BOZKIRIN YALNIZ AALARI

ALILAR
Allar snflandrmada Glgiller
(Rosaceae) ailesinde yer alrlar. Doada ok kolay melez yapan bir familyadr. lkemizin tamamna doal olarak
yaylan 17 tr, bir alt tr, iki varyetesi ve onlarca melezi bulunmakta.
Anadolunun kra bozkrlarndaki
tarla ve yaylalarnda karflnza kacak
ender aa cinslerinden birisi de allar. Allar g koflullarn aalar olup, dier aalarn dayanamad toprak ve iklim ekstremlerine byk diren gsterirler. Bazen, bozkrn ortasnda, bazen buday, arpa ve nohut
tarlalarnda, bazen de dalarn ykseklerinde, yaylalarda karflmza karlar.
Anadolu insan allarn g koflullara dayankl olduunu ok uzun yllar nce anlamfl ve
tarlalarnda, yaylalarnda kuflaklar boyu kollamfl, kesmemifl, budamfl ve bakmn yaparak ona sayg gstermifl.
Tarlasna, yaylasna alflmaya gittiinde yemeini,
suyunu onun dalna asmfl, afln onun glgesinde
yemifl, ocuklarn onun
glgesinde uyutmufl. Gerektiinde, meyvelerini besin olarak kulBLM ve TEKNK 76 fiubat 2005

lanmfl, hayvanlar scaktan bunaldnda al glgesine snmfl. Bu ekolojik

ortamda onlar kucaklayacak, bu kadar ok sevip kollayacak baflka bir aacn yetiflme flans bulunmuyor.
Yayla ve tarlalarda bu kadar ok korunan ve sevilen allar, ormanlk alanlardaysa yok olma tehlikesiyle karfl
karflyalar. Bunun en byk nedeni,
meyve aalarnn kesimini engelleyecek ciddi hukuksal yaptrmlarn olmamas, insanlarn bu alanlarda allara
ihtiya duymamas ve meyve odununun nakliyeye tabi olmamas. Bunun
yannda, kereste deeri nemli bulunmadndan Orman Bakanlnca da
gz ard edilmifllerdir. Aslnda bu durum tm yabanl meyve aalar iin de geerli. Oysa, yabanl meyveler nemli
gen kaynaklar.
Allardan, farkl
amalarla yararlanma olanaklar var.
eflitli organlar; tp ve eczaclkta nemli kullanm alan bulmufl
durumda. Al meyveleri; aminler, tanen, vitamin C, triterpen trevleri, flo-

van trevleri ierirler ve kabzlk, idrar

artrc etkileri bulunur. Batl tplar,
yzyln bafllangcndan bu yana al ieklerinden (Flos Crataegi) hazrlanan
hlasalar; yatfltrc, tansiyon dflrc, spazm azaltc, kalp atfl hzn azaltc olarak kullanyorlar. Kalp zerine
etkisi nedeniyle; Avrupada kullanlan
birok ilacn bileflimine de girmifl bulunuyor. Zehirli bileflikler taflmad iin, kalp hareketlerini dzenleyici ve
yatfltrc olarak uzun sre kullanlabiliyor.
Allar tm bu zelliklerinden dolay alternatif besin zellii taflrlar. Aslnda tamamen doal besin olduklarndan, ocuk ve yaflllarn beslenmesinde
ok nemli yere sahipler ve ne yazk
ki, lkemiz insanlar bunun farknda
bile deil. yi bir slah alflmasyla ok
daha kaliteli rn elde etme olana
daha da gelifltirilebilir. Kurakl alanlarda dier yumuflak ekirdekli meyvelere de iyi bir afl altl olufltururlar.
rnein, muflmula (Mespulus germenica L.) Akdeniz ard ekolojik blgesinde
doal ortamda yaylmazken, bu blgedeki yabanl al zerine obanlar tarafndan afllanmfl bir ok muflmula aacna rastlamak mmkn.

Allar yksek besi deerleri nedeniyle sadece insanlarn deil yabanl yaflamn da ana besin kaynaklarndandrlar. zellikle, karasal iklime sahip yrelerde baz al
trleri karn zerinde kalan yegane besin kayna olup, onlarn yaflam mcadelesinden galip kmalarna byk katklar salarlar. Al aalar sert dikenlere sahiptirler. Bu
zellik, onlar ksmen kei
basksndan korur ve bu
blgede keilerden kendisini koruyabilen ender aa trlerindendir. Bu dikenli yap yabanl yaflama
barnma ortam yaratr. Bozkrda alc kufllar ve dier yrtclar karflsnda savunmasz kalan
bir ok yabanl hayvana, zellikle de
kufllara kurtulufl ve savunma olana
salar. Buna karfllk da kufllar ve bitkisel beslenen dier hayvanlar, allarn
meyvelerini yerler ve tohumlarn ounlukla sindirim sisteminden geirerek meyve etinden kaynaklanan imlenme engelini giderdikleri gibi, neslinin devam iin gerekli imlenme ortamlarna taflrlar. imlenme ortamna
taflmasnn yannda, dflklaryla onlara
imlenme ve ilk tutunma aflamasnda
gerekli besin ortamn da yaratrlar.
Bir ok al tr, ieklenmelerini
yaz aylarnda gereklefltirdiklerinden,
arclk asndan da nemli yere sahiptirler. Kabuk rengi, ta formu, iekle-

ri ve meyvelerinin estetik olmas nedeniyle

peyzaj dzenlemelerinin ana aalarndandrlar. Yzlerce yl yaflama zelliklerinden dolay antsal bir grnt
olufltururlar ve ant aalardandrlar.
Al aac, verimsiz orman alanlarnn erozyona ak olan yerlerinde, yeflil kuflak ve kent ormanlarnda kullanlmaya aday trlerden olmas nedeniyle, zerinde durulmas gereken en
nemli odunsu taksonlardan birisidir.
Allarn ieklenme, meyve tohum
zellikleri, trlere gre farkllklar gsterir. Allarn ok ekirdekli trleri,
haziran (bazen temmuz baflna sarkmaktadr) aynda, tek ekirdekli trle-

riyse, mart-nisan-mays aylarnda ieklenirler. Yine ykseklik basamaklarna bal

olarak meyvelerin olgunlaflmas ok ekirdekli trlerde
eyll ayndan itibaren, tek ekirdeklilerdeyse austos ayndan itibaren gerekleflir.
Crataegus trlerinin ok
genifl alanlarda yaylmas ve
birbirinden farkl ok sayda
genetik havuzlar ve melezler oluflturmas nedeniyle
plantasyon sahasna en yakn yerlerden, kaliteli meyvelere sahip bireylerden, tohum tedarik edilmelidir. Meyve
toplama ya elle aacn baflndan ya
da bir sopa yardmyla rparak yaplr.
Toplanan meyveler birka gn gnefle
serilerek iyice olgunlaflmalar salanr.
yice olgunlaflan meyveler, 3-5 gn suda
slatlarak yumuflatlr. Meyveler daha
sonra ezilerek suda ykanr. Tohumlarn
suda yzme zellii olmadndan ykama esnasnda ykama kabnn dibinde
kalrlar ve tohum elde edilir.
Al tohumlar eflitli imlenme engelleri ierir. Al tohumlarnn imlenme engelinin giderilmesinde baflarl
sonu alabilmek iin, meyve etinden,
kabuktan ve embriyodan kaynaklanan
imlenme engellerinin birlikte giderilip, uygun imlenme scaklnn salanmas gerekir. Aksi taktirde ya yeterli sonu alnamaz ya da hi imlenme
gerekleflmez.
Doal ortamda, ok ekirdekli al
tohumlarnda ayn yl imlenme gerekleflmemekte ve ikinci yla sarkmakta, tek ekirdeklilerin tohumlarysa
topraa dflfl tarihi ve iklim koflullarna bal olarak ayn yl imlenebildii
gibi ikinci yla da sarkabilmekte. Crataegus trlerinin imlenme engellerini
gidermede Eirdir orman fidanlnca
gelifltirilen yntemler flunlar:
ok ekirdekli trlerde tohumlarn
imlenme engelinin giderilmesi: 5-10 gn
lk suda bekletme x 3 ay 20-25 Cde scak katlama veya mekanik zedeleme (kabuun 1-2 mm inceltilmesi) x 5-10 gn
suda bekletme x 2 ay 20-25 Cde scak
katlama uygulamasndan sonra sonbahar
ekimlerinde %50 ile %68 orannda imlenme elde edilmekte. Kitlesel al fidan
retmek amacyla, kullanlan dier bir
yntemde ise tohumlar yaz aylarnda
%50 kum %50 humus karflmnda slak
fiubat 2005

77 BLM ve TEKNK

katlamaya alnmakta ve ge kfl veya erken baharda ekilmektedir. Bu yntemde

%40-50 orannda imlenme elde edilmektedir.
Tek ekirdekli al trlerinde to humlarn imlenme engelinin giderilmesi: Tohumlar ge yaz veya erken
sonbaharda toplanp 5-10 gn lk suda bekletildikten sonra ekilir. Bu yntemde, 60-70 orannda imlenme elde
edilir. Kullanlan dier bir yntemdeyse tohumlar toplamay takiben 5-10
gn suda bekletilmekte ve ak alanda
katlamaya alnarak, ge kfl veya erken
baharda ekilmekte. Bu yntemde %6080 orannda imlenme elde ediliyor.
Her iki grup al taksonlar da imlenme iin, scak-slak sreci takip eden uzun souk-slak srece gereksinim duyarlar. Burada scak-slak sre,
tohumlarn sert kabuktan kaynaklanan imlenme engelini giderirken, souk-slak sre embriyonun dinlenme
ihtiyacndan kaynaklanan imlenme
engelinin giderilmesini salar. Allarn meyve etleri de blastakolin ismi verilen imlenmeyi engelleyici bir kimyasal taflr. Tohumlarn 5-10 gn lk suda bekletilmesi, bu kimyasal uzaklafltrmak iin yeterli.

Fidan Yetifltirme
Yntemleri
Crataegus tohumlarnn ekiminde
7li izgi ekimi yntemi kullanlr ve ekim derinlii 0.5-1 cm arasnda olur.
Sonbahar ekimlerinde tohumlarn y-

Al Trleri
.

Crataegus orientalis: 2 cm boyutundaki meyveler krmzms portakal renginde olur ve her

bir meyveden 4-5 adet tohum kar. 1 kgda en
az 252 adet, en fazla 390 adet meyve olur. Meyvelerin tohum verimi %11 ile %15 arasnda ve
tohumlarn 1000 tane arl 89 gramdr.
Crataegus tanacetifolia: 2 cm boyutundaki
meyveler sar renkte olur ve her bir meyvede 5
adet tohum bulunur. 1 kgda en az 232 adet, en
fazla da 336 adet meyve vardr. Tohum verimi
%12 ile %16 arasnda ve tohumlarn 1000 tane
arl 84 gramdr
Crataegus aronia: 12-18 mm boyutundaki
meyveler sar veya portakal renkte olur ve her
meyveden 2-3 adet tohum kar. 1 kgda en az
230 adet en fazla 342 adet meyve olur. Meyvelerin tohum verimi %10 ile %16 arasnda ve tohumlarn 1000 tane arl 132 gramdr.
Crataegus atrosnguinea: Koyu krmz renkli
BLM ve TEKNK 78 fiubat 2005

kanmalarn nlemek amacyla mallama (ekim yastklarn kaba organik materyalle rtme) uygulanmasnda yarar
var. retim yastklarnn polietilen rtyle rtlmesi ve azotlu gbre uygulamas, imlenmeyi olumlu ynde etkiler. Crataegus trlerinin imlenme scaklnn dflk olduunu ve toprak
scaklnn 5-10 C ye ulafltnda imlenmelerin baflladn sylemek mmkn. Yani, allar soukta imlenirler
ve bu durum onlarn yetiflme ortamlaryla iliflkilidir. nk allar, genelde
kurak yetiflme alanlarnn aalardr
ve uzun sren yaz kuraklna dayanabilmek iin erken imlenme zellii taflrlar. Yine allar, imlenmeyi takip eden donlardan dier yaprakllar kadar
etkilenmezler ve donlara byk diren
gsterirler.
meyveler 2 ekirdeklidir. 1kgda 500-700 adet
meyve vardr. Meyvelerin tohum verimi %9 ile
%14 arasnda ve tohumlarn 1000 tane arl
168 gramdr.
Crataegus Monogyna: 6-10 mm boyutundaki
meyveler krmz yada kahverengimsi krmz
renkte olurlar ve her bir meyveden 1 adet tohum kar. 1 kgda en az 2000 adet en fazla
2900 adet meyve olur. Meyvelerin tohum verimi
%20 ile %28 arasnda ve tohumlarn 1000 tane
arl 112 gramdr.
Crataegus Monogyna Jacq subsp. Azerella
(Gris.) Franco: 12-18 mm meyveler krmz renktedir. 1 k da ortalama 500-1000 meyve olur.
Meyvelerin tohum verimi %10-14 arasnda ve tohumlarn 1000 tane arl 143 gramdr.
Crataegus sinaica: 6-8 mm boyutundaki ovalelipsoit meyveler krmz renktedir ve her bir meyveden 1 (2) tohum kar. 1kg da en az 3112 adet en fazla 5000 adet meyve olur. Meyvelerin tohum verimi %29 ile %42 arasnda deiflir ve tohumlarn 1000 tane arl 81 gram olur.

Bir metrekareden 200-250 fidan elde edebilmek iin metrekareye ekilmesi gereken tohum miktar; Crataegus
orientalis, Crataegus tanacetifoliada
90-120 gr, Crataegus aronia,da 130160 gr, Crataegus atrosnguineada
150-250 gr, Crataegus Monogynada
70-90 gr, Crataegus sinaicada 50-70
gr dr. Tpl ve kapl fidan retiminde; allarda her tpe 2-4 tohum koymak yeterli olur. Bir yaflnda al fidanlar, aalandrmada kullanlabilir
niteliklere (3-4 mm apa, 10-15 cm boya) ulaflrlar. Afl anaclna ancak iki
yaflnda gelirler ve genelde allarda
durgun gz afls teknii kullanlarak
afllanrlar. Park ve bahelerde kullanlacak allar, en az 4-5 yaflnda olmaldr.
ve Dou Anadolunun kra topraklarna yolunuz dflerse, yol kenarnda, garaj ve garlarda iplere dizilmifl
al meyvesi satan ocuklarla karfllaflabilirsiniz. Kentli insann tanmad bu
meyveleri alp yemenizi ve evrenizdeki dostlarnza tantmanz neririm.
Bylece allar tantlmfl, meyveleri
nemsenmifl olacak ve bu durum al
aacnn deerinin artmasna hizmet
ederek onlarn varlklarn devam ettirmesine de katkda bulunacaktr. Hatta
allar uzun yaflamalar, kt koflullarda
geliflebilmeleri, iek, meyve ve gvde
zellikleri nedeniyle, nemli bonzai
materyalinden birisidir. Balkonunuzda
s bir toprak kaba, delikli bir kaya
parasna veya oyuk bir aa ktne al tohumu ekerek, bonzai yapmaya bafllayabilir, mrnz boyunca
onunla birlikte yaflayp, ocuklarnza
miras olarak brakabilirsiniz.
H. Cemal Gltekin
Kaynaklar
Gltekin, H, C., Yldz, D., Gen, M., Divrik, A., Gltekin, , G.,
2004, Al Trlerinin ( Crataegus orientalis Palas. Ex. Bieb.,
Fl.Taur.-Cauc, Crataegus tanacetifolia (Lam.) Pers. , Crataegus
aronia (L) Bosc. Ex. Prodr. ) Tohumlarnn imlenme Engelinin
Giderilmesi zerine Arafltrmalar. Anadolu niversitesi Bilim ve
Teknoloji Dergisi (yaynda) 12s, Eskiflehir.
Gltekin, H, C., 2004b, lkemiz Yemiflen Taksonlarnn ( Crataegus
Monogyna Jacq., Fl. Austr, Crataegus sinaica Boiss.) Tohumlarnn Ekim Zamannn imlenme zerine Etkisi, AGM Teknik Rapor No:20, 4s, Ankara.
Gltekin, H, C., Divrik, A., 2004, Al ( Crataegus orientalis Palas.
Ex. Bieb., Fl.Taur.-Cauc, Crataegus tanacetifolia (Lam.) Pers. ,
Crataegus aronia (L) Bosc. Ex. Prodr, Crataegus atrosnguinea
Oojark. ) ve Yemiflen Trlerinin ( Crataegus Monogyna Jacq., Fl.
Austr, Crataegus sinaica, Crataegus Monogyna Jacq subsp. Azerella (Gris.) Franco.) Fidan retim alflmalar Hakknda Baz
tespitler, AM teknik Rapor No:21, 7s, Ankara
Davis, P, H., 1965, Flora of Turkey and East Aegen Island, volume:1 Edinburg
Baytop, A., 1977, Farmasotik Botanik, .. Eczaclk Fakltesi Yayn, No:25, 407s, stanbul
Baytop, T., 1999, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, Nobel tp Kitapevleri
Yayn, 2. Bask, 480s, stanbul.