Professional Documents
Culture Documents
benignidad pastoral
ALFONSO DE LIGUORI (1696-1787)
Esta obra ha sido la gan adora del p rem io San A lfon so,
establecido p o r la E ditorial PS com o h om en aje al P atrono de
Confesores y M oralistas, ante el segundo centenario de su muerte.
Coleccin
ESTUDIOS DE ETICA TEOLOGICA
MARCIANO VIDAL
ESTUDIOS DE
ETICA
TEOLOGICA
publicados por el
INSTITUTO SUPERIOR DE CIENCIAS MORALES (Madrid)
bajo la direccin de
MARCIANO VIDAL,
FRANCISCO LAGE y ALFONSO RUIZ-MATEOS
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
EDITORIAL
PRESENTACION
IS B N : 8 4 -2 8 4 -0 3 7 9 -1
D ep sito leg al: M . 3 3 .1 6 6 -1 9 8 6
Im p re n ta F A R E S O , S. A.
P aseo de la D ire cci n , 5. 2 8 0 3 9 M adrid
SIGLAS Y ABREVIATURAS
A56:
A64a:
A64b:
A69:
CC:
D49:
(ALFONSO DE LIGUORI), Dissertatio scholasticomoralis pro usu moderato opinionis probabilis in con
cursu probabilioris (Npoles, 1755). Citado por la
edicin de L. Corbetta, t. 29 (Monza, 1832) 5-79.
D55:
[ALFONSO DE LIG UO RI], Dissertatio scholasticomoralis pro usu moderato opinionis probabilis in con
cursu probabilioris (Npoles, 1755). Citado por la
edicin de L. Corbetta, t. 28 (Monza, 1831) 365-472.
D62:
D65:
ALFONSO DE LIGUORI, Dell'uso moderato dell'opinione probabile (Venecia, 1765). Citada por la edicin
de L. Corbetta, t. 29 (Monza, 1831) 3-364.
D74:
GAUDE:
HURTER:
Lettere:
NCE:
REY-MERMET:
SH:
SM:
SOMMERVOGEL:
TANNOIA:
TELLERIA:
TM:
C A P IT U L O
Nacimiento y desarrollo de la
Theologia Moralis
Objeto y metodologa
1.
O BJETO DE LA INVESTIGACION
2.
PARADIGMA METODOLOGICO
b)
c)
b)
c)
3.
16
2 Frente
II
El encuadre biogrfico de la TM
La gnesis y el desarrollo de la TM no pueden ser entendidos
si no se los sita dentro de unas referencias que le dan el encuadre
evolutivo o diacrnico. Ese encuadre no puede ser otro que la vid?
del autor, tomada sta en una triple aproximacin: en lo que tiene
de realidad biogrfica total, en el aspecto ms concreto de su uni
verso literario y en la referencia especfica al universo motivacional que condiciona la aparicin y la ulterior configuracin de
la TM.
1.
19
2
T iene cuarenta y siete aos cuando aparece, en 1743, su primera obrita de
espiritualidad (un centenar de pginas): C on sid erazion i s o p r a le virt e p reg i d i S.
T eresa d i G es (cf. D e M e u l e m e e s t e r , I, 53-54). Advierto que al correlacionar la
cronologa de la vida de Alfonso con la cronologa de las obras cuento el ao en
que aparece la edicin primera de los escritos, sabiendo que su redaccin hay que
situarla algn tiempo antes de la publicacin.
3 Suscita una leve sonrisa la anotacin cronolgica que hace Alfonso en 1774 (a
los setenta y ocho aos) para referirse a la edad de los cincuenta aos: en mis
primeros libros de moral, publicados en edad ms temprana (in et p iii fr es c a )
(D 74, 7).
4 Antes de la 1.a edicin de la T M (1748) se sitan obras menores como la
mencionada en la n. 1 (cf. D e M e u l e m e e s t e r , I, 47-62). Los escritos que nacen de
la pluma de Alfonso "acabados y redondeados pertenecen a etapas posteriores.
a)
20
C r o n o l o g a a l f o n s ia n a y T M
21
22
C o n e x i n
de
de
la
TM
con
o tra s
a c t iv id a d e s
A lfo n so
9
Esta ltim a reedicin me deja m orir contento; por el contrario habra muer
to con pena si no hubiera visto esta reedicin (L ettere, III, 530, cf. 531).
23
24
c)
P e c u l ia r id a d e s b io p s ic o l g ic a s y
TM
25
21 En adelante, poco o nada imprimir, pues ya soy viejo y mi cabeza est muy
debilitada (L ettere, III, 1 1 4 -1 1 5 ). "Querido amigo, ya estoy viejo y he perdido la
cabeza: por lo que estoy esperando de da en da la muerte (Ib id ., III, 12 5 ). Estoy
viejo y con m ala salud, y cada ao tengo una enfermedad m ortal: espero la muerte
de da en d a (Ibid ., III, 150).
26
22 Cf. R e y - M e r m e t , 675-676.
23 G . L a n d i , Istoria d ella C on g reg azion e d el SS. R ed en to re, I, 2 2 3 . C ita d o p o r
R e y -M e r m e t , 43 4 .
24 Son muchos los pasajes de sus Cartas en que habla del trabajo que le ha
supuesto la composicin de la T M . Ver, por ejem plo: L ettere, III, 35. 431. 435-436.
Ver tambin: A56, 75. En 1772 escribe: La Moral me ha costado quince aos de
fatiga (L ettere, III, 419).
27
E L M UN DO D EL L IB R O EN A L F O N S O Y SU
TM
28
29
o . c .,
787.
B a y n , o . c ., 2 5 3 .
L e tte r e , 1 4 2 -1 4 3 . 14 5 .
R e y -M e r m e t , 481.
lbid.., 701.
L e t t e r e , III, 65.
181.
30
editor. La 1.a edicin fue costeada por don Juan Olivieri, amigo
de Alfonso.
La preparacin del original
La preparacin del original de la TM le supuso a Alfonso un
enorme esfuerzo. Ms que en ningn otro escrito, tuvo que some
terse a la rgida disciplina del trabajo cientfico: esfuerzo de docu
mentacin (en la biblioteca propia y visitando bibliotecas de N
poles); acopio de materiales; formulacin de esbozos y esquemas;
redaccin definitiva; retoques de ltima hora. Cont con la ayuda
desinteresada e impregnada de cario filial de algunos padres j
venes de su Congregacin, dos de los cuales murieron durante el
trabajo de preparacin del original para la imprenta42. La aporta
cin de estos colaboradores fue notable: comprobacin de citas,
copia de originales, versin al latn, correccin de pruebas. Sin
embargo, el ltimo retoque se lo reserv siempre Alfonso, quien
no era un autor fcilmente contentadizo con el trabajo de los que
le ayudaban43.
Liguori tuvo problemas con la censura previa, tanto con la
eclesistica como con la civil44. Pero no le sucedi esto con el
libro de la TM. Supo sortear los obstculos, haciendo una labor
de captacin y acudiendo a las influencias que tena a mano.
El estilo
Los escritos de Alfonso se reconocen por las cualidades de sen
cillez, claridad, precisin, densidad, concisin. El mismo recono
ce: compendio muchas ideas en poco espacio, ya que soy amigo
42 Destacan como colaboradores los seis siguientes: A. Roscigno, G . Ferrara, L.
Negri, G . Caione, A. Di Meo, P. Amendolara. El joven padre Roscigno fue el gran
colaborador en la preparacin de la 2.a edicin de la T M (1751-1755); literalmente
se matar leyendo las fuentes, buscando las referencias, formando el ndice, corri
giendo las pruebas" ( R e y -M e r m e t , 507); muere a los treinta y dos aos el 7 de
mayo de 1755; cf. O . G r e g o r i o , II Padre A. Roscigno (m. 1755) collaboratote di S.
Alfonso m oralista: SH 17 (1969) 373-382. Tambin el joven P. Amendolara muri
de tuberculosis (1 de mayo de 1758) despus de trabajar intensamente en la prepa
racin de la 3.a y de la 4.a edicin de la TM. El texto de la 6.a edicin, sobre todo la
reelaboracin del tratado sobre la Conciencia, fue obra de equipo dirigido por
Alfonso convaleciente en Pagani (1762). Sobre A. Di Meo, cf. O . G r e g o r i o , Un
m anoscritto teologico indito del P. Alessandro di Meo (1726-1789): SH 15 (1967)
113-125.
43 Lettere, III, 177. 178. 179. 181. 420.
44 B a y n , o . c ., 183 ss. Cf. Lettere, III, 479. 480.-482.
31
L a TM
de
Y E L R E S T O DE LA PRO D U C C I N L IT E R A R IA
A lfo n so
C o r r e c c io n e s a u t g r a fa s d e S. A lfo n s o s o b r e un e je m p la r im p r e s o de
la TM .
,8 Habla del estilo fcil, en el que ha sido escrita mi M oral (L ettere, III, 38).
Y en el prlogo a la edicin 1.a afirm a que puso inters ut potius in claritate,
quam in sermonis elegantia abundarem .
R e y - M e r m e t , 4 4 . T e i . l e r a , I, 5 6 5 , citando a Cordovani habla de un latn
discreto de escuela.
50 Ib id ., 701.
32
33
Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
2.
3.
51 T a n n o ia , I, 2 9 2 .
52 Cf. B a y n , o . c ., 115-117.
53 In trod u zion e G en era le: O p ere a scetich e (Rom a, 1960) 302-307.
34
M Ib id ., 304.
55 Cf. B a y n ,
o . c .,
110.
35
2.
3.
51 T a n n o ia , I, 2 9 2 .
52 Cf. B a y n , o . c ., 115-117.
53 In tro d u z io n e G en erale: O pere a scetich e (Roma, 1960) 302-307.
m Ib id ., 304.
55 Cf. B a y n ,
o . c .,
110.
35
La relacin entre la TM con los escritos de ndole teolgicopastoral y espiritual no est a flor de pgina. Ha de ser buscada en
zonas ms profundas, en las que alienta el nico y mismo pensa
miento alfonsiano. Liguori compuso su TM en una poca en que
la Moral corra por derroteros paralelos a la Dogmtica y a la
Espiritualidad. Por eso su obra estrictamente moral no tiene una
conexin directa e inmediata con la Espiritualidad. No obstante,
esa conexin existe. Se puede hablar con toda razn de un corpus
alfonsianum en el que se integran Dogmtica, Moral, Espiritua
lidad y Pastoral; algunos estudios actuales realizan una hermenu
tica del pensamiento moral alfonsiano partiendo de la unidad de
toda la obra de Alfonso.
La TM tiene una estrecha relacin con los restantes escritos
morales. Alfonso considera la TM como la Obra Grande, no
slo por razn del volumen sino sobre todo por la consideracin
cualitativa. A ella se refiere con las expresiones la mia Opera
morale, la mia Opera, il mi Libro 56. El resto de los escritos
morales se vinculan a la TM: como complementos del tema; como
compendios de su amplio contenido; o como estudios que la apo
yan y la defienden. La TM es el gran ro de la doctrina moral
alfonsiana, al que afluyen y del que salen las aguas de los escritos
morales menores.
No es mi propsito hacer un anlisis, ni siquiera un recuento,
de todos los escritos de Alfonso relacionados con la Moral57. Uni
camente quiero justificar el puesto destacado de la TM sealando
cmo casi todos los escritos morales guardan una relacin con
ella. Los enumero segn la triple clasificacin que acabo de hacer:
complementos, compendios, apoyos.
1)
C om plem en tos de la TM
36
2)
C om pen dios de la TM
estilo sencillo, con trminos fciles y sin usar circunlocuciones; es decir, con el
mismo estilo fcil con que est escrita mi M oral (Ib id ., III, 38).
61 lb id ., III, 40. 43. 47.
62 I b id ., III, 44.
65 Ib id ., III, 40. 43. 45.
64 I b id ., III, 67-68.
65 El P. Ferrara, Procurador de Alfonso y del Instituto en Npoles y corredor
suyo y de Rem ondini en la venta de libros, anot dos aos despus en sus cuentas
esta partida desoladora para los clculos remondinianos: 27 de abril de 1760. Del
E x a m e n d e o r d e n a n d o s de Venecia no he despachado un solo ejem plar
( T e l l e r I a , a .c., 114).
66 I b id ., III, 67-68.
37
Apoyos de la TM
3)
38
79 R e y -M e r m e t , 588.
80 Ib id ., 517.
81 L ettere, III, 179.
82 No anoto otros escritos morales que entran a formar parte de los Com pen
dios de la T M : la R isp o sta a p o lo g e tic a (1764) que aparece adjuntada al libro "II
Confessore diretto del mismo ao 1764 (cf. L ettere, III, 200); la A p o lo g a de la
T e o lo g a M oral (1769), que aparece tambin en la 3.a edicin del Homo Apostolin is (1770).
88 Sobre la historia y la documentacin de este escrito ver: A. S a m p e r s , C on tro
versia q u a m S. A lfon su s sustinuit ann. 1746-48 "De m a le d ic tio n e m o rtu o ru m : SH
14 (1966) 3-47.
84 Cf. T a n n o ia , I, 185-186.
39
40
R e y -M e r m e t , 702.
Nos rasgos ntimos del autor que configuran su universo motivat ional. Me refiero expresamente a los condicionamientos subjeti
vos en el rea de la Moral. En qu medida la TM de Alfonso
depende de la experiencia, de las motivaciones, de los intereses del
autor? Para responder a esta pregunta aludir a tres aspectos del
mundo moral subjetivo del autor:
a)
41
Motivaciones negativas
Alfonso declara que al componer y al imprimir su obra
moral no ha sido motivado92:
por el deseo de cobrar renombre o ser alabado;
para conseguir el nombre de literato;
por afn de dinero.
Se considerara loco si se dejase guiar por tales motivos, des
pus de haberlo abandonado todo, conociendo la poca importan
cia del humo de la gloria humana, y constatando el inmenso
esfuerzo que le impone el quehacer de moralista.
Motivaciones positivas
Segn la propia confesin de Alfonso, las motivaciones
de su trabajo como escritor moralista han sido93:
la gloria de Dios;
el esclarecimiento y la defensa de la verdad;
el bien pblico (del pueblo cristiano);
el servicio a los miembros de su Congregacin, so
bre todo a los jvenes que se inician en el estudio de
la Moral.
42
Cf. A56, 75-76; D74, 62; L ettere, III, 65. 101. 212. 439. 449. 522.
Cf. A56, 75-76; D65, 18; D74, 62; L ettere, III, 477.
A64a, 115; A64b, 137. 140; D65, 284.
A64a, 116.
A56, 77; A64a, 114; D65, 355.
A 69, 71.
b)
La
P R O P IA E X P E R IE N C IA M O R A L D EL A U T O R
43
44
45
III
Condicionamientos en la gnesis
y en el desarrollo de la Theologia Moralis
Selecciono tres factores como los ms representativos del con
junto de condicionamientos que influyen de modo especial en la
gnesis y en el desarrollo de la obra moral alfonsiana. El primero
pertenece a la peculiaridad literaria de la TM; sta surge como un
comentario a otro autor (Busenbaum), lo cual le supondr venta
jas evidentes, pero tambin servidumbres indeclinables. El segun
do factor proviene de la sociologa religiosa del siglo X V IIi; la su
presin de la Compaa de Jess es un sntoma del malestar febril
de la sociedad europea y de la Iglesia del siglo xvill; las repercu
siones de esa convulsin socio-religiosa (tensin regalismo/papado, laxismo/rigorismo, etc.) llegaron hasta el libro de la TM con
dicionando su evolucin y llegando a poner en peligro su derecho
a aparecer en pblico. El tercer factor va unido a la biografa del
autor. La TM, por ser la obra literaria ms cualificada de Liguori,
no poda dejar de estar correlacionada con la otra obra fundamen
tal de Alfonso: la Congregacin del Santsimo Redentor. Juzgo
que los tres factores seleccionados son indicadores exactos y objeti
vos de los condicionamientos a que se vio sometida la TM.
A continuacin analizo por separado cada uno de estos tres
factores, sabiendo que en la realidad histrica funcionaron de for
ma conjunta. Adems, conviene tener en cuenta que no existe una
separacin entre los factores del cuadro diacrnico estudiados an
teriormente y los factores que llamo sincrnicos. Unos y otros for
man la nica y misma matriz socio-biogrfica en la que se va
gestando el libro de la TM.
1.
L O S M O T IV O S DE A L F O N S O PARA E L E G IR A BU SEN BA U M
COM O T E X T O -B A S E DE LA
TM
47
1893).
108 T e l l e r I a , II, 7 1 -7 2 .
109 R e y - M e r m e t , 589. Cf. T a n n o i a , II, 47.
110 T e l l e r I a , II, 7 2 : R e y -M e r m e t , 5 8 8 .
111 D . C a p o n e : S. Alfonso e P aolo Cafaro prim i lettori di T eologa nello Studentato redentorista nel 1743-1749: SH 29 (1981) 79.
112 Ibid., 92.
49
48
4. Frente aI rigorismo moral, benignidad pastoral
50
117 L. III, tract. IV, c. 1, dubium III, n. 8. Esta doctrina, que Busenbaum haba
iccogido al pie de la letra de San Antonio, era comn entre los moralistas y estaba
umcionada por la enseanza de Santo Tom s de Aquino (11-11, q. 69, a. 4). Conci
lla tambin la sostena. Cf. T e l l e r Ia , II, 304.
I1# L. IV, c. 3, dubium VII, art. 2, n. 3.
119 Hay quien cita una edicin de 1645, pero no se ha encontrado todava ninKn ejemplar.
120 En Espaa, al contrario que en Francia (donde fue m popular el manual
Ir Gabriel Antoine), tuvo gran acogida el libro de Busenbaum. Son muchas las
r<lriones que de l se hacen entre 1660 y 1690 (Madrid, Barcelona, Zaragoza, Cueniii). Tambin se traduce al castellano y de esta suerte consigue mayor difusin;
'rugo delante la traduccin editada en Zaragoza en 1664. Por otra parte, la sola
Iri tura de Busenbaum era signo de poca preparacin en el clero, segn lo atestigua
I). l)K T o r r e s V i l l a r r o e l , al hablar De los Abates : "...solam ente en las Cate
drales y Universidades se encuentran algunos dedicados a la Sagrada leccin de los
(linones, y al discreto cuidado de las moralidades, los dems han ledo la doctrina
(Hllira por un Busembaum u otro prom ptuario (Sueos m orales [Madrid, 1786]
221).
,!l Sobre el trabajo que realiz Alfonso en el mismo texto de Busenbaum, ver el
minucioso anlisis de F . F e r r e r o , Gnesis de la doctrina m oral alfonsiana: SH 23
( 197 ) 308-310.
1,2
D. C a p o n e , Un docum ento sulla preparazione della T h eolog ia m oralis: S.
Alfonso 19 (Pagani, 1948) 153-156; O. G r e g o r i o , La soppresion e del collegio reinlorista di Catanzaro: SH 11 (1963) (sobre el tema, pp. 47-48). En el Archivo
(enera! de los Redentoristas (Rom a) se conserva un ejemplar de la edicin de
Pldlia (1733) con autgrafo de Alfonso.
51
b)
V e n t a ja s e in c o n v e n ie n t e s d e r iv a d o s d e l a e l e c c i n
D EL T E X T O -B A S E DE B U SEN B A U M
52
53
2.
LA COMPAIA DE JESUS Y LA TM
54
a)
E t a p a p o s it iv a : l a a d m ir a c i n y l a a m is t a d h a c ia
L O S JE S U IT A S
55
56
E t a p a d e f e n s iv a : p r o c l a m a c i n
de
la
a u t o n o m a
P ER SO N A L F R E N T E A LA PR E TE N D ID A
IN V O LU C RA CI N JE S U T IC A
57
58
170
171
172
173
174
175
176
59
3.
a)
LA
TM
60
61
b)
La
lo s
TM
ES CAUSA DE D IF IC U L T A D E S PARA
R e d e n t o r is t a s
62
63
IV
1.
64
65
X Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
67
208 B a y n ,
68
2.
69
A nteportada
165).
214 Por otra parte, Benedicto X IV ser el ms grande papa del siglo xvm. El
n ic o grande ( R e y - M e r m e t , 375).
215 Benedicto X IV en su libro De Synodo dioecesana califica a Alfonso de
"prudens auctor , valoracin que utiliz Liguori en momentos difciles (L ettere,
III, 477; A56, 75). Adems, el Papa Benedicto X IV ante una consulta de G. Jo rio
sobre la m aldicin de los muertos contest: Tenis vuestro Ligorio, consultad
le a l (Carta de Jo rio en F e r r f . r o , a.c., 365; T a n n o i a , I, 248-249). Sobre los
amigos de Alfonso en Roma, cf. B a y n , o . c ., 283-290.
216 Lettere, III, 53.
71
72
74
75
76
A n t e p o r t a d a d e la
4. e d i c i n . D o s
p o r t a d a s d la m i s m a e d i c i n c o n
fe c h a s d ife r e n te s :
1760 y 1763.
77
78
III,
III,
III,
III,
III,
III,
III,
III,
III.
95. 97.
102.
71. 73. 75. 80. 83.
88.
89.
64. 103.
89.
89. 103.
64.
I, 423.
III, IOS (cf. Ib id .,
III, 103. 105. 114.
III, 105. 113. 117.
III, 113.
III, 69-70. 90. 93.
III, 95-96. 99.
III, 122. Sobre el
86. 89 n o t a 1).
116. 119.
26 G a u d , , p . X V I -X V I I .
79
5.
A n tep o r ta d a y p o r ta d a d e la 5 .a e d ic i n .
80
H
82
6,
83
293 Ib id ., III, 208. 209. 213. 216. 217. 220. 221\ 223. 225. 226. 233. 239. 251. 271.
285. 290. 293. 295. 304. 306. 307.
294 Libro VI, n. 64. L ettere, III, 293. 299-300.
295 L ettere, III, 297.
296 Libro I, n. 170 ss. L ettere, III, 241. 243. 245. Aparece en sta y en las restanles ediciones.
297 L ettere, III, 263-264. 267. 269. 276. Sufrir una adaptacin en la 8.a edicin,
mientras que permanece inalterada en la 7.a
298 Ib id ., III, 247-248. Se encuentra en sta y en todas las ulteriores ediciones, al
final del tratado de la "C on cien cia.
299 L ettere, III, 262. 264. 268-269. 272. 276.
500 Ib id ., III, 295. 296-297. Este m onitum tipographi ad lectorem del que dice
Alfonso que no puede estar m ejor (Ib id ., III, 296), vuelve a aparecer en las edi
tiones siguientes.
soi ib id ., III, 292. 295. 300. 301-302. 304-306.
85
A n t e p o r t a d a d e la 7 e d i c i n . D o s p o r t a d a s d l a m is m a e d i c i n c o n
f e c h a s d ife r e n t e s : 1772 y 1 7 7 3 .
87
86
88
89
90
91
337 Ib id ., III, 490 (diciembre de 1776). 507 (abril de 1777). 517 (noviembre de
1777). 520 (abril de 1778).
338 Ib id ., III, 511. 513. 521.
339 Ib id ., III, 508. 511.
340 Ib id ., III, 492. 508. 509. 511.
341 Ib id ., III, 509. 511. 517.
3 Ib id ., III, 511.
343 Ib id ., III, 514-515. 517.
93
94
0.
D a t o s h is t r ic o s
95
97
7.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
Conclusin
El significado sociobiogrfico de ia Theologia Moralis
98
99
556 T e l l e r a ,
I, 110-112; R e y - M e r m e t , 512-514.
100
sin "m i Maestro . Ver entre otros pasajes: c. 275 de la ed. 1.a de la T M (prout
etiam me docuit Doctissimus Episcopus T o rn i ); D49, 78 y D55, 256 (illustrissi
mo et doctissimo magistro meo d. Ju lio T o rn i ). T orn i fue censor de la 1.* edicin
de la T M ; tuvo palabras de elogio para su hijo espiritual y discpulo. Ver en el
captulo siguiente (III, 3) el elenco completo de alabanzas que hace Alfonso sobre
Torni.
363 Sobre la relacin entre el estado psicolgico de Alfonso y su fase probabi
lista, cf. M o n d i n o , o .c ., 17; C a c c i a t o r e , o . c ., 376.
J64 ver los pasajes de biografa intelectual citados en la nota 358.
365 Cf. B a y n , o . c . , 70-72.
366 Cf. R e y - M e r m e t , 513-514, frente a la tendencia de la bibliografa apologti
ca precedente.
101
367
Con justicia rechaza C a p o n e , D issertazioni e N o te...: SM 4 (1965) 96-98. 142
nota 132, la opinin de'R. C o u l o n , quien afirm a que Alfonso pas del probabiliorismo al probabilismo para retornar en los ltimos aos otra vez al probabiliorisrao (C o n cin a : D TC , III, 707).
S6e Cf. A74, 7. 9.
102
2.
C A P IT U L O
104
Introduccin
En el captulo precedente he expuesto la historia literaria de la
TM alfonsiana, analizando su gnesis sociobiogrfica y su progre
siva aparicin editorial. En el presente captulo me propongo es
tudiar' la obra de Alfonso en cuanto proyecto teolgico-moral.
Pretendo responder a las preguntas: cmo entendi Alfonso de
Liguori la teologa moral?, cmo la escribi?
El edificio moral de Alfonso puede ser analizado y descrito de
varias formas y con diversos intereses. Yo pretendo hacerlo con
una metodologa preferentemente histrica, es decir, tratando de
descubrir el significado de la obra moral alfonsiana dentro del
contexto de la reflexin teolgico-moral del siglo xvill. La labor
teolgico-moral de Alfonso cobra su autntico significado histri
co si se la sita dentro del conjunto de la poca en que nace y con
la que mantiene una efectiva relacin.
No es mi intencin repetir afirmaciones y puntos de vista ge
nerales comnmente admitidos en la historiografa de la obra mo
ral alfonsiana. Me refiero concretamente a la determinacin del
puesto que ocupa Alfonso en la historia de la Teologa Moral: se
sostiene comnmente que la obra moral alfonsiana marca crono
lgicamente quiz tambin causalmente el final de la crisis
del laxismo y del rigorismo1. Para las generaciones posteriores,
Alfonso es el ltimo de los grandes casuistas 2; su TM es la obra
que resume y clausura la moral catlica del Antiguo Rgimen.
Aunque se editen otras obras morales" despus de la suya, Alfonso
es el moralista que representa la culminacin y el final de la mo
ral postridentina. Con la revolucin francesa se abre otra etapa en
la vida y en la reflexin moral de los catlicos. Alfonso muere
(1787) en vsperas de la transformacin revolucionaria de Europa.
Teniendo de fondo esa global interpretacin histrica de la
obra moral de Alfonso, mi inters se centra en analizar cmo fun
cion de hecho su reflexin teolgico-moral y cul fue el resulta
do conseguido. Para realizar este anlisis me servir de los testimo1 Cf. L. V e r e e c k e , Sens du do cto ra t de St. A lp h o n se dan s lh isto ire de la thologie m o ra le: SM 9 (1971) 28-39.
2 R. B r u c h , M oralia varia (Dusseldorf, 1981) 241.
107
108
6
Sim plificando los datos, el cuadro de tendencias intraeclesiales podra ser des
crito as: Regalism o en la concepcin del Derecho, Agustinismo en los plantea
mientos teolgicos de la Gracia y de la Salvacin, Rigorism o en Moral, y Criticis
mo en la forma de entender la prctica de la Espiritualidad (cf. B a y n , o . c ., 65-67.
159-170). En el campo de la Moral persista la ola jansenista (Alfonso la califica
como "partido francs , "partido de la m oda) y, sobre todo, dominaba la tenden
cia probabiliorista de Concina, Patuzzi y C uniliati, dominicos del Convento R efor
mado de Venecia. Esta triloga dom inicana del rigorismo moral, aunque no puede
ser calificada de jansenista, no dej de sentir la influencia del crculo jansenista de
Rom a ( T e l l e r a , I, 538).
109
II
1.
110
a)
Sa b e r
d if c il
111
1.
D if ic u l t a d e s p r o v e n ie n t e s d e l o b je t o d e l a m o r a l
D if ic u l t a d e s p r o v e n ie n t e s d e l o s c o n o c im ie n t o s
r e q u e r id o s
b)
S a b e r p a r t ic u l a r m e n t e n e c e s a r io p a r a l a p a s t o r a l
13 L ettere, I,
14 Ib id ., III,
15 Ib id ., III,
16 Ib id ., III,
260-261.
677.
677 nota 1.
572. 594-595. 616.
113
112
H.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
114
S a b e r s a l v f ic o
29 M a j o r a n o , a.c., 1 2 7 -1 3 7 .
115
2.
116
L a d i s c u s i n s o b r e l o s L U G A R ES T E O L G IC O -M O R A L E S
EN L O S S IG L O S X V II-X V III
Durante el siglo XVII y los dos primeros tercios del siglo xvm
surge en el campo de la teologa moral, sobre todo en Francia y en
Italia, un movimiento de mayor pureza teolgica en las fuentes de
la reflexin teolgico-moral27. Este movimiento de renovacin en
la metodologa moral va unido a las tendencias que buscan una
moral ms evanglica, una moral- de mayor perfeccin, una
moral ms radical. Sustancialmente, el deseo de pureza teolgi
ca en las fuentes del conocimiento moral coincide con las tenden
cias del rigorismo moral, sea ste de matiz jansenista o provenga
de las filas del probabiliorismo catlico. Por otra parte, uno de los
objetivos de este movimiento renovador consista en atacar fron
talmente al probabilismo y, ms concretamente, a la llamada
moral jesutica. Visto con perspectiva histrica, a este movi
miento de renovacin moral no era ajeno el deseo de justificar
posturas regalistas y antirromanas.
Alfonso conoci directamente la nueva tendencia antiprobalista y anticasuista a travs de estudios de dos autores representati
vos: Francisco Genet (1640-1703) y Daniel Concina (1687-1756).
La obra de Genet fue el Manual que pusieron en las manos de
Alfonso en el Seminario de Npoles para iniciarle en el estudio de
la Moral28. En esta llamada Moral de Grenoble, de tendencia
rigorista y de sabor jansenista, conoci Alfonso las nuevas orienta
ciones metodolgicas.
El ttulo de la obra de Genet es revelador tanto del deseo de
una nueva orientacin metodolgica como de la ambigedad de la
propuesta29. L a ambigedad se manifiesta en la primera parte del
27 La bibliografa es escasa. Ver, como excepcin, los dos estudios siguientes: E.
dolf, 1981) 11-30 ( Die Ausbildung der Lehre von den Erkenntnisquellen der Moraltheologie im 17. und 18. Jahrhundert").
28 Sobre Genet y la relacin de Alfonso con la Moral de G renoble, ver lo
dicho en el captulo 1 de este libro.
29 La 1.a edicin, escrita en francs, aparece en Pars (1672-1676). Sobre la m eto
dologa moral de Genet, ver el estudio de J . R . P o i . l o c k , F ran fois Genet: the man
and his m ethology (Rom a, 1984).
117
118
119
120
EL
121
50 Praxis, n. 17.
51 Alfonso conoce y cita expresamente esta propuesta de los autores probabilioristas: D49, 70; D65, 239.
52 A64a, 98.
53 A64b, 212.
54 Ver los dos pasajes ms im portantes que escribi Alfonso sobre las fuentes o
"lugares teolgico-morales : A56, 80-84; A64a, 98-103.
55 Volesse Dio che dalle sacre Scritture avessimo noi le decisioni di tutte le
questioni m o rali (A64a, 100). Cf. D49, 50. 70; A56, 81).
D65, 52-53.
57
G a u d , II, 52-53. Ver el com entario de L. V e r e e c k e , Sens d u doctorat de St.
A lp h o n s e d a n s lh isto ire de la th o lo g ie m orale: SM 9 (1971) 41-42.
122
58
Alfonso anota bastantes veces en la TM que ha consultado a telogos ( G a u
III, 49; III. 225. 315. 569) y la S. Penitenciaria (III, 570). La referencia a los
mdicos tam bin es frecuente: Q uidam medicus asseruit m ih i... ( G a u d , IV, 94);
...u t medicus valde peritus m ihi asseruit ( G a u d , IV, 109); iuxta recentiores
physicos ( G a u d , III, 188); o p inio non sine plausu a peritis recepta ( G a u d ,
109); refert L ugo plures medicos a se Romae consultos putasse... G a u d , III,
188); videant p eriti (mdicos) ( G a u d , III, 84). Alfonso tam bin tiene en cuenta
la observacin experim ental ( G a u d , IV, 260: hic casus frequenter occurrit ).
d,
123
124
60 M a j o r a n o , a . c . ,
119-127. 142.
125
III
Documentacin y fuentes de la TM
126
B a y n , o.c.,
88-90. 92-93;
T e l l e r a ,
127
129
128
9.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
so, hay que aadir a los nombres ya anotados otra lista m ayor68.
En tres pasajes de la TM, al estudiar con detenimiento una
cuestin que juzga de particular inters para la prctica pastoral,
Alfonso constata el trabajo de documentacin que ha realizado y
cita expresamente los autores consultados. He aqu los temas en
cuestin y la lista de autores citados (pongo entre parntesis los
nombres que ya he consignado):
qu cantidad se requiere para que el hurto sea pecado
m o rtal69. Dice Alfonso que el conocimiento de esta mate
ria es muy necesario para la prctica (hoc punctum ,
tam ad praxim scitu necessarium); por eso se ha preocu
pado de recopilar las opiniones de los autores (diversas
doctorum sententias sedulo hic congerere curavi ); cita
los que ha consultado (omnes auctores quos observavi,
hic simul refero). Son los siguientes: (Lessio), (Lugo),
(Laymann), (Bonacina), Filliucci, (Salmanticenses), Habert, (Concina), Sporer, Holzmann, (Roncaglia), Anacleto, Elbel, Wigandt, (Lacoix), (Mazzotta), (Tamburini),
(Viva), (Toledo), Potest.
qu causas excusan del ay u n o 70. Tam bin esta cuestin
la considera Alfonso bastante im portante para la prctica
(cum sint res omnes pertinentes ad praxim et scitu ne
cessariae ); por eso tambin se ha preocupado de exami
nar las opiniones de muchos autores (sedulo curavi su
per hac puncto quam plures auctores observare ), mxi
me tratndose de un tema en el que la estimacin de los
especialistas redunda en probabilidad intrnseca (docto
rum auctoritas in hoc redundat in probabilitatem intrinsecam). Estos son los autores consultados: (Snchez),
(Laymann), (Lesio), (Azor), Petrocorense, Escobar, (Castropalao), (Bonacina), (Concina), (Sporer), (Roncaglia),
(Salmanticenses), (Wigandt), (Holzmann), Abelly, (Viva),
(Anacleto), (Lacroix), (Tam burini), (Elbel), (Mazzotta),
(Potest), Renzi.
cuestin del ayuno eucarstico71. Para el estudio de esta
cuestin Alfonso tiene delante una lista de autores ya
68
Gaud ya haba anotado algunos nombres: D iana, Elbel, Escobar, Holz
m ann, Navarro, Sporer, Surez, Soto, T am burini, Collet, Concina ( G a u d , I,
p. XXIV).
G a u d , II, 3 6 -4 1 ( l i s t a e n p . 3 7 ).
70 G a u d , II, 419-427 (lista en p. 419).
71 G a u d , III, 2 4 9 .
130
72 T om o de
G aud,
131
B e n e d ic to X IV (1675-1758).
B erti, J u a n L o re n z o (1696-1762).
B o n a c in a , M a rtn ( f 1631).
B u s e n b a u m , H e r m n (1609-1668).
C a b assu zzio , J u a n (1605-1685).
C a n o , M e lc h o r (1509-1560).
C a ra m u e l, J u a n (1606-1682).
C rd e n a s , J u a n (1613-1684).
C a s tro p a la o , F e rn a n d o (1581-1633).
C o lle t, P e d ro (1693-1770) (= C o n tin u a d o r d e H . T o u rn e ly ).
C o n c in a , D a n ie l (1687-1756).
C o n in c k , G il (1571-1633).
C o n te n s o n , V icen te (1641-1674).
C rd o b a , A n to n io de (1485-1578).
C o rn e jo , P e d ro (1570-1618).
C o rra d o , J u a n B a u tis ta ( t 1606).
C u n ilia ti, F u lg e n c io ( t 1759).
C a y e ta n o , T o m s de V io (1469-1534).
D ia n a , A n to n io (1585-1663).
E lb e l, B e n ja m n ( f 1756).
E liza ld e , M ig u e l (1626-1678).
E sco b ar, A n to n io (1589-1669).
E sp arza, M a rtn de (1606-1689).
F a g n a n o , P r s p e ro (1587-1678).
F a g n d e z , E ste b a n ( f 1645).
F illiu c c i, V icente (1566-1622).
F ra n z o ja , A n g el ( f 1760).
G e n e t, F ra n c isc o (1640-1703).
G e rs n , J u a n (1363-1421).
G o n e t, J u a n B a u tis ta (1616-1681).
G o tti, V icen te L u is (1664-1742).
H a b e rt, L u is (1635-1718).
H e n rq u e z , E n riq u e (1536-1608).
H o lz m a n n , A p o lo n io ( f 1748).
J o r io , Jo s (1696-1788).
J u e n in , G a s p a r (1640-1713).
L a c ro ix , C la u d io (1652-1714).
L a y m a n n , P a b lo (1575-1635).
L e d e sm a , P e d ro de ( t 1616).
132
L essio ,
L p ez,
L o rc a ,
Lugo,
L e o n a rd o (1554-1623).
L u is ( t 1595).
P e d ro de (1554-1606).
J u a n de (1583-1660).
M a y o r, J u a n (1478-1540).
M azzotta, N ic o l s ( t 1746).
M e d in a , B a rto lo m de (1527-1581).
M erbesio, B o n o (1598-1684).
M ila n te , P o T o m s ( t 1749).
M o lin a , L u is de (1535-1600).
M oya, M a teo de (1610-168.4).
M u ra to ri, L u is (1672-1750).
N a v a rro , M a rtn de A z p ilc u e ta (1493-1587).
N ic o le , P e d ro (p s e u d n im o de W. W e n d ro c h io ) (1625-1695).
P a la c io s , M ig u e l de ( t 1593).
P atu zzi, J u a n V icen te (1700-1769).
P e tro c o re n s e (= T h e o lo g ia M o ra lis ad u s u m se m in a rii
P e tro c o re n s is, P a d u a , 1735).
P ic h le r, V ito (1670-1736).
P o te st , F lix ( f 1702).
P ra d o , J u a n M a rtn e z de ( t 1668).
R a im u n d o de P e a fo rt (S u m a ) (1175-1275).
R e n zi, M ateo (h a c ia 1671).
R o d rg u e z , M a n u e l ( t 1613).
R o n c a g lia , C o n s ta n tin o (1677-1737).
S , M a n u e l (1530-1596).
S alas, J u a n de (1553-1612).
S a lm a n tic e n se s (s. X V II-X V III)..
S n ch ez, T o m s (1550-1610).
S ilv estre d e P rie ria s (S u m a ) ( t 1523).
S ilv io , F ra n c isc o (1581-1649).
S o to , D o m in g o de (1494-1560).
S p o re r, P a tric io ( t 1714).
S urez, F ra n c isc o (1548-1617).
T a b ie n a (S u m a ) (= J u a n C a g n azzo de T a b ia , t
T a m b u r in i, T o m s (1591-1675).
T a p ia , P ed ro de (1582-1657).
T o m s de A q u in o (1227-1274).
T o le d o , F ra n c isc o (1532-1596).
T o r n i, J u l io N ic o l s (1672-1756).
1521).
133
V a le n c ia , G re g o rio de (1551-1603).
V zquez, G a b rie l (1551-1604).
V iva, D o m in g o (1648-1710).
W ig a n d t, M a rtn ( f 1708).
Z accaria, F ra n c isc o A n to n io (1714-1795).
134
2.
ie n t o
y c a t a l o g a c i n
de
las fu e n t es
G au-
135
b)
137
Formas
concretas en
el
u so
de la
d o c u m e n t a c i n
138
A m o r t , E u s e b io :
P o n d e ra c i n p o s itiv a de su te o lo g a
(L ettere, II, 623).
E n tre los a u to re s rg id o s (A56, 77).
S tre n u u s r ig id a e se n te n tia e d efen so r
(D49, 25).
R ecen s s c rip to r el v ald e d o c tu s (I, 296).
D o ctu s (I, 20). D o tto (D65 , 80. 99.
303). V ir g e rm a n u s v ald e e ru d itu s (I,
31). G e rm a n u s , v ir d o c tr in a u n d iq u e
p e rs p ic u u s (I, 3 6 ).M io c o n te m p o ra n e o
sc ritto re (A 64b, 151). C f. la c a rta de
A lfo n so a A m o rt (L e tte re, III, 246).
139
enet,
F r a n c is c o :
G o t t i , V ic e n t e L u is :
141
S n c h e z , T
o m s:
S il v io , F r a n c is c o :
S p o r e r , P a t r ic io :
S u r e z , F r a n c is c o :
T a m b u r in i , T
oms de
A q u in o :
T o r n i, J u l io :
142
o m s:
V iv a , D o m i n g o :
143
IV
ESQUEMA DE LA TM
e d ic . G A U D E
L ib r o I.
L ib r o II.
L a regla
T r a ta d o 1.
T r a ta d o 2.
L os
de l o s a c t o s h u m a n o s
L a c o n c ie n c ia
L as leyes
I.
3-70
71-291
p r e c e p t o s de la s v ir t u d e s t e o l o
gales
T r a ta d o 1.
T r a ta d o 2.
T r a ta d o 3.
L ib r o III.
L os
El p re c e p to de la fe
E l p re c e p to de la e sp e ra n z a
E l p re c e p to de la c a rid a d
295-311
313-314
315-365
p r e c e p t o s d e l d e c l o g o y d e la
ig l e s ia
T r a ta d o 1.
T r a ta d o 2.
E l p r im e r p re c e p to d el d e c
lo g o
E l s e g u n d o p re c e p to d el d e c
lo g o
144
369-437
439-544
145
10.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
T r a ta d o 3.
T r a ta d o 4.
T r a ta d o 5.
T r a ta d o 6.
L ib r o IV.
Los
El tercero y el c u a r to p re c e p to s
del d e c lo g o
E l q u in t o y el se x to p re c e p to s
del d e c lo g o
El s p tim o p re c e p to del d e c
lo g o
P re m b u lo : L a ju s tic ia y el
d e re c h o
C a p tu lo 1. E l h u r to
C a p tu lo 2. L a r e s titu c i n
C a p tu lo 3. L o s c o n tra to s
C a p tu lo 4. L a tu te la y los
te sta m e n to s
E l octav o , el n o v e n o y el d c i
m o p re c e p to s d el d e c lo g o y
los p re c e p to s de la Ig le sia
545-620
621-707
II.
3-354
355-440
443-686
p r e c e p t o s p a r t ic u l a r e s
C a p tu lo 1. E l e stad o re lig io s o
C a p tu lo 2. E l e stad o clerical
C a p tu lo 3. E l e stad o y los
o fic io s de a lg u n o s
seglares, y e sp e
c ia lm e n te las p r o
fesio n es ju rd ic a s
L ib r o V.
E l m o d o d e c o n o c e r y de d is c e r n ir l o s
peca d o s
P re m b u lo :
T r a ta d o 1.
L ib r o VI.
Los
L o s acto s h u m a n o s en g e n e ra l
L os p ecad o s
C a p tu lo 1. E l p e c a d o en g e
n e ra l
C a p tu lo 2. L a s clases de p e
cad o , m o rta l y ve
n ia l
C a p tu lo 3. L o s p e c a d o s c a p i
tales
sa c r a m e n t o s
T r a ta d o 1.
T r a ta d o 2.
T r a ta d o 3.
T r a ta d o 4.
T r a ta d o 5.
L os S a c ra m e n to s en g e n e ra l
E l B a u tis m o y la C o n f ir m a
c i n
L a E u c a ris ta
E l S a c ra m e n to de la P e n ite n c ia
L a E x tre m a U n c i n y el O rd e n
T r a ta d o 6. E l M a trim o n io
L ib r o V II. L as c e n s u r a s y la s ir r e g u l a r id a d e s
C a p tu lo 1. L as c e n s u ra s en
g e n e ra l
146
689-703
III.
3-73
75-170
171-414
419-716
717-825
IV.
3-266
271-515
C a p tu lo 2. L a
C a p tu lo 3. L a
la
C a p tu lo 4. El
C a p tu lo 5. L a
e x c o m u n i n
su s p e n s i n y
d e g ra d a c i n
e n tre d ic h o
irre g u la rid a d
149
150
151
152
L os
153
124 Cf. M.
19855)
201- 211.
156
L a o rie n ta c i n m o ra l d e la se x u a lid a d y d e l
m a tr im o n io (moral sexual)
157
158
159
'T r e s h o s p e r d i f f i c i l e s s e q u e n t e s t r a c t a t u s ( G a u d , I I , 3).
161
160
11.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral.
152 Obligacin de la lim osna (G aud, I, 328 ss.). El destino universal de los
bienes (II, 27-33). O pcin por los pobres (II, 10-11. 38-40).
162
e r s p e c t iv a
a p o l o g t ic a
163
b)
P e r s p e c t iv a
s is t e m t ic a
c)
e r s p e c t iv a
h i s t r i c a -m o r a l
165
Categoras:
b)
Soluciones:
27-33).
En trminos generales se puede afirmar que la postura de Al
fonso es histricamente decisiva para la conformacin de catego
ras y de principios morales, para la recepcin de la doctrina m o
ral precedente, y para el inicio de soluciones comnmente adm iti
das que hacen opinin m oral en la Iglesia.
t o t o g e n e r e s u o (A . M . M e i e r ) y s o b r e l a d o c t r i n a " d e p a r v i t a t e m a t e r i a e i n s e x t o
( K .- H . K l e b e r ) .
166
167
d)
P e r s p e c t iv a
de la
s o c io l o g a
moral
S o c io l o g a
del
u n iv e r s o
r e p r e s e n t a t iv o
2.
S o c io l o g a
del
v iv ir
c o t id ia n o
3.
S o c io l o g a
d e l a s c l a s e s s o c ia l e s , d e
y d e las fo rm a s
4.
l o s o f ic io s ,
d e v id a
S o c io l o g a
de
la
v id a
a m a t o r ia
Prostitucin: I, 678-679.
Concepcin socio-ertica de la mujer: I, 347-349. 351. 352;
III, 246. 383; IV, 101. 109-110.
Signos sociales de afecto: IV, 34.
Costumbres del noviazgo: IV, 34.
Vida sexual en el m atrim onio: tratado del uso del m atri
m onio IV, 82-135: el cmo, el cundo, el cunto de la vida
sexual de la pareja.
Vida sexual en relacin con los actos religiosos (Comu
nin): III, 241. 243.
7.
S o c io l o g a
de
la
v io l e n c ia
6.
S o c io l o g a
d e la
f a m il ia
170
p o l t ic a
8.
5.
S o c io l o g a
S o c io l o g a
e c o n m ic a
S o c io l o g a
a) E n
r e l ig io s a
general
b)
Maleficios.
Sacrilegios.
Simona.
Blasfemias.
Juram ento.
S o cio lo g a clerical
10.
u r io s id a d e s s o c io l g ic a s
162 R e y - M e r m e t , p . X I - X I I .
168 Lettere, III, 407 (carta de 1772). Ecco dove giungono i letterati del presente
secolo illum inate. Secolo illum inato, e frattanto le anim e vanno a ru in a... .
164 Q u es la Ilu stra c i n ? (del ao 1784); puede encontrarse en: F ilosofa de la
H isto ria (Madrid, 1984) 25-37.
G a u d , IV, 2 6 -2 9 .
16 G a u d , I, 328; II, 10 ss.; II, 28-29.
167 En este aspecto, la obra de Alfonso se inserta en el contexto general de la
m oral catlica del siglo x v i i i : B. G r o e t h u y s e n , L a fo rm a ci n de la conciencia
burguesa en Francia d u ra n te el sig lo x v m (Madrid, 1981).
174
175
APENDICE
tratada:
b)
c)
176
177
Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
2.
Formas
preferen tem en te
"a s e r t i v a s :
Conciencia.
Leyes.
Actos hum anos.
Pecados.
De Ju stitia et J u re .
Ejemplos: Conciencia: nocin, clases, criterios de su
actuacin: I, 3-5.
Principios de la m oralidad: II, 700-701.
b)
Fo r m a s
preferentemente
c a s u s t i c a s ":
2.
S o lu ci n m ediante axiomas:
CAPITULO 3
Introduccin
Por desgracia, sigue siendo vlida la afirm acin hecha hace ms de die? aos
saint Alphonse n a fait lobjet d aucune tude objetive tant soit peu approfondie...
Si on fait abstraction de cette question des systmes, dont lim portance relle a t
dmesurment grossie, forc est de reconnaitre l abscence d tudes doctrinales objectives concernant saint A lphonse (p. 9).
183
II
185
186
187
a)
d e l a TM e n s u s e d i c i o n e s a l f o n s i a n a s
(ltimos aos de la vida de Alfonso y primeros aos
despus de su muerte).
D if u s i n
E d i c i o n e s d e l a TM p o s t e r i o r e s
d e A l f o n s o ( r e c u e n t o y anlisis)
a la
188
c)
L os
m uerte
189
G u e r b e r , L e ra llie m en t du clerg
recensin del libro hecha por L. Vereecke (SH 21 [1973] 443-459). U na aproxim a
cin sinttica puede encontrarse en: S. M a j o r a n o , F attori e linee della d ifu sio n e de
la T eo lo g a M orale d i S. A lfo n so fin o alia sua p ro cla m a zio n e a D o ttore della C hiesa: V a r i o s , M orale e R e d e n zio n e (Roma, 1983) 235-253 y en R. G a l l a h e r , II siste
m a m a n u a listic o della T e o lo g a M orale dalla m o rte si S a n t'A lfo n so ad oggi: Ibid.,
255-257.
13 Sobre la edicin de Marietti (1825-1827) y la de Monza (1822-1833), cf. T e l l e R a , II, 879. A ntologa de alabanzas: J. L. J a n s e n , T e s tim o n ia de San cti A lfo n si
M ariae de L ig o rio in Ecclesiae C atholicae d o ctrin a m a tq u e v ita m in flu x u (Galopiae, 1928).
190
a p r o m o c i n
de
Alfonso
al
D octorado
191
del Casuismo probabilista. Por otra parte, con esta victoria se con
sagr definitivamente la ortodoxia doctrinal de la TM. Otros ttu
los y honores posteriores, como el Patronazgo de Confesores y Mo
ralistas (1950)16, no son ms que consecuencias del triunfo del
Doctorado.
Junto a esos aspectos positivos es necesario reconocer tambin
los puntos negativos. La revisin histrica que se ha hecho del
acontecimiento, pasados los cien aos de su verificacin, da un
saldo bastante negativo para la figura de Alfonso como moralista.
La imagen teolgico-moral de Alfonso qued marcada por la
orientacin peculiar del catolicismo en el pontificado de Po IX.
Con fervor filial, aunque no del todo lcido, los redentoristas del
momento quisieron ver la coincidencia del pensamiento alfonsia
no con la orientacin doctrinal del catolicismo reinante. Un signo
de esta metodologa se encuentra en el afn por demostrar que los
errores doctrnales del siglo xix ya haban sido combatidos y
refutados por Alfonso en el siglo an terio r17. De esta suerte la ima
gen de Alfonso qued vinculada a un momento histrico del cato
licismo, que por cierto no era el suyo. La tctica empleada por los
defensores de Alfonso no careci de habilidad y de eficacia a corto
plazo; pero a largo plazo se revel como clculo equivocado 18.
Dos consecuencias justifican la afirmacin precedente: por una
parte, cuando el catolicismo adopta orientaciones nuevas, concre
tamente de signo ms progresista, el prestigio de Alfonso sufre
una drstica reduccin; por otra, la imagen del Alfonso real queda
16 Para el trasfondo histrico de este hecho, cf. T e l l e r I a , 991-993. Sobre su
significado teolgico y pastoral, ver: B. H a e r i n g , A lfo n s v o n L ig u o r i ais P atrn
der B eich tva ter u n d M o ra lth eo lo g en : Geist und Leben 23 (1950) 376-379; D. Ruiz,
G losa-R ecuerdo de la pro cla m a ci n de San A lfo n so M .a de L ig o rio p a tro n o de
confesores y m oralistas (Santander, 1951); Id., E l breve a p o st lico declarando a S.
A lfo n so p a tro n o de confesores: Revista espaola de derecho cannico 6 (1951) 327-
336.
17 El defensor de la causa del Doctorado de Alfonso apoy, en parte, su argu
m entacin sobre este aserto, que desarrolla con detencin: Sanctus Alphonsus
praecipuos errores in S y l l a b o proscriptos refutavit, et ideo Doctor nostri aevi me
rito com pellandus est (A cta d octoratus, Responsio ad Anim adversiones , 21-35)
(cf. tambin, pp. 46-70). Esta argum entacin se convierte en u n topos de la apo
logtica alfonsiana. Es usada con frecuencia en las alabanzas de los Pontfices h a
cia la figura de San Alfonso: Len XIII, al agradecer en 1879 con el breve Licet
universum la edicin francesa de los escritos alfonsianos, resalta la intuicin de
Alfonso al adelantarse a com batir los errores del siglo xix y de m o d o especial los
condenados por el Sillabus (ASS 12 [1879] 273); Pio X, al aceptar la dedicatoria
de las obras dogm ticas de Alfonso vertidas al latn por A. Walter, las considera
poderoso antdoto contra los errores de la edad presente (A. W a l t e r , O pera
D ogm a tica S. A lp h o n s i [Romae, 1903], L ittera Pii X ad interpretem ).
18 O r l a n d i , a.c., 6 6 .
as
e iv in d ic a c io n e s
a l f o n s ia n a s
193
192
/3.Frente
194
29 Los autores que estudian el sistema m oral de Alfonso aportan datos, pero la
lectura de stos queda condicionada por la postura previam ente adoptada. Ver, por
ejemplo, L. G a u d , De m orali syste m a te S. A lp h o n s i M ariae de L ig o rio historicotheologica dissertatio (Romae, 1894) 11-38 (synopsis historica).
30 Existe una buena bibliografa sobre el tema: A. S a m p e r s , B ib lio g ra p h ia
scrip to ru m de system ate m orali S. A lfo n s i et de p ro b a b ilism o , an. 1787-1922: S H 8
(1960) 138-172.
31 Se han contabilizado ms de cuatrocientos escritos (disertaciones, artculos,
notas, etc.) entre 1787 y 1922, la m ayor parte de los cuales aparecieron entre 1870 y
1910 (cf. G u f r b e r , o.c., 9).
32 G u e r b e r , o.c., 142, nota 40.
33 Ib id ., 9.
34 Ib id ., 9.
55 C a f f a r r a , l.c., 448; M a j o r a n o , l.c., 252.
195
196
II I
ANOTACIONES HISTORICO-DESCRIPTIVAS
198
199
200
ANOTACIONES VALORATIVAS
IV, p. V).
201
54 E s d i g n a d e e n c o m i o e s ta c o n f e s i n s u y a : o m n i u m a u c t o r u m q u a e c u m q u e
a lle g a ta o c u lis m e is i te r u m p e rle g i, n o t a s q u e c o n s c r ip s i. P a u c is s im i s u n t, iiq u e
n o n m a g n i p o n d e r is , a u c to r e s q u o s r e p e r ir e n e q u iv e r im ; p a u c is s im a ite m a lle g a ta ,
q u a e a b a l i i s , b e n i g n e s e m p e r e t h u m a n i t e r , t r a n s m i s s a a c c e p e r i m ( G a u d , I, p .
XLV).
55 A e s t a a p o l o g t i c a s e d e d i c a g r a n p a r t e d e l p r l o g o d e l e d i t o r ( G a u d , 1, p p .
XXV-XLI).
s6 G a u d , I, p p . X I I I - X X I I I .
G a u d , I, p . X L I I .
202
203
IV
204
205
1.
206
207
4.
TEMAS CONCRETOS DE LA TM
SOMETIDOS A ESTUDIO
209
208
4.Frente al rigorismo mora!, benignidad pastorat
tracin en que vivi Liguori. Son tambin tres valores ante los
cuales es muy sensible el hombre de hoy.
La segunda aproximacin a la doctrina alfonsiana sobre la
conciencia moral analiza el tema con una metodologa de con
frontacin y hasta de apologtica79. Se recuerda la disputa de Al
fonso con Concina y F. Patuzzi: stos propugnaban una verdad
moral objetiva (= la verdad de la prudencia tomista), mientras
que Liguori buscaba la verdad moral personalizada (= en la
sede de la conciencia). Esta confrontacin vuelve a repetirse en el
siglo XX: el tomista Deman opone a la moral de la conciencia
(Alfonso) la moral de la prudencia (Toms) y el redentorista
Damen reivindica la figura moral de Alfonso como doctor p ru
dentiae . Los estudios de Capone pretenden superar esta tensin
justificando como genuinamente tomasiana y cristianamente per
sonalista la doctrina de Alfonso sobre la conciencia moral.
En la TM de Alfonso el tema de la ley est en relacin estrecha
con el tema de la conciencia. La doctrina alfonsiana sobre la ley
ha sido objeto de varias tesis doctorales. Los aspectos analizados
son concretamente los siguientes: el principio de la ley dudosa80;
el principio de posesin81; la ignorancia invencible de la ley natu
r a l82. El ltim o aspecto es el que tiene mayor actualidad y el que
expresa una destacable peculiaridad del pensamiento moral al
fonsiano.
b)
En relacin con otros temas de m oral general el inters
bibliogrfico no ha sido notable. Esta carencia de estudios es, en
gran medida, explicable por la peculiar configuracin de la TM
alfonsiana. Fuera de los tratados de la conciencia y de la ley, los
temas de la moral general estn ausentes o muy disminuidos en la
sntesis linguoriana. No existe en ella el tratado del fin ltim o.
El tratado de los actos hum anos entr tardamente en las edicio
nes de la TM (de forma decisiva en la 6.a); no disfrut de una
colocacin independiente y destacada, ya que se situ como un
prem bulo al tratado de los pecados. Por otra parte, este ltimo
79 D. C a p o n e , Per la teologia della coscienza cristiana: SM 20 (1982) 67-92.
80 F. B o u c h a r d , L e p r in c ip e de la lo i d o u te u se chez St. A lp h o n se . E tu d e historiq u e et critiq u e. Dactilografiado. Disertacin en la Facultad de T eologa de la
Universidad de O ttaw a (1947).
81 J. S u T T N E R , De p r in c ip io p o ssessio n is in system a te m o ra li S. A lfo n so . Dacti
lografiado. Disertacin en la Facultad de T eologa del "A ngelicum de Roma
(1939),
82 C h . C u r r a n , In v in c ib le ig norance o f th e N a tu ra l L a w
p h o n s u s (Roma, 1961). T exto com pleto dactilografiado de
Academia A lfonsiana de Roma: In v in c ib le ig norance o f th e
d in g to St. A lp h o n su s . A n h isto rico -a n a lytica l stu d y fr o m
210
a ccording to St. A l
la Disertacin en la
N a tu ra l L a w accor
1748 to 1765 (1961).
211
212
6 4 8 ). Tesis de
124 (p. 109).
L.
I, tract. 4 , c.
1. VI, tract.
1,
2,
dub. 4: G a u d , I, n. 39 4
c. 1, dub. 4: G a u d , III,
213
T.
T a rc z y lo ,
214
slo sus preocupaciones sociales, sino tambin el entorno sociohistrico del'siglo xvill napolitano. El anlisis de las fuentes lite
rarias 106, la presentacin de su peculiar aportacin, la constata
cin de su influencia posterior son captulos que esperan la
dedicacin interesada de los estudiosos de la moral.
5.
LA INCIDENCIA DE LA TM EN LA PRAXIS
PENITENCIAL
215
216
Diccionario enciclopdico de
G arrone,
S. Alfonso, Dottore
219
e r s p e c t iv a s p r e f e r e n t e m e n t e
b io g r f ic a s
220
221
e r s p e c t iv a s
del
entorno
s o c i o -r e l i g i o s o
X V III
222
C a c c ia t o r e ,
S.
127 Aportan nueva luz sobre este tema los estudios siguientes, que han de ser
tenidos en cuenta para la interpretacin socio-biogrfica de la TM: E. H a m e l ,
R etours lE v a n g ile et tho lo g ie m orale, en France et en Italie, a ux X V I I et x v ill
sicles: G regarianum 52 (1971) 639-687; S. C o n s o l i , M orale e Santita. M etod o lo g a
per u n a m orale teologica secando D aniele C oncina (Roma, 1983); J. R. P o l l o c k ,
F ranfois G enet: the m an a nd h is m e th o d o lo g y (Roma, 1984).
223
128 L a p u b l i c a c i n d e l E p i s t o l a r i o d e A l f o n s o c o n s t i t u y s i n d u d a a l g u n a el
m o m e n t o m s i m p o r t a n t e d e l c e n t e n a r i o " ( F e r r e r o , a.c. e n n o t a 117, p . 282); p a r a
n o e x a c e r b a r la s d i s p u t a s d e l m o m e n t o a c e r c a d e l s i s t e m a m o r a l f u e r o n c o r r e g i
d a s a l g u n a s c a r t a s ( O r l a n d i , a.c. e n n o t a 119, p . 64, n o t a 209); p o r e s to s y o t r o s
CONCLUSION GENERAL
La benignidad pastoral frente al rigorismo
moral
m o t i v o s se p r e c i s a u n a e d i c i n c r t i c a , q u e e s t s i e n d o p r e p a r a d a p o r G . O r l a n d i .
E l E p i s t o l a r i o d e A l f o n s o s i r v i p a r a t r a z a r l a h i s t o r i a d e s u s e s c r i to s : C . M .
R o m a n d , De lie opere d i S. A lfo n so M aria de L ig u o r i. Saggio storico ricavato dalla
la T M
se b e n e f i c i a r n o t a b l e m e n t e d e l o s t e s t i m o n i o s p e r s o n a l e s d e l a u t o r r e f l e j a
d o s e n s u s c a r t a s , s o b r e t o d o e n la s d i r i g i d a s a s u e d i t o r R e m o n d i n i .
129 U n e s t u d i o m o d l i c o s o b r e u n a e d i c i n d e l a T M ( e n e s te c a s o , s o b r e l a
e d ic i n
1.a)
224
225
15.Frente al rigorismo moral, benignidad pastoral
La TM
nace de las preocupaciones de la pastoral popular (misio
nes populares) y se dirige al servicio pastoral del pueblo.
La pastoralidad es uno de los rasgos que definen la
moral alfonsiana.
In te g r a c i n f e c u n d a d e la m o r a l c o n la p a s to r a l.
C o m p r e n s i n d e la m o r a l c o m o c ie n c ia de s a l v a c i n y
c a m i n o de p e r f e c c i n . La moral de Alfonso no es para
A f i r m a c i n d e l carcte r p r u d e n c i a l d e la v e r d a d m o r a l .
APENDICE DOCUMENTAL
Lectorem).
Este Aviso aparece en la edicin 6.a y reaparece en las posterio
res; pero no es reproducido en la edicin de Gaud.
3.
Pasaje biogrfico A.
Pasaje biogrfico B.
Es parte del Aviso II (Monitum II) que aparece por vez primera
en la edicin 7.a y en el que refiere Alfonso detalles de su relacin
intelectual con Patuzzi.
228
229
6.
1.
P R i E F A T I O
l e c t o r e m *
A
230
231
2.
S.
O N
T y p o
A D
I
G
T
R A
U
P H
M
I
LE C T O R E M
232
t | E S f c t t e d a n ir * |* r tn it tit, r v u o vi repellas,
m J l V reflocem , im qoeerfpere tcW to n a tu r v k a m , aut
i a i n a h M t ageodam b t fimt necefTaria, u tb o u a
tem porali*, honoret pudicitiaA , m embrorum mrcgrirsM
Z r e m . p rarv en i , * occidas: I ta u m e o , u t M fiat animo
te deTenfcndi, & n n moderamine tu r d z m c iilp a f i,h o c eft,
non inferendom ajusdam num , nec ateooom ajore n t f m a
i, neceffarium eft ad artetodam inju ria n t. I n ( o a n o . S .Th on n
2 .2 .? . 74. Mi 7 i M o l. & e . Le/}, d u k 8. * .* * .'( Nota b t i errM re nuperkm A uRortm l i M , cu i titu la s : ElpoGuctae della
D oterm a C riH ianaj dicendo 4*& S. Them at
f lim negat licitu m ejft occidet* Aggreffarem,atdrfenpomem
p ro p rit v it a } nani Angeitcus expreffe opptfttum decet loc
eit, in q u itn s i N m T neceffarium ad b lu te m , u t homo
aftum m oderat* tutela* prartermittai ia .evitandam occi nonem alterius < A d d it tantum in refponf. ad prim um , c>
j, illi tx fU c a i dolrinam S. Auguflirtt j & a u , auod in oc>, cidetido hoA poteft intendi
a lten u * , fed fola pro-
233
234
diam tyrannorum.
H inc e f t , quod licet Imperatores G e o tile s, impii , &
Fcclefi* nerfecutores fu iftn t, attamen quia ipfi Impe)ii:m poifidebant Deus pcxcepit, ut in omnibus rebus licitis
o^editntia ipfis przftaretur . U nde icripftt Leflius ( de Jufiit. & Jure I. 1. c. g. Dub. 4. ).* Princeps etfi t/ramuce
regat, teme* manet Suptrior\ unde Scriptura jubet , nos in
rebus licitis partrt Principibus tthmeis tamquam fuptrior ilm ttfi maximi tfftnt Tyranni f utpote qui Ecclefiam ptrfeqiiertntur & ad impietatem cogerent \ ergo non poteft a
Subdito interfici. Idem fcripfit M olina ( d t Juftit. &e. tom.
4. traS. j . D. 6. ) Aliquis tft Tyrannus, quta lictt f u ve
re Dominus Rtipubliex , in qua tyrannidem exercet, inique
tamin tam admtniftrat: Tyrjm um hoc modo nefas $ Pri
Sed alia adeft ra tio ma^is indens & ampla , propter vatis inttrficttt. Idem fcripfit Gregorius V alentia ( tom.
iguam nunquam licet -Principem vita .privare , tametG in,- difp.. . . . qu. 8. ) : Tyrannum perptavum , <Sr Communi
jnfte Regnum occupaflet , A. injufte pofliderer . Objiciunt tati tuofum 1 legitimx alioquin outtcriiotis ufum in guber
:Auftores c o n tra rii:. Sed qui -Regnaro alienum fine aliquo nando t nulli Particulari licet occidue. Idem fcripfit C ardi
c. 6. n. l6 ) : Tyramutm ad'titulo occupat, & fine ratione aliqua poflidet, non eft iU nalis T o letu s ( Inftntli. I.
: fins neque D om inus, neque Princeps, led f iir, & ufurpa- minifirationt , qui habet quidem verum titulum, fed tyran' t w . Sic uriuue ( retpondeo ) ir , iujazar, & bqb P n o - nice traSat Subditos, non Hcet occidere; O afftrtrt contra
'teps , nec D om inus, poftulo : eftne ill homo u t alii ? rium damnatur tit haretieum in Concilio Conftamienfi. Idem
& fi eft homo ntfquit ipfe privari Vita , au t to n is ab ii? (cripferunc Cajecanus t . z. q. 64. a. j . Soco I. 5, q. i. sr,
q. 7. a.
qui jus non habent eum vjra aut bonis eum expoliare . 3. P ra d o . cap. z a q. 1. . f . n. 1*1. T a p ia lib.
n. x B o n a e D ... qu. ult. feQ. i . p. 3. n. a. cum Sit"Communis eft S S.Patrum d o d rin a , quod nulli p rivatz perio n x licet unquam occidere hom inem , quamvis privatum , veftro. B a o a e z %tit Serra b loco eit. D.TJjoma. Idem feriquanrumcunque iniquus ille f i t , nifi publicam habeat rfit S u a m h Defen/. Fidei 1.6. c. 4. dixitque hanc fenten'n u fio riu te m , aut nifi id necefiarium fit a d propriam vitam tu m non (olum communem, fed certam eife: Diximus Prin
tuendam , u t diximus in pnrterita quarflione ; Sed loquen cipem pnpter tyrannicum regnum, vel propter quavis crimi
do de publica aufloritate , certum eft axioma illud a S . na non poffe ab aliquo privata auBontatt ju ftt interfici .
' Auguftmo tn d itU D . Qui fixe aliqua 'publica adminiftr4- Affertio eft communis & certa} conformis eft pracepti Petri
tiiw maleficium cccidetit, vefut homicida judicabitur, tib . ( ip ift. 1. cap. i ) Subditi eiiote om ni creaturz pro
t. Cap. i 6. n med. S, Thom as autem de hoc rationem pter Deum & c Magis vero in fpeae definita eft , & con
reddit dicens: Occidere mleffUorem licitum eft , quatt- traria ut oaretica damnata in Concilio Conftantienfi Se(f.
tum ordinatur ad falutem tatiua Communitati/ 2. i . f , 64. 15. E n propoutio qua: tanquam hxretica in prxlato Concilio
a, 5. Deinde fubdit guod occidere malefadores tolis permit proferipea luit Quilibet Tyrannus poteft O debet licita &
titu r Principibus, qui publicam auflioritatem habent, qui> meritorie per quameumaueVatJfaiKm fuum t vel f abditum et
bujqqe c u ri communis boni commiffa eft .1 Curam aurem iam per Clanculoret m fid ia t , <> fubtUet blanditias , vel
(m/puvit boni commiffa eft Principibus habentibus publicam adulationes t non obftantt quocumque prxfiito juramento , feu
auRirUatem , <? idto eis fdum Itftt malefaftorts occidat , cartfederatione fa tiis cum eo , nm txprOata fen tm ia vel
mandatoJudicts cujufcumqut. St/f. 15. A t qu^le remedium
non privatis perfonts.
SI
ergo illicitum eft (ubditis interficere T yrannum tn adeft, ii remtoen Principis dTetexeemve tyrannicum? reme*
Tirulo y quamvis ipfe abfque ulio jure Regnum occupaftec, dium q u o d u ip p erir, air S. T h o m a s, eft ad Deum recurre
letque illud p/uft poTideret , tanto magis erit illicitum r e , ut auxilium praebeat * Quod f i omnino' antra Tyrannum
mortem machinari Principi exiftimato T yranno in R tfi- auuilium humanum haberi non poteft., reeurrendum_ ad Re
m int , qui juito titulo poflidet R egnum . Item li p riv a tu , gem omnium Deum, aui tft adjutor m opportunitatibus.
Praeterea feribit d oen& nnf po n in icu s Soto < lib. 5. qu.
eo quod publica audoritate c a re n t, vetitum eft perimere
I . art. ?. ) i Si is qui adoritur, Jit Rex , Princepsf vel
hommita quantumcunque im pium, quanto minus proprium
Principem interficere lic e b it ! Falum autem omnino e ft, alta Perfona valda uttHt Rmpublica , & Perfona qua inva
)p Communitate Subditorum quandam adefte auftoritatem ditur fit ab/eda' & viiis, mina nihil m trfit Retpublita ,
fuperiorem , & a Principe independentem , ita u t cafu tune fubeundi </f mors Perfona invafa , om/rtendaque dtfrnquo Princeps perverfe Regnum gubernet , cota Communi Jip -t intellige um nece P n n d p is . H s c fentontia non placee
F. Danieli C o n cin a, dicenti oinupquemqqe de jure n a tu re
tas eum Re^no & vita expoliare poftit. Nimis pemiciofum
in hac re fuit principium Joannis G erfonis, qui aufus d t
a Terere , quod M o n ac h a poteft legitime a tota Narione
iudicari, fi Regnum injufte regat dicebat e n im , quod cum
N atio fit T otum Regni refpefiu ad Principem , qui eft
rantum pars, apud ipfam necei&rio debet Supremam aufto
ritatem emitiere . Principium , ( inquo ) non tantum fol
ium , fed pemiciofilTimum ; nam noc modo dux in R e
gno ciTent Suprema Poteftates , unde enormiftima eveni
rent Tchilmata , Regnique defolatio. S. Thom as aliam non
recognofeit au^oritatem Supremam , nifi illam , quam
habent Principes ; Quibus cura communis boni tribuitur ;
fi
235
4.
PASAJE BIOGRAFICO A
(Gaud, I, 62)
Ego, ut sincere veritatem fatear, cum
theologiae moralis scientiae vacare coepi,
quia rigidioris sententiae magistrum mihi
audire contigit, pro hac strenue cum aliis
tunc temporis contendebam. Sed postea,
melius rationes hujus controversiae discutiens, opposita sententia, quae pro opinione
aeque -probabili stat, moraliter certa mihi
visa fuit; et quidem inductus ab illo plu
ries hic repetito principio, quod lex dubia
non potest obligare. Hinc persuasus re
mansi nefas esse conscientias, cum opi
niones sunt aeque probabiles, ad tutiorem
sequendam adstringere, cum periculo in
plurimas formales culpas incurrendi.
Praeterea tamen, cum nostra hac tempe
state viderim ita acriter adversus mitio
rem sententiam reclamari, multoties hoc
punctum ad trutinam diligenter revocavi:
legens ac relegens auctores omnes, quot
quot ad manus habere potui modernos,
qui pro rigida sententia certabant, prom
ptus a mea sententia desciscere, statim ac
non amplius certa mihi appareret. Prout
enim plures opiniones, quas aliquando
tanquam probabiles habui, postea non.
erubui eas reprobare; ita, imo tanto magis,
non erubuissem hanc sententiam, quae
majoris est momenti, retractare. Sed quo
diligentius rationes nostrae sententiae per
pendere sategi, eo magis certae mihi visae
sunt. Caeterum, si quis adesset qui me
clarioribus momentis illuminare posset,
falsitatem ostendendo duorum principio
rum quae hic exponere curavi, multas
ei gratias haberem; atque statim, etiam
per publicam scripturam, me revocare pol
liceor. Donec tamen aliter mihi quam in
praesentiarum sentio, persuasum non erit,
dico quod sine gravi conscientiae remor
su non possem alios adstringere ad se
quendam tutiorem, cum opiniones aeque
sunt probabiles, nisi oppositum declararet
Ecclesia, cui libenter, si declarabit, judi
cium meum submitto.
236
5.
PASAJE BIOGRAFICO B
(Gaud, I, 67. 69-70)
MONITUM D.
86.
- Postquam haec typis mandassem,intelligitur cognitio certa praecepti; sed
valde m iratus sum legendo apud novam tantum probabilis, quamvis dubia, prae
theologiam moralem, novissime editam a cepti notitia, quae (ut ajebat) jam habetur,
Patre Patutio, id quod ibi Pater Sidemus, ubi de duabus oppositis opinionibus aeque
Veronensis, ejusdem Patutii vitam descri probabilibus agitur. Secunda fu it, quod
bens, praecipue ubi illius Opera enumerat, lex aeterna, ex qua omnes aliae naturales
confidenter asserit: quod in controversia leges em anant, ab aeterno jam promul
inter Patutium et me habita circa usum gata fuit, priusquam creatus fuisset homo,
probabilium opinionum, cum ipse Patutius promulgatione causali, virtuali, aut emimihi respondisset secundo libello, cui titu nenti, et ideo ipsa usque ab aeterno vim
lus : Osservasioni leologiche sopra VApo habuit obligandi.
87.
- Huic libello copiose ego respondi
loga dell' Illustnss. e Reverendiss. Mons.
D. Alfonso de Liguori, ecc., ego vi argu in Apologa meae Dissertatiunculae, in
mentorum convictus, nihil jam ultra ha qua Patutii objectiones omnino mihi et
bens quod adversario meo opponerem, ab aliis diluisse visum fuit. A t deinde adver
iterum respondendo abstinui; ne tamen sus hanc meam Apologiam, secundus Pa
omnino cederem, ut ipsi, quod scripsit, tutii libellus prodiit: Osservasioni teoloesset dedecori, omnia ejus adversum me giche, ecc., de quo sub initio Moniti men
scripta ad S. C. Indicis ut dam narentur tionem feci. Ibique meus adversarius, co
gnoscens primas suas objectiones parum
detuli
Papae! hoc probrum mihi deerat, no firmas esse, spectatis responsis quae illis
men accusatoris! Sed res ita se habet. ipse dedi, duas alias adjecit; unam nimi
Brevem quamdam Dissertationem ego rum, in qua reapse nihil aliud egit, nisi
olim in lucem edidi pro usu moderato opi anteactam oppositionem in priori libello
nionis aeque probabilis: illo ductus princi scriptam repetere, mutando solummodo
pio, quod lex incerta nequit certam parere epithetum promulgationis; nam ubi hanc
obligationem, eo quod lex dubia caret suffi causalem seu virtualem prius dixerat, in
cienti promulgatione, quae essentialiter re hoc secundo essentialem appellavit: alte
quiritur ad hoc, quod lex virtutem obligan ram, quod lex naturalis homini promul
d i obtineat, quod est proprium legis; haec gatur in ipsa animae in corpus infusione,
verba sunt S. T h o m a eQ u ap ro p te r idem priusquam ipse actualem legis cognitio
S. Doctor protulit deinde celebrem illam nem acquirat. Hinc coactus fui respon
sententiam: Nullus ligatur per praece dere ampliori Libro, cui titulus: Dell'Uso
p tu m aliquod, nisi mediante scientia illius moderato dellopinione probabile. Ibi conp ra ecep ti 2. Hanc meam Dissertatiun- vincenter omnibus his et aliis Patutii obje
culam Pater Patutius, anno 1764, suo pri ctionibus feci satis; et plura alia adjeci,
mo libello, inscripto: La Causa dei P ro quae magnopere meam sententiam con
babilismo, richiamata alVesame da Mons. firmarunt.
D. A lfonso de Ltguori, ecc., acri et vehe ( .. .)
menti stylo oppugnavit, duas has praecipuas objectiones proferens, quarum pri
m a fuit, quod nomine scientiae praecepti,
uti scripsit Doctor Angelicus, nequaquam
Side h tus, E lo g iu m P . Jo an . V ine. P a tu tii, T heologiae
m o rali P a tu tii praem issum . C atalog. o p e ru m , n . 18.
1* 2*, q u . 90, a r t. 4, in corpore. * D e V e rit., q u . 17,
237
88.
- Haec omnia in relato meo Opere: tunc lex est moraliter promulgata, ideoreperiuntur, quod
que obligat, non obstante illo dubio lato
omnibus fere Italiae episcopis et primariis
pro opinione benigniori. Ubi enim veri
ordinum praelatis mittere curavi; ac protatem certam non invenimus, illam sequi
pterea cum accepissem, Patutium in lucem
debemus opinionem quae magis veritati
se appropinquat; contra vero, ubi opinio
edere novam theologiam moralem, in hac
nes sunt aeque probabiles, lex est vere
aliquid his quae scripsi responsurum pu
dubia dubio stricto, ita ut nullo modo tunc,
tabam; sed mea me fefellit opinio: nam
lex dici possit sufficienter promulgata.
iis quae majoris ponderis erant, nullum
Nolo hic praeterire id, quod nuper reresponsum inveni. - Quod autem ipse de
peri in postrema editione theologiae mo
tulissem ad S. C. Indicis scripta contra
ralis Patris Fulgentii Cuniliati', allatum
me a Patutio, hoc minime verum est, nec
nempe in medium decretum S. Romanae
unquam in mentem mihi venit; immo
Inquisitionis, quo theses quaedam a pa
quoad convicia a Patutio adversum me
rocho Avisii, dioecesis Tridentinae exa
p ro lata, potius eum excusavi, dicendo
ratae, anno 1761 proscriptae fuerunt; et
quod ipse non jam animo me conviciandi
quo adversarii autumant probabilismum
talia scripserit, sed ut hac arte legentium
universe damnatum fuisse. Sed ego in
mentes imbueret de praestantia suae cau
pluribus opellis ostendi, in relato decreto
sae, et sic ipsorum conniventiam sibi con
nec probabilismum universum, nec ali
ciliaret. Caeterum pluries ego in meis
quam opinionum, quae in catholicorum
operibus eruditos rogavi, ut si quid con
scholis propugnantur, sed aliquas tantum,
tra mea scripta haberent, mihi pateface
quae nimis laxae erant, fuisse proscriptas:
rent, ut, cognito errore, a mea discederem
sicut duo S. Officii consultores, et ipse
sententia. Nemo tamen usque adhuc fuit
cardinalis Gallus, in eo tempore Poeniqui id mihi praestiterit, praeter epheme
tentiarius Major, mihi rescripserunt, ut
ridum gallicarum scriptorem, qui mihi
notavi in Dissertatione supra descripta.
tantum objecit, quod ego opinionem ae
que probabilem admittendo, eo quod in
hujusmodi casu lex est dubia, etiam mi
nus probabilem adm ittere deberem, quia
tunc lex etiam est dubia. Sed huic oppo
sitioni jam in libro meo praeivi, statuens
quod, ubi adest probabilior opinio pro lege,
D ell' Uso moderato, ecc.
238
240
8.
INDICE GENERAL
PRESENTACION .........................................................................
SIGLAS Y ABREVIATURAS...................................................
C aptulo 1.
MORALE SYSTEMA
PR O DELECTU O PIN IO N U M , Q UAS L IC ITE SECTARI POSSUMUS.
C aptulo 2.
C aptulo 3.
NACIMIENTO Y DESARROLLO DE LA
TH EO LO G IA MORALIS ............................
I. Objeto y m etodologa..............................
II. El encuadre biogrfico de la T M ........
III. Condicionamientos en la gnesis y en el
desarrollo de la T M ................................
IV. Evolucin de la TM a travs de la se
cuencia de ediciones.................................
V. C o nclusin..................................................
EL EDIFICIO MORAL CONSTRUIDO POR
ALFONSO............................................................
I. Introduccin................................................
II. El modelo de moral utilizado por Al
fo n so .............................................................
III. Documentacin y fuentes de la TM ...
IV. El contenido del proyecto moral alfon
siano..............................................................
Apndice: Form as literarias em pleadas en
la T M .....................................................................
LAS
RAL
I.
II.
5.
Chrysost., in E p . a d R om ., hom il. 26, n. 3. S. Am-q u. 17, a r t. 3, Sed contra.
nione p ro b ab ili.
bros,, in G p lst. a d R om ., cap. 14, v . 28. * D e V e rit.,
III.
IV.
V.
242
INTERPRETACIONES DE LA MO
ALFONSIANA..........................................
Introduccin................................................
Interpretacin de la TM durante el si
glo XIX y primera mitad del siglo XX.
Lectura ideolgica ................................
La edicin crtica de la TM (L. Gaud,
1905-1912). Lectura textual ................
La TM en la etapa de la renovacin
moral catlica. Segunda mitad del si
glo XX. Lectura doctrinal ...................
Ante el reto de una nueva interpretacin.
Lectura sociobiogrfica .......................
9
11
19
46
64
98
105
107
110
126
144
176
181
183
185
198
204
217
CONCLUSION G EN ER A L......................................................
225
229
243