]: sibilantes.
[-estridente]: non sibilantes1.
A maiora dos sons galegos son coronais, radicais s son os da gheada e
dorsais tdalas vogais, pero poucas consoantes.
4) [Labial]:
a) [arredondado].
Con estes trazos podemos clasificar tdolos sons do galego. Dicimos que
cando un grupo de segmentos comparte un ou varios trazos forma unha clase natural
(por exemplo, as nasais).
3. Regras de asimilacin
3.1. Nasais implosivas

1) A nasal implosiva asimlase ao punto de articulacin da consoante seguinte

nalgns casos, pero noutros non:
Non
Asimilacin

Asimilacin

2) Trazos que comparten, por unha banda, as consoantes ante as que se asimila
e, por outra banda, as consoantes antes as que non se asimila:
[consoante]
[soante]
[voz]
[nasal]
[lateral]
[continuo]
[Radical]
[Dorsal]
[posterior]
[anterior]
[Coronal]
[distribudo]
[estridente]
[Labial]

+
+
-

+
+

+
+
-

+
-

+
+

+
+

+
+
+
+
-

+
+

+
+
+
+

+
+
-

+
+

+
-

+
+

+
-

+
+
+

Cmpre ter en conta que non un trazo pertinente para as fricativas non coronais, como acontece coa
faringal [].

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

O trazo que diferenza a [], [] e [] respecto dos segmentos ante os que se

produce a asimilacin o de seren [Coronal, -distribudo].
3) Regra: as nasais implosivas asimilan o punto de articulacin das
consoantes seguintes sempre que estas non tean o trazo [-distribudo], casos
nos que se realiza como [Dorsal, +posterior] ([]).
4) Explicacin: a razn pola que se produce a asimilacin nuns casos e noutros
non reside na distancia maior ou menor entre os puntos de articulacin.:
a) A posicin que adopta a lingua para emitir un segmento [-distribudo] est
mis prxima que adopta para emitir un segmento [Dorsal] coma [] ca
no caso dos segmentos [+distribudo], isto fai que poidamos emitir
consecutivamente un segmento [Dorsal] e despois un [Coronal, distribudo].
b) Porn, nos casos restantes a distancia articulatoria entre as operacins
necesarias para a emisin da nasal e a das consoantes seguintes fai que se
produza a asimilacin, xa que resulta difcil emitir dous sons tan distantes
articulatoriamente de xeito contiguo.
3.2. Realizacins de // implosivo

1) // realzase como [] cando o segmento seguinte tamn [+voz]:

2) Cmpre comprobar tamn se lle afecta a mis segmentos nesa posicin:

a) Segmentos [-estridente], como o caso de []:

b) Segmentos [+lateral], como o caso de []:

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

Non hai oposicin entre [+voz] e [-voz].

c) Segmentos [+consoante, -soante], como o caso das oclusivas:

Non hai oposicin entre [+voz] e [-voz] en posicin implosiva, polo que
teriamos que referirnos a tres arquifonemas nesta posicin: //, // e //:
3) Imos ver agora os trazos que comparten, por unha banda, os segmentos que
asimilan o trazo [+voz] en posicin implosiva e, por outra, os que non:

[consoante]
[soante]
[voz]
[nasal]
[lateral]
[continuo]
[Radical]
[Dorsal] [posterior]
[anterior]
[Coronal] [distribudo]
[estridente]
[Labial]

+
+

+
+

+
+
+
+
-

+
+

+
+
-

+
-

+
+
-

+
-

+
+
-

+
-

+
-

+
-

+
+
-

+
-

4) Regra: a asimilacin do trazo [+voz] en posicin implosiva sfrena s os

segmentos co trazo [+continuo] (fricativas).
4. Fonemas e alfonos
a) Fonema: unha unidade que representa os segmentos:
a) Tendo en conta s os trazos distintivos ou redundantes.
b) mis abstracta.
c) Represntase entre barras, por exemplo /s/.
b) Alfono: unha unidade que representa os segmentos:
a) Tendo en conta os trazos distintivos e os non distintivos.
b) Represntanse entre corchetes, por exemplo [].
c) Dise que estn en distribucin complementaria, xa que dependendo do
contexto pode aparecer un ou outro alfono correspondente a un
determinado fonema sen que iso altere o significado do conxunto no que
aparece. o caso de [] e [], mais non de [] e [], como podemos
observar na ilustracin seguinte.

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

4.1. Trazos distintivos. Exemplos

1) Trazos distintivos de //:
[consoante]
[soante]
[voz]
[nasal]
[lateral]

[continuo]
[Radical]
[Dorsal] [posterior]
[anterior]
[Coronal] [distribudo]
[estridente]
[Labial]
Trazo
[consoante]
[soante]

+
+

+
+

+
+
+
+
-

+
+

+
+
-

+
+

+
-

//
+
-

+
+
-

Pertinente
Permtenos distinguilo das vogais.
Permtenos distinguilo de segmentos
[+consoante, +soante] coma:
- nasais
- lateral

Non pertinente

Non pertinente, xa que os segmento

[+consoante, -soante, +voz] [] e non
establece oposicins con []
Non pertinente, porque non hai
segmentos [+consoante, -soante, +voz,
+nasal] cos que se opoa.
Non pertinente, porque non hai
segmentos [+consoante, -soante, +voz,
+lateral] cos que se opoa.

[voz]

[nasal]

[lateral]

[continuo]

pertinente, porque hai segmentos

[+consoante, -soante, -continuo]
(oclusivas)

[Radical]
[posterior]
Non pertinente, xa que xa o son trazos
dependentes de [Coronal] nos que xa
est impltico.

[Coronal]

[anterior]

[distribudo]

[estridente]

pertinente porque hai segmentos

[+consoante, -soante, -continuo, anterior]
pertinente porque hai segmentos
[+consoante, -soante, -continuo, anterior, +distribudo]
pertinente porque hai segmentos
[+consoante, -soante, -continuo, anterior, -distribudo]

[Labial]
6

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

/s/: [+consoante, -soante, +continuo, +anterior, -distribudo, +estridente]

2) Trazos distintivos de //:
/s/: [+consoante, -soante, +continuo, +anterior, +distribudo, -estridente]
4.1.1. Conclusins
Alfonos
Nunca aparecen nos mesmos contextos
(distribucin complementaria)
Non hai palabras que se opoan pola
aparicin dun ou doutro.
Unha mesma palabra pode presentar das
realizacins diferentes dependendo do
contexto.

Fonemas
Poden aparecer nos mesmos contextos.
Hai palabras que se opoen se
cambiamos un s fonema.
Unha mesma palabra non pode presentar
fonemas diferentes, xa que entn
estariamos perante palabras diferentes.

4.2. Funcionamento dos sons

Os mesmo sons poden funcionar de xeito diferente en cada lingua ou
variedade lingstica. Exemplos:
1) [] e []:
a) Galego: alfonos de //.
b) Portugus: alfonos de // e //.
2) Sistemas de seseo no galego:
a) Catro sistemas principais:
A

b) Anlise dos alfonos e fonemas:

Variedade A:
[]
Alfonos

[]
[]
//

Fonemas

//
//

[+cons, -soante, +continuo, +anterior,

+distribudo, -estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +anterior, distribudo, +estridente]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior,
+distribudo, +estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +distribudo, estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +distribudo,
+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior]
7

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

Variedade B:
[]
Alfonos

[]
[]

Fonemas

//
//
//

[+cons, -soante, +continuo, +anterior, +distribudo,

+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +anterior, -distribudo,
+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior, +distribudo,
+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +distribudo]
[+cons, -soante, +continuo, -distribudo]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior]

Variedade C:
[]
Alfonos
[]
Fonemas

//
//

[+cons, -soante, +continuo, +anterior, +distribudo,

+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior, +distribudo,
+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +anterior]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior]

Variedade D:
[]
Alfonos
[]
Fonemas

//
//

[+cons, -soante, +continuo, +anterior, -distribudo,

+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior, +distribudo,
+estridente]
[+cons, -soante, +continuo, +anterior]
[+cons, -soante, +continuo, -anterior]

Os sistemas C e D son fonoloxicamente iguais, xa que constan de das

unidades que funcionan do mesmo xeito pero as sas realizacin fonticas son
diferentes.
3) Exemplo2:
A

Estamos perante o mesmo sistema fonolxico, anda que con diferente

distribucin das realizacins xa que [] e [] non supoen unha oposicin
de significado. Deste xeito // e // son os mesmos fonemas en A e en B:
a) //: [-cons, +soante, -baixo] ([e]: [-cons, +soante, Dorsal, -alto, -baixo]).
b) //: [-cons, +soante, +baixo] ([]: [-cons, +soante, Dorsal, -alto, +baixo]).
8

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

5. Fontica, fonoloxa e ortografa

1) A fontica e a fonoloxa, por unha banda, e a ortografa, por outra, responden a
niveis diferentes:
a) Fontica e fonoloxa: lingua oral (significante fnico).
b) Ortografa: lingua escrita, que non deriva directamente da oral, senn que
ten as sas propias convencins, malia estar relacionada coa oral.
Ademais, a lingua escrita pode influr na oral.
2) Dado que non se trata dunha relacin biunvoca, pdense dar diferentes
situacins:
a) Relacins grafa fonema alfono:
Que unha oposicin fonolxica non se represente na escrita:
Grafas

Fonemas
//

<mete>
//

Alfonos
[]
[]
[]
[]

Que unha diferenza grfica non responda a unha diferenza fonolxica:

Grafas

Fonemas

Alfonos

//

[]

<vota>
<bota>

Que a grafa represente unha diferenza alofnica non fonolxica:

Grafas
<campo>
<canto>
<canso>

Fonemas
// ou //

Alfonos
[]
[]
[]

b) Convencins grficas e estruturas fonolxicas:

Restricins grficas que non responden a restricins fonolxicas:
Restricins grficas
<dez>
<deces>

Restricins fonolxicas
// pode aparecer en
calquera contexto
// pode aparecer antes
de calquera vogal

<ca, co, cu, que, qui>

Diferentes posibilidades de relacin grafa fonema segundo a

variedade lingstica:
Grafa
<za, ce, ci, zo, zu>
<sa, se, si, so, su>

C,D

//
//

//
//

//

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

6. A estrutura da slaba
6.1.

Definicin

1) A definicin tradicional de slaba a de golpe de voz, unha definicin

relacionada con parmetros acsticos, especialmente coa intensidade
(unidades mis intensas e perfectibles). Porn, ao medirmos a intensidade non
posible definir a slaba do punto de vista acstico.
2) A slaba mis unha unidade relacionada coa funcin e agrupacin dos sons
na cadea sonora, dicir, unha unidade fonolxica, sendo a unidade
suprasegmental bsica. Desde este punto de vista a funcin da slaba a de
agrupar os segmentos segundo a sa sonoridade, para o que se establece unha
escala de sonoridade universal:
1. Vogais baixas (, , )
2. Vogais altas (, )
3. Lquidas e nasais
4. Fricativas
5. Oclusivas

[-cons, +soante]
[+cons, +soante]
[-cons, -soante]

Tendo en conta esta escala, a sonoridade ten que ir aumentando conforme

nos achegamos ao N e diminundo ao afastrmonos del.
6.2.

Estrutura

1) Ncleo: elemento imprescindible, que en galego ten que ser un segmento do

nivel 1 ou 2 (nalgunhas linguas pode ser no nivel 3, coma no caso do ingls
botle).
2) Coda: est constituda polos elementos que se sitan dereita do N forma
con este a rima.
3) Ataque: elementos situados esquerda do N.
6.3.

Regras de construcin da slaba

1) Non se permite unha slaba sen ataque se existe un elemento que poida ocupar
esa posicin.
2) Sempre se constite primeiro o ataque e despois a coda.
Exemplos:

|
R
|
N
|

R
|
N
|

R
|
N
|

1.
2.

10

Constitese o ataque.
Ningunha slaba pode quedar sen ataque
se hai algn elemento que poida ocupar
esa posicin: [] e []

Lingua Galega I
2008/2009
USC

Bloque III: a fonoloxa

N
|

C
|

R
N
|

C
|

R
|
N
|

N C
| |

[.] non violara o principio de

sonoridade, pero si o de construr
primeiro o ataque.

R
|
N
|

R
|
N
|

[] menos sonora ca [], polo que o

ataque [] cumpre a escala de
sonoridade.
[] un ataque posible en posicin
inicial absoluta.

R
|
N
|

[] e [] estn no mesmo nivel de

sonoridade, polo que deben adscribirse a
slabas diferentes para non violar a escala
de sonoridade.
Non existe en galego ningn ataque []

R
|
N
|

R
|
N
|

[.] non violara ningunha regra,

pero sen embargo non unha silabacin
permitida na fonoloxa do galego.
Non hai ningn ataque [] en posicin
inicial absoluta, ags en palabras non
patrimoniais.

R
|
N
|

R
|
N
|

Cumpre tdalas regras, pero no existe en

galego ningn ataque en [] en posicin
inicial absoluta, o cal supn un problema
para a explicacin desta silabacin

11

Lingua Galega I
2008/2009
USC